04-Jamka S u g e r o w a n e c y t o w a n i e : Jamka, B. (2016). Neuronauki a stymulowanie przedsiębiorczości: potencjał ukryty w specjalizacji półkul mózgowych, neu- roprzekaźnikach i plastyczności mózgu. International Entrepreneurship Review (previously published as Przedsiębiorczość Międzynarodowa), 2(1), s. 51-64. Neuronauki a stymulowanie przedsiębiorczości: potencjał ukryty w specjalizacji półkul mózgowych, neuroprzekaźnikach i plastyczności mózgu Beata Jamka samodzielny pracownik nauki niezależny (bez afiliacji) Warszawa e-mail: beata.b.jamka@gmail.com Streszczenie: Przedsiębiorczość może być rozumiana jako sposób zarządzania, specyficzna i wyróżniająca cha- rakterystyka osobowości lub jako funkcja ekonomiczna. Sposób rozumienia przedsiębiorczości determinuje obszar poszukiwania i kształtowania jej źródeł. W artykule uwaga została skupiona na charakterystyce osobowej, będącej wypadkową uwarunkowań genetycznych oraz świadomych i pozaświadomych oddziaływań otoczenia. Analiza wniosków z badań prowadzonych w ostatnim ćwierćwieczu w obszarze neuronauk służy wskazaniu możliwości stymulowania przedsiębiorczo- ści, zgodnie z poznawanymi w coraz szerszym stopniu procesami mózgowymi. Podstawowe cha- rakterystyki przedsiębiorców, jak „pożądanie nowości”, rywalizacja oraz dążenie do synergii dzia- łania, są zestawione z korespondującymi z nimi odkryciami neuronauk, dotyczącymi specjalizacji półkul mózgowych, roli i wpływu neuroprzekaźników oraz plastyczności mózgu. Słowa kluczowe: przedsiębiorczość; charakterystyki osobowe; neuronauki; plastyczność mózgu; stymulowanie przedsiębiorczości Klasyfikacja JEL: D01, D87, L26, O31, J24 1. WPROWADZENIE Przedsiębiorczość może być rozumiana jako sposób zarządzania, specyficzna, wy- różniająca cecha (zestaw cech) osobowości bądź jako funkcja ekonomiczna – stąd wielość funkcjonujących w literaturze przedmiotu definicji. W studenckiej „biblii zarządzania”, czyli podręczniku akademickim autorstwa Griffina (2004, s. 311), przedsiębiorczość została określona jako proces planowania, organizowania i pro- wadzenia działalności gospodarczej oraz podejmowanie związanego z nią ryzyka – z silnym akcentem na ten ostatni wyznacznik, uznany za warunek konieczny przedsiębiorczości. McGowan (1994, s. 580) uznaje przedsiębiorczość za rodzaj działalności, cha- rakteryzujący się twórczym myśleniem oraz umiejętnościami organizacyjnymi 52 Beata Jamka i planistycznymi. Rozróżnia przy tym działalność menedżerów-właścicieli, tworzą- cych lub rozbudowujących swoje małe firmy oraz (niedocenianą) przedsiębior- czość wewnętrzną, skierowaną na rozbudowę i rozwój dużych przedsiębiorstw, działających pod profesjonalnym kierownictwem. Przedsiębiorcę wewnętrznego, działającego w strukturach dużego przedsiębiorstwa charakteryzuje: − umiejętność twórczego myślenia, wprowadzania innowacji i planowania dzia- łań aż do fazy wdrożeń, − preferencja sytuacji nieustannych, a nawet radykalnych zmian – choć w wa- runkach względnego bezpieczeństwa stwarzanego przez dużą organizację, − inicjowanie procesu zmian przy nadarzającej się okazji. Dla Druckera (1992) przedsiębiorczość jest praktyką, będącą częścią zadania kierownika, która wymaga odpowiednich działań zarządczych w przedsiębior- stwie: − koncentracji uwagi kierownictwa na okazjach, − poszukiwania ludzi działających lepiej i inaczej niż pozostali, − wizji przedsiębiorczej, chłonności na innowacje i „pożądania rzeczy nowych” w całej organizacji. Według Pietraszewskiego (2002, s. 11) „przedsiębiorczość jest nowator- stwem, polegającym na poszukiwaniu odmienności w porównaniu z tym, co robią inni, znajdowaniu bardziej skutecznych sposobów działania na rynku, dających wyższą użyteczność produktów i usług oraz większą efektywność gospodarowa- nia”. Natomiast w rozumieniu Bratnickiego i Strużyny (2004) przedsiębiorczość jest sposobem bycia – a nie jedynie formą aktywności dającej utrzymanie. Jest pro- cesem, w którym specyficzny sposób dostrzegania, myślenia i działania pozwala jego uczestnikom kreować i wykorzystywać szanse. Traktowanie pracy jako formy zachowań przedsiębiorczych stawia wyzwania: − ciągłego poszukiwania i wdrażania szans, − pełniejszej identyfikacji wzajemnego oddziaływania ludzi, szans i sposobów zorganizowania otoczenia, − zarysowania biznesowej platformy przedsiębiorczego rozwoju osób i organi- zacji, − zespolenia przedsiębiorczych postaci we wzajemnej współpracy. Wybór sposobu rozumienia przedsiębiorczości jest o tyle istotny, że determi- nuje obszar poszukiwania i kształtowania jej źródeł. Z punktu widzenia czynnika ludzkiego, źródeł przedsiębiorczości poszukuje się zarówno w specyficznej cha- rakterystyce osobowej, skutkującej postawą przedsiębiorczą (przedsiębiorczość en- dogeniczna), jak i w instrumentach o charakterze organizacyjno-zarządczym bądź systemowo-strukturalnym, kształtujących zachowania przedsiębiorcze (przedsię- biorczość egzogeniczna). W artykule uwaga została skupiona na charakterystyce osobowej jako wypad- kowej uwarunkowań genetycznych i świadomych (ukierunkowanych) oraz nieu- Neuronauki a stymulowanie przedsiębiorczości: potencjał ukryty w … 53 świadamianych (wynikowych) oddziaływań otoczenia. Punktem wyjścia jest mo- delowa charakterystyka przedsiębiorcy, wyprowadzona z definicji przedsiębior- czości oraz koncepcji przedsiębiorczości jako talentu. Dalsza część wywodu, oparta na krytycznej analizie wniosków z badań empirycznych prowadzonych w obszarze neuronauk, służy wskazaniu możliwości stymulowania przedsiębior- czości, zgodne z poznawanymi w coraz szerszym stopniu procesami mózgowymi. Ze względu na format opracowania, wywód koncentruje się na wybranych, nie- mniej kluczowych cechach przedsiębiorcy: „pożądaniu nowości”, sposobach po- dejmowania decyzji oraz źródłach rywalizacji i synergii w działaniu. Zwieńczenie wywodu stanowi wskazanie plastyczności mózgu osób dorosłych jako ogromnego potencjału rozwoju przedsiębiorczości ewolucyjnej, czyli wyuczonej. 2. MODELOWE CHARAKTERYSTYKI PRZEDSIĘBIORCÓW Zainteresowanie dyspozycjami osobowościowymi jednostek przedsiębiorczych, zapoczątkowane analizami pierwszych teoretyków ekonomii (R. Cantillon, A. Smith, J.B. Say czy J.S. Mill), od lat 80. XX wieku stało się intensywnie eks- ploatowanym polem badawczym – w szczególności dla psychologów, empirycznie weryfikujących podmiotowe korelaty efektywności przedsiębiorczej, ukierunko- wane na wyróżnienie „typowego” profilu osobowości przedsiębiorcy (Gruszecki, 1994). Przegląd podobieństw i różnic profili kompetencyjnych przedsiębiorców (tj. osób posiadających własną działalność gospodarczą lub aktywnie podejmujących się jej inicjacji) oraz przedsiębiorczych pracowników i menedżerów (przedsiębior- czość korporacyjna), a także ich implikacje dla procesów zarządzania opisuje m.in. Turek (2012). Choć literatura przedmiotu dostarcza w omawianym obszarze wiele – mniej lub bardziej – rozbudowanych typologii (Bławat, 2003), to większość naj- częściej wyróżnianych charakterystyk osobowych jednostek przedsiębiorczych można wyabstrahować także z wymienionych powyżej definicji przedsiębiorczo- ści: − pożądanie nowości: wizja przedsiębiorcza, chłonność na innowacje, twórcze myślenie, nowatorstwo, − preferencja sytuacji zmiany: inicjowanie procesu zmian – nawet radykalnych; poszukiwanie odmienności w porównaniu z tym, co robią inni; poszukiwanie ludzi działających lepiej i inaczej niż pozostali, − koncentracja uwagi na okazjach: ciągłe poszukiwanie i wdrażanie szans; spe- cyficzny sposób dostrzegania, myślenia i działania; kreowanie i wykorzysty- wanie szans, − podejmowanie ryzyka, − umiejętności organizacyjne i planistyczne: umiejętność planowania, organi- zowania i prowadzenia działalności gospodarczej; znajdowanie bardziej sku- tecznych sposobów działania, − osiąganie synergii: identyfikacja wzajemnego oddziaływania ludzi, szans, sposobów zorganizowania i otoczenia; tworzenie biznesowej platformy 54 Beata Jamka przedsiębiorczego rozwoju osób i organizacji; zespolenie przedsiębiorczych postaci we wzajemnej współpracy. Przedsiębiorczość może być również postrzegana jako talent (Jamka, 2014), czego konsekwencją jest ułatwienie (a nawet umożliwienie w specyficznych ob- szarach) jej diagnozowania, kształtowania i stymulowania na przestrzeni całego życia jednostki: zarówno w środowisku domowym, (wczesno)szkolnym i uczelnia- nym – w dzieciństwie i młodości, jak i poprzez szkolenia zawodowe, wewnątrzor- ganizacyjne i w ramach kształcenia ustawicznego – w okresie dojrzałości. Zgodnie z koncepcją Tannenbauma (1984), talent jest efektem interakcji siedmiu czynni- ków. Ich transpozycja na syntetyczną charakterystykę przedsiębiorcy jest następu- jąca (Jamka, 2014): − zdolności ogólne (zdolność do rozumowania i wnioskowania), − zdolności kierunkowe (specjalne) → umiejętność dostrzegania okazji, − czynniki środowiskowe → wsparcie emocjonalne i systemowe, − cechy osobowości stymulujące działanie → motywacja przedsiębiorcza (pa- sja, siła woli, marzenia, inicjatywa) oraz intencje przedsiębiorcze, czyli „świa- domy stan umysłu wyprzedzający działanie” (Shook et al., 2003), − czynnik losowy → pojawiające się w otoczeniu sposobności/okazje, − myślenie twórcze, − aktywność własna → działania przedsiębiorcze. Wyróżnione składowe talentu wyraźnie korespondują z charakterystykami jednostek przedsiębiorczych, wyabstrahowanymi powyżej z definicji przedsiębior- czości. Poza predyspozycjami osobniczymi, czyli zakodowanym w genach potencja- łem wewnętrznym jednostki, co najmniej równie istotnie dla rozwoju przedsiębior- czości są bodźce środowiskowe, czyli wpływ nieformalnego, formalnego i syste- mowego otoczenia zewnętrznego, ukierunkowanego na wsparcie lub zahamowanie rozwoju predyspozycji osobniczych (por. rysunek 1). Ich charakter może być świa- domy, planowy lub losowy – jak to zostało ujęte w koncepcji przedsiębiorczości jako talentu. Zaprezentowany na rysunku 1 modelowy podział przedsiębiorców ma charak- ter poznawczy i wskazuje możliwe drogi dochodzenia do efektu (aktywność przed- siębiorcza) w odpowiedzi na odmienne zestawy predyspozycji i działań środowi- skowych (form wsparcia) aktywujących działalność przedsiębiorczą. Mogą to być działania o bardzo zróżnicowanym charakterze: od budujących poczucie własnej wartości i sprawstwa (skutkujące przejściem „przedsiębiorców potencjalnych” do kategorii „przedsiębiorców faktycznych”) do „twardej” wiedzy z zakresu ekono- mii, finansów i zarządzania (kształtujące przedsiębiorców „ewolucyjnych”). Z ko- lei wsparcie negatywne (np. wychowywanie „grzecznych dziewczynek”, które nie odzywają się niepytane i inicjatywę oddają w ręce autorytetów) może skutecznie stłumić przedsiębiorczość potencjalną. Neuronauki a stymulowanie przedsiębiorczości: potencjał ukryty w … 55 Rysunek 1. Typy przedsiębiorców Źródło: opracowanie własne. Postrzeganie przedsiębiorczości jako talentu uzmysławia wagę zarówno jego jak najwcześniejszego, jak i masowego, powszechnego kształtowania i rozwijania, choć za pomocą bardzo zróżnicowanych, dopasowanych do potrzeb i sytuacji na- rzędzi. Odwołuje się tym samym do koncepcji przedsiębiorczości ewolucyjnej, która zakłada, że każdy (pracownik) może stać się przedsiębiorcą pod warunkiem stałego doskonalenia swoich umiejętności (zawodowych), poprzez pokonywanie kolejnych szczebli kariery (pracownika najemnego), aż do założenia własnej firmy (Pacholski & Słaboń, 1994, s. 34). 3. CHARAKTERYSTYKI JEDNOSTEK PRZEDSIĘBIORCZYCH A WNIOSKI Z BADAŃ W OBSZARZE NEURONAUK Neuronauka to zbiorcza nazwa stosunkowo nowej, interdyscyplinarnej dziedziny naukowej, zogniskowanej na badaniu ośrodkowego układu nerwowego, a więc za- sadniczo mózgu. Swoją specyfikę i wynikający z niej dynamiczny rozwój (od lat 90. XX w.) neuronauka zawdzięcza czerpaniu i wyciąganiu wniosków z adekwat- nego dorobku wielu nauk ścisłych (głównie biologicznych, biofizycznych, bioche- micznych) oraz humanistycznych (w tym psychologii, antropologii, lingwistyki itd.). Efektem tych interdyscyplinarnych badań są nowe dziedziny nauk o mózgu, czyli poszczególne neuronauki, jak np. neuroanatomia, neuronauka poznawcza i obliczeniowa (teoretyczna), a także neuronauka społeczna (badająca mózgowe mechanizmy interakcji społecznych), neuroekonomia (zajmująca się mózgowymi mechanizmami podejmowania decyzji rynkowych) czy neuromarketing (koncen- trujący się na reakcjach mózgu na reklamy). A. potencjalni przedsiębiorcy G en y min./ negatywne max. D. nie-przedsiębiorcy B. faktyczni przedsiębiorcy („urodzeni”) C. przedsiębiorcy wyuczeni („ewolucyjni”) neutralne Wsparcie: emocjonalne, edukacyjne, materialne, systemowe itd. pozytywne 56 Beata Jamka Badania w obszarze neuronauk umożliwiają coraz lepsze zrozumienie istoty procesów myślowych, skutkujących określonymi zachowaniami człowieka i spo- sobami podejmowania decyzji, będących kluczowym procesem konstytuującym zarządzanie. Z tego względu przydatność dorobku neuronauk dla rozwoju ekono- mii i zarządzania jest potencjalnie ogromna, aczkolwiek jeszcze niedoceniana. Po- niżej wskazane zostanie kilka obszarów badawczo-aplikacyjnych szczególnie istot- nych dla stymulowania przedsiębiorczości. 3.1. SPECJALIZACJA PÓŁKUL MÓZGOWYCH A „POŻĄDANIE NOWOŚCI” Jednym z największych osiągnięć neuronauk w minionych latach jest obalenie sze- roko rozpowszechnionego przekonania o roli/funkcjach półkul mózgowych, opar- tego na językowym kryterium podziału. Przez lata bowiem powszechnie przyjmo- wano, że kryterium podziału tych funkcji jest język: półkulę lewą uznawano za dominującą dla funkcji językowych, a półkulę prawą – „odpowiedzialną” za funk- cje niejęzykowe (półkula wzrokowo-przestrzenna). Jednak coraz liczniejsze bada- nia zaczęły wskazywać na istnienie asymetrii półkulowej, także u (niemówiących) zwierząt – w tym muszek owocówek (Isabel et al., 2004). Należało więc ustalić odmienne kryterium różnicujące. Okazało się nim kryterium nowości: − prawa półkula jest półkulą nowości (odkrywania wszystkiego, co nowe i nie- poznane), dlatego jej główną rolą jest integrowanie informacji, − natomiast półkula lewa jest magazynem skompresowanej wiedzy, dostarcza- jącej narzędzi rozpoznawania stabilnych wzorców, co umożliwia skuteczne i wydajne radzenie sobie ze znanymi sytuacjami umysłowych rutyn poprzez analizę bodźców (Goldberg, 2014). Ponadto, metody funkcjonalnego neuroobrazowania (PET, fMRI, SPECT, MEG, zapis częstotliwości gamma, powiązanych ze złożonymi procesami decyzyj- nymi), pozwalające zobaczyć mózg w działaniu potwierdzają, że ogólną i nie- zmienną zasadą, dotyczącą różnorodnych zadań poznawczych (od werbalnych do wzrokowo-przestrzennych) zachodzących w różnych wymiarach czasu (od godzin do dziesięcioleci) jest przechodzenie poznawczego punktu ciężkości z prawej (no- wość) na lewą (rutyny) stronę mózgu (Goldberg, 2014, s. 215). W odniesieniu do prowadzonego wywodu należy podkreślić, iż ukierunkowa- nie na poszukiwanie nowości i adaptacja do nich jest kluczową charakterystyką osób przedsiębiorczych. Powyżej przytoczono ich adekwatne określenia termino- logiczne jako „pożądanie nowości”, skorelowane z twórczym myśleniem i krea- tywnością, „preferencję sytuacji zmiany” i „koncentrację uwagi na okazjach”, które są efektem zachodzących zmian, a więc pojawiają się wskutek innowacji (powsta- nia nowych produktów i usług, stworzenia/udostępnienia nowych surowców, za- stosowania nowych metod produkcji bądź zarządzania lub odkrycia/stworzenia no- wych rynków zbytu) albo zmian otoczenia (np. politycznych, prawnych, demogra- ficznych) (Venkataraman, 1997). W odniesieniu do koncepcji przedsiębiorczości Neuronauki a stymulowanie przedsiębiorczości: potencjał ukryty w … 57 jako talentu, kryterium nowości, w formie umiejętności dostrzegania okazji, sta- nowi kluczową zdolność kierunkową/specjalną, a myślenie twórcze jest jednym z siedmiu podstawowych wyróżników talentu. 3.2. MYŚLENIE „WOLNE” I „SZYBKIE” A PODEJMOWANIE DECYZJI Na początku lat 90. XX w. Diamond (1996) w swojej książce pt. „Trzeci szympans” wykazał, że zarówno indywidualne historie życia poszczególnych ludzi, jak też i historia społeczeństw ludzkich są naznaczone piętnem biologicznego dziedzic- twa, które zakodowane jest w genach: ludzkie zachowania i decyzje okazały się być uwarunkowane ewolucyjnie. Z czasem wyniki badań nad mózgiem potwier- dziły, że zasadniczo myślenie dzieli się na świadome i podświadome (nieświa- dome, pozaświadome), przy czym oba tryby myślenia określane są w odniesieniu do istoty funkcjonowania, a nie umiejscowienia w mózgu. Kahneman (2012) opisał te dwa tryby myślenia jako: − system 1 (myślenie szybkie): działa w sposób szybki i automatyczny, bez wy- siłku lub niewielkim wysiłkiem, nie ma przy nim poczucia świadomej kon- troli; mieści się w nim myślenie intuicyjne (fachowe i heurystyczne) oraz au- tomatyczne formy aktywności umysłowej (percepcja, pamięć); jego rdzeniem jest pamięć skojarzeniowa, − system 2 (myślenie wolne): wymaga skupienia uwagi; jego mobilizacja nastę- puje wtedy, gdy system 1 nie zna odpowiedzi na pytanie, np. wymagające skomplikowanych wyliczeń lub gdy jakieś zdarzenie jest sprzeczne ze zbudo- wanym w umyśle modelem rzeczywistości; rozdziela niezbędną uwagę po- między działania wymagające umysłowego wysiłku oraz odpowiada za stałe monitorowanie zachowań (np. kontrolę emocji); jego działanie wiąże się z su- biektywnym poczuciem skupienia, swobodnego wyboru i świadomego dzia- łania. Ponieważ człowiek ze swoim mózgiem jest „urządzeniem przenośnym dzia- łającym na baterie” (Eagleman, 2012, s. 94), jego wydajność energetyczna jest klu- czowym kryterium funkcjonowania. Zasada oszczędności energii rządzi więc także procesami myślenia, stąd w pierwszej kolejności uruchamiany jest wydajniejszy energetycznie, bo zautomatyzowany i szybszy „system 1”. Coyle (2011, s. 40) stwierdza wprost: „Jesteśmy skonstruowani do wykonywania czynności automa- tycznie, by kolekcjonować je w naszej podświadomości”. Rozróżnienie dwóch trybów myślenia ma istotne znaczenie z punktu widzenia prowadzonego wywodu. Kluczowe charakterystyki osobowe przedsiębiorców to podejmowanie ryzyka oraz zdolności organizatorskie i planistyczne. Wymagają one myślenia świadomego, a więc czasu i skupienia – tak samo, jak i myślenie twórcze. Również intencje przedsiębiorcze, stanowiące niezbędną składową mo- delu przedsiębiorczości (por. rysunek 2) są, jak to zostało określone powyżej, świa- domym stanem umysłu wyprzedzającym działanie. Z drugiej strony, charaktery- styka osobnicza jest uwarunkowana genetycznie, a bazą prezentowanych zachowań 58 Beata Jamka i podejmowanych decyzji są zakodowane środowiskowo wartości, wierzenia i przyzwyczajenia, determinujące styl myślenia szybkiego i zautomatyzowanego. Rysunek 2. Uogólniony model przedsiębiorczości Źródło: Jamka (2012, s. 129). Stąd podkreślone na powyższym rysunku sprzężenie zwrotne pomiędzy cha- rakterystyką osobniczą a czynnikami sytuacyjnymi, które – wzmocnione plastycz- nością mózgu, o czym dalej – pozwala postrzegać zachowania przedsiębiorcze (bądź ich brak) jako efekt układu dynamicznego, podlegającego nieustannej, choć o różnym nasileniu, ewolucji w czasie – w wyniku zmian charakterystyk otoczenia lub procesu zarządzania sobą. Wyrazistą ilustrację tego dynamicznego sprzężenia zwrotnego, będącego ba- zową determinantą intencji i zachowań przedsiębiorczych, dostarczają prowadzone w ostatnich latach międzykulturowe badania porównawcze. Choć powszechnie (w świecie zachodnim) przyjmuje się, że podstawowe procesy poznawcze są takie same u wszystkich ludzi, a odmienne przekonania są konsekwencją różnych do- świadczeń osobniczych. Badania międzykulturowe wyraźnie wskazują na potrzebę wyróżnienia spośród podstawowych procesów związanych z percepcją i rozumo- waniem tych, które w istotny sposób wynikają z charakteru społeczeństwa, w któ- rym dany osobnik żyje: „to, że mieszkańcy Zachodu skłaniają się ku dekontekstu- alizacji i kładą nacisk na obiekty, a mieszkańcy Wschodu preferują integrację i sku- piają się na relacjach, prowadzi do zupełnie innych sposobów wnioskowania” (Nis- bett, 2015, s. 122). Co więcej, wpływ kultury społecznej jest tak silny, że ma moc zmieniania procesów poznawczych osobników ukształtowanych w innych kultu- rach: badani Amerykanie pochodzenia azjatyckiego odpowiadali w sposób bardziej „wschodni” lub „zachodni” w zależności od tego, czy uprzednio zostali ukierunko- wani na swoją azjatycką bądź amerykańską tożsamość (Nisbett, 2015, s. 166). 3.3. NEUROPRZEKAŹNIKI A RYWALIZACJA I SYNERGIA DZIAŁANIA Mózg stanowi sieć połączonych włókien nerwowych i synaps, przez które podró- żuje sygnał elektryczny. Jego szybkość i jakość sterowana jest za pomocą neuro- przekaźników (substancji chemicznych) – wydzielanych wewnętrznie (hormony, np. adrenalina czy oksytocyna) oraz dostarczanych zewnętrznie (np. lekarstwa, nar- kotyki, alkohol), a także przez mikroorganizmy (bakterie, wirusy). Dlatego „nawet Czynniki zewnętrzne/ sytuacyjne Charakterystyka osobnicza (potrzeby, wartości, wierzenia, przyzwyczajenia) kompetencje Intencje Zachowania przedsiębiorcze Okazje / sposobności (działanie bodźcowe) Neuronauki a stymulowanie przedsiębiorczości: potencjał ukryty w … 59 najmniejsze zmiany w mózgu mogą prowadzić do ogromnych zmian w zachowa- niu” (Eagleman, 2012, s. 275) – w zależności od rodzaju działającego neuroprze- kaźnika. Wydzielanie wewnętrzne neuroprzekaźników jest związane z wiekiem, płcią, stanem zdrowia (matryca profili hormonalnych) oraz emocjami: pozytyw- nymi i negatywnymi (Davidson & Begley, 2013). Gdy Moir i Jessel (1993) opublikowali książkę pt. „Płeć mózgu. O prawdziwej różnicy między mężczyzną a kobietą”, wywołała ona burzliwą dyskusję. Jej wywód zdawał się bowiem przeczyć założeniom rozwijającej się polityki równości płci. Autorzy zwrócili jednak uwagę na zasadnicze znaczenie wpływu hormonów na kształtowanie się mózgu: w życiu płodowym i po urodzeniu; przy powstawaniu sieci neuronów (struktura mózgu) i w ich funkcjonowaniu. Wydzielanie hormonów jest także funkcją reakcji na wyzwania środowiska, wywołujące określone emocje. Na przykład w efekcie stresu produkowana jest adrenalina, której jednym z efektów jest myślenie „systemem 1”, czyli oparcie na wypróbowanych ewolucyjnie i kultu- rowo wzorcach postępowania. Natomiast oksytocyna, wydzielana podczas karmie- nia piersią, ale też w sytuacjach czułych, intymnych czy przyjaznej bliskości, uak- tywnia w mózgu obszary odpowiedzialne za współpracę. Oznacza to, że każde śro- dowisko (też pracy), w sposób przezeń uświadamiany lub nie, stymuluje adekwatne reakcje (sposoby myślenia i zachowania) funkcjonujących w niej jednostek. Dla- tego środowisko nastawione na ostrą rywalizację, która sprzyja produkcji adrena- liny, jest zasadniczo kontrproduktywne wobec zachowań kreatywnych i działań twórczych, gdyż wymagają one myślenia „systemem 2”, tj. czasochłonnego rozwa- żania nowych opcji – również w obszarze pozaświadomym i intuicyjnym. Istotną charakterystyką przedsiębiorcy, wymienioną powyżej, jest osiąganie synergii, czyli wartości dodanej ze współdziałania dostępnych zasobów material- nych i niematerialnych. Stanowi to wyzwanie dla przedsiębiorców, gdyż wymaga umiejętności równoczesnej rywalizacji w konkurencyjnym otoczeniu i tworzenia sprzyjającej współpracy kultury wewnątrzorganizacyjnej. Badania potwierdzają, że kooperacja i zaufanie są zależne od poziomu oksytocyny (Churchland, 2013). Na przykład osoby, którym donosowo zaaplikowano ten neuroprzekaźnik, były znacząco bardziej kooperatywne (De Dreu et al., 2010), poprawiały się też ich zdolności do odgadywania stanów mentalnych innych (Domes et al., 2007). Nato- miast długotrwały stres jest odpowiedzialny m.in. za zmniejszanie zdolności inte- lektualnych, gdyż redukuje liczbę wypustek neuronalnych w hipokampie (Vetulani & Mazurek, 2015, s. 100). 4. STYMULOWANIE PRZEDSIĘBIORCZOŚCI A PLASTYCZNOŚĆ MÓZGU Kolejnym wielkim osiągnięciem w rozwoju neuronauk jest obalenie rozpo- wszechnionych przekonań o jednokierunkowej, postępującej wraz z wiekiem de- precjacji mózgu/umysłu. Przez długie lata panowało – także wśród naukowców – przekonanie, iż nowe komórki nerwowe w mózgu powstają jedynie w okresie pre- 60 Beata Jamka natalnym i w ciągu całego życia ich ilość sukcesywnie się zmniejsza wskutek pro- cesów starzeniowych i patologicznych. Dopiero pod koniec lat 90. XX w. Eriksson et al. (1998) wykazali, że także w dorosłym, ludzkim mózgu – konkretnie w hipo- kampie – zachodzi neurogeneza, czyli wytwarzanie nowych neuronów, a na ich proliferację (rozmnażanie), różnicowanie i przeżycie zasadniczy i pozytywny wpływ ma wzbogacone środowisko życia, umiarkowana aktywność fizyczna oraz wysiłek intelektualny. Te rewolucyjne wtedy wnioski zainspirowały wielu nau- kowców do badań. Przykładowo, głośnym echem odbiło się badanie przeprowa- dzone przez Maguire et al. (2000) w środowisku londyńskich taksówkarzy, których praca (niewspomagana wówczas nawigacją satelitarną) wymagała zapamiętywania bardzo licznych i złożonych tras i lokalizacji. Okazało się, że wielkość hipokam- pów taksówkarzy była wprost proporcjonalna do liczby lat pracy w tym zawodzie. Przyjęcie tezy o plastyczności mózgu było weryfikowane na wiele sposobów, co dało asumpt odkryciu tzw. istoty szarej (mieliny). Okazało się, że sygnał elek- tryczny (każde ludzkie zachowanie, myśl czy uczucie mogą być precyzyjnie zmie- rzone sygnałem elektrycznym podróżującym przez układ nerwowy) przechodzący często przez te same obwody, obudowuje włókna nerwowe otoczkami mielino- wymi, stanowiącymi ich izolację, co zwiększa siłę sygnału, jego prędkość i precy- zję (Fields, 2008). W efekcie mielinę uznano za „klucz do uczenia się” (Coyle, 2011). Na fali jej odkrycia zostały docenione koncepcje „dziesięciu lat” Ericssona i Smitha (1991) czy „dziesięciu tysięcy godzin” Gladwella (2010), które bazowały na analogii trenowania mózgu jak mięśni: odpowiednia ilość ćwiczeń skutkuje stworzeniem „autostrady mielinowej” danej umiejętności (np. gry na pianinie), czyli osiągnięciem poziomu automatyzmu w danym zachowaniu, a więc przesunię- ciu go do bardziej ekonomicznego (i bardziej skutecznego) „systemu 1” (wg na- zewnictwa Kahnemana). I tak, jak w przypadku mięśni, wraz z zaprzestaniem ćwi- czeń przyrost mieliny w płatach ciemieniowym i skroniowym stopniowo zanika, co wykazały badania przeprowadzone wśród żonglerów (Draganski et al., 2004). „Jedną z najbardziej imponujących właściwości mózgu – szczególnie ludzkiego – jest jego elastyczność” (tj. zdolność dopasowywania układu nerwowego do kon- kretnego zadania), „dzięki czemu może posiąść niemal każdą umiejętność, która jest od niego wymagana” (Eagleman, 2012, s. 93). Co więcej, mózg może się zmieniać pod wpływem dwóch grup bodźców: doświadczeń, ale także działań czy- sto umysłowych: od medytacji po terapię poznawczo-behawioralną (Davidson & Begley, 3013, s. 215). Z punktu widzenia prowadzonego wywodu, zweryfikowana plastyczność mó- zgu ma wielorakie implikacje. Przede wszystkim potwierdza ogromny potencjał rozwoju przedsiębiorczości ewolucyjnej, czyli wyuczonej (por. rysunek 1). Istotna przy tym jest nie tylko zawartość merytoryczna działań edukacyjnych, ale też ich długotrwałość i systematyczność, by wykształcone otoczki mielinowe nie zanikały. Dlatego permanentna edukacja przedsiębiorcza powinna zaczynać się w przed- szkolu, być wspierana anglosaskim modelem wychowania, zgodnie z którym dzieci – niezależnie od poziomu zamożności rodziny – od małego zarabiają na niektóre swoje potrzeby, np. świadcząc drobne usługi sąsiadom. Szkoły natomiast powinny Neuronauki a stymulowanie przedsiębiorczości: potencjał ukryty w … 61 prowadzić lekcje „praktycznej przedsiębiorczości” na bazie zaadaptowanych dla potrzeb szkolnych gier biznesowych, przy czym najlepsi w grze wirtualnej spraw- dzaliby się w rzeczywistym działaniu poprzez pracę w prawdziwym młodzieżo- wym mini-przedsiębiorstwie, np. organizowanym przez ogólnoświatową Fundację Junior Achivement (Kołodziejska, 2012). Analizę kilku funkcjonujących w Polsce programów edukacji przedsiębiorczej skierowanych do dzieci (Projekt „Przedsię- biorczy przedszkolak”, „Od Grosika do Złotówki”, „Akademia Przedsiębiorczości dla dzieci”) przedstawia Bieńkowska (2013). Konsekwentnie realizowany wymóg rozwoju talentu przedsiębiorczości wpisuje się także w ramy kształcenia akademic- kiego i ustawicznego: indywidualnego i organizacyjnego. 5. PODSUMOWANIE Dla przedsiębiorczości rozważanej przez pryzmat charakterystyki osobowej, będą- cej wypadkową uwarunkowań genetycznych oraz oddziaływań otoczenia, neuro- nauki wnoszą ogromny potencjał badawczy. Analiza wniosków z badań prowadzo- nych w ostatnich latach w obszarze neuronauk wskazuje na możliwości stymulo- wania przedsiębiorczości zgodnie z poznawanymi w coraz szerszym stopniu pro- cesami mózgowymi: myśleniem, w tym podejmowaniem decyzji oraz emocjami i opartym na nich zachowaniem. W szczególności należy podkreślić kilka wnio- sków. Obecny stan rozwoju neuronauk niewątpliwie potwierdza, iż przedsiębior- czość (intencja i działanie) jest efektem dynamicznego sprzężenia zwrotnego mię- dzy charakterystyką osobniczą („geny”) a czynnikami zewnętrznymi (wsparcie po- zytywne lub negatywne, emocjonalne, edukacyjne, systemowe itd.), a więc może być świadomie kształtowana i rozwijana: przedsiębiorczości można się nauczyć. Wynika to z plastyczności mózgu: mózg można i należy trenować jak mięśnie, a więc, aby osiągnąć założone efekty (tu: wykształcić cechy i zachowania przed- siębiorcze) należy pożądane myśli i zachowania wielokrotnie powtarzać (koncep- cja 10 tys. godzin) – aż staną się zautomatyzowane/nawykowe („system 1”). Co równie ważne, nie należy zaprzestawać wysiłków, gdyż – zgodnie z jednym z głów- nych praw ewolucji mówiącym, iż „narządy nieużywane ulegają zanikowi” – wy- pracowane efekty ulegają zanikowi. Choć więc potencjał genetyczny ma znaczenie, nie jest jednak determinujący: plastyczność mózgu wskazuje na kluczową rolę wsparcia i działania w rozwoju przedsiębiorczości jako charakterystyki osobowej. Kolejna kwestia, to zdecydowanie niedoceniane znaczenie neuroprzekaźni- ków jako istotnych, wypływających z emocji (do posiadania których homo econo- micusowi nawet nie wypada się przyznawać, bo wskazują na zależne od nastroju chwili „zawirowania” założonej racjonalności) stymulantów podejmowanych de- cyzji i działań. Podkreślają one też konsekwencje wpływu na zachowania i decyzje przedsiębiorcze szeroko rozumianego środowiska pracy: systemowego (np. stabil- ność przepisów prawnych umożliwiających planowanie strategiczne versus ich nie- stabilność, skutkująca zwiększonym ryzykiem działania i mikroekonomizacją) 62 Beata Jamka oraz organizacyjnego (np. kultura organizacyjna jako determinanta innowacyjno- ści). Dla stymulowania przedsiębiorczości jako charakterystyki osobowej ogromne znaczenie ma również obalenie kryterium werbalnego (słabo powiązanego z talen- tem przedsiębiorczym) specjalizacji półkul mózgowych na rzecz kryterium nowo- ści – immanentnej cechy przedsiębiorczej i stwierdzenie przechodzenia poznaw- czego punktu ciężkości z prawej (nowość) na lewą (rutyny) stronę mózgu. Oznacza to, że ludzie młodzi są statystycznie bardziej pomysłowi czy kreatywni, ale brak skompresowanej wiedzy, będącej funkcją doświadczenia, utrudnia im szybką ana- lizę bodźców („systemem 1”) pod kątem ich rozpoznania i dopasowania do sytuacji znanych (podobnych, rutynowych etc.), są więc mniej sprawni w podejmowaniu decyzji (Jamka, 2015). Jedną z implikacji tych konstatacji jest więc dobór tematyki i form kształcenia postaw przedsiębiorczych oraz formowania zespołów czy spółek przedsiębiorczych m.in. według kryterium wieku. Warto tu również przypomnieć (także niedoceniane) znaczenie „matrycy” kulturowej w rozwoju postaw i talentów przedsiębiorczych, zarówno „lokalnej” (np. wartości rodzinne), jak i – szerszej – „geograficznej”, które – jak pokazują badania – zmieniają sposób postrzegania rzeczywistości, a więc i reagowania na nią, aczkolwiek plastyczność mózgu daje tu szerokie możliwości świadomej zmiany. Rozwój świata opiera się na przedsiębiorczości, a dokonania neuronauk wska- zują wiele owocnych obszarów jej stymulowania. Należy jednak pamiętać, że wie- dza o funkcjonowaniu mózgu człowieka nadal jest relatywnie niewielka, ciągle fragmentaryczna, a przede wszystkim – nieustannie zmienna w czasie. W każdej chwili mogą pojawić się nowe badania, także obalające dzisiejszy stan wiedzy (jak wspomniane odkrycie plastyczności mózgu dorosłego człowieka czy istota specja- lizacji półkul mózgowych). Pomimo tych ograniczeń, dokonania neuronauk po- winny stanowić obowiązkową perspektywę (choć komplementarną) badań doty- czących charakterystyk osobowych i zachowań ludzkich, w tym przedsiębiorczych. LITERATURA Bieńkowska, B. (2013). Analiza programów edukacji przedsiębiorczej skierowanych do dzieci. W: J.E. Wasilczuk (red.), Przedsiębiorczość w ośmiu odsłonach (s. 89-103). Gdańsk: Politechnika Gdańska. Bławat, F. (2003). Przedsiębiorca w teorii przedsiębiorczości i praktyce małych firm. Gdańsk: Gdańskie Towarzystwo Naukowe. Bratnicki, M., Strużyna, J. (2004). Przedsiębiorcza wyobraźnia zespolenia z pracą. W: S. Borkowska (red.), Przyszłość pracy w XXI wieku (s. 179-190). Warszawa: IPiSS/GUS. Churchland, P.S. (2013). Moralność mózgu. Co neuronauka mówi o moralności. Kraków: Copernicus Center Press. Coyle, D. (2011). Kod talentu. Jak zostać geniuszem. Warszawa: Penelopa. Neuronauki a stymulowanie przedsiębiorczości: potencjał ukryty w … 63 Davidson, R.J., Begley, S. (2013). Życie emocjonalne mózgu. Kraków: Wydawnictwo Uni- wersytetu Jagiellońskiego. De Dreu, C.K. W., Greer, L.L., Handgraaf, M.J.J., Shalvi, S., Van Cleef, G.A., Baas, M., Ten Velden, F.S., Van Dijk, E., Feith, S.W.W. (2010). The Neuropeptide Oxytocin Regulates Parochial Altruism in Intergroup Conflict among Humans. Science, 328(5984), 1408-1411. Diamond, J. (1996). Trzeci szympans. Warszawa: PIW. Domes, G., Heinrichs, M., Michel, A., Berger, C., Herpertz, S. C. (2007). Oxytocin Im- proves ‘Mind-Reading’ in Humans. Biological Psychiatry, 61(6), s. 731-733. Draganski, B., Gaser, C., Busch, V., Schuierer, G., Bogdahn, U., May, A. (2004). Neuro- plasticity: changes in grey matter induced by training. Nature, 427(6972), 311-312. Drucker, P. (1992). Innowacja i przedsiębiorczość. Praktyka i zasady. Warszawa: PWE. Eagleman, D. (2012). Mózg incognito. Wojna domowa w twojej głowie. Warszawa: Carta Blanca/PWN. Ericsson, K.A., Smith, J. (1991). Toward a general theory of expertise: Prospects and lim- its. Cambridge: Cambridge University Press. Eriksson, P.S., Perfilieva, E., Björk-Eriksson, T., Alborn, A.-M., Nordborg, C., Daniel A. Peterson, D.A., Gage, F.H. (1998). Neurogenesis in the adult human hippocampus. Nature Medicine, 4, 1313-1317. doi:10.1038/3305. Fields, R.D. (2008). White Matter Matters. Scientific American, 3(289), 54-61. Gladwell, M. (2010). Poza schematem. Sekrety ludzi sukcesu. Kraków: Znak. Goldberg, E. (2014). Jak umysł rośnie w siłę, gdy mózg się starzeje. Warszawa: PWN. McGowan, P. (1994). Innowacja i przedsiębiorczość wewnętrzna. W: D. Stewart (red.), Praktyka kierowania. Warszawa: PWE. Griffin, R. W. (2004). Podstawy zarządzania organizacjami. Warszawa: PWN. Gruszecki, T. (1994). Przedsiębiorca w teorii ekonomii. Warszawa: Cedor. Isabel, G., Pascual, A., Preat, T. (2004). Exclusive consolidated memory phases in droso- philia. Science, 304(5673), 1024-1027. Jamka, B. (2012). Rozwój przedsiębiorczości poprzez atrybutowe zarządzanie talentami i zarządzanie różnorodnością. Perspektywa modelu biznesowego. W: B. Jamka (red.), Potencjał ludzki w rozwoju przedsiębiorczości indywidualnej i korporacyjnej (s. 123- 150). Warszawa: Difin. Jamka, B. (2014). Wzrost innowacyjności organizacji poprzez rozwój przedsiębiorczości jako talentu. W: E. Skrzypek (red.), Wpływ wiedzy na sukces organizacji w nowej gospodarce (s. 79-92). Lublin: UMCS. Jamka, B. (2015). Neuronauki w zarządzaniu ludźmi. Personel i Zarządzanie, 4(301), 24- 27. Kahneman, D. (2012). Pułapki myślenia. O myśleniu szybkim i wolnym. Poznań: Media Rodzina. Kołodziejska, A. (2012). Można, czy nie można nauczyć przedsiębiorczości w szkole?, Ry- nek Pracy.org. Statystyki, Analizy, Komentarze. Pozyskano z: http://rynek- pracy.org/wiadomosc/764239.html (28.12.2015). 64 Beata Jamka Maguire, E.A., Gadian, D.G., Johnsrude, I.S., Good, C.D., Ashburner, J., Frackowiak, R.S.J., Frith, C.D. (2000). Navigation-related structural change in the hippocampi of taxi drivers. Proceedings of the National Academy of Sciences, 97(8), 1398-4403. Moir, A., Jessel, D. (1993). Płeć mózgu. Warszawa: PIW. Nisbett, R.E. (2015). Geografia myślenia. Dlaczego ludzie Wschodu i Zachodu myślą ina- czej? Sopot: Smak Słowa. Pacholski, M., Słaboń, A. (1994). Słownik pojęć socjologicznych dla ekonomistów. Kraków: Akademia Ekonomiczna w Krakowie. Pietraszewski, M. (2002). Szansa dla przedsiębiorczych. Poznań: eMPi2. Shook, C.L., Priem, R.L. i McGee, J.E. (2003). Venture Creation and the Enterprising In- dividual: a Review and Synthesis. Journal of Management, 29(3), 379-399. Tannenbaum, A.J. (1984). Gifted children: Psychological and educational perspectives. New York: MacMillan. Turek, D. (2012) Przedsiębiorca a pracownik przedsiębiorczy. Podobieństwa i różnice pro- fili kompetencyjnych i ich implikacje dla procesów zarządzania. Perspektywa charak- terystyk podmiotowych. W: B. Jamka (red.), Potencjał ludzki w rozwoju przedsiębior- czości indywidualnej i korporacyjnej (s. 33-57). Warszawa: Difin. Venkataraman, S. (1997). The Distinctive Domain of Entrepreneurship Research: An Edi- tor’s Perspective. W: J. Katz, R. Brockhaus (eds), Advances in Entrepreneurship, Firm Emergence and Growth (vol. 3, s. 119–1380). Greenwich, CT: JAI Press. Vetulani, J., Mazurek, M. (2015). Bez ograniczeń. Jak rządzi nami mózg. Warszawa: PWN. Neurosciences and the entrepreneurship stimulation: potential hidden in the hemispheric specialization, neurotransmitters and brain plasticity Abstract: Entrepreneurship may be understood as a management practice, specific/outstanding personality characteristic or an economic function. The way in which the entrepreneurship is per- ceived determines the area of searching and shaping its sources. In the article attention is focused on personality characteristics being a resultant of genetic conditions and conscious and uncon- scious environmental influences. Discussion based on some results of scientific research con- ducted in last 25 years in the area of neurosciences leads to indicate opportunities of entrepreneur- ship stimulation in accordance to being widely developed knowledge of cerebral processes. Basic defined characteristics of entrepreneurs, that is “novelty desire”, rivalry and striving to accomplish synergy in performance are confronted with corresponding with them discoveries in neurosci- ences, like hemispheric specialization, the role and influence of neurotransmitters and brain plas- ticity. Keywords: entrepreneurship; personality characteristics; neurosciences; brain plasticity; entrepre- neurship stimulation JEL codes: D01, D87, L26, O31, J24