PS 4 2016 WWW HR.pdf 27PRZEGLĄD  SPAWALNICTWA       Vol. 88 4/2016 Wpływ obróbki cieplnej na właściwości mechaniczne   staliwa L20HNM Analysis of heat treatment influence on mechanical properties of L20HNM cast steel Dr  hab.  inż.  Jacek  Słania,  prof.  IS  – Instytut Spawalnictwa;  dr  hab.  inż.  Grzegorz  Golański,  prof.  PCz  –  Politechnika Częstochowska; mgr inż. Maciej Woszek – Doosan Babcock Energy Polska Sp. z o.o. Autor korespondencyjny/Corresponding author: maciejwoszek@gmail.com Streszczenie W pracy przedstawiono badania właściwości mechanicz- nych dwóch wytopów staliwa L20HNM o różnym składzie chemicznym i poddanych różnym procesom obróbki cieplnej. Dodatkowo przeprowadzono badania fraktograficzne przeło- mów udarnościowych i po próbie statycznego rozciągania. Badania wykazały znaczną różnicę we właściwościach me- chanicznych w zależności od zastosowanej obróbki cieplnej. Pozwoli to na optymalizację wytwarzania staliw klasy L20 oraz prawidłowy dobór technologii i parametrów spawania odlewów. Słowa  kluczowe: staliwo; obróbka cieplna; właściwości mechaniczne Abstract The paper presents diversity of mechanical properties of L20HNM cast steel contingent on applied heat treatment. Research also includes surface analysis of fractured tensile strength and impact test specimens. Results of investigation of influence of chemical composition paired with proper heat treatment. This will optimize the preparation of L20 type cast steels and the correct choice of technology and welding pa- rameters castings. Keywords: cast steel; heat treatment; mechanical properties Wstęp Staliwa klasy L20 są stosowane w energetyce na ele- menty armatury (pompy, zawory), wielkogabarytowe kor- pusy, oraz instalacje hydroenergetyczne (wirniki pomp, korpusy turbin, wirniki turbin) [1,2]. W wielu przypadkach Jacek Słania, Grzegorz Golański, Maciej Woszek istnieje konieczność spawania odlewów. Wysokie para- metry pracy urządzeń energetycznych wymagają wykona- nia złączy spawanych o wysokiej jakości i wytrzymałości. Wynika stąd konieczność właściwego doboru techniki Wytop  1 C Cr Si Mn Ni Mo Al Ti Zr S P 0,070 1,17 0,245 0,139 1,09 0,596 0,184 0,002 0,017 0,024 0,024 Wytop  2 C Cr Si Mn Ni Mo Al Ti  Zr S P 0,169 1,03 0,276 0,471 1,08 0,619 0,003 0,005 0,014 0,023 0,027 Tablica I. Skład chemiczny wytopu, % Table I. Chemical composition of melt, % Proces technologiczny Medium chłodzące Temp. Czas nagrzewania Czas wygrzewania Normalizacja/Studzenie Powietrze spokojne/ wymuszone 920 1.5 h 20 min Hartowanie Olej 920 1,5 h 20 min Woda 920 1,5 h 20 min Odpuszczanie Powietrze spokojne 600 1 h 30 min Tablica II. Parametry zastosowanej obróbki cieplnej Table II. Heat treatment parameters przeglad Welding Technology Review 28 PRZEGLĄD  SPAWALNICTWA       Vol. 88 4/2016 i parametrów spawania, a także materiałów dodatkowych oraz temperatury ewentualnej obróbki cieplnej. Niewątpli- wie wpływa na to proces metalurgiczny, proces odlewania i obróbka cieplna odlewów. Prawidłowy dobór parametrów zabiegów technologicznych pozwala uzyskać staliwo o wła- snościach nie gorszych od własności nowoczesnych stali ulepszanych cieplnie czy obrabianych termomechanicznie. Badania własne Badaniom poddano dwa wytopy staliwa L20HNM wyko- nane w tyglowym piecu próżniowym z wyłożeniem obojęt- nym. Przy prowadzeniu drugiego wytopu przeprowadzono modyfikację składu chemicznego, dodając FeMn, FeSi oraz mikrododatki: FeTi i FeZr [3]. Skład chemiczny wytopów przedstawiono w tablicy I. Staliwo z obu wytopów po odlaniu poddano wyżarzaniu normalizującemu, a następnie odlane w pierwszym wytopie zostało poddane ulepszaniu cieplnemu, a z drugiego harto- waniu. Zabiegi hartowania zostały przeprowadzone w róż- nych ośrodkach chłodzących; próbki z pierwszego wytopu hartowano w oleju, a z drugiego w oleju i wodzie. Badane odlewy poddano również studzeniu na powietrzu (tabl.II). Badania właściwości mechanicznych  Badania właściwości mechanicznych obejmowały: pomiar twardości metodą Brinell’a, statyczną próbę rozcią- gania i próbę udarności. Pomiar twardości przeprowadzono metodą Brinell’a przy obciążeniu 750 kG kulką z węglików spiekanych o średnicy 5 mm. Statyczną próbę rozciągania wykonano na standardowych próbkach (PN-EN ISO 6869- 1:2010) na maszynie wytrzymałościowej VEB Lipsk a pró- bę udarności na młocie Charpy’ego o zakresie pomiarowym do 150 J, używając standardowych próbek z naciętym na głębokość 2 mm karbem Messnagera. Wyniki pomiarów przedstawiono na rysunkach 1÷4. Rys. 1. Porównanie średnich twardości wytopu 1 i 2 Fig. 1. Comparison of median hardness of melt 1 and 2 Rys. 2. Porównanie średnich twardości wytopu 1 i 2 Fig. 2. Comparison of median hardness of melt 1 and 2 Pomiary twardości Twardość materiału pochodzącego z wytopu pierwsze- go po hartowaniu w oleju, w porównaniu do materiału po studzeniu na powietrzu wraz z późniejszym odpuszcza- niem była wyższa o około 24 HB, co było spowodowane po- wstaniem struktury nierównowagowej. W wytopie drugim, gdzie zostało przeprowadzone tylko hartowanie, twardość w przypadku zastosowania oleju jako medium chłodzącego jest taka sama jak dla wytopu pierwszego. Różnicę twar- dości można zaobserwować przy studzeniu na powietrzu. Wytop drugi wykazywał twardość wyższą o 49 HB. Wynikać to może z wyższej zawartości węgla, co skutkuje większym udziałem perlitu w strukturze. Najwyższą twardość, wyno- sząca 286 HB, miało staliwo hartowane w wodzie,. Harto- wanie w wodzie przyczynia się do powstania struktur „igla- stych” – martenzytycznych. Warto zauważyć, że surowe staliwo (nie poddane obróbce cieplnej) z wytopu drugiego wykazało twardość na poziomie 250 HB, a poddane norma- lizacji 229 HB. Próba udarności Najwyższą udarnością cechują się próbki studzone na powietrzu; dla próbek z wytopu pierwszego wynosi ona 49 J/cm2, a dla drugiego 52 J/cm2. Próbki hartowane w oleju nie wykazały zmiany udarności i pozostała na stałym po- ziome 43 J/cm2 w badanych wytopach. Najmniejszą udar- nością 35 J/cm2 charakteryzowało się staliwo po hartowa- niu w wodzie. Udarność podobnie jak twardość jest ściśle związana z strukturą badanego materiału, co z kolei zależy od parametrów procesu obróbki cieplnej. Hartowanie w wo- dzie pozwoliło na powstanie struktur hartowniczych charak- teryzujących się wysoką wytrzymałością kosztem obniżonej plastyczności i ciągliwości. Studzenie na powietrzu sprzyja- ło uzyskaniu struktury o wyższej plastyczności i ciągliwości, kosztem niższych właściwości wytrzymałościowych. Har- towanie w oleju pozwala na powstanie struktury pośredniej - bainitycznej cechującej się dobrymi parametrami wytrzy- małościowymi przy zadowalającej plastyczności. Średnia granica wytrzymałości Rm gdzie: O - olej, P - powietrze, Wo - woda Średnia twardość, HB 5/750 Średnia udarność KCU, J/ cm2 Statyczna próba rozciągania Rysunek 3 przedstawia wyniki pomiarów wytrzymałości na rozciąganie Rm badanych wytopów. Próbki hartowane w oleju dla wytopu drugiego osiągają wartość Rm około 742 MPa, a dla pierwszego około 480 MPa. Próbki studzone na wolnym powietrzu również wykazują wzrost wartości Rm w wytopie drugim o średnio 175 MPa. Próbki hartowane w wodzie, cechują się najwyższą wartością Rm, wynoszącą 928 MPa w przypadku próbki z wytopu drugiego. Znaczna różnica w uzyskanych wynikach jest spowodowana skory- gowanym składem chemicznym, szczególnie zawartością węgla oraz obróbką cieplną. W próbie rozciągania określono również właściwości pla- styczne, tj. wydłużenie A i przewężenie Z (rys.4). Średnia różnica wartości wydłużenia pomiędzy wytopami w przy- padku hartowaniu w oleju i studzeniu na powietrzu wynosi Rys. 3. Porównanie wyników wytrzymałości na rozciąganie Rm Fig. 3. Comparison of median ultimate yield strength of melt 29PRZEGLĄD  SPAWALNICTWA       Vol. 88 4/2016 5 %, a przewężenia 10 % na korzyść wytopu drugiego. Wartość A i Z próbek hartowanych w wodzie wynosi 12 %. Najwyższe wartości właściwości plastycznych uzyskano dla wytopów studzonych w spokojnym powietrzu, nato- miast najgorsze wyniki uzyskano dla materiału poddanego hartowaniu w wodzie. Badania fraktograficzne Makroskopowe obrazy przełomów próbek przedstawiono w tablicy III i IV. Główną różnicą pomiędzy dwoma wytopami jest wielkość ziarna widoczna na przełomach. Wytop drugi wykazuje strukturę o mniejszym ziarnie niż wytop pierw- szy, niezależnie od zastosowanego medium chłodzącego. Różnice w uzyskanych wynikach wartości wytrzymałości na rozciąganie, właściwości plastycznych czy udarności Średnie wydłużenie i przewężenie, % Rys. 4. Porównanie wyników wydłużenia i przewężenia wytopów 1 i 2 Fig. 4. Comparison of elongation and contraction of melt 1 and 2 pomiędzy dwoma wytopami, znajduje również uzasadnienie w wpływie wielkości ziarna na właściwości mechaniczne zgodnie z zależnością Halla-Petcha [4]. Przełomy po badaniu udarności Wytop 1 Wytop 2 Wytop 1 Wytop 2 Wytop 2 Olej Powietrze Woda Tablica III. Zdjęcia przełomów próbek udarnościowych z wytopów 1 i 2 Table III. Images of fractured impact test specimens from melt 1 and 2 Przełomy po badaniu udarności Wytop 1 Wytop 2 Wytop 1 Wytop 2 Wytop 2 Olej Powietrze Woda Tablica IV. Zdjęcia przełomów po próbie statycznego rozciągania wytopów 1 i 2 Table IV. Images of fractured tensile strength test specimens from melt 1 and 2 30 PRZEGLĄD  SPAWALNICTWA       Vol. 88 4/2016 Literatura [1] J.Głownia, B.Kalandyk, R.Zapała, S.Sobula, G.Tęcza, P.Malatyńska, I. Te- lejko, M. Brzeziński Charakterystyka stali na odlewy, Wydawnictwa AGH, Kraków 2010. [2] Praca zbiorowa pod red. E.Turyka Technologia spawania i napawania stali, staliwa i żeliwa, Instytut Spawalnictwa, Gliwice 1996. [3] D.Bartocha, Cz.Baron, J.Suchoń, J.Kilarski, J.Szajnar: Wpływ dodatków modyfikujących na własności staliwa niskostopowego; Archives of Fo- undry Engineering Volume 12 Special Issue 2/2012. [4] Hanamura T., Qiu H. Analysis of Fracture Toughness Mechanism in Ultra- fine-grained Steels, 2014. Wnioski W przypadku staliwa L20HNM hartowanie z zastosowaniem wody jako medium chłodzącego pozwala osiągnąć wysokie właściwości wytrzymałościowe przy zadowalających własnościach plastycznych. Ulepszanie cieplnie, takie jakie zostało zastosowane w wytopie 1 może prowadzić do zbyt dużego obniżenia twardości i doraźnej wytrzymałości na rozciąganie. Zalecane jest stosowanie jedynie hartowania lub utwardzania cieplnego w celu uzyskania jak najlepszych właściwości mechanicznych. Czystość metalurgiczna stopu ma istotny wpływ na właściwości mechaniczne i spawalność stopu. Zastosowanie odpowiedniej obróbki cieplnej jest bardzo ważne ze względu na skłonność staliwa do rozrostu ziarna. Główną różnicą pomiędzy badanymi wytopami, oprócz zawartości węgla jest wielkość ziarna, co wpłynęło na uzyskane wyniki. Dalsze prace badawcze nad tym typem staliwa powinny się skupiać na dodatku większej ilości C i Mn, przeprowadze- niu utwardzania cieplnego (z wcześniejszą normalizacją) lub tylko normalizowaniem i późniejszym hartowaniem staliwa. Pozwoli to uzyskać znacznie wyższe właściwości wytrzymałościowe kosztem niewielkiego spadku udarności i spawalności badanego staliwa.