26 

DIE ARGITEK, SY AANSTELLLNGSVOORWAARDES EN EVALUERING VA.N SY 
MAGTE 

JJPVERSTER 

Dit word redelik algemeen aanvaar dat die argitek by aanstelling omvattende magte ontvang 
om te doen wat hy nodig vind om 'n projek te voltooi. Hier kom die aanname ter sprake dat 
sekere geiinpliseerde magte in die argitek setel bloat as gevolg van die feit dat hy normaalweg as 
hoofagent van die bouheer optree. Hierdie oorsig het ten doe[ om die magte te beskou en aan 
die hand van drie bekende hofsake te evalueer. 

Sekere omstandighede wat aanwesig was by die hofsake wat beskou word, sal uit die aard 
van die saak nie altyd geld nie en elke argitek\klient-ooreenkoms moet op eie meriete 
beoordeel word. Die hofsake le egter belangrike beginsels neer wat deur alle 
boukonsultante ter harte geneem kan word. 

Die hofsake spreek die volgende drie gebiede aan, waar verwarring kan voorkom ten 
opsigte van die argitek se magte: 

1. Argitek se mag om 'n bourckenaar aan te stel.

2. Die argitek se mag om 'n kosteperk te oorskry.

3. Die argitek se mag om noodsaaklike opdragte, ten opsigte van ekstras, uit te reik.

Wat bier ter sprake kom, is die magte en verpligtinge wat die argitek van die klient ontvang 
ln terme van hulle ooreenkoms en nie in terme van die boukontrak nie. 

1. Die argitek se magte om 'n bourekenaar aan te stel.

In "Ayris v Cooke 1928 CPD 380" het die bourekenaar, Ayris, geappeleer teen 'n 
Landdroshofuitspraak ten gunste van die bouheer, Cooke, waar 'n eis ten opsigte van 
professionele dienste gelewer, van die hand gewys is. In die hofsaak het dit aan die lig 
gekom dat die respondent nie die appellant direk aangestel het nie en ook dat hy nie sy 
argitek met die magte beklee het om 'n bourekenaar aan te stel nie. Die respondent het 
egter wetende bygestaan en kennis gedra van die feit dat die argitek 'n bourekenaar 
aangestel bet. Hy het verder twee afskrifte van die hoeveelheidslys in ontvangs geneem 
waarop die appellant se naam en beskrywing as bourekenaar verskyn. Die respondent bet 
ook die argitek toegelaat om tenders deur rniddel van hierdie dokurnente in te win. 

Die argitek het ook die bourekenaar (appellant) aangestel om verrninderde boeveelhede 
\<ir besparingsdoeleindes te bereken waarvan die respondent nie kennis gedra het nie en 
ook nie die argitek met die mag beklee het nie. Die volgende is beslis: 

Dat daar wel 'n kontrak tot stand gekom het tussen respondent en appellant en dat 
die respondent aanspreeklik is vir die vergoeding wat die appellant toekom vir die 
werk deur horn uitgevoer (ten opsigte van die oorspronklike hoeveelhede). 

Dat in die afwesigheid van instemrning deur die respondent spesifiek, deur gedrag 
of andersins, die bourekenaar (appellant) nie geregtig is op gelde nie en dat die 
appellant se eis om vergoeding ten opsigte van die afneem van verminderde 
hoeveelhede vir die projek derhalwe nie geslaag het nie. 

Die moontlikheid dat argitekte onder 'n verkeerde indruk kan verkeer, bestaan wel en die 
rede hiervoor kan �evind word by die argitek\klient-ooreenkoms van die Instituut van 
Suid-Afrikaanse argitekte: 



27 

"Where the Architect deems it necessary to obtain any specialised advice from consultants 
this shall be provided under his direction. .. " (The Institute of South African Architects, 
1981, Practice Manual Cl-1, p.9). 

Alhoewel hierdie klousule van die ooreenkoms na die klient verwys en die aanstelling by 
wyse van ooreenkoms met die klient moet geskied, beklee dit tog die argitek met sekere 
magte wat die aanstelling van konsultante aanbetref. 

Gemelde ooreenkoms word nie altyd gebruik tussen argitekte en kliente nie en dikwels 
geld ander voorwaardes en soms is ilie ooreenkoms mondeling en is die argitek se 
aanstellingsmagte nie duidelik nie. 

Die beginsel wat egter duidelik deur gemelde hofsaak neergele word, is dat die argitek nie 
sonder die spesifieke ondersteuning van die klient die magte het om ander konsultante aan 
te stel nie al is by as boofagent aangestel. Die argitek moet derbalwe die ma� uitdruklik 
ontvang alvorens by sodanige aanstellings kan doen al benodig by sodamge dienste 
dringend, en die ander konsultante moet seker wees dat hy met aanstellingsmag beklee is 
alvorens werk uitgevoer word. 

'n Verdere beginsel wat hieruit afgelei kan word, is dat die boubeer bloot deur sy handeling 
kan instem tot optrede van die argitek wat op eie beweging konsultante aangestel bet. 

2. Die Argitek se mag waar 'n kosteperk gestel is

Die kosteI?erk waarna hier verwys word, is die perk wat by aanvang van beplanning gestel 
word en me ander perke wat gestel word tydens die konstruksiepenode nie. In die meeste 
gevalle beskik kliente oor kosteperke, begrotings ensovoorts wat aandui hoeveel geld 'n 
klient kan bekostig of O{' 'n proJek wil spandeer. In "Du Plessis v St,ydom 1985 (2) 142 T"
eis die argitek sy profess10nele gelde vir werk tot op 'n sekere stadium uitgevoer nadat die 
verweerder beslmt het om nie met die werk voort te gaan nie. Die verweerder se saak is 
gegrond daarop dat die werk nie beboorlik vakkundig en in ooreenstemming met die 
voorskrifte van die aanstelling uitgevoer is nie. Alhoewel waarnemende re�er F A Steyn 
die eiser gelyk gegee bet, bet hy sekere belangrike beginsels neergele, naamlik: 

2.1 

2.2 

2.3 

2.4 

Dat die argitek die bewyslas ontvang, indien hy die eiser is, om te bewys dat hy sy 
werk en opdrag, vakkundig, tydig en ooreenkomstig die leidrade van die skema 
gedoen het. 

As die opdraggewer die eis betwis, moet hy bewys dat die argitek nie die opdrag 
uitgevoer bet soos ooreengekom nie en dat daar uitdruklik 'n ooreenkoms 
aangegaan is wat horn onder omstandighede vrywaar om die gelde te betaal. 

Die argitek bly ieregtig op gelde al sou sy ontwerp nie diskresionere 
owerbeidstoestemnung verJcry nie of al moet dit nog in die toekoms verkry word. 

As die verweerder (bouheer) kan bewys dat hy 'n voorafgesproke pertinente 
kosteperk of prys bepaal bet en die argitek bet nie daarby gebou nie, is by vrygestel 
van sy verpligtinge om die professionefe gelde te betaal. 

Bogemelde uitspraak word verder ondersteun deur die wtspraak in die bofsaak Wilkens Nel
A,yjtekte v. Stephenson, 1987 (2) 628 (0) 
Aihoewel �enoemde bofsake na verskillende aangeleenthede verwys, is dit belangrik dat 
die verwysmg na kosteperk of prys spesiale aandag geniet. Professionele konsultante neem 
dikwels aanstellings aan waar kosteperke wel genoem word, maar as gevolg van 
omstandighede en tyd vervul dit nie 'n oorwegende rol tydens beplanning nie. Dit is juis 
bier waar die argitek en ander professionele konsultante probleme kan verwag en mag vind 
dat 'n bouheer bulle gebonde bou aan 'n gestelde kosteperk met nadelige gevolg vir almal. 



28 

Dit bly derhalwe van groot belang dat die ontwerp, beplanning en koste, hand aan hand sal 
beweeg en deeglik in ag geneem sal word tydens alle fases van ontwerpontplooiing. 

3. Die argitek se mag om noodsaaklike opdragte ten opsigte van ekstras uit te reik.

Verskillende kontrakte beklee die argitek met verskillende magte ten opsigte van opdragte 
en die omvang van opdragte wat hy mag gee. Dit word derhalwe aanvaar dat die argitek 
vanwee sy werk en as agent oor genoegsame magte beskik om die ontwerp ten voile te laat 
afhandel, wat impliseer dat hy bykomende fondse kan aanwend om noodsaaklike 
bykomende werk te laat uitvoer. 

In die hofsaak "Haywood & Co v Pauling 1907 SC 142" is sekere beginsels duidelik 
uitgeklaar. 

Mev Pauling, die verweerder, het aan William Adamson, 'n argitek, opdrag gegee en born 
met die mag beklee om sekere veranderinge en aanbouings aan haar woning "Stanmore" te 
laat aanbring. Sy bet ook aangedui dat die koste binne die perk van £1700 moes bly. Die 
eiser het, nadat die argitek aan horn opdrag gegee het om ekstra werk uit te voer, die 
ekstra werk gedoen wat buite die kontrak geval bet en 'n bedrag van £188 ls 9d geeis as 
billike en redelike vergoeding vir die ekstra werk. 

Die eis het berus op grond daarvan dat die argitek opgetree bet onder sy algemene 
bevoegdheid as argitek en omdat by opgetree het onder sy spesifieke bevoegdbeid wat hy 
van die verweerder ontvang bet. 

Die verweerder se saak bet daarop berus dat sy 'n baie spesifieke opdrag aan die argitek en 
nie aan die bouaannemer gegee bet nie. Dat die opdrag die argitek gebind bet tot 'n 
sekere maksimum uitgawe en dat sy horn nie spesifiek gemagtig het om 'n kontrak met die 
eiser aan te gaan nie. Alhoewel die venveerder ten tye van die uitgawe oorsee was, het die 
argitek haar adres gehad en kon hy haar kontak. Die argitek het derhalwe, volgens die 
verweerder, buite sy magte opgetree. 

In sy uitspraak het regter J Maasdorp die volgende beslis: 

Waar die argitek 'n spesifieke OJ?drag ontvang het, as agent, bet hy nie die mag om 
buite die opdrag te gaan nie en 1s dit 'n verpligting van die party wat met die agent 
ooreenkom om ook sy magte en beperkinge vas te stel. 

Die verweer dat Pauling nie aan die argitek spesifiek opdrag gegee het orn met die 
eiser 'n kontrak aan te gaan nie, is nie geldig nie. Die argitek het deur die magte om 
'n sekere som geld te bestee die mag ontvang om 'n kontrakteur deur rniddel van 
tenders te evalueer en aan te stel. Die vraag wat ontstaan, is hoe hy anders die werk 
sou kon uitvoer. 

Die perk op uitgawes, om nie 'n spesifieke bedrag te oorskry nie, is baie spesifiek 
deur die bouheer bepaal en hy bet niks gese of gedoen om dre eiser onder 'n ander 
indruk te bring nie. Hieruit is dit duidelik dat die argitek nie die mag of 
bevoegdheid gehad het om die bouwerk verder uit te brei nie. 

Die uitspraak is met koste in die guns van die verweerder gelewer. 

4. Slot

Die beginseL� wat deur voorafgaande vasgele is, is duidelik en van groot belang vir 
professionele konsultante in hulle kontrak met kliente in die bou- en konstruksiebedryf. 



29 

Dit � vreemd voorkom, maar sommige konsultante is geneig om in hulle verhouding 
met kliente algemeen te aanvaar dat hulle magte ontvang wat in werklikheid nie 
kontraktueel die geval is nie. 

Die beginsel wat derhalwe bier sterk na vore tree, is dat die bepalings van die ooreenkoms 
tussen konsultant en klient bepalend is en so omskryf moet wees dat dit albei partye 
genoegsaam beskerm, maar tog ruimte laat waarbinne die argitek en ander konsultante 
hulle werk na behore kan uitvoer. 

Wat spesifiek deur hierdie artikel uitgewys word, is die aangeleenthede wat ter sprake 
gekom bet tydens die betrokk:e hofsake en wat op die volgende neerkom: 

• Die ar¥itek moet seker maak dat sy opdrag ruimte laat om noodsaaklike hulp in die
vorm van m�enieurs en bourekenaars aan te stel en dat die verpligtinge van gelde teenoor 
hulle duidelik in terme van sy ooreenkoms met die bouheer\klienf uitgeklaar is asook 
presies wat die verpligtinge behels vir almal betrokke 

• Konsultante, maar veral die argitek en bourekenaar, moet sorg dra dat die opdrag wat
ontvang is duidelik is en deur almal aanvaar word en ook wat die doel van 'n begroting en
kosteperk is. Vera! ten opsigte van die kosteperk is duidelikheid nodig.

• Dit is belangrik dat die argitek en antler konsultante op hoogte is van hulle magte en
verpli�e om die bouwerk na behore te laat uitvoer. Die konsultant se verpli�inge
spruit mt sy kontrak met die klient, maar verder ook uit sy verpligtinge wat mt die
boukontrak vloei. In beide gevalle moet by op hoogte wees van sy magte en verpligtinge
want, soos getoon, kan �e wat volgens sy oordeel in hom gevestig is aaik nie
kontraktueel uitgespel wees me met die risiko wat dit kan meebring.

Wat duidelik hieruit blyk, is dat dit vir die argitek, bourekenaar, ingenieurs en ander 
konsultante van wesenlike belang is dat opdragte van k:liente duidelik uitgeklaar en 
verstaan moet word en dat dit nodig mag wees om self pro-aktief die opdrag vas te le. 
Waar die opdrag en ook die agent se kontrak met in agneming van die probleme wat uit 
genoemde hofsake gevloei bet, gedoen word, kan probleme van die aard grootliks 
uitgeskakel word. 

BRONNELYS 

Davies, M.C. 1989. Avoiding claims : A practical guide for the construction industry. First 
Edition. E. & F.N. Spon Ltd. London. 

Loots, P.C. 1982. Engineerir.g and construction law. Fifth Edition. Juta & Company Limited, 
Cape Town. 

McKenzie, H.S. & McKenzie, S.D. 1988. The law of building and engineering contracts and 
arbitration. Fourth Edition. Juta & 
Company Limited, Cape Town. 



HOFSAKE 

1. Ayris v Cooke 1928 CPD 380.

2. Du Plessis v Strydom 1985 (2) 142 T.

3. Haywood & Co v Pauling 1907 SC 142

4. Wilkens Ne! Argitekte v. Stephenson 1987 (2) 628 (0)

30