103Przegląd sPawalnictwa Vol. 87  5/2015 Plany jakości przy wytwarzaniu konstrukcji stalowych Quality plan of the manufacture of steel structures Dr inż. Robert Bęczkowski, dr inż. Marek Gucwa – Politechnika Częstochowska. Autor korespondencyjny/Corresponding author: rbeczkowski@spaw.pcz.pl Streszczenie Artykuł zawiera opis wymagań dotyczących planów jakości z uwzględnieniem norm przedmiotowych. Zawie- ra opis hierarchii systemów jakości, czynników produkcji mogących mieć wpływ na uzyskiwaną jakość wyrobów spawanych. Przedstawia kierunki działań jakościowych przy wytwarzaniu konstrukcji stalowych, wskazuje iden- tyfikację punktów nadzoru, opisuje zasady tworzenia planów jakości w odniesieniu do wymagań PN EN ISO 9001, PN EN ISO 3834, PN ISO 10005 oraz PN EN 1090. Słowa kluczowe: Plan jakości, PN EN 1090, Systemy Jakości, PN EN ISO 9001, PN EN ISO 3834, PN EN 10005 Abstract The article contains a description of the require- ments for quality plans with regard to these standards. Contains a description of the hierarchy of quality sys- tems, production factors which may affect the quality of welded products obtainable. Qualitative ways forward the manufacture of steel structures, indicates the identi- fication of points of supervision, describes the rules for creating quality plans in relation to the requirements of the PN EN ISO 9001, PN EN ISO 3834, PN ISO 10005 and PN EN 1090. Keywords: Quality plan, PN EN 1090, Quality system, PN EN ISO 9001, PN EN ISO 3834, PN EN 10005 Wstęp Plan jakości według założenia normy to dokument okre- ślający sposoby postępowania, niezbędne zasoby mate- riałowe, finansowe oraz ludzkie, które mają określoną ko- lejność związaną z wytworzeniem usługi lub wyrobu. Plan jakości na wskazywać dokumenty, w których uzyskamy szczegółowe wskazówki do wykonania określonych czynno- ści dokumentowania, kontroli czy też nadzoru. Plan jakości może być tworzony na etapie ofertowania przed zawarciem umowy lub po jej zawarciu. Jeśli plan jakości jest wymaga- ny w umowie lub normach przywołanych do umowy, zaleca się by taki plan był przedstawiony klientowi zanim zostaną podjęte wymagane działania. Może być sytuacja, iż powsta- je kilka etapów umowy wówczas można zbudować kilka planów oddzielnie dla każdego etapu wytwarzania jednakże w każdym wymaganym przypadku powinien być przedsta- wiony do przeglądu i akceptacji zainteresowanym stronom umowy, którymi mogą być zlecający, inspektor zewnętrzny jak i inwestor w zależności od zapisów umów. Plan jakości może być użyty do monitorowania i oceny przestrzegania wymagań projektu. Szczególne zastosowanie ma w przy- padku braku udokumentowanego systemu zarządzania ja- kością, gdzie dodatkowo będzie konieczność opracowania procedur wspomagających plan jakości. Umiejscowienie planów jakości Norma dotycząca systemu zarządzania jakością PN EN ISO 9001 „Systemy zarządzania jakością – Wymagania”, prowadzi do odniesienia do PN-ISO 10005:2007 „Systemy zarządzania jakością - Wytyczne dotyczące planów jakości”, w przypadku PN EN ISO 3834 „Wymagania jakości dotyczące spawania materiałów metalowych” odnosi się do planów produkcji oraz zapisów jakości. Z kolei norma dotyczące wytwarzania kon- strukcji stalowych i aluminiowych PN EN 1090 przywołuje kil- ka rodzajów planów jakości w postaci planu produkcji, planu kontroli i badań, planu jakości odwołując się do normy PN ISO 10005 jednocześnie uszczegółowiając zakres dotyczący pla- nów jakości przy wytwarzaniu konstrukcji stalowych. [1÷4] Hierarchia systemów Bazą do systemów jakości są wymagania normy PN EN ISO 9001. Patrząc przez pryzmat wymagań norm spawalni- czych uzupełnieniem jest norma PN EN ISO 3834, a wierz- chołek wymagań mogą stanowić dla przykładu normy PN EN 1090 przy wytwarzaniu konstrukcji stalowych, dyrekty- wa PED przy wytwarzaniu urządzeń ciśnieniowych, czy też norma PN EN 15085 wykorzystywana w kolejnictwie. Sche- matyczne przedstawienie zależności tych systemów przy wytwarzaniu konstrukcji budowlanych można przedstawić graficznie (rys. 1). Robert Bęczkowski, Marek Gucwa Rys. 1. Hierarchia systemów jakości[5] Fig. 1. The hierarchy of quality systems[5] 104Przegląd sPawalnictwa Vol. 87 5/2015 Czynniki produkcji Proces produkcji można opisać jako wpływ kilku czynni- ków opisanych zasadą 5M (Men, Machina, Material, Method, Management). Do określenia poszczególnych wpływów człowieka, maszyn i urządzeń, materiałów i surowców, me- tod stosowanych przy produkcji (5M) oraz środowiska pra- cy można wykorzystać diagram Ishikawy, obrazujący jakie czynniki mogą wpływać na zdolności produkcyjne przedsta- wia rysunek 2. Kierunki zapewnienia jakości Zapewnienie jakości można uzyskać poprzez dwa kie- runki działań jednym z nich są plany jakości, a drugim au- dyty. Cechą charakterystyczną audytów jest zapewnienie, iż warunki niezbędne do funkcjonowania systemu jakości są przestrzegane w sposób trwały, działania mają charak- ter średnioterminowy. Z kolei plany jakości mają zapew- nić prawidłowe działanie konkretnych procesów. Działanie to ma charakter natychmiastowy i służy do bieżącego nad- zorowania. Cele planów jakości Do celów planów jakości można zaliczyć działania: • prewencyjne w systemach jakości np.: plan kontroli i ba- dań (inspection and testing plan) - np. wg punktu 4.2.2 i punktami powiązanymi PN EN 1090-2, plan kontroli (control plan), plan nadzoru (inspection plan), plan produk- cji (production plan)-np. według załącznika A pkt.10 PN EN ISO 3834-1, z uwzględnieniem wymagań punktu 10.1 PN EN ISO 3834-2, plan spawania (welding plan) – np. we- dług punktów 7.2.1 oraz 7.2.2 PN EN 1090-2, czy monta- żu (erection plan) - np. wg punktu 9.3 PN EN 1090-2. • wiążące proces produkcji z kontrolą jakości, określają- cym miejsca, sposoby i kryteria prowadzonych operacji kontrolnych • kontrolne dla sprawdzenia wszystkich wymagań kontrak- towych Rys. 2. Diagram Ishikawy[6,7] Fig. 2. Ishikawa Diagram[6,7] • korygujące, gdyż pozwala na identyfikację obszarów kon- trolnych i produkcyjnych, które generują lub identyfikują niezgodności i dających możliwość natychmiastowej ko- rekty procesu • ekonomiczne, koszt nadzoru nad produkcją i utrzyma- niem parametrów wytwarzania jest niższy niż nadzór nad wyrobem już wytworzonym. Punkty nadzoru Podstawą kontroli nad planami jakości są punkty nadzo- ru, które stanowią tak zwane punkty zatrzymań (Hold point). Powinny one uwzględniać dwa aspekty umożliwiające: • dobrą kontrolę procesu produkcji oraz zapobieganiu pro- dukcji wyrobów niezgodnych z specyfikacjami • oceną uzyskanego poziomu jakości Kluczowe punkty nadzoru powinny dotyczyć ważnych lub krytycznych cech wyrobów i powinny zawsze zostać uwzględnione z klientem stanowiąc obligatoryjne punkty za- trzymania (HOLD POINT). Kryteriami pozwalającymi ustalić kluczowe punkty nadzoru mogą być: • przewidywane ryzyka powstania niezgodności wyroby • niezgodności wyrobu często identyfikowane w wytwórni konstrukcji lub u klienta Zasady tworzenie planów jakości Plan jakości powinien specyfikować i zdefiniować: • mierzalne cele dotyczące jakości projektu (przedsięwzię- cia), wyrobu, procesu lub umowy (kontraktu) • procedury, przebiegi procesów, instrukcje i inne dokumen- ty związane z danym planem jakości • zasoby niezbędne do realizacji projektu (przedsięwzię- cia), wyrobu, procesu lub umowy (kontraktu) • odpowiedzialności oraz uprawnienia obszarów, komórek organizacyjnych i stanowisk biorących udział w realizacji projektu (przedsięwzięcia), wyrobu, procesu lub umowy (kontraktu) • zasady monitorowania (np. kontroli, auditów, przeglądów) prac związanych z realizacją projektu (przedsięwzięcia), 105Przegląd sPawalnictwa Vol. 87  5/2015 wyrobu, procesu lub umowy (kontraktu) • zasady wprowadzania zmian do planu jakości • zasady archiwowania planu jakości i dokumentów z nim związanych. Wymagania norm PN EN ISO 3834 załącznik A zawiera 22 elementy, które mogą stanowić plan jakości dotyczące przeglądów wyma- gań i technicznych, podwykonawstwa, personelu, sprzętu kontrolnego i wyposażenia produkcyjnego, instrukcji, spo- sobów magazynowania, zabiegów przed w trakcie i po spa- waniu, identyfikacji i identyfikowalności oraz wymaganych zapisów z procesu produkcji. PN EN 1090 zawiera w informacyjnym załączniku C li- stę kontrolną planu jakości z podziałem na zarządzanie i strukturę organizacyjną projektu funkcje, zakresy odpowie- dzialności podczas realizacji system kierowania i wskazuje określić sposób komunikacji. Zawiera również zasady pla- nowania, koordynowania działań stron przedsięwzięcia, mo- nitorowania oraz określenia dokumentów potwierdzających kwalifikacje personelu. W części wytwórczej opisuje przegląd specyfikacji i do- kumentacji oraz wymaga określenia sposobu nadzorowania dokumentów pod względem ich aktualności. Zawiera opis do- kumentów poprzedzających wykonanie (kontrola materiałów podstawowych i dodatkowych), instrukcji (spawania, skręca- nia, montażu), kwalifikowanych technologii, określenia wyma- gań konstrukcji pomocniczych oraz warunków, zakresów i ter- minów akceptacji przy zatwierdzeniu dokumentacji. W części dokumentacyjnej dokonuje się zapisów wyni- kających z specyfikacji wykonawczych odnoszących się do identyfikacji wyrobów i elementów, zapisów realizowanych kontroli oraz protokołów z badań. Zawiera również informa- cję o sposobie i okresie archiwizacji dokumentacji oraz za- pisów z produkcji. W planie jakości powinien być jednoznacznie określony przedmiot oraz zakresy badań, z uwzględnieniem podania wa- runków odbioru i kryteriów akceptacji, sposobie postępowa- nia z niezgodnościami, sposób prowadzenia działań korygują- cych, procedury zwalniania i odrzucania przedmiotu kontroli. Literatura [1] PN EN 1090, Wykonanie konstrukcji stalowych i aluminiowych [2] PN-EN ISO 3834:2007, Wymagania jakości dotyczące spawania ma- teriałów metalowych. Część 1-5. [3] PN-EN ISO 9001:2009, Systemy zarządzania jakością. Wymagania [4] PN ISO 10005:2007, Systemy zarządzania jakością. Wytyczne doty- czące planów jakości Podsumowanie Plany jakości są wynikiem wymagań klienta lub zapisów wynikających z norm przywołanych, niemniej jednak wiele przedsiębiorstw stosuje je z własnej inicjatywy lub stosują się do wymagań norm przedmiotowych obowiązujących w danym typie konstrukcji. Jednakże opracowany i uzgodniony, a przede wszystkim zatwierdzony plan jakości stanowi dla przedsiębiorstwa dobrą podstawę do współpracy z klientem i pozwala uniknąć ewentualnych nieporozumień odno- śnie wymagań stawianych wyrobom lub procesom produkcji, kontroli czy nadzoru nad wytwarzaniem. Niejednokrotnie prawidłowo zbudowany plan jakości staje się gwarantem powodzenia danego projektu, swoistą listą kontrolną czynności niezbędnych do zrealizowania założonego celu projektowego. Jednocześnie prawidłowa identyfikacja czynników wejściowych, które mogą wpływać na dany proces wytwórczy pozwala na minimalizację ryzy- ka ponoszenia kosztów wytwarzania produktu nie spełniającego wymagań klienta. [5] Bęczkowski R., Plany jakości przy wytwarzaniu konstrukcji stalo- wych, Katowice 2015 [6] Urbaniak M., Zarządzanie jakością – Teoria i praktyka. Warszawa: Di- fin, 2004. [7] Wawak S., Zarządzanie jakością-Teoria i Praktyka. Gliwice, Helion, 2006