201107_PSpaw.pdf 22 Przegląd sPawalnictwa 7/2011 Sławomir krajewski Jerzy Nowacki Mikrostruktura i właściwości stali o wysokiej wytrzymałości AHSS Microstructure and mechanical properties of advanced High – strength steels (aHss) Mgr inż. Sławomir Krajewski, prof. dr hab. inż. Jerzy Nowacki – Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie. Streszczenie Przedstawiono nowe stale o wysokiej wytrzymałości AHSS na podstawie analizy danych źródłowych. Zapre- zentowano składy chemiczne i właściwości mechanicz- ne wybranych gatunków tych stali. Stale o wysokiej wytrzymałości coraz częściej uży- wane są w przemyśle motoryzacyjnym oraz w budowie ciężkich maszyn. Właściwości mechaniczne i ciągliwość tych stali pozwalają na projektowanie lżejszych i bardziej wytrzymałych konstrukcji o dotąd nieosiągalnych moż- liwościach. Spawalność stali AHSS jest dobra. Dzięki prostemu składowi chemicznemu i małej liczbie dodat- ków stopowych możliwość doboru metody i parametrów spawania jest szeroka i dotyczy zarówno zgrzewania, jak i spawania metodami MMA, GTA i GMA. abstract The characteristic of this novel group of steels is done on literature source bases. Chemical composition and me- chanical properties of representatives of different groups of these steels is presented. Advanced High-Strength Ste- els are increasingly used in the automotive industry and in the construction of heavy machines. The mechanical properties and toughness of these steel permit to design lighter and high strength structures with previously unat- tainable possibilities. Weldability of these steels is defi- ned as a good. Due to a plain chemical composition and small amount of alloying elements, possibility of welding method and parameters selection is large and allow use well known resistance spot welding as well as MMA, GTA and GMA methods. Wstęp Wyjątkowe właściwości mechaniczne stali o wy- sokiej wytrzymałości AHSS (AHSS – Advanced High -Strength Steel) są efektem umocnienia w wyniku przemian fazowych w zakresie temperatur współistnie- nia ferrytu i przechłodzonego austenitu w warunkach odkształcenia plastycznego lub szybkiego chłodzenia z austenitu w celu utworzenia struktury martenzytycznej. Stale AHSS stały się szczególnie atrakcyjne w pro- dukcji pojazdów z trzech ważnych powodów: – dużej wytrzymałości na rozciąganie, do 1700 MPa, – dużej granicy plastyczności, do 1450 MPa, – dużego wydłużenia A80, do 30%. Stale o wysokiej wytrzymałości stosunkowo łatwo poddają się obróbce plastycznej i obróbce skrawaniem. Wzrost zastosowania nowoczesnych stali AHSS w przemyśle motoryzacyjnym wynika z możliwości zmniej- szenia grubości blach karoseryjnych z jednoczesnym polepszeniem właściwości mechanicznych konstrukcji w porównaniu z zastosowaniem konwencjonalnych stali. Zastosowanie stali AHSS powoduje zmniejszenie masy konstrukcji oraz mniejsze zużycie energii na jej wytworzenie. Stale o wysokiej wytrzymałości znajdu- ją zastosowanie nie tylko w produkcji pojazdów, ale także urządzeń dźwigowych, wysięgników maszyn, urządzeń przeładunkowych do transportu morskiego, maszyn budowlanych i ram wózków kolejowych. Istot- ną zaletą tej grupy stali jest również ich umiarkowana cena wynikająca z małej liczby dodatków stopowych, możliwość zmniejszenia przekrojów konstrukcji oraz dobre właściwości technologiczne, w tym spawalność i skrawalność. Te cechy stali AHSS powodują wzrost ich udzia- łu szczególnie w produkcji pojazdów, gdzie ich masa może być zmniejszona nawet o 25%. Geneza roz- woju badań prowadzonych nad stalami AHSS wynika z konieczności zwiększenia wytrzymałości i sztywności 23Przegląd sPawalnictwa 7/2011 kluczowych elementów pojazdu mających wpływ na bezpieczeństwo pasażera. Przemiana austenitu szcząt- kowego w martenzyt podczas odkształcania stali powo- duje pochłanianie energii kinetycznej, co ma znaczenie w przypadku kolizji drogowych [1÷4]. Mikrostruktura i właściwości stali o wysokiej wytrzymałości Stale AHSS swoją wytrzymałość zawdzięczają połą- czeniu zróżnicowanych faz, takich jak bainit, ferryt, mar- tenzyt i austenit szczątkowy. Wielofazowe stale AHSS pozostają plastyczne pomimo obecności w nich marten- zytu i/lub bainitu. każda faza ma określone właściwości fizyczne i mechaniczne wynikające z sił działających po- między atomami w kryształach. Pierwszym etapem procesu obróbki stali jest od- kształcenie plastyczne w wyniku walcowania na go- rąco (w przypadku stali CP i MART) w temperaturze trwałości austenitu (850°C) lub walcowanie na zimno (w przypadku stali DP i TRIP). Drugim etapem procesu jest walcowanie z kontrolowanym chłodzeniem. W pro- dukcji stali MART od razu po walcowaniu blach na go- rąco przeprowadzane jest hartowanie martenzytyczne. Proces technologiczny stosowany do obróbki w linii produkcyjnej polega na ciągłym walcowaniu na gorą- co stali w zakresie występowania czystego austenitu, a następnie bardzo szybkim chłodzeniu wodą. W przy- padku dalszego wyżarzania kontrolowany jest stosu- nek ilości względnej austenitu i ferrytu. W celu otrzymania mikrostruktury stali DP prze- prowadzane jest gwałtowne chłodzenie z temperatury austenityzacji, aby nie zaszła dalsza przemiana po- wodująca pojawienie się bainitu bądź perlitu. Wskutek tego zachodzi przemiana austenitu w martenzyt. Sta- le te produkowane są przez kontrolowane chłodzenie z fazy austenitu (z wyrobów walcowanych na gorąco) albo ze stali ferrytyczno-austenitycznych (wyżarza- nych i walcowanych na zimno, a następnie wysoko odpuszczanych). W celu uzyskania struktury trójskładnikowej – typo- wej dla stali CP, wyżarzanie realizowane jest tak, aby z pozostałego austenitu częściowo wytworzyć struk- turę bainityczną, a częściowo martenzytyczną. otrzy- mana struktura ma lepsze właściwości mechaniczne, między innymi z powodu drobnoziarnistości. Produkcja stali TRIP przebiega podobnie jak stali CP, lecz podczas ostatniej przemiany zachowa- ne są warunki dla przebiegu przemiany izotermicznej w celu dalszego rozdrobnienia ziarna i stabilizacji au- stenitu w wyniku wzbogacania go w węgiel. Zapewnia to stabilność mikrostruktury w temperaturze pokojowej. Składniki stopowe: mangan, chrom, aluminium, bor, krzem i molibden ułatwiają przechodzenie przemian podczas chłodzenia. Wymienione przemiany przedsta- wiono na rysunku 1. Podstawowe grupy stali o wysokiej wytrzymałości W grupie stali o wysokiej wytrzymałości można wy- różnić [6÷18]: – stale martenzytyczne – MART, – stale dwufazowe – DP, – stale complex – CP, – stale z efektem TRIP. Stale martenzytyczne MART są stalami konstruk- cyjnymi niskostopowymi, walcowanymi na zimno. Cha- rakteryzują się bardzo wysoką granicą plastyczności i wytrzymałością na rozciąganie. Wydłużenie względ- ne jest wystarczające do kształtowania na zimno. Do spajania blach ze stali martenzytycznej można używać tych samych metod łączenia jak dla standardowych blach stalowych, dzięki małej ilości dodatków stopo- wych przy zachowaniu dużej wytrzymałości. obecnie najbardziej wytrzymałą stalą konstrukcyjną jest stal optim 1500 QC Ruukki. Ta niezwykła stal ma też dobrą odporność na ścieranie i korozję. W swojej ofercie Ru- ukki oferuje blachy pancerne Ramor, które zapewniają maksymalną ochronę i bezpieczeństwo dzięki dużej twardości i wytrzymałości. Stale o wysokiej wytrzymałości stosuje się na tar- cze sprzęgła, narzędzia tnące, sejfy bankowe, noski i podeszwy na obuwie ochronne, sprzęt wojskowy opancerzony oraz elementy zwiększające bezpieczeń- stwo w autach. W tablicy I przedstawiono skład che- miczny, a w tablicy II właściwości mechaniczne stali martenzytycznych różnych producentów. Stale dwufazowe DP (Dual-Phase Steel) mają osnowę ferrytyczną z wtrąceniami martenzytu, jed- nakże po obróbce cieplnej zostaje ok. 5÷10% auste- nitu szczątkowego, który jest metastabilny. Nadaje on stali skłonność do umocnienia podczas pracy (ruchy Rys. 1. Schemat przemian fazowych przy chłodzeniu stali. opraco- wanie własne na podstawie [5] Fig. 1. Diagram of phase transition during the steel cooling. own work on the basis of [5] 24 Przegląd sPawalnictwa 7/2011 dyslokacji w krystalicznej strukturze metalu). W jednej fazie ferryt zapewnia formowalność, a w drugiej fazie martenzyt (20÷70%) zwiększa wytrzymałość. Stale dwufazowe mają umowną granicę plastyczności się- gającą 800 MPa. Na początku procesu formowania umacniają się najbardziej i granica ta może osiągnąć 1000 MPa. W miejscach odkształceń rozszerzają się obszary występowania martenzytu, polepszając wła- ściwości stali. Prędkość odkształcenia i duże wydłu- żenie względne nadaje stali DP większą wytrzymałość niż konwencjonalnym stalom o podobnej plastyczno- ści. Naprężenia wewnętrzne niwelowane są przez umacnianie drugiej fazy w martenzyt, co powoduje niższy stosunek Re/Rm. Podczas zderzenia energia jest lepiej pochłaniana przez materiał i są mniejsze skut- ki odkształceń. Stale DP wskutek ubogiej zawartości pierwiastków stopowych charakteryzują się dobrą spa- walnością, są dobrze formowalne na zimno; podczas walcowania czy operacji gięcia zaleca się przeprowa- dzać je poprzecznie do kierunku walcowania. Stale te znajdują zastosowanie jako rury w wózkach dziecięcych lub ramach od rowerów, zwiększają także bezpieczeństwo w samochodach, gdzie wykonywane z nich są wzmocnienia zderzaków i prowadnice fote- li, fotelików dziecięcych, słupki drzwiowe i koła. Dzięki wysokiej wytrzymałości oraz dużej twardości wpływają- cej na odporność na ścieranie, wykonywane są z nich również: tarcze sprzęgła, maszyny do cięcia żywopło- tów, noże, łańcuchy na piły. W stalach DP stosuje się dodatki stopowe takie jak: mangan, chrom, molibden i nikiel, które zwiększają hartowność stali. Zwiększając udział węgla, zwiększa się ilość martenzytu. od zawartości krzemu i fosforu tablica I. Skład chemiczny wybranych stali martenzytycznych MART table I. Chemical composition of selected martensitic steels (MART) Stal Skład chemiczny, % C Si Mn P S Ti Cr Al Nb B Ni Mo Docol 900M 0,05 0,20 2,00 0,010 0,002 0 0 0,04 0 0 0 0 Docol 1000DPZE 0,15 0,50 1,50 0,010 0,002 0 0 0,04 0,015 0 0 0 Docol 1100M 0,09 0,20 1,70 0,010 0,002 0,025 0 0,04 0,015 0 0 0 Docol 1200M 0,11 0,20 1,70 0,010 0,002 0,025 0 0,04 0,015 0 0 0 Docol 1300M 0,20 0,20 1,50 0,010 0,002 0,025 0 0,04 0,015 0 0 0 Docol 1400M 0,17 0,20 1,40 0,010 0,002 0,025 0 0,04 0,015 0 0 0 Docol 1500M 0,21 0,20 1,10 0,010 0,002 0,025 0 0,04 0,015 0 0 0 Docol 900MZE 0,05 0,20 1,90 0,010 0,002 0,000 0 0,04 0 0 0 0 Docol 1200MZE 0,11 0,20 1,70 0,010 0,002 0,035 0 0,04 0 0,002 0 0 Docol 1400MZE 0,17 0,20 1,40 0,010 0,002 0,035 0 0,04 0 0,002 0 0 Docol 1500MZE 0,21 0,20 1,10 0,010 0,002 0,035 0 0,04 0 0,002 0 0 MS-W 1200 0,18 0,80 2,00 0,020 0,010 0,050 1 0 0,1 0 0 0 optim 900 QC 0,10 0,25 1,15 0,020 0,010 0,070 0 0 0 0 0 0 optim 960 QC 0,11 0,25 1,20 0,020 0,010 0,070 0 0 0 0 0 0 optim 1100 QC 0,15 0,30 1,25 0,020 0,010 0,070 0 0 0 0 0 0 Raex 300 0,18 0,70 1,70 0,025 0,015 0 1,5 0 0 0,005 0,4 0,5 Raex 400 0,25 0,70 1,70 0,025 0,015 0 1,5 0,06 0 0,005 0,7 0,5 Raex 450 0,26 0,70 1,70 0,025 0,015 0 1 0,06 0 0,005 0,7 0,5 Raex 500 0,30 0,70 1,70 0,025 0,015 0 1 0,06 0 0,005 0,8 0,5 Ramor 400 0,24 0,70 1,50 0,020 0,015 0 1 0 0 0,005 1 0,7 Ramor 500 0,32 0,70 1,50 0,020 0,015 0 1 0 0 0,005 2 0,7 SZMS1200 0,18 0,15 2,00 0,020 0,010 0 0,6 0,02 0 0 0 0 opracowanie własne na podstawie danych producentów tablica II. Właściwości mechaniczne wybranych stali martenzytycz- nych MART table II. Mechanical properties of selected martensitic steels (MART) Stal Właściwości mechaniczne Re min MPa Re max MPa Rm min MPa Rm max MPa A80 % Docol 900M 700 1000 900 1100 6 Docol 1000DPZE 700 950 1000 1200 7 Docol 1100M 860 1100 1100 - 5 Docol 1200M 950 1150 1200 1400 3 Docol 1300M 1030 1300 1300 - 3 Docol 1400M 1150 1350 1400 1600 3 Docol 1500M 1200 1500 1500 1700 3 Docol 900MZE 700 - 900 1100 3 Docol 1200MZE 950 - 1200 1400 3 Docol 1400MZE 1150 - 1400 1600 3 Docol 1500MZE 1200 - 1500 1700 3 MS-W 1200 900 - 1200 1400 5 optim 900 QC 900 1000 1050 1150 11 optim 960 QC 960 1060 1080 1180 10 optim 1100 QC 1100 1200 1280 1380 8 optim 1500 QC 1460 - 1650 1850 5 Raex 300 900 - 1000 - 11 Raex 400 1000 - 1250 - 10 Raex 450 1200 - 1450 - 8 Raex 500 1250 - 1600 - 8 Ramor 400 1100 - 1300 - 8 Ramor 500 1450 - 1700 - 7 SZMS1200 900 1050 1200 1450 5 opracowanie własne na podstawie danych producentów 25Przegląd sPawalnictwa 7/2011 tablica III. Skład chemiczny wybranych stali dwufazowych DP table. III. Chemical composition of selected dual-phase steels (DP) Stal Skład chemiczny, % C Si Mn P S Cr Al Nb V B Cr-Mo Nb-Ti Docol 450DP 0,05 0,20 1,50 0,01 0,002 0 0,04 0 0 0 0 0 Docol 500DP 0,08 0,30 0,65 0,01 0,002 0 0,04 0 0 0 0 0 Docol 600DP 0,10 0,20 0,80 0,01 0,002 0 0,04 0,015 0 0 0 0 Docol 780DP 0,14 0,20 1,50 0,01 0,002 0 0,04 0,015 0 0 0 0 Docol 800DP 0,13 0,20 1,50 0,01 0,002 0 0,04 0,015 0 0 0 0 Docol 980DP 0,15 0,50 1,50 0,01 0,002 0 0,04 0,015 0 0 0 0 Docol 1000DP 0,15 0,50 1,50 0,01 0,002 0 0,04 0,015 0 0 0 0 Docol 1180DP 0,15 0,50 1,50 0,01 0,002 0 0,04 0,015 0 0 0 0 Dogal 800 DPX 0,16 0,25 1,90 0,02 0,004 0,6 0,02 0 0 0 0 0 Dogal 1000 DPX 0,20 0,25 1,90 0,02 0,004 0,4 0,02 0 0,02 0,001 0,8 0,03 DP-k 30/50 0,10 0,30 1,80 0,04 0,010 0 0,1 0 0 0,005 1 0,15 DP-k 34/60 0,14 0,50 2,00 0,04 0,010 0 1,5 0 0 0,005 1 0,15 DP-k 34/60 HF 0,14 0,30 2,00 0,04 0,010 0 1,5 0 0 0,005 1 0,15 DP-k 45/78 0,18 0,50 2,20 0,04 0,010 0 1,2 0 0 0,005 1 0,15 DP-k 60/90 0,20 0,60 2,50 0,04 0,010 0 1,2 0 0 0,005 1 0,15 DP-W 600 0,12 0,80 1,50 0,06 0,010 0 0,08 0 0 0,005 1 0,15 DP-W 700 0,12 0,80 1,50 0,06 0,010 0 0,08 0 0 0,005 1 0,15 HCT600 0,17 0,80 2,20 0,08 0,015 0 2 0 0,2 0,005 1 0,15 Litec 600 DP 0,17 0,80 2,20 0,01 0,002 0 2 0 0 0 1 0,15 Litec 800 DP 0,18 0,80 2,50 0,01 0,002 0 2 0 0 0 1 0,15 Litec 1000 DP 0,23 0,80 2,50 0,01 0,002 0 2 0 0 0 1 0,15 opracowanie własne na podstawie danych producentów zależy podatność stali na zgrzewanie oporowe i spa- walność – brak pęknięć. Stale DP o najwyższych wła- ściwościach mechanicznych mogą wymagać zmiany technologii spajania termicznego. W tablicy III przed- stawiono skład chemiczny, a w tablicy IV właściwości mechaniczne stali Dual-Phase różnych producentów. Stale complex CP (Complex-Phase Steel) mają granicę na rozciąganie do 1000 MPa. Stale te są in- tegralną częścią nowej generacji zaawansowanych stali o wysokiej wytrzymałości używanych w przemy- śle motoryzacyjnym. Absorbują więcej energii niż już omówione, są mniej podatne na odkształcenia, wyka- zują się wytrzymałością resztkową po obciążeniu uda- rowym. Mikrostruktura podobna jest do mikrostruktury stali TRIP z wyjątkiem występowania austenitu. Sta- le CP składają się z drobnoziarnistych ziaren ferrytu, umacnianych przez bainit i martenzyt. Stale te mają mniejsze ilości dodatków stopowych takich jak niob, tytan i wolfram. Stal może być dodatkowo utwardzana wydzieleniowo. Stale te są stosowane do budowy zderzaków jako wzmocnienie właściwe, na którym są osadzane prze- kładki styropianowe i okładziny z tworzywa sztuczne- go. Dzięki wytrzymałości resztkowej stali i elastycz- nych tworzyw sztucznych doskonale absorbują energię kolizji. W tablicy V przedstawiono skład chemiczny, a w tablicy VI właściwości mechaniczne stali complex – phase różnych producentów. Stale z efektem tRIP. Struktura stali opiera się na osnowie ferrytu z niestabilnym austenitem szczątko- wym (> 5%) oraz kompozycji twardych struktur bainitu i martenzytu w różnych ilościach – co jest wynikiem innej obróbki cieplnej. Struktura wielofazowa zapew- nia równowagę właściwości wytrzymałościowych tablica IV. Właściwości mechaniczne wybranych stali dwufa zowych DP table IV. Mechanical properties of selected dual-phase steels (DP) Stal Właściwości mechaniczne Re min MPa Re max MPa Rm min MPa Rm max MPa A80 % Docol 450DP 260 330 450 550 27 Docol 500DP 300 370 500 600 24 Docol 600DP 340 410 600 700 21 Docol 780DP 450 560 780 900 15 Docol 800DP 500 640 780 950 10 Docol 980DP 600 750 980 1100 10 Docol 1000DP 700 950 1000 1200 8 Docol 1180DP 830 1220 1180 - 6 Dogal 800 DPX 620 770 800 950 10 Dogal 1000 DPX 800 1000 1000 1200 6 DP-k 30/50 300 370 500 600 24 DP-k 34/60 340 410 600 700 20 DP-k 34/60 HF 340 410 600 700 23 DP-k 45/78 450 780 780 900 14 DP-k 60/90 600 750 980 1120 10 DP-W 600 330 460 580 680 19 DP-W 700 450 580 680 800 16 HCT600 340 420 600 700 20 Litec 600 DP 340 420 600 - 18 Litec 800 DP 450 560 780 - 12 Litec 1000 DP 600 750 980 - 8 opracowanie własne na podstawie danych producentów 26 Przegląd sPawalnictwa 7/2011 i plastycznych. Ilość austenitu szczątkowego w końco- wej mikrostrukturze można regulować zawartością man- ganu, aluminium i węgla. Efektem TRIP jest umocnienie ferrytu martenzytem tworzącym się z austenitu szczątko- wego pod wpływem energii powodującej odkształcenie plastyczne. Umocnienie się stali ma charakter długofalo- wy w całym zakresie odkształceń plastycznych. Efekt TRIP zależy od stabilności austenitu szcząt- kowego. Jeśli zawartość węgla jest niska, to przemia- na następuje natychmiast, bez dużych odkształceń podczas formowania. W przemyśle motoryzacyjnym potrzebne są materiały na detale podatne na tłocze- nie, jednocześnie dobrze spawalne i zgrzewalne. tablica V. Skład chemiczny wybranych stali complex CP table V. Chemical composition of selected complex-phase steels (CP) Stal Skład chemiczny, % C Si Mn P S Cr Al V B Cr-Mo Nb-Ti CP-k 60/78 0,12 0,8 2,2 0,04 0,015 0 1,2 0,2 0,005 1 0,15 CP-W 800 0,12 0,8 2,2 0,04 0,015 0 1,2 0,2 0,005 1 0,15 CP-W 1000 0,17 0,8 2,2 0,04 0,015 0 1,2 0,2 0,005 1 0,15 Dogal 600 CP 0,12 0,3 1,66 0,02 0,004 0,5 0,02 0 0 0 0 Dogal 800 CP 0,16 0,25 1,9 0,02 0,004 0,5 0,015 0 0 0 0 Litec 600CP 0,18 0,8 2,2 0,02 0,004 0 2 0 0 1 0,15 Litec 800CP 0,18 0,8 2,2 0,02 0,004 0 2 0 0 1 0,15 Litec 1000CP 0,23 0,8 2,2 0,02 0,004 0 2 0 0 1,2 0,15 opracowanie własne na podstawie danych producentów tablica VI. Właściwości mechaniczne wybranych stali complex CP table VI. Mechanical properties of selected complex-phase steels (CP) Stal Właściwości mechaniczne Re min, MPa Re max, MPa Rm min, MPa Rm max, MPa A80, % CP-k 60/78 600 700 780 940 10 CP-W 800 680 830 800 980 10 CP-W 1000 720 920 950 1130 10 Dogal 600 CP 350 500 600 750 16 Dogal 800 CP 500 700 780 950 10 Litec 600 CP 350 500 600 - 14 Litec 800 CP 500 700 780 - 8 Litec 1000 CP 700 900 980 - 5 opracowanie własne na podstawie danych producentów tabela VII. Skład chemiczny wybranych stali TRIP table VII. Chemical composition of selected steels with TRIP Stal Skład chemiczny, % C Si Mn P S Al Cr-Mo Nb-Ti Litec 700 TRIP 0,32 0,8 2,5 0,02 0,004 2 0,6 0,2 Litec 800 TRIP 0,32 0,8 2,5 0,02 0,004 2 0,6 0,2 RA-k 40/70 0,24 0,3 2 0,04 0,01 1,6 0,6 0,2 opracowanie własne na podstawie danych producentów tablica VIII. Właściwości mechaniczne wybranych stali TRIP table VIII. Mechanical properties of selected steels with TRIP Stal Właściwości mechaniczne Re min, MPa Re max, MPa Rm min, MPa Rm max, MPa A80, % Litec 700 TRIP 430 550 690 - 21 Litec 800 TRIP 470 780 780 - 19 RA-k 40/70 410 510 690 790 23 opracowanie własne na podstawie danych producentów W rzeczywistości kierowanie się zawartością węgla jest największym problemem. Stale TRIP mogą być zapro- jektowane z myślą o konkretnym elemencie, który bę- dzie formowany z arkusza, bądź taśmy stalowej. Taki element jest podatny na formowanie metodą obróbki plastycznej (dzięki większej zawartości węgla stal jest stabilna podczas tłoczenia), co umożliwia otrzymanie skomplikowanych kształtów bez ubytku możliwości do późniejszej TRIP (Transformacji Indukowanej Plastycz- nością). W tablicy VII przedstawiono skład chemiczny, a w tablicy VIII właściwości mechaniczne stali z efek- tem TRIP różnych producentów. 27Przegląd sPawalnictwa 7/2011 Spawalność stali o wysokiej wytrzymałości Najtrudniejsze do spawania ze wszystkich sta- li AHSS są stale martenzytyczne. Strefa przyległa do strefy wpływu ciepła jest podatna na pęknięcia nieza- leżnie od wstępnego podgrzania. Niemniej jednak sta- le martenzytyczne mogą być z powodzeniem spawa- ne pod warunkiem, że zachowa się szczególne środki ostrożności oraz dostarczy wypełniacze, aby uniknąć pęknięć w konstrukcji spawanej. Blachy przeważnie są cienkie, natomiast równoważnik węgla zbliża się do niebezpiecznego poziomu. Powierzchnie spawane powinny być czyste i suche, żeby zapobiegać pęknię- ciom gorącym. Materiały spawalnicze powinny mieć zbliżone właściwości wytrzymałościowe do materiału łączonego oraz zapewniające niską zawartość wodo- ru w spoinie. Podczas spawania cienkich blach należy zmniejszyć energię liniową spawania. Ponieważ cie- pło ze spoiny nie ma przestrzeni, by się rozproszyć, mogą powstać niskowytrzymałe pasma wokół złączy (nie można dopuścić do odpuszczania stali). Czas sty- gnięcia t8/5 nie powinien przekraczać 4 s. konstrukcje ze stali MART powinny być projektowane z uwzględ- nieniem lokalizacji złączy, czyli tam, gdzie występują najmniejsze naprężenia. Głównym problemem jest wy- soka twardość stali sięgająca ponad 300 HBV. W prze- prowadzonych testach zderzeniowych okazało się, że spoina pochłania występujące siły bez pęknięć (spoina zgrzewana indukcyjnie prądami wysokiej częstotliwo- ści HF-welding). Elementy konstrukcyjne wykonane ze stali martenzytycznej pomimo wysokiej wytrzymałości wykazują również dużą ciągliwość. W spajaniu stali DP, CP stosuje się najczęściej punktowe zgrzewanie oporowe lub spawanie łukowe elektrodą metalową w osłonie gazu (GMA), spawanie nietopliwą elektrodą w osłonie gazów obojętnych (TIG), spawanie laserowe, plazmowe oraz ręczne spawanie łukowe elektrodą otuloną (MMA). Spoiny w złączach stali DP, CP mają o wiele większą wytrzymałość niż w złączach innych stali z grupy AHSS. Podsumowanie Stale o wysokiej wytrzymałości AHSS stano- wią grupę stali nowej generacji o prostym składzie chemicznym, których mikrostruktura i właściwości kształtowane są w efekcie zaawansowanych pro- cesów technologicznych powodujących umocnienie w wyniku przemian fazowych i odkształcenia pla- stycznego w warunkach różnych temperatur i róż- nych szybkości chłodzenia. Ze względu na ich atrakcyjne właściwości me- chaniczne, wyjątkową zdolność pochłaniania energii w czasie gwałtownych odkształceń stale o wysokiej wytrzymałości AHSS stanowią rozwojową grupę materiałów konstrukcyjnych, które w najbliższych la- tach powinny znaleźć bardzo szerokie zastosowanie w budowie maszyn i pojazdów. Problemy spawalności i zgrzewalności tych stali stanowią jeden z ważniejszych problemów rozwoju ich zastosowań i dotyczą w pierwszym rzędzie opra- cowanie metod spajania zapewniających zachowanie mikrostruktury i właściwości stali w obszarze złącza. Literatura [1] Chatterjee S., Murugananth M., Bhadeshia H.k.D.H., δ-TRIP Steel. Materials Science and Technology, Issue 23/2007, s. 817-823. [2] Lis A.k., Gajda B., Modelling of the DP and TRIP microstruc- ture in the CMnAlSi automotive steel, Jurnal of Achieve- ments in Materials and Manufacturing Engineering, Vol. 15 Issue 1-2/2006, s. 127-134. [3] Yi H.L., Lee k.Y., Bhadeshi H.k.D.H., Stabilisation of ferrite in hot rolled δ-TRIP steel, Materials Science and Technolo- gy, Vol. 27, No. 2/2011/525-529. [4] Senkara J., Współczesne stale karoseryjne dla przemysłu motoryzacyjnego i wytyczne technologiczne ich zgrzewania, Przegląd Spawalnictwa nr 11/2009, s. 3-7. [5] Hofmann H., Mattissen D., Schaumann T. W., Advanced cold rolled steels for automotive applications, Steel Research In- ternational Issue 1/2009, s. 22-28. [6] Prospekt AHSS, Material data sheet. Cold-rolled quenched & tempered steel, boronalloyed, for cold forming and subse- quent hot forming, (suitable for press hardening), Salzgitter Flachstahl 11-12/2005. [7] Prospekt AHSS, Retained-austenite RA-k® For complex hi- gh-strength components, Thyssenkrupp Steel, 2008. [8] Prospekt AHSS, SZMS1200 Martensitic grade, Salzgitter Flachstahl, 2006. [9] Prospekt AHSS, TRIP (TRansformation Induced Plasticity) steels, Arcelor Mittal, 2010. [10] Prospekt Docol AHSS, Advanced High Strength Steels for the automotive industry, SSAB Swedish Steel, 2010. [11] Prospekt Docol AHSS, Docol DP/DL Zimnowalcowana stal dwufazowa, SSAB Swedish Steel, 2009. [12] Prospekt Docol AHSS, Docol M Zimnowalcowana stal mar- tenzytyczna, SSAB Swedish Steel, 2008. [13] Prospekt Dogal AHSS, Dogal 600 i 780 CP Zaawansowane stale o wysokiej wytrzymałości, SSAB Swedish Steel 2008. [14] Prospekt Dogal AHSS, Dogal 600 i 800 DP. Stal o extra i ultra wysokiej wytrzymałości, SSAB Swedish Steel, 2010. [15] Prospekt Ruukki, Blachy walcowane na gorąco, w arkuszach i kręgach. Blachy pancerne Ramor, Ruukki, 2009. [16] Prospekt Ruukki, Metal coated steel sheets and coils. Ultra high-strength formable steels Litec, 2009. [17] Referencje Ruukki, Wysokowytrzymała stal optim Ruukki – stal, którą się wybiera, Ruukki, 2010. [18] Technical Transfer Dispatch, Advanced Vehicle Concept, 6/2001.