Ghostscript wrapper for D:\BBB-ARCH\ARCHIWUM-lata-78-71\MTS77_t15z1_4\mts77_t15z3.pdf


M E C H A N I  K A 
T E O R E T Y C Z N A  * 
I  S T O S O W A N A 

3,  15 (1977)  ^  . 

Z  DZIEJÓW  POLSKIEJ  MECHANIKI  DO  1918  R. 

D A N U T A  >i  Z B I G N I E W  M A Z U R K I E W I C Z O W I  E  ( W A R S Z A W A ) 

1.  Wstęp 

W  pracy  przedstawimy  krótki  przegląd  rozwoju  polskiej  mechaniki  do  1918  r. i  przy­
pomnimy  z tej  dziedziny  nasze  waż niejsze  osią gnię cia,  które  stanowią  trwały  wkład  pol­

skich  uczonych  do  nauki  ś wiatowej. 

Dotychczasowe  badania  w  zakresie  historii  polskiej  mechaniki  nie  zostały  dotąd 

uwień czone  odpowiednio  wyczerpują cym  opracowaniem  monograficznym,  k t ó r e  powinno 

oczywiś cie  objąć  materiał  znacznie  obszerniejszy  od zawartego w tej rozprawie.  Fragmen­

taryczne  informacje  o naszej  twórczoś ci  w mechanice  są rozrzucone  we wstę pach  do  pism 

zbiorowych,  w księ gach  jubileuszowych,  w artykułach  biograficznych  oraz  we  wstę pnych 

rozdziałach  niektórych,  zwłaszcza  dawniejszych,  polskich  monografii  z  mechaniki. 

Z a  jedno  z  pierwszych  m o ż na  uznać  bardzo  krótkie  (ss. 2)  opracowanie  z  historii 
polskiej  'mechaniki  pt. Mechanika  w Polsce,  zamieszczone  w  o m ó w i o n y m  dalej  dziele [1] 
Mechanika  teoretyczna  Jana  Nepomucena  F R A N K E G O  (1846­  1918).  W opracowaniu  tym 
autor  omówił  jednak  zaledwie  k i l k a  polskich  podrę czników  i rozpraw  z mechaniki,  k t ó r e 

były  wydane do  1886 r. 
Szczególnie  cenną  pozycję  stanowi  monografia  [2] Mechanika  w swym  rozwoju  histo­

rycznym,  napisana  przez  Feliksa  K U C H A R Z E W S K I E G O  (1849  ­  1935),  profesora  honorowego 
Politechniki  Warszawskiej  (od  1919  г .).  Ksią ż ka  ta  (ss.  226)  obejmuje  wykłady  autora 
wygłoszone  w  1921 r. w Politechnice  Warszawskiej.  Znajdujemy  w  niej przegląd  historyczny 
rozwoju  mechaniki  teoretycznej  i  technicznej  począ wszy  od  czasów  staroż ytnych  aż do 

E I N S T E I N A ,  opracowany  z  duż ym  polotem  i z  głę boką  znajomoś cią  tematu.  W  monografii 

tej  F .  K U C H A R Z E W S K I  zamieś cił,  mię dzy  innymi,  szereg  bardzo  cennych  wiadomoś ci 

z  historii  mechaniki  polskiej.  Autor  d o k o n a ł  oceny  i  analizy  omawianych  odkryć  nauko­

wych,  wskazując  na ich  współzależ ność  oraz na duże  znaczenie  twórczych  osią gnięć  z  me­

chaniki  w rozwoju  nauk  przyrodniczych  i w postę pie  technicznym.  Odpowiednio  dobrane 

cytaty  oraz  liczne  notki  biograficzne  i  ładny  styl  podnoszą  wydatnie  wartość  oryginalnie 

opracowanej  i  bardzo  wartoś ciowej  monografii  historycznej  F .  K U C H A R Z E W S K I E G O . 

D u ż o  interesują cych  informacji  o  polskich  osią gnię ciach  naukowych  w  mechanice 

teoretycznej i technicznej,  jak  również  notek  biograficznych  jest  zamieszczonych  w  księ­

gach  pamią tkowych  [3, 4,  5] oraz  w  okolicznoś ciowych  artykułach  [6, 7], poś wię conych 
rozwojowi  polskiej  mechaniki. 

N i e  m o ż na  tu też  pominąć  nie  opublikowanego  wprawdzie,  lecz  cennego  opracowania 

[8]  Henryka  B U Z U N A  (1900­  1964),  docenta  Politechniki  Warszawskiej.  Aczkolwiek 



300  D .  i  Z.  MAZURKIEWICZOWI 

praca  tego  autora  nie  została,  niestety,  u k o ń c z o n a,  to  jednak  zawiera  ona  dużo  wartoś cio­

wych  wiadomoś ci  z  historii  polskiej  mechaniki. 

K r ó t k i  zarys  historii  polskiej  mechaniki  przedstawiono  również  w  ogłoszonej  niedawno 

pracy  [9]. 

Oczywiś cie  oprócz  wyż ej  wymienionych  k i l k u  o p r a c o w a ń  dość  ogólnych,  opublikowano 

w  róż nych  czasopismach  i  wydawnictwach  ksią ż kowych  szereg  pozycji  biograficznych 

polskich  uczonych,  dotyczą cych,  mię dzy  innymi,  ich  twórczoś ci  i  osią gnięć  w  mechanice. 

2.  Pierwsze  polskie  prace  z  mechaniki 

Najwcześ niejsze  polskie prace  z  mechaniki  pochodzą  z  X V I I  wieku.  N i e  dotarły jeszcze 

w  tym  czasie  do  Polski  osią gnię cia  G A L I L E U S Z A ,  H U Y G E N S A ,  a przede  wszystkim  N E W T O N A . 

Autorami  pierwszych  polskich  prac  z  mechaniki  byli  wychowankowie  szkoły  jezuickiej: 

A d a m  K O C H A Ń S KI  (1631  ­  1700),  Wojciech  T Y L K O W S K I  (1629  ­  1695),  Stanisław  SOLSKI 

(1622­  1701). 

A .  K O C H A Ń S KI  był  wykładowcą  jezuickich  kolegiów  m.in.  we  Florencji,  w  Moguncji 

i  w  Pradze.  Nastę pnie  osiadł  w  Warszawie jako  nadworny  matematyk  i  bibliotekarz  Jana 

Sobieskiego.  Pisywał  do  wychodzą cych  w  L i p s k u  A c t a  Eruditorum  oraz  utrzymywał  kon­

takty  z  matematykami  róż nych  krajów,  a  m.in.  z  L E I B N I Z E M .  Rozprawy  i  traktaty 

A .  K O C H A Ń S K I E G O,  napisane  po  łacinie,  były  utrzymane  na  poziomie  ówczesnej  wiedzy 

europejskiej.  Należy  tu  przede  wszystkim  wymienić jego  wartoś ciową  i  oryginalną  rozprawę  

Analecta  mathematica  sive  theoreses  mechanicae  novae  de  natura  machinarum  fundamen­
taliwn  (Wybrane prace  matematyczne  albo  twierdzenia  nowej  mechaniki  o  naturze  maszyn 
podstawowych),  zamieszczoną  w  obszernym  i  sławnym  dziele  Kacpra  S C H O T T A Cursus 
mathematicus,  wydanym  w  1661  r.  W  rozprawie  tej.  A .  K O C H A Ń S KI  p o d a ł  podstawowe 
wiadomoś ci  ze  statyki  oraz  z  teorii  maszyn  prostych. 

W .  T Y L K O W S K I  W  jednej  z  licznych  swoich  prac  Pars  sexta  physicae  curiosae  in  qua 
Aristotelis  mechanica  explicantur  (Czę ść  szósta  ciekawej  fizyki,  w  której  Arystotelesa 
mechanika  jest  wyjaś niona),  wydanej  w  1680  r.  opisał  róż ne  maszyny  proste,  jak  п р .: 

krą ż ek,  wielokrą ż ek,  kołowrót,  k l i n  i  ś rubę. 

Pierwsze  dzieło  z  mechaniki  w ję zyku  polskim,  wydane  w  1690  r.  w  Krakowie,  opraco­

wał  S.  S O L S K I ,  nadając  mu  t y t u ł :  Architekt polski,  to jest nauka  ulż enia  wszelkich  cię ż arów 
i  uż ywania  potrzebnych  machin  ziemnych  i  wodnych.  Dzieło  to  zawiera  o k o ł o  200  stron 
z  licznymi  drzeworytami.  A ut or  zamierzał  o p r a c o w a ć  trzy  księ gi  z  zakresu  mechaniki 

i  budownictwa.  Wydał  jednak  tylko  jedną  księ gę,  podzieloną  na  trzy  tzw.  «zabawy». 

Dzieło  S.  S o L S K i E q o jest podrę cznikiem  praktycznym,  w  k t ó r y m  o  zagadnieniach teoretycz­

nych  znajdujemy  wzmianki  tylko  w  k i l k u  miejscach.  Chociaż  w  opisie  działania  dź wigni 

autor  wykorzystał  dowody  S.  S T E V I N A  (1548  ­  1620)  i  K .  H U Y G E N S A  (1629  ­  1695),  to 

jednak  jego  poję cie  o  podstawowych  prawach  mechaniki  było  bardzo  prymitywne.  Prze­

jawia  się  to  np.  w  wyjaś nieniu  S.  S O L S K I E G O ,  że  maszyny  dlatego  «gubią»  czę ść  cię ż aru, 

ponieważ  przenoszą  ją  na  «podstawek».  A u t o r  p o d a ł  też  opis  wynalezionych  przez  siebie 

d w ó c h  maszyn  o  «biegu  nieustannymi  (perpetuum mobile),  które  opisał  również  w  oddziel­



Z  DZIEJÓW  POLSKIEJ  MECHANIKI  DO  1918  R.  301 

nych  pracach  w  ję zyku  łaciń skim.  Dzieło  S.  S O L S K I E G O  ma  duże  znaczenie  historyczne 

i  jest  interesują ce  ze  wzglę du  na  ówczesne  słownictwo,  stosowane  w  mechanice. 

W  pierwszej połowie  X V I I I  wieku  zaznacza  się w Polsce zupełny  upadek nauki.  Piś mien­
nictwo  uległo  prawie  całkowicie  prą dowi  teologicznemu. 

N a s t ę p ne  dzieło,  dotyczą ce  m.in.  mechaniki,  zostało  opracowane  dopiero  przez  Józefa 

R O G A L I Ń S K I E GO  i  wydane  w  latach  1765  ­  1776.  Był  to  czterotomowy  podrę cznik  Doś wiad­
czenia  skutków  Rzeczy pod  zmysły  podpadają cych  na publicznych Posiedzeniach  w  Szkołach 
Poznań skich  Societatis  Jesu  na  widok  wystawione  i  wykładane.  Dzieło  to  zawiera  trafne 
wywody  o  najbardziej  podstawowych  poję ciach  mechaniki;  wywody  te  jednak  giną  w  roz­

wlekłym  i  napuszonym  stylu,  pełnym  dziwactw  ję zykowych. 

Wię ksze  zainteresowanie  naukami  przyrodniczymi  wystę puje  dopiero  w  m i a r ę  p o s t ę pu 

reformy  wychowania  publicznego,  przeprowadzonej  przez  Komisję  Edukacji  Narodowej. 

N a  jej  wezwanie  toruń czyk  Michał  Jan  H U B E  (1737­  1803)  napisał  w  ję zy ku  łaciń skim 

dwa  dzieła,  przełoż one  na  ję zyk  polski  i  wydane  w  Krakowie  przez  Komisję  Edukacji 

Narodowej.  Pierwsze  dzieło  Wstę p  do fizyki  dla  szkól  narodowych  u k a z a ł o  się  w  1783  г ., 
nastę pne  zaś  Fizyka dla  szkól  narodowych.  Czę ść  I.  Mechanika —  w  1792  r.  Drugie  z  tych 
dzieł  (ss.  536)  zawiera  176  rysunków  i  obejmuje  podstawowe  wiadomoś ci  z  mechaniki 
teoretycznej,  hydromechaniki  i  z  mechaniki  ciał  niebieskich.  Z o s t a ł o  ono  ocenione  bardzo 

wysoko.  Autor  znał  bowiem  doskonale literaturę  przedmiotu  i  był  wytrawnym pedagogiem. 

N a u k i  nie  t r a k t o w a ł  dogmatycznie,  podając  wszę dzie  sposoby  sprawdzenia  głównych 

praw  mechaniki.  Warto  podkreś lić,  że  jego  opracowanie  charakteryzuje  czysty  i  zwarty 

styl  oraz  poprawna  terminologia,  k t ó r a  przeniknę ła  do  polskiego  słownictwa  stosowanego 

w  mechanice nawet  obecnie. 

W  X I X  wieku  sytuacja  polityczna  Polski  stwarzała  w  kraju  wyją tkowo  niesprzyjają ce 

warunki  dla  rozwoju  nauk  ś cisłych,  a  więc  i  mechaniki.  Zatem  wszelkie  polskie  znane 

rozprawy naukowe i podrę czniki,  opracowane w tym  cię ż kim  okresie, zasługują  na  specjalne 

uznanie  i  podkreś lenie. 

W  pierwszej  połowie  minionego  stulecia  zaznacza  się  działalność  naukowa  o ś r o d ka 

warszawskiego. 

Profesor  matematyki  Uniwersytetu  Warszawskiego  Rafał  S K O L I M O W S K I  (1781  ­  1848) 

opublikował  w  1824  r.  litografowane  wykłady  Nauka mechaniki  i  hydrauliki  napisana 
i  wykładana  uczniom  szkoły  aplikacyjnej  wojskowej.  W y k ł a d y  te,  utrzymane  na  wysokim 
poziomie,  tworzą  foliał  o  1054  stronach.  Pierwsza  czę ść  obejmuje  zasady  mechaniki  anali­
tycznej,  a  druga  zawiera  zastosowanie  mechaniki  w  artylerii  i  w  inż ynierii. 

W  tym  okresie ukazał o  się  również  poza  przekładami  k i l k a  oryginalnych  prac teoretycz­

nych  z  mechaniki,  ogłoszonych  w  czasopiś mie  Ć wiczenia  Naukowe,  k t ó r e  wychodziło  w 

Warszawie  w  1818  r.  W s p ó ł r e d a k t o r e m  tego  czasopisma  był  Franciszek  S K O M O R O W S K I , 

autor  wię kszoś ci  artykułów  z  zakresu  statyki,  kinematyki  i  dynamiki. 

K i l k a  rozpraw  z  mechaniki  opublikowano  w  Rocznikach  Towarzystwa  N a u k o ­

wego  Krakowskiego.  Dwie  z  tych  rozpraw  przecię tnej  wartoś ci  zostały  opracowane  przez 

Romana  M A R K I E W I C Z A .  Pierwsza  O naturze  i  wielkoś ci  siły  odś rodkowej  u k a z a ł a  się  w  to­
mie  I V w  1819 г ., druga  zaś  o  wię kszej  obję toś ci  (ss.  68)  Rozprawa  o naturze  i gatunkach  sił, 
odmiany  fizyczne  sprawują cych  —  w  tomie  V I  w  1821  r.  R o z p r a w ę  o  duż ej  wartoś ci 
naukowej  napisał  profesor  matematyki  Uniwersytetu  Krakowskiego,  K a r o l  H U B E . 



302  D.  i  Z.  M A Z U R K I E W I C Z O W I E 

Obszerna  ta  praca  (ss.  125)  ukazała  się  w  tomie  X I I I  w  1829  r.  pt.  Rozprawa  o fenomenach 
niektórych,  pochodzą cych  z  ruchu  wirowego  z  przydaniem  uwag  nad  przerobieniem  współ­
rzę dnych  i  niektórymi  twierdzeniami  tyczą cymi  się  momentów.  Au to r  zajął  się  tu  mię­
dzy  innymi  momentami  bezwładnoś ci,  elipsoidą  bezwładnoś ci  i  ruchem  bą ka,  podając 

k i l k a  nowych,  interesują cych  rozwią zań,  uzyskanych  za  p o m o c ą  analizy  matematycznej. 

R o z p r a w ę  tę, mał o  wówczas  znaną,  m o ż na  zaliczyć  do  doskonałych  polskich  prac  z  mecha­

n i k i . 

Warto  też  o d n o t o w a ć  elementarny,  lecz  oryginalny  podrę cznik  Dynamika  cial  stałych, 
kurs wykładany  w gimnazjum realnym, opracowany przez Augusta  Ferdynanda  BERNHARDTA 
(1804­  1861),  profesora  szkoły  realnej  i  Szkoły  Sztuk  Pię knych  w  Warszawie.  Podrę cznik 

ten,,  obejmują cy  litografowane  wykłady  (ss.  120),  ukazał  się  w  Warszawie  w  1845  r.  Spełnił 

on  bardzo  poż yteczną  rolę  dydaktyczną. 

Poza  tym,  również  w  Warszawie  był  wydany  w  1861  r.  kurs  elementarny  Mechanika 
ogólna,  napisany  przez  Alfonsa  PUCHEWICZA  (1821  ­  1882),  starszego  nauczyciela  gim­
nazjum  realnego.  Opracowanie  to  (ss.  514),  zawierają ce  183  drzeworyty,  obejmuje  statykę  

i  dynamikę  ciał  stałych  oraz  płynnych.  Ze  wzglę du  na  p r o s t o t ę  i  j a s n o ś ć  wykładu  kurs 

mechaniki  A .  PUCHEWICZA  był  uważ any  przez  szereg  lat  za  najlepszy  polski  podrę cznik 
z  mechaniki. 

Należy  jednak  nadmienić,  że  wszystkie  wyż ej  wymienione  polskie  prace  i  podrę czniki 

z  mechaniki  stanowiły  w  omawianym  okresie niestety bardzo  nieznaczne  i  wtórne  osią gnię­

cia  w  p o r ó w n a n i u  z  niezwykłym  wprost  i  dynamicznym  rozwojem  mechaniki  zwłaszcza 

we  Francji  w  drugiej  połowie  X V I I I  i  na  począ tku  X I X  wieku. 
ť   .   .   .  

•  

3.  Mechanika  polska  w  latach  1863  ­1918 

Trudne warunki  dla  rozwoju  nauk  ś cisłych  w kraju  spowodowały,  że zwłaszcza  w  drugiej 

połowie  X I X  wieku  wielu  polskich  uczonych  i  inż ynierów  prowadziło  dość  oż ywioną  

działalność  naukową  na  obczyź nie,  a  głównie  we  Francji  i  w  Rosji. 

3.1.  Dorobek  naukowy  z  mechaniki  Towarzystwa  Nauk  Ś cisłych  w  Paryż u. W i a t a c h  1871  ­  1882 

istotną  rolę  w  krzewieniu  polskiej  myś li  naukowej  spełniło  Towarzystwo  Nauk  Ś cisłych 

w  Paryż u,  któreg o  działalnoś ci  wydawniczej,  finansowanej  przez  Jana  DZIAŁYŃ SKIEGO 
( 1 8 2 9 ­  1880)  zawdzię czamy  mię dzy  innymi  opublikowanie  k i l k u  polskich  dobrych  dzieł 
podrę cznikowych  i  kilkunastu  oryginalnych  rozpraw  naukowych  z  mechaniki. 

Dokonamy  krótkiego  przeglą du  opublikowanych  w  wydawnictwach  T N Ś  polskich 

znaczniejszych  prac  z  mechaniki,  któryc h  autorami  b y l i :  jeden  ze  współorganizatorów 

T N Ś  —  Henryk  Grach  NIEWĘ GŁOWSKI  (1807­  1881)  oraz  niektórzy  członkowie  T N Ś : 
Władysław  K L U G E R  (1849­  1884),  Feliks  KUCHARZEWSKI  (1849  ­  1935),  Władysław  G O ­

SIEWSKI  (1844  ­  1911),  Jan  Nepomucen  F R A N K Ę  (1846  ­  1918), Kazimierz  B R A N D T  (1839  ­  ?), 

Lucjan  WOJCIECHOWSKI  (1841  ­  1909),  Maurycy  H U L E W I C Z  i  współpracują cy  z  T N Ś , 

A d a m  MARTYNOWSKI  (1842­  1885). 

W  okresie  1873  ­  1876  zostało  opublikowane  w  Paryżu  n a k ł a d e m  Biblioteki  Kórnickiej 
(finansowanej  przez  J .  Działyń skiego)  dwutomowe  dzieło  Kurs mechaniki  rozumowej, 
opracowane przez  Henryka  Gracha  NIEWĘ GŁOWSKIEGO,  profesora  matematyki  w  Wyż szej 



Z  D Z I E J Ó W  P O L S K I E J  M E C H A N I K I  D O  1918  Р ..  303 

\ ; 
Szkole  Polskiej,  tzw.  montparnaskiej  w  Paryż u.  T o m  pierwszy  (ss.  560)  zawiera  statykę  

i  dynamikę  punktu  materialnego,  tom  zaś  drugi  (ss.  897)  obejmuje  kinematykę ,  d y n a m i k ę  

u k ł a d ó w  materialnych,  hydrostatykę  i  h y d r o d y n a m i k ę  wraz  z  obszernym  dodatkiem 

0  całkowaniu  r ó w n a ń  ruchu.  W  ostatnim  rozdziale  autor  opisał  szereg  praktycznych 
zagadnień  z  hydrauliki,  należ ą cych  właś ciwie  do  mechaniki  technicznej.  Dzieło  H . G .  N I E ­
WĘ GŁOWSKIEGO,  aczkolwiek  pozbawione  dobrego  słownictwa,  wprowadzonego  przez 
Komisję  Edukacji  Narodowej,  stanowiło  wartoś ciowy  i  poż yteczny  polski  p o d r ę c z n ik 

z  mechaniki  teoretycznej,  opracowany  na  ówczesnym  poziomie  uniwersyteckim. 

N a k ł a d e m  J .  Działyń skiego  ukazała  się  jeszcze  w  1873  r.  w  Paryżu  ksią ż ka  Wykład 
hydrauliki wraz z  teorią  machin wodnych, poprzedzony  wiadomoś ciami  wstę pnymi  z mechaniki 
analitycznej cialpłynnych  (ss.  1018), napisana przez inż.  Władysława  K L U G E R A  i inż.  Feliksa 
KUCHARZEWSKIEGO,  a  w  1876  r.  doskonałe  dzieło  W .  K L U G E R A  Wykład  wytrzymałoś ci 
materiałów  i  stałoś ci  budowli  (ss.  X X + 628).  W  pierwszym,  obszernym  dziele,  mają cym 
uczcić  czterechsetną  rocznicę  urodzin  M .  Kopernika,  autorzy  zawarli  bogaty  materiał 

z  mechaniki  ciał  płynnych,  z  hydrauliki  i  z  teorii  maszyn  wodnych.  Po  przedstawieniu 

podstaw  hydrostatyki  i  hydrodynamiki,  o m ó w i o n o  szereg  zagadnień  z  hydrauliki,  doty­

czą cych  mię dzy  innymi  przepływu  wody  w  rurach  i  w  k a n a ł a c h  otwartych,  wzajemnego 

statycznego  oddziaływania  ciał  stałych  i  płynnych  i  pomiaru  prę dkoś ci  przepływów  cieczy. 

Dalej  zamieszczono  niektóre  wiadomoś ci  i przykłady  z zakresu  obliczania  maszyn  wodnych 

oraz  załą czono  poż yteczne  dla  projektantów  tablice.  Druga  monografia,  opracowana 

przez  W .  K L U G E R A , zawiera zagadnienia z  wytrzymałoś ci  materiałów  i z mechaniki  budowli, 
,  znajdują ce  zastosowanie  w  inż ynierii  lą dowej  i  wodnej.  N a  pierwszych  28  stronach  p o d a ł 

autor  opracowanie  historyczne  wytrzymałoś ci  materiałów,  co  było  wtedy  nowoś cią  w  lite­

raturze  tego  rodzaju.  Zasadniczy  materiał  obejmuje  niektóre  poję cia  ogólne  i  okreś lenia, 

poję cia  geometryczne  przekrojów  (ś rodki  cię ż koś ci  i momenty  bezwładnoś ci),  podstawowe 

wiadomoś ci  z  zakresu  stanu  naprę ż enia  i  odkształcenia  prę tów  prostych,  równanie  trzech 

m o m e n t ó w  i  jego  zastosowanie,  drgania  p r ę t ów  prostych,  łuki  dwuprzegubowe,  parcie 

1  o d p ó r  ziemi  oraz  stateczność  m u r ó w  oporowych.  D o  istotnych  zalet  omawianej  mono­

grafii  należy  dobry  poziom  opracowania,  odpowiadają cy  ówczesnemu  stanowi  wiedzy 

z  mechaniki  technicznej,  logiczny  układ  materiału,  zwarty  i  przejrzysty  sposób  przedsta­

wienia  wszystkich  zagadnień,  dobre  słownictwo  oraz  liczne  przykłady.  Dzieło  W.  K L U G E R A 
m o ż na  uznać  za  pierwszy  polski  podrę cznik  akademicki  z  wytrzymałoś ci  materiałów 

i  z  mechaniki  budowli.  Monografia  ta,  stanowią ca  nasz  p o w a ż ny  dorobek  naukowy 

z  mechaniki  technicznej,  nie  ustę powała  odpowiednim  pozycjom  a u t o r ó w  zagranicznych. 

W .  KLUGEROWI  zawdzię czamy  również  dwie  pierwsze  polskie  rozprawy  naukowe, 
dotyczą ce  pracy  i  działania  turbin,  opublikowane  w  Pamię tniku  T N Ś  w  Paryżu  (tom  III, 

1873  r.  i  I V ,  1874  г .). 

W .  K L U G E R  był  wybitnym  polskim  inż ynierem­badaczem,  wykładowcą  hydrauliki 
i  budowli  wodnych  w  Szkole  Inż ynierów  w  Limie  oraz  projektantem  wielu  skompliko­

wanych  objektów  zwłaszcza  z  inż ynierii  wodnej  w  Polsce  i  w  Peru,  a  mię dzy  innymi  wodo­

cią gów  dla  Krakowa.  Prowadzone  przez  niego  wykłady  wyróż niały  się  wysokim  poziomem 

i  utrwaliły  jego  nazwisko  w  peruwiań skiej  uczelni. 

Szczególne  uznanie  zyskały  bardzo  dobre  rozprawy  z  mechaniki  Władysława  GOSIEW­
SKIEGO,  wybitnego  matematyka  i  fizyka,  który  był  w  owym  czasie  jednym  z  najbardziej 



/  

\ 

304  D.  i  Z.  MAZURKIEWICZOWIE  ) 

twórczych  i  płodnych  naszych  uczonych.  N a  łą czną  liczbę  15 prac  ogłoszonych  przez  fizy­

k ó w polskich  w P a m i ę t n i ku  T N Ś  opublikował  on  9 pozycji,  z któryc h  5 dotyczyło  mechaniki. 

W  tomie  I  P a m i ę t n i ka  T N Ś  (1871  r.)  W .  GOSIEWSKI  ogłosił  obszerną  pracę  (13  rozdzia­
łów)  O  sprę ż ystoś ci  cial stałych  jednorodnych,  w  której  przedstawił  podstawy  teorii  sprę­
ż ystoś ci,  rozpoczynając  wykład  od  dynamiki.  W  koń cowej  czę ś ci  tej  rozprawy  autor 

wskazał  na  zwią zek  mię dzy  r ó w n a n i a m i  teorii  sprę ż ystoś ci  i  teorii  mechanicznej  ś wiatła, 

co  stanowi  jego  oryginalny  dorobek  naukowy.  W  pracy  Przyczynek  do  teorii  sil  ż ywych 
(tom  III,  1873  r.)  W .  GOSIEWSKI  p o d a ł  nowy  dowód  twierdzenia  Coriolisa.  N a s t ę p ne  dwie 
jego  rozprawy  dotyczą  mechaniki  molekularnej.  W  pierwszej  z  nich  O zasadniczej hipotezie 
mechaniki  czą steczkowej  (tom  V I I ,  1875  r.)  autor  rozważ ył  warunki,  umoż liwiają ce  zastą­
pienie  u k ł a d u  p u n k t ó w  materialnych  układem  cią głym  materialnym.  W  drugiej  pracy 

Dwa  twierdzenia  z  mechaniki  czą steczkowej  (tom  V I I I ,  1876  r.)  W .  GOSIEWSKI  omówił 
zastosowanie  potencjału  Greena  do  analizy  odkształceń  długotrwałych.  W  tomie  I X 

(1877  r.)  znajdujemy  rozprawę  W .  GOSIEWSKIEGO  O potencjale  sprę ż ystoś ci,  w  której  autor 
wskazał  na  zgodność  hipotezy  Greena  z  zasadami  mechaniki  ciał  sprę ż ystych  oraz  podał 

zwią zki  (nierównoś ci), jakie  powinny  być  spełnione  przez  21  współczynników,  opisują cych 

sprę ż ystość  ciała  anizotropowego.  Poza  wymienionymi  rozprawami  był  wydany  w  Paryżu 

(1873  r.)  nakłade m  Jana  Działyń skiego,  opracowany  przez  W .  GOSIEWSKIEGO,  pierwszy 
zeszyt  Wykładu  mechaniki  czą steczkowej  (molekularnej).  W  pracy  tej  autor  p o d a ł  podsta­
wowe  poję cia,  zwią zki  geometryczne  i  fizyczne  oraz  równania  mechaniki  ciał  odkształ­

calnych. 

Tematyka  prac  z  mechaniki,  opublikowanych  przez  innych  naszych  a u t o r ó w  w  P a ­

mię tniku  T N Ś ,  była  zwią zana  ś ciś le  z  zagadnieniami  waż nymi  dla  ówczesnej  praktyki 

inż ynierskiej. 

Oryginalną  i  wartoś ciową  rozprawę  (tom  I V ,  1874  r.)  z  zakresu  kół  zę batych  o  osiach 

wichrowatych  napisał  Jan  Nepomucen  FRANKĘ, profesor  Szkoły  Politechnicznej  we  Lwowie 
(1870­?).  W  tomach  I V ,  V I I ,  I X  P a m i ę t n i ka  T N Ś  (1874  ­  1878r.)  znajdujemy  cenne 

dla  k o n s t r u k t o r ó w  prace  inż.  Kazimierza  BRANDTA,  dotyczą ce  najniekorzystniejszych 
obcią ż eń  mostów  oraz  statyki  mostów  łukowych.  Duże  zainteresowanie  zyskały  w  owym 

czasie przedstawione przez inż. Łucjana  WOJCIECHOWSKIEGO  sposoby obliczania  powierzchni 
i  obję toś ci  wykopów  i  nasypów  (tom  V ,  1874  r.  i  I X ,  1877  г .),  opisane  również  w  czaso­

pismach  francuskich.  Przedmiotem  dwóch  dobrych  rozpraw  (tom  V I I I ,  1876  r.  i  X I , 

1879  r.)  inż.  Maurycego  HULEWICZA  są  zagadnienia  statyki  i  wytrzymałoś ci  belek  wielo­
przę słowych  i dź wigarów  łukowych.  Wartoś ciowa  praca  (tom  I X ,  1877  r.)  inż.  Mieczysława 

SZYSTOWSKIEGO  obejmuje  niektóre  zastosowania  statyki  wykreś lnej  wraz  z  zapropono­
wanym  przez  autora  sposobem  wyznaczania  linii  ciś nień  w  sklepieniu  łukowym. 

Dwie  obszerne  rozprawy  (tom  III,  1873  r.  i  I V ,  1874  r.)  o  łą cznej  obję toś ci  214  stron 

pod  wspólnym  tytułem  Teoria  ciś nienia  cieczy  na  ś ciany  płaskie  i na  ś ciany  krzywe,  opraco­
wane  przez  inż.  Adama  MARTYNOWSKIEGO,  zawierają  wykład  podstaw  hydrostatyki  i  jej 
zastosowań  do  obliczenia  ciś nienia  cieczy  na  ś ciany  zbiorników.  A u t o r  omówił  wyznacza­

nie  ciś nienia  na  ś ciany  zbiorników  walcowych,  stoż kowych  i sferycznych,  przeprowadzając 

d o k ł a d n ą  analizę  rozważ onych  p r z y p a d k ó w .  Wymienione  rozprawy  A .  MARTYNOWSKIEGO 
stanowiły  bardzo  cenny  materiał  nie  tylko  dla  ówczesnych,  lecz  również  dla  póź niejszych 

teoretyków  i  p r a k t y k ó w ,  zajmują cych  się  zagadnieniami  hydrauliki.  W  innej,  trzeciej 



Z  D Z I E J Ó W  P O L S K I E J  M E C H A N I K I  D O  1918  R .  305 

swojej pracy (tom  V ,  1875 r.)  A .  MARTYNOWSKI okreś lił dla foremnych, płaskich  przekrojów 
róż nych  brył  geometrycznych  tzw. rdzenie  przekrojów,  znajdują ce  duże  zastosowanie 
przy  badaniu  stanu  naprę ż enia  elementów  konstrukcyjnych. 

Omówione  wyż ej  opracowania  ksią ż kowe,  wydane  nakładem  J.  Działyń skiego,  i  roz­
prawy, opublikowane  w  Pamię tniku  TNŚ  w  Paryż u,  stanowiły  bardzo wartoś ciowy  mate­
riał dla  wielu polskich  pracowników naukowych i inż ynierów,  były czę sto cytowane w naszej 
literaturze naukowej nawet w latach póź niejszych  i miały istotny wpływ na  rozwój polskiego 
piś miennictwa  z  mechaniki.  Monografie  i  rozprawy  wydane  przez  TNŚ  były  tym cen­
niejsze,  że w kraju  w owym  czasie  wszelkie  opracowania  z nauk  ś cisłych  ukazywały się  
niezwykle  rzadko. Streszczenia rozpraw  ogłaszanych  w  Pamię tniku  były  od 1874  r. publi­
kowane  w niemieckim  czasopiś mie  bibliograficznym  Jahrbuch  iiber  die  Fortschritte  der 
Mathematik,  popularyzując  w ten sposób  polskie  osią gnię cia  naukowe w szerszym  krę gu 
czytelników. 

Pomimo  krótkiego,  bo zaledwie dwunastoletniego  okresu  istnienia  (1870  ­  1882)  TNŚ, 
działalność jego pozostawiła  trwałe  ś lady  w dziejach  nauki polskiej  oraz oż ywiła  twórczość  
naukową  i  aktywność  organizacyjną  polskich  uczonych,  w wyniku  której  już  po  kilku 
latach od rozwią zania  TNŚ powstały w kraju wydawnictwa naukowe i ukazały się omówione 
w  innym  miejscu  tej pracy  dzieła  i rozprawy z mechaniki. 

3.2.  Rozwój  mechaniki  w uczelniach  lwowskich.  W  koń cu  X I X  i  na  począ tku  X X  wieku 
silny  oś rodek  mechaniki  powstał  we Lwowie.  W tym okresie  w uczelniach  lwowskich 
działalność  naukową  w  mechanice teoretycznej i technicznej  prowadzili:  Bruno  A B D A N K ­
ABAKANOWICZ  (1852­ 1900),  Oskar  FABIAN  (1846­  1899),  Jan  Nepomucen  F R A N K Ę  
(1846­  1918),  Lucjan  BÓTTCHER,  Alfred  DENIZOT  (1873  ­1937),  Marian  SMOLUCHOWSKI 
(1872­  1917),  Maksymilian  T H U L L I E  (1853  ­  1939)  i  Maksymilian  Tytus  H U B E R 
(1872­ 1950). 

Bruno  A B D A N K ­ A B A K A N O W I C Z ,  docent  Politechniki  Lwowskiej,  wykładał  statykę  
wykreś lną  i był  autorem  pierwszego z tej dziedziny  podrę cznika  w ję zyku  polskim  Zarys 
statyki  wykreś lnej  (Lwów  1876),  opracowanego  z  uwzglę dnieniem  osią gnięć  C U L M A N N A , 
RITTERA,  M O H R A  i  WINKLERA.  Zawdzię czamy  jemu  również  wynalezienie  integrafu. 

W  1886  r. był  wydany  we  Lwowie  akademicki  podrę cznik  Zarys  mechaniki  analitycz­
nej, jako  wstę p  do fizyki  umieję tnej,  opracowany przez Oskara  FABIANA, profesora  Uniwer­
sytetu  Lwowskiego.  W tym wartoś ciowym  podrę czniku  (ss. 239) autor  podał  zasady 
kinematyki  i dynamiki,  wchodzą ce  w zakres  uniwersyteckich  wykładów  z  fizyki. 

W  latach  1878  ­  1887  ukazały  się litografowane  wykłady z mechaniki  J. N .  F R A N K E G O , 
profesora  Szkoły  Politechnicznej  we  Lwowie, poprzedzają ce  jego  doskonałe  dzieło  Mecha­
nika  teoretyczna  (ss.  X X X I +  645),  wydane w Warszawie  (Kasa  im. Józefa  Mianowskiego). 
Dzieło  J. N .  F R A N K E G O  stanowiło  w owym  czasie  wybitną  pozycję  literatury  naukowo­
dydaktycznej nie  tylko  w piś miennictwie  polskim,  ale  i europejskim. Na pierwszych  18 stro­
nach  autor  przedstawił  Zarys  historii  mechaniki,  przeznaczając  dwie  strony  dla krótkiej 
jeszcze  wtedy  historii  mechaniki  polskiej.  Obszerny  materiał  z  mechaniki  analitycznej, 
opracowany  w duchu  L A G R A N G E ' A  został  podzielony  na  dwie  czę ś ci:  Kinematyka  cial 
sztywnych  i Dynamika  cial sztywnych.  Na  uwagę  zasługuje  fakt,  że  statykę  zamieś cił  autor 
w drugiej  czę ś ci,  traktując  ją jako  szczególny  dział  dynamiki  i odchodząc  w ten  sposób  od 



306 D .  i  Z.  MAZURKIŁWICZOWIE 

tradycyjnego  podziału  mechaniki  na  statykę,  kinematykę  i  dynamikę.  Ten  logicznie  uza­

sadniony  i  w  owym  czasie  rzadko  przyjmowany  układ  materiału  jest  stosowany  do  dnia 

dzisiejszego,  zwłaszcza  w  uniwersyteckich  podrę cznikach  z  mechaniki  teoretycznej.  Ogól­

ność  i  ś cisłość  wywodów  autora  przejawia  się  mię dzy  innymi  w  obszernym  potraktowaniu 

i  wykorzystaniu  zasady  pracy  wirtualnej  oraz  wariacyjnych  zasad  i  r ó w n a ń  dynamiki. 

Zamieszczone  w  monografii  liczne  zastosowania  zasady  d'Alemberta,  r ó w n a ń  Lagrange'a 

oraz  zasady  i  r ó w n a ń  kanonicznych  Hamiltona  wskazują  na  słuszne  j u ż  w  tym  wczesnym 

okresie  intencje  autora  w  preferowaniu  moż liwie  najogólniejszych  i  eleganckich  metod 

rozwią zań  róż nych  zagadnień  mechaniki. Inną  zaletę  omawianego dzieła  stanowi umieszcze­

nie  w  koń cowej  czę ś ci  ksią ż ki  (ss.  461  ­  604)  pierwszy  raz  w ję zyku  polskim  podstawowych 

r ó w n a ń  i  zwią zków  teorii  sprę ż ystoś ci,  hydromechaniki  i  gazomechaniki.  Te  ostatnie 

działy  mechaniki  (od  s.  461)  wchodzą  obecnie  do  mechaniki  technicznej.  N a  uwagę  zasłu­

guje  fakt,  że  w  głę bokim  umyś le  J.  N .  FRANKEGO  rodziła  się  wizja  nadchodzą cej  rewolucji 
w  mechanice,  dokonanej  w  niedługim  czasie  przez  A .  EINSTEINA.  Wskazują  na  to  nastę­
pują ce  słowa,  zamieszczone  przez  autora  na  X X V I I I  stronie  jego  ksią ż ki:  „  ... musimy 
przypuś cić ,  ż e  owe  trzy prawa  Newtona,  na  których  polega  dzisiejsza  dynamika,  dadzą  się  
wyprowadzić  z prawt  ogólniejszych,  jako  wnioski.  Czy  takie uzasadnienie  całej  nauki  o  ruchu 
byłoby  moż liwe  i  korzystne,  tego  dziś  przesą dzać  nie  moż emy".  Dzieło  J .  N .  F R A N K E G O 
spełniało  przez  wiele  lat  bardzo  istotną  rolę  w  nauczaniu  mechaniki.  J.  N .  FRANKĘ  był 
również  autorem  wielu  prac  z  kinematyki  i  dynamiki,  opublikowanych  w  czasopismach 

polskich,  francuskich  i  austriackich. 

Dalszą  godną  uwagi  pozycją  był  wydany  w  1905  r.  we  Lwowie  kurs  litografowany 

(ss.  742)  Wykłady  mechaniki  ogólnej,  opracowany  przez  Lucjana  BOTTCHERA,  profesora 
Politechniki  Lwowskiej. 

Przed  pierwszą  wojną  ś wiatową  oraz  w  okresie  mię dzywojennym  szereg  wartoś ciowych 

prac  z  mechaniki  teoretycznej  ogłosił  w  róż nych  czasopismach  krajowych  i  zagranicznych 

Alfred  DENIZOT,  profesor  Politechniki  Lwowskiej,  a  nastę pnie  Uniwersytetu  Poznań skiego. 
Prace  jego  dotyczą  mię dzy  innymi  doś wiadczenia  z  wahadłem  Foucaulta  oraz  ruchu 

wzglę dnego  (Biul.  A k a d .  Urn.,  K r a k ó w ,  1905),  swobodnego  spadania  ciał  (Wiad.  Mat., 

t.  X X I I I ,  1919)  i  ruchu  kulistego  (Wiad.  Mat.,  t.  X X V I ,  1922). 

Spoś ród  wielu  znakomitych  prac  naszego  ś wiatowej  sławy  fizyka  Mariana  S M O L U ­
CHOWSKIEGO,  profesora  Uniwersytetu  Lwowskiego  (1899  ­  1913),  a  nastę pnie  Uniwersytetu 
Jagielloń skiego  (1913­  1917),  m o ż na  wybrać  pewne  pozycje,  w  k t ó r y c h  autor  p o d a ł  roz­

wią zania  k i l k u  zagadnień  mechaniki.  Prace  te  ukazały  się  w  dwóch  wydawnictwach  A k a ­

demii  Umieję tnoś ci  w  Krakowie.  Trzy  takie  pozycje  były  ogłoszone  w  latach  1903  ­  1909 

w  Rozprawach  Wydziału  Matematyczno­Przyrodniczego  Polskiej  A k a d e m i i  U m i e j ę t n o­

ś ci  w  Krakowie.  W  pierwszej  z  nich,  pt.  O  zjawiskach  aerodynamicznych  i  połą czonych  z 
nimi objawach cieplnych  (1903  г .),  M .  SMOLUCHOWSKI  wyprowadził  r ó w n a n i a  aeromecha­
n i k i ,  wskazał  na  uż yteczność  metody  podobień stwa  dynamicznego  i  podał  rozwią zania 

k i l k u  zagadnień  z  aerodynamiki.  W  drugiej  rozprawie  Przyczynek  do  teorii  ruchów cie­
czy  lepkich,  zwłaszcza  zagadnień  dwuwymiarowych  (1907  r.)  autor  przedstawił  rozwią zanie 
r ó w n a ń  róż niczkowych,  okreś lają cych  dwuwymarowy  ruch  ciieczy  lepkich  i  opisał  rodzaje 

badanegoruchu.  Trzecią,  trwałą  pozycję  stanowi jego rozprawa  O pewnym  zagadnieniu  z  te­



Z  D Z I E J Ó W  P O L S K I E J  M E C H A N I K I  D O ,  1918  R .  307 

dujemy  interesują cy  wywód  teoretyczny powstawania  gór  fałdowych.  W  pracy  tej  punktem 

wyjś cia  oryginalnej  koncepcji  M .  SMOLUCHOWSKIEGO  jest  równanie  róż niczkowei  odkształ­
conej  powierzchni  ś ciskanego  sprę ż ystego  pasma  płytowego  na  ciekłym  p o d ło ż u.  Ś ciskanie 

powodują ce  sfałdowanie  płyty  zostało  okreś lone  jako  obcią ż enie  krytyczne  przy  jej  wybo­

czeniu.  Dwie  z  wymienionych  wyż ej  rozpraw  M . SMOLUCHOWSKIEGO  były  wydane  również  
w  wersji  obcoję zycznej  w Biuletynie  M i ę d z y n a r o d o w ym  Akademii  Umieję tnoś ci  w  K r a k o ­

wie,  który  był  wtedy reprezentacyjnym  czasopismem  uczonych  polskich,  bardzo  cenionym 

zagranicą.  Pierwsza  praca  ukazał a  się  pt.  Sur  les phenomenes  aerodynamiques  et  les  effets 
thenniques  qui  les  accompagnent  (1903  г .),  a  nastę pna,  stanowią ca  znaczne  rozszerzenie 
trzeciej rozprawy,  była  ogłoszona  pt.  Uber  ein gewisses  Stabilitatsproblem  der  Elastizitats­
lehre  und dessen  Beziehung  zur  Entstehung  von Faltengebirgen  (1909  r.) 

Znaczny  dorobek  naukowy  z  mechaniki  budowli  w  Politechnice  Lwowskiej  zawdzię­

czamy  Maksymilianowi  T H U L L I E M U ,  profesorowi  tej  uczelni.  Opublikował  on  około  220 
prac,  z  których  wię kszość  dotyczyła  róż nych  zagadnień  statyki  budowli.  Przedmiotem 

jego  prac  były  mię dzy  innymi  problemy  statecznoś ci  sprę ż ystej,  statyki  kratownic  oraz 

sklepień  łukowych  i  parcia  ziemi.  Opracowany  przez  M .  T H U L U E G O  i  kilkakrotnie  wzna­
wiany  Podrę cznik  statyki budowli  (Lwów  1886,  ss.  312)  obejmuje  materiał  dobrze  przysto­
sowany  do  ówczesnych  potrzeb  studentów  wydziałów  budowlanych  wyż szych  uczelni 

technicznych.  Zawarte  w  tym  podrę czniku  zagadnienia  z  wytrzymałoś ci  materiałów  i  ze 

statyki  budowli  cechuje  bardzo  praktyczne  uję cie,  przejawiają ce  się  w  wielu  przykładach 

i  w  pominię ciu  trudniejszych  wywodów  teoretycznych.  Aczkolwiek  omawiany  podrę cznik 

nie  wyróż nia  się  dużą  wartoś cią  naukową,  to  jednak  stanowił  on  bardzo  poż yteczną  i  na 

ówczesnym  poziomie  akademickim  pierwszą  pozycję  ze  statyki  budowli  w  o ś r o d ku  lwow­

skim,  a  drugą  w  ję zyku  polskim  po  znakomitym  dziele.  W.  K L U G E R A .  W  koń cu  X I X  w. 
M .  T H U L L I E  zajął  się  przede  wszystkim  teorią  ż elbetu,  stając  się  wkrótce  jednym  z  jej 
współtwórców  i  przyczyniając  się  bardzo  do  rozwoju  tej  waż nej  dziedziny  techniki. 

N a  począ tku  X X wieku  zyskały  ś wiatowy  rozgłos  prace  Maksymiliana  Tytusa  H U B E R A , 
ucznia  J.  N .  F R A N K E G O ,  profesora  Politechniki  Lwowskiej  (1908  ­1928),  Politechniki 
Warszawskiej  (1928  ­  1945),  Politechniki  Gdań skiej  (1945  ­  1949)  i  Akademii  Górniczo­

Hutniczej  w  Krakowie  (1949  ­  1950).  Ten  niezwykle  utalentowany  uczony  odznaczał  się  

nie  tylko  nieprzecię tnymi  zdolnoś ciami,  ale  również  wyją tkową  pracowitoś cią,  pomysło­

woś cią  i intuicją  inż ynierską.  Trwałe  miejsce  w nauce  ś wiatowej  zapewniły  M . T.  HUBEROWI 
jego  prace  z  zakresu  hipotez  i  kryteriów  wytrzymałoś ciowych  oraz  prace  z  zagadnień  

twardoś ci  i  z  teorii  płyt  ortogonalnie  anizotropowych,  nazwanych  przez  niego  «płytami 

o r t o t r o p o w y m i » . 

Wielkie  odkrycie  naukowe  M . T.  HUBERA,  dotyczą ce  warunku  plastycznoś ci,  było 
poprzedzone  jego  pomysłem  hipotezy  całkowitej  energii  odkształcenia.  Wprawdzie  hipo­

tezę  tę  z a p r o p o n o w a ł  w  1885  r.  wybitny  matematyk  włoski  E .  BELFRAMI,  lecz  M . T.  HUBER, 
nie  znając  pracy  E.  BELTRAMIEGO,  doszedł  w  1903  r.  do  podobnych  wniosków,  ogłaszając 
wyniki  swoich  rozważ ań  w  tomie  X V  Prac  Matematyczno­Fizycznych  (Warszawa, 

1904)  w  pracy  O podstawach  teorii  wytrzymałoś ci.  Wkrótce  j u ż  jednak  M . T.  HUBER  opu­
blikował  W  Czasopiś mie  Technicznym  (Lwów  1904)  rozprawę  Właś ciwa  praca  odkształcenia 
jako miara wytę ż enia  materiału,  wykazując  w niej,  że  miarą  wytę ż enia  materiału  jest  jednos­
tkowa  energia  odkształcenia  postaciowego.  Kryterium  M . T.  HUBERA  znalazło  potwierdzę­



308 D .  i  Z.  MAZURKIEWICZOWTE 

nie  w pracy  R .  v.  MISESA  (1913  r.)  oraz  w pracy  H .  H E N C K Y ' E G O  (1925  г .),  którym  nie  było 
znane  osią gnię cie  polskiego  uczonego.  Odkrycie  naukowe  M . T.  HUBERA,  nazwane  warun­
kiem  plastycznoś ci  Hubera  ­Misesa­Hencky'ego,  stanowi  do  dnia  dzisiejszego  podstawę  te­

orii  plastycznoś ci. 

Dalszym,  poważ nym  w  skali  ś wiatowej  osią gnię ciem  naukowym  M . T.  HUBERA  było 
wyjaś nienie  zagadnienia  tzw.  bezwzglę dnej  miary  twardoś ci.  Problem  ten  stanowił  przed­

miot jego  rozprawy  doktorskiej  Przyczynek  cło teorii  stykania  się  ciał  stałych  sprę ż ystych, 
opublikowanej  pt.  Zur  Theorie  der  Beriihrung fester e/astischer  Korper w  czasopiś mie 
Annalen  d.  Physik  (1904).  M . T.  HUBER  wykazał,  że  proponowana  przez  znanego  fizyka 
H .  H E R T Z A  bezwzglę dna  miara  twardoś ci  nie  jest  pewną  cechą  materiałową,  lecz  zależy 
również  od  kształtu  stykają cych  się ciał.  Wyż ej  wymieniona  rozprawa  M .  T.  HUBERA  wraz 
z  póź niejszą  jego  pracą,  napisaną  wspólnie  z  Z .  FUCHSEM  Spannungsverteilung  bei  der 
Beriihrung  zweier  ełastischer  Zyłinder  (Rozkład  naprę ż eń  przy  stykaniu  się  dwóch  wal­
ców  sprę ż ystych)  ogłoszoną  w  czasopiś mie  Physikalische  Zeitschrift  (1914),  stanowi  trwały 

i  wysoko  oceniony  wkład  naukowy  M . T.  HUBERA  W dziedzinę  tzw.  zagadnień  stykowych 
teorii  sprę ż ystoś ci. 

M .  T.  HUBEROWI  zawdzię czamy  również  rozwój  teorii  płyt  ortotropowych.  Aczkolwiek 
podstawy  tej  teorii  były  opracowane  przez  F .  G E H R I N G A  i  W .  V O I G T A ,  to  jednak  M . T. 
HUBER  pierwszy  p o d a ł  rozwią zania  z  zakresu  statyki  płyt  ortotropowych  oraz  wykazał  ich 
liczne  zastosowania  praktyczne,  przede  wszystkim  w  przybliż onych  obliczeniach  prze­

mieszczeń  i  sił  wewnę trznych,  wystę pują cych  w  płytach  ż elbetowych,  uż ebrowanych, 

w  rusztach  belkowych  itp.  Pierwsze  osią gnię cia  M . T.  HUBERA  Z teorii  płyt  ortotropowych 
i  z  praktycznego  jej  wykorzystania  zostały  przedstawione  w jego  pracy  Ogólna  teoria płyt 
ż elazo­betonowych  i  jej  praktyczne  zastosowanie  do  płyty  prostoką tnej,  podpartej wzdłuż  
całego  obwodu,  opublikowanej  w  Czasopiś mie  Technicznym  (Lwów  1914  г .).  W  dalszej, 
obszernej  rozprawie  Teoria płyt  prostoką tnie  róż nokierunkowych  wraz  z  technicznymi  zas­
tosowaniami  do płyt  betonowych, krat belkowych  itd.  ukoń czonej  w  1918  r.  i  wydanej  we 
Lwowie  w  1921  r.  M . T.  HUBER  zajął  się  ś cisłym  okreś leniem  sztywnoś ci  płyty  ortotro­
powej  oraz  modyfikacją  postaci  jej  r ó w n a n i a  róż niczkowego,  k t ó r e  w  podanym  przez 

niego  zapisie  jest  stosowane  do  dnia  dzisiejszego.  Jedną  z  k i l k u  ostatnich  prac  M .  T. 

H U B E R A ,  dotyczą cych  płyt  ortotropowych,  jest  monografia  Prob/eme  der  Statik  technisch 
wichtiger orthotroper  Platten  (Teoria  płyt  ortotropowych),  wydana  przez  A k a d e m i ę  Nauk 
Technicznych  (Warszawa  1929  r.)  i obejmują ca  wykłady  autora  na  Politechnice  w  Zurychu. 

Twórczość  naukowa  M . T.  HUBERA  była  wyją tkowo  rozległa.  Opracował  on  też  szereg 
oryginalnych  rozwią zań  z  mechaniki  dla  potrzeb  lotnictwa,  kolejnictwa,  techniki  maszy­

nowej,  uzbrojeniowej  i budowlanej.  Jego prace,  stanowią ce  pię kny  polski  dorobek  nauko­

wy  z  mechaniki,  wywarły  bardzo  istotny  wpływ  na  rozwój  róż nych  dziedzin  techniki. 

D u ż o  znakomitych,  i  nie  omówionych  tu  rozpraw  naukowych  oraz  dzieł  monograficznych 

M .  T.  HUBERA  ukazało  się  po  1918  r. 

3.3.  Polskie  osią gnię cia  г  mechaniki  w  Rosji.  Znaczne  osią gnię cia  z  mechaniki  zawdzię­
czamy  k i l k u  wybitnym  polskim  uczonym,  prowadzą cym  okresowo  lub  wyłą cznie  działal­

ność  naukową  w  uczelniach  rosyjskich:  Hipolitowi  JEWNIEWICZOWI  (1831  ­  1905),  Felik­



Z  D Z I E J Ó W  P O L S K I E J  M E C H A N I K I  D O  1918  R .  309 

sowi  JASIŃ SKIEMU  (1856­  1899),  Stanisławowi  BEŁZECKIEMU  (1856­  1932)  i  Stanisławowi 
MILLEROWI  (1880­  1924). 

Hipolit  JEWNIEWICZ,  profesor  Instytutu  Technologicznego  w  Petersburgu,  Petersbur­
skiej  Akademii  Inż ynierów  M a r y n a r k i  i  Instytutu  Inż ynierów  Cywilnych  w  Petersburgu 

był  autorem  k i l k u  bardzo  dobrych  podrę czników  akademickich  z  mechaniki  budowli 

i  z  teorii  sprę ż ystoś ci  oraz  wielu  wartoś cio*wych  prac  z  hydromechaniki,  hydrauliki  i  mate­

matyki  stosowanej,  opublikowanych  w  polskim  Przeglą dzie  Technicznym  i  w  czasopiś mie 

rosyjskim  Inż enierrj ĵ  Ź u r n a ł. 

Wydane  w  ję zyku  rosyjskim  podrę czniki  H .  JEWNIEWICZA  Kurs  praktyczny  mechaniki 
i  Podrę cznik  do  ustalenia praw wytrzymałoś ci  materiałów  budowlanych wraz z  teorią  sprę ż ys­

toś ci  cial stałych  wypełniały  lukę  w technicznej literaturze rosyjskiej  i wyróż niały  się  dobrym 

poziomem  teoretycznym  oraz  zwię złoś cią  i  jasnoś cią  wykładu.  Szczególnie  cenną  pozycję  

stanowi  dzieło  H .  JEWNIEWICZA  Teoria  sprę ż ystoś ci  i jej  zastosowanie  do  nauki  o  wytrzy­
małoś ci  materiałów  budowlanych  oraz  do  zasad  głównych  statyki  cieczy  i  dynamiki  cieczy 

(Warszawa  1910,  ss.  X I I +  296).  Monografia  ta,  opracowana  z uwzglę dnieniem  najnowszych 

ówczesnych  osią gnięć  naukowych  i  wydana  j u ż  po  ś mierci  autora  wyłą cznie  w  ję zyku 

polskim,  jest  pierwszą  polską  ksią ż ką  obejmują cą  całość  materiału  z  teorii  sprę ż ystoś ci. 

Zawiera  ona  wykłady  H .  JEWNIEWICZA  Z podstaw  teorii  sprę ż ystoś ci  wraz  z jej  zastosowa­
niami  w  zagadnieniach  statyki  p r ę t ów  prostych  i  zakrzywionych,  klinów,  naczyń  walco­

wych  i  kulistych  oraz  w  zagadnieniach  dynamiki  p r ę t ó w,  płyt  i  rozchodzenia  się  d r g a ń  

w  o ś r o d ku  sprę ż ystym  i  krystalicznym.  N a  k i l k u  ostatnich  stronach  omawianej  ksią ż ki 

znajdujemy  podstawowe  r ó w n a n i a  statyki  i  dynamiki  cieczy. 

Pół  wieku  intensywnej  działalnoś ci  naukowej  i  dydaktycznej  H .  JEWNIEWICZA  utrwaliło 
jego  nazwisko  w  uczelniach  rosyjskich  i  w  nauce  polskiej. 

Bardzo  wysoko  zostały  odnotowane  w  historii  mechaniki  osią gnię cia  wybitnego  p o l ­

skiego  uczonego  Feliksa  JASIŃ SKIEGO,  profesora  Instytutu  Inż ynierów  Komunikacji 
w  Petersburgu  (od  1894  г .).  Był  on  autorem  kilkudziesię ciu  prac  naukowych  oraz  d w ó c h 

doskonałych  dzieł  podrę cznikowych.  G ł ó w n a  pionierska jego rozprawa  naukowa  dotyczyła 

statecznoś ci  sprę ż ystej  prę tów.  Ukazała  się  ona  w  1893  r.  w  czasopiś mie  francuskim  A n ­

nates  des  Ponts  et  Chaussć es,  nastę pnie  w  1894  r.  w ję zyku  rosyjskim,  a  w  1895  r.  w  Prze­

glą dzie  Technicznym  pt.  Badania  nad  sztywnoś cią  prę tów  ś ciskanych.  Pracy  tej  zawdzię­

czamy  ostateczne  usunię cie  wą tpliwoś ci  w  słuszność  teorii  wyboczenia  L .  E U L E R A .  Pow­
szechne  uznanie  zyskały  również  inne  rozprawy  naukowe  F .  JASIŃ SKIEGO  z  zakresu  wyb­
oczenia  sprę ż ystego  i  niesprę ż ystego,  mają ce  bardzo  duże  znaczenie  praktyczne.  Osią g­

nię cia  te  były  w  owym  czasie wykorzystane  przy racjonalnym  projektowaniu  ustrojów  p r ę ­

towych,  wystę pują cych  zwłaszcza  w  konstrukcjach  mostowych. 

W  1897  r.  ukazał o  się  w  Petersburgu  znakomite  dzieło  F .  JASIŃ SKIEGO  Kurs  tieorii 
uprugosti  (Kurs  teorii  sprę ż ystoś ci)  o  obję toś ci  238  stron.  D u ż e  zalety  tej  monografii 

przejawiają  się  w  metodyce  wykładu  oraz  w  nowoczesnym  uję ciu  materiału,  obejmują cego 

mię dzy  innymi  podstawowe  zwią zki  stanu  naprę ż enia  i  odkształcenia,  statyczne  i  dyna­

miczne  r ó w n a n i a  róż niczkowe  równowagi  ciał  sprę ż ystych  i  zadanie  B .  Saint­Venanta. 

Drugie  dzieło  F .  JASIŃ SKIEGO  Kurs  stroitielnoj  miechaniki  (Kurs  mechaniki  budowli), 
wydane w  1898  r.  również  w Petersburgu, zawierało  statykę  ustrojów  prę towych  ze  szczegól­

nym  uwzglę dnieniem  kratownic  płaskich  i  przestrzennych  oraz  praktycznych  metod  obli­



3 1 0 D.  i  Z .  M A Z U R K I E W I C Z O W I E 

czania  sklepień.  Oba  wymienione  tu  dzieła  F .  JASIŃ SKIEGO  nie  ustę powały  poziomem  naj­
lepszym  pozycjom  zagranicznym  i  stanowią  w  przekroju  ś wiatowym  cenny  dorobek  nau­

kowy  z  mechaniki  budowli  oraz  z  teorii  sprę ż ystoś ci. 

Wybitne  osią gnię cia  i  zasługi  F .  JASIŃ SKIEGO  W  krótkim  okresie  jego  pracy,  pełnej 
poś wię cenia  dla  nauki,  znalazły  pię kną  ocenę  w  nastę pują cych  słowach  ś wiatowej  sławy 

uczonego  rosyjskiego  S.  P.  TIMOSZENKI:  „Jego  przedwczesna  ś mierć  przerwała  Ś wietną  
karierę  profesorską ,  jednak  w  cią gu  pię ciu  łat  wykładów  w  instytucie  udało  mu  się  podnieś ć  
poziom  przygotowania  teoretycznego  inż ynierów  rosyjskich.  Jego  podrę czniki  z  mechaniki 
budowli  i  teorii  sprę ż ystoś ci  były  w  Rosji  szeroko  rozpowszechnione.  Jasiń ski  był  wielkim 
profesorem.  Uczelnia zyskała  w jego osobie niezwykle  połą czenie  inż yniera  praktyka —  który 
był  wielkim  uczonym  o  głę bokiej  znajomoś ci  swojego przedmiotu — oraz  pierwszorzę dnego 
wykładowcy.  Studenci rosyjscy  w owym  czasie mieli  zupełną  swobodę  w  wyborze  zaję ć  i roz­
kładzie  czasu pracy. Niewielu z  nich  uczę szczało  na  wykłady  regularnie, jednak  na  wykładach 
Jasiń skiego  sala zawsze  była  przepełniona". 

W  uczelniachrosyjskich  mechanika  budowli  i  teoria  sprę ż ystoś ci  były  reprezentowane 

jeszcze  przez  dwóch  polskich  uczonych:  Stanisława  BEŁZECKIEGO,  profesora  Politechniki 
Petersburskiej  (1907­  20),  a  nastę pnie  profesora  Politechniki  Warszawskiej  (1921  ­  27), 
oraz  przez  jego  asystenta  w  Politechnice  Petersburskiej  —  Stanisława  M I L L E R A ,  póź niej­
szego  profesora  Politechniki  Warszawskiej  (1920  ­  25). 

Rozprawy  naukowe  (około  20)  S.  BEŁZECKIEGO,  ogłaszane  do  1910  r.  przeważ nie 
w  czasopiś mie  rosyjskim  Izwiestia  Sobranija  Inż enierow  Putiej  Soobszczenja,  dotyczyły 

głównie  statyki  prę tów  zakrzywionych,  ustrojów  ramowych  (a  w tym  ram  typu  Vieren­

deela)  i  niektórych  płaskich  z a d a ń  teorii  sprę ż ystoś ci.  Jego  prace  z  zakresu  racjonalnego 

kształtowania  wytrzymałoś ciowego  dź wigarów  łukowych  były  wysoko  ocenione.  Poza  tym 

S.  BEŁZECKI  był  autorem  trzech  podrę czników  akademickich,  wydanych  w Petersburgu  za­
pewne  w postaci  s k r y p t ó w :  Teoria sprę ż ystoś ci,  Mechanika budowlana  i  Wytrzymałoś ć  ma­
teriałów.  Niezależ nie  od  pracy  naukowej  S.  BEŁZECKI  zyskał  duże  uznanie  jako  konstruk­
tor  budowlany,  wykonując  mię dzy  innj'mi  projekty  mostów  przez  rzeki  Samur i Terek,  dwa 

projekty  mostów  przez  rzekę  D o n  w  Rostowie  oraz projekt  wiaduktu  przez  dolinę  «Suchy 

Łog»  na  linii  kolejowej  M o s k w a — K a z a ń — E k a t e r y n b u r g. 

Działalność  S.  MILLERA  W Politechnice Petersburskiej przejawiała  się  do  1920  r.  głównie 
w  pracy  dydaktycznej.  Jego  k i l k a  dobrych  prac  z  róż nych  działów  mechaniki  budowli 

ukazał o  się  w  okresie  póź niejszym  w  wydawnictwach  krajowych. 

3.4̂ .  Waż niejsze  pozycje  z  mechaniki  w  Warszawie  i  w  Krakowie.  W  ostatnich  latach  X I X  W. 

i  na  począ tku  X X  w.  odnotowujemy  duże  zainteresowanie  naukami  ś cisłymi  w  Krakowie 

i  w  Warszawie. 

Chlubna  działalność  naukowa  T N Ś  w  Paryż u,  nawet  po  jego  rozwią zaniu,  wydajnie 

owocowała.  Z  inicjatywy  dwóch  byłych  a u t o r ó w  prac  matematycznych  w  P a m i ę t n i ku 

T N Ś ,  Mariana  BARANIECKIEGO  (1848  ­  1895)  i  Samuela  DICKSTEINA  (1851  ­  1939)  powstały 

w  Warszawie  wydawnictwa  naukowe,  publikują ce  prace  z  róż nych  działów  matematyki 

i  fizyki,  a  w  tym  i  z  mechaniki. 

M a r i a n  BARANIECKI,  profesor  Szkoły  Politechnicznej  we  Lwowie  (od  1885  r.)  i jedno­
cześ nie  Uniwersytetu  Jagielloń skiego,  był  założ ycielem  i  przez  k i l k a  lat  (1882­  1885) 



Z  DZIETÓW  POLSKIEJ  MECHANIKI  DO  1918  R.  311 

redaktorem  wydawanej  w  Warszawie  Biblioteki  Matematyczno­Fizycznej  (Kasa  i m .  Józe­

fa  Mianowskiego),  w  której  mię dzy  innymi  ukazał o  się  o m ó w i o n e  j u ż  znakomite  dzieło 

Mechanika  teoretyczna  J .  N .  F R A N K E G O ,  a  nastę pnie  doskonały  trzytomowy  podrę cznik 
akademicki Zasady fizyki (t.  I ­  1892,  t.  II  ­  1897,  t.  III ­  1912)  Augusta  W i k t o r a  WITKOWS­
KIEGO  (1854­  1913),  profesora  Uniwersytetu  Jagielloń skiego  (1888  ­  1913).  Pierwszy  tom 

(ss.  X X +  463)  dzieła  A . W .  WITKOWSKIEGO  obejmuje  materiał  z  mechaniki  teoretycznej, 
mechaniki ciał  sprę ż ystych,  hydromechaniki,  gazomechaniki  i  akustyki.  Wykład  z  mechani­

k i  teoretycznej  rozpoczął  autor  od  kinematyki,  nastę pnie  p o d a ł  podstawowe  poję cia  i 

prawa  dynamiki,  zagadnienia  statyki  oraz  zasady  energetyczne.  Dalej  są  o m ó w i o n e  od­

kształcenia  sprę ż yste,  własnoś ci  ciał  sprę ż ystych  oraz  podstawowe  r ó w n a n i a  i niektóre  za­

gadnienia  mechaniki  cieczy  i  gazów.  W  ostatnim,  pię tnastym  rozdziale  pierwszego  tomu 

autor  opisał  drgania  sprę ż yste  strun  i prę tów.  Zawarty  w  tym  dziele  materiał,  wzbogacony 

licznymi przykładami,  cechuje  bardzo staranne  opracowanie  pod  wzglę dem  dydaktycznym 

przy  duż ej  dbałoś ci  autora  o  dobre  i  przejrzyste  interpretacje  fizyczne  opisanych  zagad­

nień,  nawet  kosztem  pewnej  rezygnacji  z  elegancji  niektórych  uogólnień  matematycznych. 

D w a  nastę pne  tomy  omawianego  podrę cznika  obejmują  inne  działy  fizyki.  Dzieło  A .  W . 

WITKOWSKIEGO  było  powszechnie  uznane  za  klejnot  polskiej  literatury  naukowej. 

W k r ó t c e  z  inicjatywy  Samuela  DICKSTEINA,  profesora  honorowego  Uniwersytetu  War­
szawskiego  (od  1919  r.)  powstały  w  Warszawie  trzy  dalsze  wydawnictwa:  1.  Prace  M a ­
tematyczno­Fizyczne  (1888  г .),  2.  Dzieła  i  Rozprawy  Matematyczno­Fizyczne  (1895  r. 
•— wydawane  wspólnie  z  Aleksandrem  Czajewiczem)  i  3.  W i a d o m o ś ci  Matematyczne 
(1897  г .).  W  wydawnictwach  tych  były  mię dzy  innymi  opublikowane  niektóre  wymienio­
ne  poprzednio  prace  A .  DENIZOTA  oraz znakomite rozprawy  M . T . H U B E R A .  N a  szczegól­
ną  uwagę  zasługuje  również  ogłoszona  w tomie  I  Prac  Matematyczno­Fizycznych  (1888  r.) 
rozprawa  W .  GOSIEWSKIEGO  O  zwią zku  mię dzy  zasadą  najmniejszego  działania  i najprawdo­
podobniejszym  układem,  w  której  znajdujemy  pierwsze  zastosowanie  rachunku  prawdopo­
dobień stwa  w  mechanice.  W  pracy  tej  W .  GOSIEWSKI wykazał,  że  zasadę  najmniejszego 
działania  m o ż na  zastą pić  zasadą  najprawdopodobniejszego  układu.  W  Pracach  Matema­

tyczno­Fizycznych  ukazał o  się  również  znakomite  dzieło  Wstę p  do  fizyki  teoretycznej 
(Warszawa  1890,  ss.  X I +  458)  Władysława  NATANSONA  (1864­  1937),  profesora  U n i ­

wersytetu  Jagielloń skiego  (1917  ­  1935).  Wprawdzie  w  dziele  tym  autor  przeznaczył  me­
chanice  tylko  kilkadziesiąt  stron,  ograniczając  swoje  rozważ ania  do  klasycznych  zasad  i 

zagadnień  dynamiki  oraz  odsyłając  czytelnika  zainteresowanego  głównie  mechaniką  do 

podrę cznika  J.  N .  F R A N K E G O ,  ale  podany  materiał  cechuje  rzadko  spotykana  oryginal­
ność  opracowania.  Wszechstronnie  utalentowany  umysł  W .  NATANSONA  nie  poską pił  w 
jego  dziele  głę bokich  interpretacji  filozoficznych  podstawowych  pojęć  fizycznych  i  zjawisk 

przyrodniczych,  licznych  cytatów,  notek  historycznych  i  bibliograficznych. 

K i l k a  bardzo  wartoś ciowych  pozycji  z  hydromechaniki,  aeromechaniki  i  z  teorii  sprę­

ż ystoś ci  było  ogłoszonych  w wydawnictwach Akademii  Umieję tnoś ci  w  Krakowie.  W  1890  r. 
w  P a m i ę t n i ku  A k a d e m i i  Umieję tnoś ci  ukazały  się  dwie  cenne  prace  W .  GOSIEWSKIEGO: 
1.  O  ciś nieniu  kinetycznem  w płynie  nieś ciś liwym  i jednorodnym,  2.  O  naturze  ruchu  wew­
ną trz  elementu płynnego,  przy czym  druga  rozprawa jest  wysoko  oceniona  nawet  w  wydanej 
niedawno  (1962)  doskonałej  monografii  А.  C .  ERINGERA  Nonlinear  theory  of  continuous 
media.  W  Rozprawach  Wydziału  Matematyczno­Przyrodniczego  Polskiej  A k a d e m i i  Umie­



312  D.  i  Z.  MAZURKIEWICZOWI 

j ę t n o ś ci  w  Krakowie  i  w  Biuletynie  M i ę d z y n a r o d o w ym  A k a d e m i i  Umieję tnoś ci  w  K r a ­

kowie  znajdujemy  bardzo dobre pozycje  z  kinematyki  brył  sztywnych  i z  mechaniki  oś rod­

ków  cią głych  naszego wybitnego matematyka  Kazimierza  Ż ORAWSKIEGO  (1866  ­  1953), pro­
fesora  Uniwersytetu  Jagielloń skiego  (1895­  1918),  a  nastę pnie  Politechniki  Warszawskiej 

(1919­  1926)  i  Uniwersytetu  Warszawskiego  (1926­  1935). Z  pozycji  tych,  stanowią cych 

małą  czę ść bogatego dorobku  publikacyjnego  K . Ż ORAWSKIEGO,  zyskała  szczególnie  duże  za­
interesowanie  w  kraju  i zagranicą  jego dwuczę ś ciowa  praca,  ogłoszona  w  Rozprawach  W y ­

działu  Matematyczno­Przyrodniczego  P A U (1901,  1902)  pt.  O pewnych zmianach  długoś ci 
liniowych  elementów  podczas ruchu  cią głego  układu  materialnych  punktów  oraz  w  Biulety­
nie  M i ę d z y n a r o d o w ym  A k a d e m i i  Umieję tnoś ci  (1901)  pt.  Uber gewisse  Anderungsgesch­
windigkeiten  von  Linienelementen  bei  der  Bewegung  eines  continuierlichen  materiellen  Sys­
tems.  W  1903  r.  ukazały  się jeszcze  w  Biuletynie  M i ę d z y n a r o d o w ym  A k a d e m i i  Umieję t­
noś ci  dwie  znakomite  rozprawy  z  mechaniki  naszego  wybitnego  matematyka  Stanisława 

ZAREMBY  (1863  ­  1942)  profesora  Uniwersytetu  Jagielloń skiego  (1900­  1939).  W  jednej  z 
tych  prac  Sur  une generalisation  de  la  thć orie  classią ue  de  la  viscositc  (O  uogólnieniu  kla­
sycznej  teorii  lepkoś ci)  autor  z a p r o p o n o w a ł  pewne  uogólnienie  modeli  ciał  lepkosprę ż y­

stych.  W  drugiej  rozprawie  Sur  une forme perfectionee de  la  thć orie  de  la relaxation  (O  udo­
skonalonej  postaci  teorii  relaksacji)  S.  ZAREMBA pierwszy  zdefiniował  obiektywne  pochod­
ne  tensora naprę ż enia,wpro  wadzając  również poję cie  współobrotowej  prę dkoś ci  zmiany  na­

prę ż enia.  Z a r ó w n o  wyż ej  wymienione  rozprawy,  jak  też  inne  doskonałe  prace  (głównie 

z  matematyki)  S.  ZAREMBY  stanowią  trwały  o  ś wiatowym  znaczeniu  wkład  do  nauk  ś cis­
łych  i  są  czę sto  z  duż ym  uznaniem  cytowane  w  pracach  oryginalnych  oraz  w  podrę czni­

kach  a u t o r ó w  polskich  i  zagranicznych.  N i e  bę dziemy  tu  omawiali  prac  z  mechaniki  S. 

ZAREMBY,  opublikowanych  po  1918  г .,  a  przede  wszystkim  jego  wspaniałego  dwutomo­
wego  dzieła  Zarys mechaniki teoretycznej,  k t ó r e  ukazał o  się  dopiero  w  latach  1933  ­  1939. 

W  Politechnice  Warszawskiej  w  pierwszym  okresie jej  istnienia  mechanika  teoretyczna 

była  reprezentowana  przez  d w ó c h  profesorów  tej  uczelni:  Henryka  CZOPOWSKIEGO 
(1863  ­  1935)  i  Zygmunta  STRASZEWICZA,  (1860­  1927),  których  podrę czniki  prawie  przez 
20  lat  stanowiły  podstawowy  materiał  w  nauczaniu  mechaniki  teoretycznej  na  róż nych 

wydziałach. 

Prace  H .  CZOPOWSKIEGO,  ogłoszone  do  1918  r.  w  Przeglą dzie  Technicznym  dotyczą  
teorii  wodotrysków,  niektórych  zagadnień  teorii  sprę ż ystoś ci  i  zasad  energetyki.  Pierw­

sze  dwutomowe  (nieco  skromniejsze  od  drugiego)  wydanie  jego  podrę cznika Mechanika 
teoretyczna  (Warszawa  1911,  ss.  740)  obejmuje  zasadniczy  materiał  ze  statyki,  kinema­
tyki  i  dynamiki,  bogato  ilustrowany  przykładami  i  dobrze  przystosowany  do  studiów  po­

litechnicznych. 

Cenną  pozycją  z  mechaniki  teoretycznej  Z .  STRASZEWICZA jest jego  podrę cznik Nauka 
o  ruchu  (Warszawa  1918,  s.  376),  zawierają cy  podstawowy  materiał  z  kinematyki  i  dyna­
m i k i .  Inne prace  Z .  STRASZEWICZA  mają  charakter  popularyzatorski,  albo  stanowią  bardzo 
poż yteczne  przekłady  z  ję zyków  obcych  i  dotyczą  róż nych  dziedzin  nauki  i  techniki. 

Przedstawiony przegląd  polskich  prac  z  mechaniki  obejmuje  tylko  znaczniejsze  pozycje, 

ogłoszone  do  1918  r.  Wś ród  wielu  wymienionych  a u t o r ó w  nie  wspomniano  o  k i l k u  wybit­

nych  polskich  uczonych  (jak  np.  Edward  H A B I C H ,  Stefan  DRZEWIECKI,  Aleksander  WASIU­



Z  D Z I E J Ó W  P O L S K I E J  M E C H A N I K I  D O  1918  R .  313 

T Y Ń S K I,  Stefan  B R Y L A ,  Andrzej  P S Z E N I C K I ,  Czesław  M .  W I T O S Z Y Ń S K I,  których  działalność  

naukowa  była  wprawdzie  silnie  powią zana  z  mechaniką,  ale  trwałe  i  oryginalne  ich  osią g­

nię cia  w  rozważ anym  okresie  dotyczą  wynalazczoś ci  oraz  nowych  rozwią zań  w  zakresie 

konstrukcji  budowlanych,  okrę towych  i  lotniczych.  N i e  o m ó w i o n o  też  przypadają cej  na 

okres  póź niejszy  twórczoś ci  w  mechanice  znakomitego  polskiego  uczonego  Antoniego 

Bonifacego  PRZEBORSKIEGO  (1871  ­  1941);  wcześ niejsze  jego  prace  w  naszym  rozeznaniu 

dotyczą  wyłą cznie  matematyki. 
/  

\  

i 
Literatura  cytowana  w  tekś cie" 

1.  J . N .  FRANKĘ,  Mechanika teoretyczna,  Warszawa  1889. 
2.  F.  KUCHARZEWSKI,  Mechanika  w swym  rozwoju  historycznym,  Warszawa  1924. 
3.  Księ ga  pamią tkowa  «Politechnika  Warszawska  1915 ­  1925»,  Warszawa  1925. 
4.  Księ ga  pamią tkowa  «50 lat Wydziałów  Inż ynierii  Budowlanej,  Inż ynierii  Sanitarnej i Wodnej, Komuni­

kacji,  Geodezji  i Kartografii  Politechniki  Warszawskiej  1915  ­ 1965»,  Warszawa  1965. 
5.  Księ ga  pamią tkowa  «50 lat  Wydziałów  Mechanicznych Politechniki  Warszawskiej  1915­ 1965»,  War­

szawa  1968.  , 
6.  J. MLTTERMILCH, Mechanika budowli na tle przygotowań  do I Kongresu Nauki Polskiej,  Inż ynieria i Budow­

nictwo.  9 ­  10  (1950),  457  ­ 452. 

7.  W. NOWACKI,  Rozwój teorii wytrzymałoś ci  materiałów  w Polsce,  Mech. Teoret. Stos., 4, 6 (1968), 407 ­ 416. 
8.  H.  BUZUN,  Historia  mechaniki  ogólnej  i  stosowanej  w Polsce  w okresie  lat  1795­1945.  Maszynopis 

w archiwum Zakładu  Historii  Nauki  i Techniki  PAN. 
9.  D. i Z.  MAZURKIEWICZOWIE,  Polskie tradycje  w zakresie mechaniki teoretycznei i stosowanej,  Kwartalnik 

Historii  Nauki  i Techniki,  i ,  18  (1973),  123 ­  144. 
\  

Р е з ю ме  

ОБ  И С Т О Р ИИ  П О Л Ь С К ОЙ  М Е Х А Н И КИ  Д О  1918  Г О ДА  

В  р а б о те  п р е д с т а в л ен  о б з ор  р а з в и т ия  п о л ь с к ой  м е х а н и ки  до  1918 г.  П о с ле  к о р о т к о го  п р е д­
с т а в л е н ия  п е р в ых  п о л ь с к их  р а б от  из о б л а с ти  м е х а н и к и,  о г о в о р ен  н аш з н а ч и т е л ь н ый  в к л ад  в  р а з­
в и т ие  э т ой  н а у ки  в п е р и од  с  1863 по 1918 г.  б л а г о д а ря  д е я т е л ь н о с ти  п о л ь с к их  у ч е н ых  в  О б щ е с т ве  
Е с т е с т в о з н а н ия  в  П а р и ж е,  в  в ы ш ш их  ш к о л ах  Л ь в о в а,  в  р у с с к их  у н и в е р с и т е т ах  и  п о л и т е х н и­
ч е с к их  и н с т и т у т а х,  а п о з д н ее  в  Я г е л л о н с к ом  У н и в е р с и т е те  и П о л ь с к ой  А к а д е м ии  Н а ук  в  К р а к о в е, 
в а р ш а в с к их  н а у ч н ых  и з д а н и ях  и  В а р ш а в с к ой  П о л и т е х н и к е. 

S u m m a r y 

ON  T H E HISTORY  OF POLISH  MECHANICS  BEFORE  1918 

The paper presents a review on the development of Polish Mechanics  before  19.18.  A short  discussion 
of the first Polish papers dealing with mechanics  is followed  by a review on the considerable  scientific  achie­
vements in that domain which are due to  the  activity  of Polish scientists working at the  Polish Society о  
Sciences in Paris, at the  Lvov universities,  at various  Russian universities,  and then at'the Polish Academy 
of  Sciences (PAU) and the  Jagiellonian  University  in Cracow and the  Warsaw Technical University. 

1J  W cytowanej literaturze  pominię to  pojedyncze,  okolicznoś ciowe  notki  biograficzne. 

POLITECHNIKA  WARSZAWSKA 

Praca  została  złoż ona  w Redakcji dnia  25 lutego  1977 r. 

2  Mechanika  teoretyczna  3/77