Acta Structilia December 1995 

DIE KONTRAS TUSSEN BEBOUDE OMGEWING EN LEWENS­

EN WeRELDS-BESKOUINGS

J. J. STEyN
1

1 Departement Stads-en Streekbeplanning, Universiteit van die UOVS, Posbus 339, Bloemfontein 9300, Suid Afrika. 

21 

Sinopsis 

In Argitektuur het kontras vir 'n groot deel van die eeu 'n belangrike rol gespeel by die ontwerp van geboue (Brolin, 
1980: 45). Selfs die SA Instituut van Argitekte het in 1991 'n kongres gehou oor kontraste, maar wat is kontras? 
Volgens die Groot Woordeboekvan Van Dale beteken kontras (1) "in bet oogvullende tegenstelling", en (2) "twee 
verskillende naturen". Die eerste klink am per soos wat ons in argitektuur ervaar, naamlik die fisies waarneernbare 
verskille in die beboude ornge\\ing en rneer spesifiek waar die geboue in werklike teenstelling met rnekaar verkeer. 
Die verskil in "natuur" verwys na die rnenslike aard, gewoonlik die eie persoonlikheid, rnaar die rnenslike natuur is 
rneer as net die ingebore, dit behels ook die kultuurwaardes van 'n volk. Hierdie waardes is dit wat sin gee aan die 
bestaan van die individu. 

ARGITEKTUUR EN DIE BEBOUDE OMGEWING 

Ons vind albei hierdie betekenisse in argitektuur, maar wat het hul met mekaar te doen? Miskien is dit 
nodig om eers te gaan kyk wat behoort argitektuur te wees. 

In die Woordeboek van die Afiikaanse Taal word argitektuur as volg beskryf: 

1. Kuns of wetenskap van die bou, insluitende die ontwerp, optrek en versiering van
geboue, soos huise, kerke, brue, ens.; boukunde: (burgerlike en militere argitektuur).

2. Bou as kunsvak, met stilistiese en antler eienskappe; boukuns: (gewyde en profane
argitektuur. Argitektuur van die natuur- en kultuurvolke, van die Oudheid, die
Ooste, die Gotiek).

3. Voorkoms , verdeling, inrigting van 'n gebou, bv. met die oog op doelmatigheid,
aansluiting by die omgewing, ens.: (Die argitektuur van 'n kerk, fabrieksgebou).

4. Grondstruktuur, grondplan van die opbou van 'n geestesproduk, soos 'n kunswerk,
afgesien van die boukuns, of van 'n wetenskap: (Die argitektuur van 'n roman wat
betref die saamvoeg of teenoor mekaar stel van grotere eenhede, soos episodes of
teenstellinge ). "

Wat ons hieruit kan leer, is dat argitektuur 'n kuns, of 'n wetenskap, of albei kan wees. 

Hierdie waameming verskil nie veel van wat tydens studies in die laat sestigerjare oor argitektuur 
geleer is nie. In die tyd was die groot meesters van die modeme beweging of die internasionale styl 
nog by die Vrystaatse Universiteit die mense wat nagevolg moes word. " Form follows function, " 
was die enigste riglyn vir ontwerp, alhoewel eie skeppingsvermoe toelaatbaar was, maar niemand kon 
verklaar waarom nie. Dus was <lit 'n woordeboek-opleiding met wetenskap en kuns as toelaatbaar in 
ontwerp. 

Mies van der Rohe het in 1960, kort voor sy vyf en sewentigste verjaarsdag,die volgende gese toe hy .. 
gevra is om sy werksdag te beskryf, " I get up. I sit on the bed. I think 'What the hell went wrong ? We 
showed them what to do"' (Drexler, 1979: 4). Dit was ook die toestand destyds in Bloemfontein. Hier is 
wel agtergekom dat variasies toenemend in die tydskrifte begin verskyn het. 



22 Acta Structilia Desemher 1995 

In dieselfde tyd het die skrywer, toe nog 'n student, gemerk dat die meeste van die bekende figure in 
argitektuur kontak met die Konununisme, of sy klein boetie die Sosialisme, of met die groot 
intemasionale maatskappye het. Al hierdie groepe het aanspraak daarop gemaak dat hulle van die 
wereld 'n beter plek wou maak, sowel fisies as psigologies. Argitekte het meegedoen aan hierdie 
pogings tot die omskepping van die wereld. Die idee dat daar in argitektuur universele beginsels 
{principles) is wat oral toegepas kan word en elke moontlike probleem kan oplos, is algemeen 
aanvaar. Al kontras wat toe nie by hierdie intemasionale denke gepas het nie, was die streeks- of 
volks- of inheemse argitektuur. 

Drexler (1979: 14) merk op dat dit " is all the more remarkable in that those historians who might have 
been expected to do so, by virtue of their sympathy for indigenious building, apparently respond to 
such work only when the cultures that produce it are poverty-stricken, archaic or dead ". 

Tussen die sestiger- en die negentigerjare het daar geweldige klemverskuiwings in argitektuur 
plaasgevind. Dit wat eers belangrik was, soos funksionalisme, is nie meer ter sake in die nuwe 
woordeskat van argitekte nie. "Skoon", "eenvoudig", "suiwer", "elegant", is almal woorde wat 
gedevalueer het. Nou moet geboue kompleks wees met 'n historiese elektiese benadering, dit wil se 
daar word uit die verlede gekies aanneembaar is en wat sosiaal aanvaarbaar is. 

"Rapid shifts in value, and perhaps cynicism, make it difficult for some observers to take 
competing views of architecture altogether seriously. Reversals ofjudgement are seldom 
complete and never without ulterior motives. What was bad, for quite specific reasons, is 
declared good for the same reasons. Treason, Talleyrand remarked, is a matter of 
dates." (Drexler, 1979: 6). 

Orn hierdie punt te bereik, het een stroom in argitektuur in die sestigerjare die Brutalistiese styl (wat 
herinner aan Le Corbusier) nagevolg. Hierdie betonbeeldhouwerke is vir 'n groot verskeidenheid 
geboutipes gebruik. As argitektuur eers begin om beeldhouwerk te word, kan dit ook enige vorm 
aanneem, dit kan vrye vorms wees, dit kan ekpressionisties wees, selfs organies of enige antler gekose 
vorm. 

'n Ander stroom het die rasionele benadering probeer volg, waarin die strukturele beklemtoon word. 
Hierin kan onderskei word tussen argitektuur wat lyk soos laaikaste, of die ander uiterste, waar die 
struktuur oorbek.Jemtoon word, of waar die struktuur moontlik gerek word tot sy uiterste. 

Die bekleding van geboue van kop tot tone met glas voer Mies van der Rohe se gedagtes verby die 
uiterste. (Selfs in Bloemfontein word hierdie uitheemse nywerheidstyl aangetref, sender inagneming 
van die invloed op die omgewing.) Glas kan natuurlik ook gebruik word om kweekhuise te bou en so 
te poog 

_
om die natuur letterlik in te sluit by die ontwerp.

'n Magdom basterstyle het in hierdie tyd ontstaan en in sommige geboue is hierdie vermenging wel 
sigbaar. Waar die struktuur eers beklemtoon was, is begin met sekere elemente soos vensters, suite, 
die mure wat verander in dakke of omgekeerd. 'n Soeke in die style van die skyn-inheemse argitektuur 
het gelei tot die willekeurige gebruik van historiese elemente wat nie nodig is in die ontwerp nie, maar 
wat die breuk met die sogenaamde moderne beweging illustreer. Selfs die sogenaamde post­
modernisme is 'n voortsetting van die reaksie teen die modernisme. 

Die meeste van hierdie veranderinge wat voortgevloei het uit die moderne beweging, of in reaksie 
daarteen ontst�n het, het wel iets in gemeen, naarnlik dat dit steeds internasionaal van aard is. Daar 
het dus geen fundamentele bevraagtekening plaasgevind oor wat argitektuur behoort te wees nie, 



Acta Structilia December 1995 23 

maar alleen die mode het verander. Die ou spreekwoord, "Li ewers dood as uit die mode", kan ook op 
argitektuur van toepassing gemaak word. 

WAT BEHOORT ARGITEKTUUR TE WEES? 

Een van die beste definisies van argitektuur wat ek ooit raakgeloop het, is die van Van den Berg 
(1981:  I 0), wat in sy metabletiese ondersoek die ontstaan van verskillende boustyle aansny, naamlik: 

"de architectuur, die tot taak heeft binnen van buiten te scheiden en voor de tijd passend te 
onderscheiden, volbrengt deze taak door het bouwen van een grens. De architectuur is de 
�nst van een grens." 

Die rol van die grens word op 'n ander vlak deur die sosioloog Newman (1972: 6),in sy boek 
"Defensible Space", met die subtitel, "People and design in the voilent city", beskryf as 'n kulturele 
meganisme wat territorium aandui, want 

"In the evolution of human habitat over the past thousand years, men in every culture have 
developed cogent devices to define the territorial realm of their dwellings." 

Dit gaan egter nie net oor die ontwikkeling van sodanige uitvindings nie, maar eerder oor die 
herkenning daarvan in die samelewing. Newman (1972: 1) meld dat in die modeme samelewing "this 
heterogenity has crippled our ability to agree on the action required to maintain the social framework 
necessary to our continual survival". Sy betoog draai dan daarom dat ons nou nuwe maniere moet 
vind om die betekenis van argitektoniese simbole aan die heterogene stedelike bevolkings oor te dra 
om sodoende misdaad in die gebiede te probeer bekamp. Die herkenning van grense is nie moonlik 
nie, want die inwoners verstaan nie meer dieselfde taal wat simbolies in argitektuur uitgedruk word 
rue. 

Dit bring ons by 'n volgende vraag, naamlik: Watter rol speel die kuns of die wetenskap by hierdie 
herkenning van simbole in argitektuur? Orn die betekenis en rol van kuns te verstaan moet die kultuur 
waarin dit voorkom, bekend wees, want anders is die simboliek daarvan vreemd. Die wetenskap van 
argitektuur kan ons in elke kultuur of beskawing deurgrond, want dit het te make met natuurwette, 
byvoorbeeld swaartekrag, die deurbuigmoment van verskillende stowwe, of die klimatologiese 
eienskappe van 'n sekere materiaal. 

Gevolglik is dit vir argitekte nodig om kultuur ag te neern, ook in ons modeme samelewing. Rapoport 
(1969) poog om elemente van kulturele invloed in argitektuur uit te wys, maar bly in sy boek, "House 
Form and Culture", meestal by wat voorheen genoem is die verarmde, verouderde of uitgestorwe 
kulture. 

KULTUUR EN BESKAWING 

Kultuur word in die HAT (Handwoordeboek van die Afiikaanse Taal) uiteengesit as 'n " begrip wat 
gans die geestelike besitting van 'n volk op elke lewensterrein omvat". 

Die Verklarende Afrikaanse Woordeboek beskryf dit as " beskawing; ontwikkeling; veredeling; 
skeppinge en maaksels van menslike vemut''. 

In Van Dale se Groot Woordenboek der Nederlandse· Taal word dit omskryf as "beschawing, 
verfyning van het geestelike en zedelike leven, respectiewelijk het daarin bereikte peil, 



24 Acta Structilia Desember 1995 

beschawingstoestand; cultuur is meer dan civilisatie; de toestand van een bepaalde volk op een 
bepaalde tijd." 

In Webster's Complete Reference Dictionary and Encyclopedia word kultuur verklaar as 
"culture,tillage; the training or refining of the moral or intellectual faculties;". 

In Funk en Wagnells se Standard Dictionary of the English Language vind 'n mens by sy sesde 
beskrywing van wat kultuur is die volgende bruikbare omskrywing 

" Culture 6. The sum total of attainments and activities of any period, race, or people, including 
their implements, handicrafts, agriculture, economics, music, art, religious beliefs, tradition, language, 
and story . ". 

In die meeste definisies kom die term beskawing as deel van die uiteensetting van kultuur voor. 
Volgens Grobbelaar (1974: 11) het beide " 'kultuur' en 'beskawing' met die mens se bestaan, sy hele 
bestaan, hier op aarde te make, maar 'kultuur' kom eerste, en 'beskawing' is 'n besondere 
ontwikkelingstadium daarvan." 

Daar kan van 'n primitiewe of barbaarse 'kultuur' gepraat word, maar nie van 'n barbaarse 'beskawing' 
nie. 'Kultuur' kom dus eerste en 'beskawing' is 'n besondere ontwikkelingstadium daarvan. 

KULTUURAS LE\VENS- EN \VeRELDBESKOUING 

Vir die Christen is kultuur egter meer as bostaande definisies, want die mens het 'n kultuuropdrag om 
te vervul op aarde. 

"Wees vrugbaar en vermeerder en vul die aarde, onderwerp dit en heers oor die visse van die see en 
die voels van die hemel en oor al die diere wat op die aarde kruip . " 

Hierdie kulttiuropdrag van die mens bring 'n derde dimensie aan die betekenis van argitektuur. 
Argitektuur bet dus ook 'n ideologiese dimensie. 

Hierdie drievoudige opbou van argitektuur sluit aan by Goudappel (Steyn, 1989, 14-15) se 
urbanistiese teorie oor die opbou van denke by die mens. Volgens horn bestaan daar drie vlakke van 
denke wat by enige saak onderskei kan word, naamlik 

"1. de ideostruktuur; dat zijn de diepere acbtergronden die in bet filosofiese, ideologiese 
en religieuse vlak kunnen liggen; bet gaat daar vooral om de zingeving, bet Waarom 
van ons bezig zijn; 

2. de superstruktuur; de manier waarop onze samenleving in elkaar zit (organisatie) en
funktioneert (proces), en de manier waarop wij daarover denken;

3. de infrastruktuur; de hele verzameling van (bouw)werken die we gemaakt bebben en
nog steeds maken om te won en, te werken, verbindigen te leggen, enz".

Dit is egter moeilik om die drie elemente van mekaar te skei, aangesien hulle nou verweef is. 

Van der Berg (1977: 9) baal uit Sorokon se boek "Society, Culture and Personality", die volgende 
aan om die verweefdbeid te toon: 



Acta Structilia December 1995 

"If the groups of an individual are in conflict; if they urge him to contradictory actions, 
duties, thoughts, convictions; if, for instance, the state demands what is disapproved by the 
church or the family, then the respective egos will be mutually antagonistic. The individual 
will be a house divided against himself, split by inner conflicts. There will be no peace of 
mind, no unclouded conscience, no real happiness, no consistency in such an individual. He 
will be like a ball pushed in opposite directions by several forces." 

25 

Tereg kan die vraag gevra word waarom hierdie opbou nie in die sogenaamde Christelike Westerse 
beskawings bespeur word nie . 

Volgens van den Berg (1977) kan drie tydperke in die Westerse wereld se geestesgeskiedenis 
onderskei word naamlik, 'n tydperk voor 1700, die tydperk tussen 1700 en 1900 en die tydperk na 
1900. Verandering kom, volgens van den Berg in 'n hink-stap-sprong breuk met die verlede voor. Die 
eerste breuk vind plaas met 'n hink, 1687-1699, 'n stap, 1733-1749, en die sprong, 1781-1800, terwyl 
die tweede breuk begin met 'n hink, 1894-1907, 'n stap, 1945-60, en die sprong word verwag iewers 
tussen 1995 en 2015 (Van den Berg,1977: 200). Die mense van die eerste tydperk gebruik die Bybel, 
dus Gods Woord as hut verwysings om te oordeel wat reg is. Die mense van die tweede tydperk 
vervang die Bybel en gebruik die mens se redelikheid of rasionaliteit om besluite te neem. Maar nou 
bevind die wereld horn in die derde tydvak waar die mens verantwoording soek vir sy dade deur te 
verwys na sy tydgenote se menings. 

BEBOUDE OMGEWING EN LEWENS- EN WeRELDBESKOUING 

In argitektuur val bogenoemde drie tydperke moontlik saam met die verskillende magte wat argitekte 
in hul diens gestel het en die betekenis wat gedurende die verskillende tydperke aan argitektuur geheg 
is. In die eerste tydperk was die uitbou van die Christendom die middelpunt waarom die meeste groot 
bouwerke gedraai het en was die kerk die groot beskermheer van die argitek. In die tweede tydperk 
was dit geboue wat die krag van die nasionalisme aantoon en was argitekte in diens van hierdie 
regerings of mense wat gehelp het om die nasionale "empires" uit te bou. In die derde tydperk word 
die argitektuur in ons stede oorheers deur die oprigting van groot toringblokke wat meestal gekoppel 
is aan finansiele instellings, wat deur byvoorbeeld rentekoerse, alle bouwerk beinvloed. 

Die grootste stryd van die eeu is tussen verskillende waardesisteme. 'n Moontlike indeling is die 
universaliste aan die een kant en die kulturaliste aan die ander kant. Vir eersgenoemde handel dit oor 
die mens en sy behoeftes wat wereldwyd dieselfde is, en in ons eeu die beste verteenwoordig word 
deur die opkoms van die materialisme. Die kulturaliste of volksgesindes, daarenteen, wil in vryheid 
binne 'n gemeenskap wat dieselfde kulturele waardes deel, die mag besit om oor hulself te regeer. 

Die modeme mens word van die wieg tot die graf deur die media (veral televisie) gemanupileer wat lei 
tot die verswakking van sy oordeelsvermoe en verantwoordelikheidsgevoel (Nijkamp en Nijkamp, 
1978 : 667). Materialisme kan moontlik beskryf word as die gemene deler van ons tyd. 'n 
Televisieprogram soos "The Bold and the Beautiful" wat tegelykertyd in die VSA, Europa, die Ooste 
en in Suid-Afrika vertoon word, is tiperend van die skepping van 'n nuwe waardesisteem. 

In die Weste het verbruik van goedere 'n lewenstyl geword wat as 'n bevolkingskontrole gebruik word 
deur wereldmagte. George Orwell het in sy boek, "Nineteen Eigty-four," presies verduidelik wat 
bevolkingskontrole is en hoe die mens gemonitor kan word. As sy boek "Nineteen Ninety-five" 
geheet het, sou hy heel moontlik besef het dat deur die stimulering en sistimatiese uitbuiting van die 
menslike hebsug deur hierdie tipe kondisionering van die homo consumptor, konrtole veel makliker 



26 Acta Structilia Desember 1995 

deur die opkoms van die materialisme. Die kulturaliste of volksgesindes, daarenteen, wil in vryheid 
binne 'n gemeenskap wat dieselfde J...-ulturele waardes dee!, die mag besit om oor hulself te regeer. 

Die modeme mens word van die wieg tot die graf deur die media (veral televisie) gemanupileer wat lei 
tot die verswakking van sy oordeelsvermoe en verantwoordelikheidsgevoel (Nijkamp en Nijkamp, 
1978: 667). Materialisme kan moontlik beskryf word as die gemene deler van ons tyd. 'n 
Televisieprogram soos "The Bold and the Beautiful" wat tegelykertyd in die VSA, Europa, die Ooste 
en in Suid-Afiika vertoon word, is tiperend van die skepping van 'n nuwe waardesisteem. 

In die Weste het verbruik van goedere 'n lewenstyl geword wat as 'n bevolkingskontrole gebruik word 
· deur wereldmagte. George Orwell het in sy boek, "Nineteen Eigty-four," presies verduidelik wat 
bevolkingskontrole is en hoe die mens gemonitor kan word. As sy boek "Nineteen Ninety-five" 
geheet het, sou hy heel moontlik besef het dat deur die stimulering en sistimatiese uitbuiting van die 
menslike hebsug deur hierdie tipe kondisionering van die homo consumptor, konrtole veel makliker 
uitgeoefen kon word. Hierdie kontrole is in die hande van 'n klein groepie mense. Lewis Mumford,
(1961: 612 & 613) in sy klassieke werk ,"The City in History" beskryf dit soos volg : 

"To seal this control one further step is necessary: the effective monopoly of advertising, 
news, publicity, periodical literature, and above all, of the new channels of mass 
communication, radio and television ......... " 

"All these media work to a common end: to give the stamp of authenticity and value to the 
style of life that emanates from the metropolis. They establish the national brand: they 
control the national market: they make every departure from the metropolitan pattern seem 
deplorably provincial, uncouth, and what is even more heinous, out-of-date. The final goal of 
this process would be a unified, homogeneous, completely standardized population, cut to the 
metropolitan pattern and conditioned to consume only those goods that are offered by the 
controllers and the conditioners, in the interest of a continuously expanding economy ......... " 

"Just a few hundred great corporations control about half the industrial capital in the United 
States, so do a relatively small group from the financial and managerial classes control the 
organs of culture. When new lines of activity are to be promoted in the arts and sciences, it is 
to the swollen purses of the metropolis that the promoters direct themselves: there, more 
often than not, the new foundation settles". 

Suid-Afiika het nie hierdie strominge misgeloop nie, maar die geYsoleerdheid van die kontinent het 
gehelp dat 'n groot groep Christene nog aangetref word wat sin alleen sien in 'n lewe tot eer van God. 
Hierdie belydenis sal egter van min waarde wees as ons dit nie probeer deurtrek na argitektuur nie. 
Daar bestaan geen gedokumenteerde Christlike argitektuurfilosofie en -teorie nie, maar dit is iets wat 
wel aan die orde moet kom. 

Vir die Christen word die mens se plek onder die lewende wesens bepaal deur sy relasie tot God, 
hiema volg die menslike kultuuropdrag en sy rentmeesterskap. Morele waardes word deur 
eersgenoemde gereel, wat die argitek se gedrag behoort te beinvloed. Argitektuur as uitbeelding van 
die kultuuropdrag behoort die eie volkskultuur te versterk of minstens moonlikhede te skep dat dit 
kan voortleef. Hier sal 'n soeke na die oorsprong en aard van verskillende geboutipes, maar ook 
mensgemaakte omgewings, aan die orde gestel moet word. Die doe! moet wees die opbou van 
gesinne, gemeenskappe en volke deur die skepping van ruimtes wat hierdie unieke aard van elke 
individu, maar ook groepe, versterk. Alexander et a/(1977) wil 'n universele "pattern language" in 
argitektuur gebruik, maar is dit nie tyd dat ons 'n eie volkstaal in argitektuur gebruik nie? Die 



Acta Structilia December 1995 27 

Hierdie is geen soeke na 'n aardse Utopia nie, maar eerder 'n besinning oor wat reg en verkeerd is. 
Die mens is onder die mag van die sonde en kan horn nie heeltemal losmaak van sy tyd nie. Tog moet 
gesoek word na die idieele anders bly denke vassteek by die kuns en die wetenskap van argitektuur. 
Die gevare van die materialisme en die kultivering daarvan deur die intemasionalisme bedreig die 
Christelike waardesisteem en daarom ook argitektuur. Alleen deur hieroor te debatteer kan tot nuwe 
insigte gekom word en kan die professie homself losmaak uit die greep van die intemasionaliste. 

Miskien is dit nodig om te luister as Schumacher (1973 : 26) waarsku teen die gevare van die 
materialisme en horn as volg uitlaat 

"the cultivation of expansion and needs is the antithesis of wisdom. It is also the antithesis of 
freedom and speech". 

BIBLIOGRAFIE 

ALEXANDER, C. (et al). 1977. A Pattern Language. (3rd edition.) Oxford University Press, New 

York. 

BROLIN, B.C. 1980. Architecture in Context. Van Nostrand Reinhold Company, New York. 

DREXLER, A. 1979. Transformations in modern architecture. The Museum of modem art, New 

York. 

MUMFORD, L. 1961. The City in History, Cox & Wyman Ltd, London. 

NEWMAN, 0. 1972. Defensible space: People and design in the violent ci.ty. Architectural, Press. 

London. 

NIJKAMP, P. & NIJKAMP VAN DOORNIK. 1978. Denken over de toekomst II. De Reformasie, 

Vol. 53, no. 42, pp. 665-668. 

RAPOPORT, A. 1969. House form and culture. Foudations of cultural geography series. 

Prentice-Hall, Inc., Englewood Cliffs, New Jersey. 

SCHUMACHER, E. F. 1973. Small is beautiful. Abacus, London. 



28 Acta Structilia Desember 1995 

STEyN, J. J. 1989. Publieke deelname as 'n kulturele determinant in beplanning binne die denkkader 

van die urbanistiekkonsep. Ph.D. proefskrif, UOVS,Bloemfontein. 

VAN DER BERG, J. H. 1977. Gedane Zaken. N. V.Nijkerk. 

VAN DER BERG, J. H. 1981. Hoogte in de kerkbouw. Een historisch overzicht. Callenbach, 

N.V.Nijkerk.