ocena czynników mających wpływ na podejmowanie aktywności fizycznej w trakcie studiów quality in sport 2 (2) 2015, s. 53-59 praca wpłynęła do redakcji 27 iv 2015, praca została przyjęta do druku 10 vi 2015 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2015.011 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/753694 53 mariola duda, michał rżany, aleksandra dudło, aleksandra dogońska, krzysztof suszyński, dariusz górka katedra fizjoterapii, zakład medycyny sportowej i fizjologii wysiłku fizycznego wydział nauk o zdrowiu, śląski uniwersytet medyczny w katowicach ocena czynników mających wpływ na podejmowanie aktywności fizycznej w trakcie studiów students’ attitude towards taking up physical activities apart from university classes streszczenie celem badania było odpowiedź na pytania: od jakich czynników zależy podejmowanie aktywności fizycznej przez studentów poza uczelnia? od czego zależy długość trwania ćwiczeń i w jakim okresie studiów jest on największy? zbadano 301 studentów używając autorski kwestionariusz. analiza polegała na wykonaniu statystyk opisowych oraz analizy wariancji anova. analiza wykazała zależność istotnie statystyczną pomiędzy płcią a podejmowaniem aktywności fizycznej. mężczyźni częściej ćwiczą. brak jest zależności pomiędzy częstością uprawiania sportu a płcią. słowa kluczowe: student, aktywność fizyczna, studia abstract the aim of this study was to answer the following questions: what are the reasons that determine the physical activity of students outside of their university? what determines the duration of exercises and during what year the students exercise the most ? 301 students were tested using an original questionnaire. the analysis consisted of descriptive statistics and performed analysis anova. analysis showed a significant relationship between sex and physical activity. men are more likely to exercise. however, there is no relationship between the frequency of physical activity and gender. keywords: student, physical activity, studies wstęp współczesne pojęcie zdrowia nie oznacza tylko całkowitego braku choroby, czy kalectwa, ale także stan pełnego, fizycznego, umysłowego i społecznego dobrostanu . wśród czynników determinujących stan zdrowia 50% przypisuje się właściwemu stylowi życia, którego kluczowym elementem jest aktywność fizyczna (górski 2006). aktywność fizyczna to nie tylko ważny element kształtowania zdrowego trybu życia, ale także korzystna forma spędzania wolnego czasu. w życiu młodych 54 mariola duda, michał rżany, aleksandra dudło, aleksandra dogońska, krzysztof suszyński, dariusz górka ludzi spełnia podstawową potrzebę, której zaspokojenie gwarantuje równowagę fizyczną i psychiczną: poprawia wytrzymałość na stres i zmęczenie, zmniejsza lęk i ryzyko depresji oraz może odgrywać ważną rolę w zapobieganiu patologii społecznej (smoleń i gazdowicz 2012; duda 2005). podczas wysiłku o obciążeniu powyżej 50% vo2 max zwiększa się stężenie krwi beta-endorfin, które wywołują efekty morfinopodobne. w mózgu łączą się z receptorami opatowymi i hamują przekazywanie sygnałów, takich jak stres czy bardzo silny ból. wzmożonej produkcji endorfin przypisuje się kreowanie stanu dobrego samopoczucia w czasie długotrwałych wysiłków (górski 2006). poprzez aktywność fizyczną zwiększony jest wydatek energetyczny, co przyczynia się do właściwej dystrybucji składników spożywanego pokarmu, co prowadzi do zmniejszenia masy ciała w przypadku nadwagi, czy otyłości (plewa i markiewicz 2006, górski 2006). regularne uprawianie aktywności fizycznej prowadzi nie tylko do poprawy ogólnego stanu zdrowia, poprawia jakość snu oraz istotnie wpływa na zmniejszenie ryzyka zapadania na choroby cywilizacyjne. systematyczny wysiłek fizyczny można rozpatrywać jako istotny czynnik w profilaktyce chorób nowotworowych, układu krążenia w tym choroby niedokrwienia serca, nadciśnienia tętniczego oraz układu kostnego(leszczyńska 2013; kopff 2013; smoleń i gazdowicz 2012). systematyczna aktywność fizyczna młodych ludzi w wymierny sposób przekłada się na ich funkcjonowanie i jakość życia w późniejszych latach (marchewka i jungiewicz 2008). przyczynia się do opóźnienia starzenia się i prognozuję dłuższe życie, a także istotnie wpływa na kondycję organizmu w kolejnych latach (sochocka i wojtyłko 2013). młodzież akademicka powinna znać i rozumieć rolę, jaką odgrywa właściwy tryb życia na utrzymanie i poprawę stanu zdrowia, ponieważ to oni w niedalekiej przyszłości będą stanowić grupę ludzi odpowiedzialnych za promowanie zachowań prozdrowotnych (motylewski i poziomska-piątkowska 2006). pomimo dobroczynnego wpływu aktywności fizycznej młodzi ludzie coraz rzadziej mają motywację do jej podejmowania i wybierają statyczny tryb spędzenia wolnego czasu. siedzący tryb życia, automatyzacja i ogólnie coraz niższa aktywność fizyczna społeczeństw oraz przekarmianie sprzyjają rozwojowi otyłości i innych chorób cywilizacyjnych (plewa i markiewicz 2006). cel badań celem pracy była ocena czynników mających wpływ na podejmowanie aktywności fizycznej w trakcie studiów. postawiono następujące pytania badawcze: 1. od jakich czynników zależy podejmowanie aktywności fizycznej przez studentów poza uczelnia? 2. od czego zależy długość trwania ćwiczeń i w jakim okresie studiów jest on największy? ocena czynników mających wpływ na podejmowanie aktywności fizycznej w trakcie studiów 55 materiał i metoda badanie przeprowadzono wśród studentów śląskiego uniwersytetu medycznego w katowicach. grupa badana liczyła 301 osób w tym 173 kobiety w wieku od 18 do 24 lat (x=20,7;sd=1,04) oraz 128 mężczyzn w wieku od 19 do 27 lat ( x=20,8;sd=1,3). udział w badaniach był dobrowolny i studenci pozostali anonimowi. w badaniu zastosowano metodę sondażu diagnostycznego w formie ankiety, której kwestionariusz został stworzony przez autorów pracy. kwestionariusz zawierał metryczkę oraz 12 pytań zamkniętych. studenci określali prowadzony przez nich tryb życia jako aktywny bądź statyczny. kolejne pytania dotyczyły częstości podejmowania wybranej aktywności, czasu jej trwania oraz formy. ankietowani wybierali rodzaje aktywności, które ich dotyczą oraz podawali swoje motywy. osoby prowadzące statyczny tryb życia były pytane, dlaczego nie podejmują aktywności lub podejmują ją bardzo rzadko. na część pytań autorzy dopuszczali możliwość wielokrotnego wyboru odpowiedzi. w pięciostopniowej skali (gdzie 1 oznaczał bardzo słabo a 5 bardzo dobrze) ankietowani oceniali swoją chęć do ćwiczeń, poziom sprawności fizycznej, wpływ ćwiczeń na postawione cele i oczekiwania oraz swoje samopoczucie po wysiłku fizycznym. analiza statystyczna polegała na wykonaniu statystyk opisowych: średnich {x}, wartości minimalnych {min}, maksymalnych {max} i odchyleń standardowych {sd}. zależności zostały określone za pomocą analizy wariancji anova. wyniki na początku analizy wyników wykonano statystyki opisowe ogółu badanych. wyniki przedstawia tabela 1 i 2 tabela 1. statystyki opisowe wieku oraz bmi u badanych kobiet n x min max sd wiek 173 20,79 18,00 24,00 1,04 bmi 171 20,92 15,79 32,32 2,80 tabela 2. statystyki opisowe wieku oraz bmi u badanych mężczyzn n x min max sd wiek 128 20,89 19,00 27,00 1,38 bmi 128 23,42 14,83 32,87 2,69 następnym etapem analizy było zbadanie zależności podejmowania aktywności fizycznej w czasie wolnym a płcią badanych osób. aktywność sportową w czasie wolnym przedstawia tabela 3. tabela 3. podejmowanie aktywności fizycznej w czasie wolnym f p podejmowanie aktywności fizycznej w czasie wolnym 5,37 0,021 56 mariola duda, michał rżany, aleksandra dudło, aleksandra dogońska, krzysztof suszyński, dariusz górka analiza wariancji anova wykazała zależność istotnie statystyczną pomiędzy płcią a podejmowaniem aktywności fizycznej w czasie wolnym ( p= 0,021). wyniki wskazuje mężczyźni częściej niż kobiety podejmują aktywność fizyczną w czasie wolnym. stosunek podejmowania aktywności fizycznej według płci przedstawia rycina 1. skategor. wykres ramka-wąsy: zmn7 średnia średnia±błąd std średnia±1,96*błąd std 1 2 zmn1 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 1,9 2,0 2,1 z m n 7 rycina 1. porównanie średniej wartości podejmowania aktywności fizycznej między kobietami, a mężczyznami 1kobiety 2mężczyźni kolejny etap toanaliza czasu trwania ćwiczeń fizycznych zależne od płci (tabela 4) oraz od wieku (tabela5). tabela 4. czas trwania ćwiczeń zależne od płci f p czas trwania ćwiczeń 25,01056 0,000001* *zależność istotnie statystyczna tabela 5. czas trwania ćwiczeń zależne od wieku f p czas trwania ćwiczeń 2,21 0,02* *zależność istotnie statystyczna ocena czynników mających wpływ na podejmowanie aktywności fizycznej w trakcie studiów 57 zbadano czy wiek oraz płeć badanych studentów wpływa na czas uprawiania sportu. analiza wariancji nie wykazała w tym przypadku różnic istotnie statystycznie. natomiast czas trwania ćwiczeń jest zależny od płci (p=0,001) oraz od wieku (p=0,02). dyskusja prowadzenie aktywności ruchowej jest bardzo ważnym aspektem w życiu każdego człowieka, dlatego istotne jest, aby młodzi ludzie zrozumieli rolę sportu w swoim życiu i z chęcią podejmowali wysiłek. według wytycznych who codzienna aktywność fizyczna powinna zajmować co najmniej 60 minut. możliwe są różne formy aktywności: aerobik, ćwiczenia siłowe, koordynacyjne, zwiększające gibkość oraz poprawiające ogólny rozwój ruchowy (wytyczne ue 2008). okres studencki rozpoczynają osoby od około 18 roku życia, a trwa do 25 a nawet 27 roku życia. jest to czas największych możliwości siłowych, wytrzymałościowych oraz z duża zdolnością do utrzymania sprawności fizycznej na wysokim poziomie. aktywność fizyczna w tym wieku jest zależna od wielu czynników m.in. warunków bytowych, zamożności majątkowej, pracy i rodzaju studiów (kochanowicz i hansdorfer-korzon 2013). baka stwierdza, że podejmowanie uprawiania sportów opiera się na poziomie kulturowym, który decyduje o sile motywacji do regularnych ćwiczeń, zwiększa wiedzę na temat wpływu ich na zdrowie człowieka oraz daję możliwości samokontroli swojej sprawności (baka 2007). z analizy powyższych badań wynika, że mężczyźni częściej podejmują aktywność fizyczną niż kobiety ( tab.3; ryc.1). wyniki te potwierdza badania p. kijo, który w swojej pracy podaje, że są to różnice istotne statystycznie (p<0,001) (kijo 2010). zatem można przypuszczać, że mężczyźni chętniej uprawiają sport gdyż mają większą dostępność do ośrodków sportowych oraz bardziej zróżnicowanych form aktywności fizycznej. wśród męskiej płci mocniej rozpowszechnione są niektóre sekcje treningowe tj. piłka nożna, piłka siatkowa, piłka ręczna czy hokej. mediach częściej pokazują mężczyzn jako uczestników w różnych zawodach sportowych. rywalizacja drużyn mężczyzn cieszy się dużą większa popularnością w porównaniu z tą samą dyscypliną z udziałem kobiet. przykładem tego, mogą być mecze piłki nożnej, koszykówki, skoki narciarskie, boks itp. jednak z powodu braku pytania w autorskiej ankiecie, który potwierdziłby tą tezę, nie możemy wyciągnąć konkretnych wniosków. analizując badania p.kijo, można zauważyć tendencję spadkowąto znaczy wraz z wiekiem zwiększa się bezczynność ruchowa oraz zmniejszanie się systematyczności podejmowanej aktywności, czego nie potwierdzają autorskie badania (kijo 2010). różnica ta może wynikać zbyt małej rozbieżności wieku grupy badawczej. brak różnic istotnych statystycznie pomiędzy wiekiem oraz płcią a częstością podejmowania aktywności fizycznej można tłumaczyć małą liczebnością materiału badawczego, co sugeruje do podjęcia szerszych badań. czynnikiem niskiego poziomu aktywności u dzieci i młodzieży jest duży rozwój techniki, co sprzyja upowszechnieniu się statycznego trybu życia. zaniedbanie własnego zdrowia ( w tym aktywności fizycznej), w okresie młodości często nie przynosi natychmiastowych skutków. dlatego często błędnie uważa się, że nie przełoży się to na ich zdrowie w kolejnych latach (łaszek 2011). a. marchewka uważa, że 58 mariola duda, michał rżany, aleksandra dudło, aleksandra dogońska, krzysztof suszyński, dariusz górka aktywność rodziców ma wpływ na aktywność ich dzieci. podkreśla także, że aktywny tryb życia młodych ludzi ma pozytywny wpływ na ich jakość życia w podeszłym wieku(marchewka i jungiewicz 2008). można stwierdzić, że systematyczny wysiłek fizyczny jest jednym z najważniejszych czynników, które pozytywnie wpływają na funkcjonowanie organizmu człowieka. warunkuje prawidłowy rozwój psychofizyczny, poprawia jakość życia i zapobiega występowaniu wielu chorób i dysfunkcji. zauważa się, że osoby aktywne fizycznie żyją przeciętnie o 5–7 lat dłużej w porównaniu do osób nieaktywnych (kijo 2010). pomimo wielu pozytywnych efektów uprawiania regularnej aktywności fizycznej młodzi ludzie nie zdają sobie sprawy, jak wielką rolę odgrywa właściwy styl życia. zazwyczaj usprawiedliwieniem siedzącego trybu życia wśród młodzieży jest brak czasu lub brak motywacji/lenistwo (sochocka i wojtyłko 2013; łaszek i wsp. 2011). wnioski na podstawie analizy wyników badań własnych można sformułować następujące wnioski: 1. płeć jest czynnikiem różnicującym aktywność fizyczną w trakcie studiów. 2. czas trwania ćwiczeń jest zależny od płci oraz wieku. 3. studenci najwięcej czasu na ćwiczenia poświęcają na początku oraz na końcu studiów. literatura 1. baka r. problemy aktywności fizycznej studentów. gdańsk: awfis, 2007. 2. duda b. aktywność fizyczna studentów akademii wychowania fizycznego i sportu w gdańsku przykładem zdrowego stylu życia. annales universitatis mariae curie-skłodowska lublinpolonia 2005, lx, suppl. xiii, sectio d. 3. górski j., fizjologiczne podstawy wysiłku fizycznego, wydawnictwo lekarskie pzwl, warszawa 2006. 4. kijo p. aktywność fizyczna wśród studentów kierunków pedagogicznych łódzkich uczelni publicznych i niepublicznych [w:] z. barabasz e. zadarko(red.): aktywność przez całe życie. zdrowie i sprawność studentów pod kontrolą. krosno 2010, s.157-180. 5. kochanowicz b., hansdorfer-korzon r. postawy studentów kierunku fizjoterapii wobec aktywności fizycznej. ann.acad. med. gedan. 2013, 43, s.19-28. 6. kopff b. aktywność fizyczna w profilaktyce chorób cywilizacyjnych. choroby społeczne i cywilizacyjnewybrane zagadnienia pod redakcją prof. dr hab. med. leokadia bąkromaniszyn. uniwersytet medyczny w łodzi, 2013. 7. leszczyńska a. sport to zdrowie! refleksje o aktywności fizycznej polaków. acta universitatis lodziensis folia sociologica 45, 2013. ocena czynników mających wpływ na podejmowanie aktywności fizycznej w trakcie studiów 59 8. łaszek m., nowacka e., gawron-skarbek a., szatko f. negatywne wzorce zachowań zdrowotnych studentów. część ii. aktywność ruchowa i nawyki żywieniowe. probl hig epidemiol 2011, 92(3): 461-465. 9. marchewka a., jungiewicz m. aktywność fizyczna w młodości a jakość życia w starszym wieku. katedra rehabilitacji klinicznej akademii wychowania fizycznego w krakowie, 2008. 10. motylewski s., poziomska-piątkowska e. aktywność fizyczna w czasie wolnym studentów i roku nauki łódzkich uczelni. kwartalnik ortopedyczny. nr 4/2006, s. 280-283. 11. plewa m., markiewicz a. aktywność fizyczna w profilaktyce i leczeniu otyłości. endokrynologia, otyłość i zaburzenia przemiany materii 2006, tom 2, nr 1, s. 30–37. 12. smoleń e., gazdowicz l. ocena aktywności fizycznej młodzieży akademickiej [in polish] [ evaluation of physical activity of university students] zakład pielęgniarstwa, instytut medyczny, państwowa wyższa szkoła zawodowa im. jana grodka w sanoku, 2012. 13. sochocka l., wojtyłko a. aktywność fizyczna studentów studiów stacjonarnych kierunków medycznych i niemedycznych. medycyna środowiskowaenvironmental medicine 2013, vol. 16, no. 2, s.53-58. 14. wytyczne ue dotyczące aktywności fizycznej, zalecane działania polityczne wspierające aktywność fizyczną wpływającą pozytywnie na zdrowie, czwarty projekt skonsolidowany zatwierdzony przez grupę roboczą ue „sport i zdrowie”, bruksela 2008, s. 4, 7-8. 1 28 quality in sport 3 (1) 2015, s. 28-36 praca wpłynęła do redakcji 21 ii 2015, praca została przyjęta do druku 17 vi 2015 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2015.015 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/753698 michalina dyla 1 , michał rżany 2 , aleksandra rzadkowska 1 , krzysztof suszyński 2 , dariusz górka 2 1 wydział nauk o zdrowiu, śląski uniwersytet medyczny w katowicach, studenckie koło naukowe przy zakładzie medycyny sportowej i fizjologii wysiłku fizycznego katedra fizjoterapii 2 wydział nauk o zdrowiu, śląski uniwersytet medyczny w katowicach, katedra fizjoterapii, zakład medycyny sportowej i fizjologii wysiłku fizycznego porównanie jakości i organizacji zajęć prowadzonych w ramach azs wśród wybranych uczelni górnego śląska comparison of quality and organization of physical activities organized by university sports association at selected universities of the upper silesia streszczenie wstęp. w ostatnich latach coraz większym zainteresowaniem cieszą się zajęcia organizowane na siłowniach, dlatego właśnie one, prowadzone w ramach zajęć akademickiego związku sportowego, są coraz częściej wybierane przez wielu studentów. jednak, aby ćwiczenia przynosiły pożądany efekt, muszą być wykonywane poprawnie. stosowanie zbyt dużego obciążenia, liczby powtórzeń lub złej techniki może być przyczyną urazu lub kontuzji, czego następstwem może być poważny uszczerbek na zdrowiu. celem pracy było sprawdzenie jakości i organizacji zajęć prowadzonych w ramach azs wśród wybranych uczelni górnego śląska. postanowiono zbadać: 1. czy istnieje zależność pomiędzy rodzajem uczelni a kontrolą zdrowia osób zaczynających zajęcia na siłowni? 2. czy typ uczelni ma wpływ na przykładanie się studentów do poprawnego wykonywania ćwiczeń na siłowni? 3. czy istnieje zależność pomiędzy rodzajem uczelni a długością treningu siłowego? materiał i metodyka. zbadano 120 osób w tym 44 kobiety w wieku od 17 do 24 lat (x=20,8;sd= 1,8) oraz 76 mężczyzn w wieku od 17 do 28 lat (x=21,8; sd= 1,9). byli to studenci z następujących górnośląskich uczelni wyższych: śum, awf, uś oraz ue, którzy regularnie uczęszczają na siłownie w ramach azs. zastosowano autorską ankietę. pytania dotyczyły uczestnictwa w zajęciach na siłowni, doboru ćwiczeń w kontekście możliwości zdrowotnych studentów, prezentacji poprawnej techniki wykonywanych ćwiczeń, informacji o synchronizacji ćwiczeń z oddechem oraz kontroli poprawności techniki studentów bez ich prośby o nią. analiza statystyczna została wykonana za pomocą programu statistica. wyniki. analiza wariancji anova wykazała istotnie statystycznie zależność pomiędzy rodzajem uczelni a kontrolą stanu zdrowia osób rozpoczynających zajęcia na siłowni (p=0,005). najczęściej zdrowie tych osób jest kontrolowane na śum w katowicach. brak jest zależności pomiędzy typem uczelni a przykładaniem się do poprawności wykonyporównanie jakości i organizacji zajęć prowadzonych w ramach azs wśród wybranych uczelni górnego śląska 29 wanych ćwiczeń podczas zajęć na siłowni (p=0,35). długość treningu siłowego nie zależy od rodzaju uczelni. najwięcej czasu na siłowni spędzają studenci awf w katowicach a najmniej studenci śum w katowicach. wnioski. częstość kontroli stanu zdrowia osób rozpoczynających zajęcia na siłowni jest zależna od rodzaju uczelni. 1. rodzaj uczelni nie ma związku z przykładaniem się do poprawności ćwiczeń siłowych 2. długość treningu na siłowni nie zależy od rodzaju uczelni. słowa kluczowe: jakość, poprawność, uraz, kontrola, siłownia, ćwiczenia abstract introduction. gym exercises have become more and more popular in the recent years. thus, it is not surprising that this form of physical activity offered by university sports association has become a popular choice among the university students. however, to benefit from the workout, the exercises must be performed correctly. application of excessive loads, number of repetitions, or poor technique can cause injury, which may lead to serious physical damage. aim. the aims were to check the quality and organization of physical activities ogranized by university sports association in chosen universities of the upper silesia. the questions asked were: 1. is there a correlation between different universities and the health control among new students at the gym? 2. does the type of university correlate with the quality of the workout? 3. is there a correlation between the type of university and the duration of the strength training? materials and methods. 120 students were examined, among which there were 44 women aged 17 to 24 (x=20,8;sd= 1,8) and 76 man aged 17 to 28 (x=21,8; sd= 1,9). they were university students from the following upper silesian universities: śum, awf, uś and ue, who regularly practise gym exercises organized by academic sports association. an original questionnaire was created for the purpose of this study. the questions concerned participation in the gym activities, choice of exercises in context of their health predispositions, presentation of the proper technique of exercises, information about synchronization exercises with breath and quality control of performed exercises without prior request of the students. statistical analysis was performed by a program statistica. results. analysis of variance (anova) demonstrated a statistically significant relation between the type of university and the health control among new students at the gym (p=0,005). śum is the university where the students are the most often controlled. there is no correlation between the type of university and the quality of the training (p=0,35). the duration of strength training is not correlated with the type of university. students of awf katowice spend the most time at the gym, whereas students from śum katowice spend the least. conclusion 30 michalina dyla, michał rżany, aleksandra rzadkowska, krzysztof suszyński, dariusz górka 1. frequency of the health control among students starting classes at the gym depends on the type of university. 2. the type of university does not affect the quality of the training. 3. the duration of training does not depend on the type of university. key words: quality, injury, control, gym, exercises wstęp współczesna cywilizacja uczyniła z nas „społeczeństwo fotelowe” z fotela samochodu przesiadamy się na fotel w pracy, po pracy wracamy do domu znowu samochodem i zasiadamy na fotel przed telewizorem lub komputerem tak zamyka się codzienne koło prowadzące do coraz mniejszej aktywności fizycznej współczesnych ludzi. jest to przyczyną niewystarczającego w stosunku do biologicznych potrzeb poziomu aktywności fizycznej (martinez-gonzales i wsp. 1999). zjawisko to nosi miano hipokinezji (osiński 2003, knapik i wsp. 2004). taki tryb życia skutkuje drastycznym wzrostem ilości osób z nadwagą i otyłością, a to z kolei jest czynnikiem rozwoju ryzyka wielu chorób, takich jak zawał serca, choroby wieńcowe, nadciśnienie tętnicze, udar mózgu, astma oskrzelowa, duszności, cukrzyca typu ii, a także niektórych nowotworów, będących przyczyną przedwczesnej śmierci (starosta 1997, sims i wsp. 1996). skala problemu jest na tyle duża, że choroby te zostały zaliczone do grupy chorób cywilizacyjnych (szymocha i wsp. 2009). nie bez znaczenia są ekonomiczne skutki otyłości – stanowią one kolejne wyzwanie dla już i tak przeciążonych służb medycznych. według who w 2008 roku 35% dorosłych powyżej 20 roku życia miało nadwagę (34% mężczyzn i 35% kobiet). występowanie otyłości w 2008 roku zwiększyło się dwukrotnie w stosunku do roku 1980. w 2008 10% mężczyzn i 14% kobiet na świecie było otyłych, w porównaniu z 5% mężczyzn i 8% kobiet w roku 1980. z danych wynika, że już w 2002 roku, gdy problem ten był znacznie mniejszy niż współcześnie, w krajach europy zachodniej od 2 do 8% ogólnych wydatków na leczenie przypisać można było otyłości (iotf 2002). jak mówi doktor gail goldberg z british nutrition foundation w wielkiej brytanii: „w wielu krajach olbrzymie rozpowszechnienie się otyłości wystąpiło w tym samym czasie, kiedy kaloryczność posiłków zaczęła maleć. tendencja ta odzwierciedla coraz bardziej siedzący tryb życia: mamy urządzenia ułatwiające pracę zawodową i pomagające w pracach domowych, coraz więcej z nas posiada samochody, których używamy nawet na bardzo małe dystanse, zmienia się też sposób spędzania czasu wolnego.” (gail goldberg) powiedzenie „lepiej zapobiegać aniżeli leczyć” jest szczególnie trafne. rządy coraz więcej budżetu państwa przeznaczają na walkę z problemem u podstaw, propagując zdrowy i aktywny tryb życia, zapobiegając tym samym konieczności leczenia skutków siedzącego trybu życia (who 2000, 11). zgodnie z zamierzeniem, aktywność fizyczna cieszy się coraz większym uznaniem wśród społeczeństwa niezależnie od grupy wiekowej – coraz więcej ludzi biega, chodzi na fitness, uprawia nordic walking, gdyż przez rozpropagowanie, stało się to modne. również uczelnie w ramach zajęć akademickich związków sportowych poszerzają swoje sekcje umożliwiając studentom korzystanie z szeroporównanie jakości i organizacji zajęć prowadzonych w ramach azs wśród wybranych uczelni górnego śląska 31 kiej gamy aktywności fizycznej. zajęcia te są coraz częściej wybierane przez wielu studentów, zachęconych perspektywą zgrabnej sylwetki, która wpływa na ich poczucie atrakcyjności. jednak, aby ćwiczenia przynosiły pożądany efekt, muszą być wykonywane poprawnie. stosowanie zbyt dużego obciążenia, liczby powtórzeń lub złej techniki, może być przyczyną urazu lub kontuzji, czego następstwem może być poważny uszczerbek na zdrowiu (przybylska 2011). należy więc zadać sobie pytanie: jak prowadzone są takie zajęcia, czy osoba zaczynająca uczęszczać na nie, jest pytana o istnienie przeciwwskazań uniemożliwiających jej podejmowania danej aktywności fizycznej dla jej własnego zdrowia, oraz czy przed przystąpieniem do wysiłku jest ona odpowiednio przygotowana do obciążeń ruchowych. podejmując aktywność fizyczną trzeba postępować tak, by była ona dla nas korzyścią, a nie zarzewiem problemu. cel celem pracy było sprawdzenie jakości i organizacji zajęć prowadzonych w ramach azs wśród wybranych uczelni górnego śląska: akademii wychowania fizycznego, śląskiego uniwersytetu medycznego, uniwersytetu ekonomicznego oraz uniwersytetu śląskiego. 1. czy istnieje zależność pomiędzy rodzajem uczelni a kontrolą zdrowia osób zaczynających zajęcia na siłowni? 2. czy typ uczelni ma wpływ na przykładanie się studentów do poprawnego wykonywania ćwiczeń na siłowni? 3. czy istnieje zależność pomiędzy rodzajem uczelni a długością treningu siłowego? materiał i metodyka badanie przeprowadzono na grupie 30 osób losowo wybranych podczas zajęć na siłowni z czterech górnośląskich uczelni wyższych: śląskiego uniwersytetu medycznego, akademii wychowania fizycznego, uniwersytetu śląskiego oraz uniwersytetu ekonomicznego, łącznie 120 osób. ogółem 44 kobiety w wieku od 17 do 24 lat oraz 76 mężczyźni w wieku od 17 do 28 lat. z poszczególnych uczelni stosunek liczby kobiet do mężczyzn przedstawiał się następująco: śum10 kobiet i 20 mężczyzn, awf – 8 kobiet i 22 mężczyzn, uś 13 kobiet i 17 mężczyzn oraz ue 14 kobiet i 16 mężczyzn. byli to studenci, którzy regularnie uczęszczają na siłownie w ramach akademickich związków sportowych. zastosowano autorską ankietę mającą na celu porównanie jakości i organizacji zajęć prowadzonych na siłowni w ramach azs wyżej wymienionych uczelni wyższych. pytania dotyczyły uczestnictwa w zajęciach na siłowni, doboru ćwiczeń w kontekście możliwości zdrowotnych studentów, prezentacji poprawnej techniki wykonywanych ćwiczeń, informacji o synchronizacji ćwiczeń z oddechem oraz kontroli poprawności techniki studentów bez ich prośby o nią. zapytano studentów czy przed pierwszymi zajęciami siłowni ktoś zwrócił uwagę, czy nie mają żadnych przeciwwskazań do wykonywania ćwi32 michalina dyla, michał rżany, aleksandra rzadkowska, krzysztof suszyński, dariusz górka czeń na siłowni, takich jak na przykład: nadciśnienie, wady wzroku, problemy z sercem. kolejne pytanie dotyczyło opinii na temat własnej aktywności fizycznej „czy zastanawiałeś się nad poprawnością wykonywanych przez ciebie ćwiczeń”. następne pytania dotyczyły czasu jaki spędza student na siłowni w ramach zajęć z azs: „jak długo trwa twój jednorazowy trening (podany w minutach)” oraz jak często chodzisz na siłownię w ciągu tygodnia”. analiza statystyczna została wykonana za pomocą programu statistica. opracowanie statystyczne obejmowało wykonanie statystyk opisowych: średnich {x}, wartości minimalnych {min}, maksymalnych {max} i odchyleń standardowych {sd}. poziom różnic określono za pomocą analizy wariancji anova. przyjęty poziom istotności statystycznej: p≤0,05. wyniki najpierw wykonano statystyki opisowe ogółu badanych dotyczące ich wieku i płci. wyniki przedstawia tabela 1. tabela 1. statystyki opisowe wieku oraz płci badanych n x min max sd wiek 120 21,45833 17,00000 28,00000 1,948479 płeć 120 1,63333 1,00000 2,00000 0,483915 kolejnym etapem analizy było ustalenie częstości kontrolowania stanu zdrowia osób rozpoczynających zajęcia na siłowni na poszczególnych uczelniach. wyniki przedstawia tabela 2 oraz rycina 1. tabela 2. analiza wariancji pytania o przeciwwskazania do wykonywanych ćwiczeń zadawanych przez osobę z uczelni przed przystąpieniem do pierwszych zajęć na siłowni w ramach azs f p czy pytał ktoś o przeciwwskazania do wykonywania ćwiczeń na siłowni 4,414362* 0,005617* * zgodność statystyczna następny etap analizy to samoocena poprawności wykonywanych ćwiczeń na siłowni. wynik przedstawia tabela 3. tabela 3. analiza wariancji samooceny poprawności wykonywanych ćwiczeń przez studentów na zajęciach na siłowni w ramach azs f p czy zastanawiałeś się czy poprawnie wykonujesz ćwiczenia 1,074074* 0,362974* * zgodność statystyczna porównanie jakości i organizacji zajęć prowadzonych w ramach azs wśród wybranych uczelni górnego śląska 33 skategor. wykres ramka-wąsy: czy pytał ktoś o przeciwskazania średnia średnia±błąd std średnia±1,96*błąd std 1 2 3 4 uczelnia 1-śum 2-awf 3-uś 4-ue 1,4 1,5 1,6 1,7 1,8 1,9 2,0 2,1 c z y p y ta ł k to ś o p rz e c iw s k a z a n ia rycina 1. zainteresowanie przeciwwskazaniami do uprawiania aktywności fizycznej względem rodzaju uczelni ostatni etap dotyczył analizy czasu spędzonego na siłowni przez studentów w ramach zajęć azs. wyniki przedstawia tabela 4. tabela 4. analiza wariancji pytań dotyczących czasu spędzonego na siłowni przez studentów w ramach zajęć azs f p jak często chodzisz na siłownię 4,310183* 0,006419* jak długo trwa trening 1,227622 0,302956 *zgodność statystyczna długość treningu siłowego nie zależy od rodzaju uczelni. najwięcej czasu na siłowni spędzają studenci awf w katowicach a najmniej studenci śum w katowicach. 34 michalina dyla, michał rżany, aleksandra rzadkowska, krzysztof suszyński, dariusz górka skategor. wykres ramka-wąsy: jak często chodzisz na siłownię średnia średnia±błąd std średnia±1,96*błąd std 1 2 3 4 uczelnia 1-śum 2-awf 3-uś 4-ue 1,6 1,8 2,0 2,2 2,4 2,6 2,8 3,0 3,2 ja k c z ę s to c h o d z is z n a s iło w n ię rycina 2. częstotliwość uczęszczania na siłownie względem rodzaju uczelni skategor. wykres ramka-wąsy: jak długo trwa trening średnia średnia±błąd std średnia±1,96*błąd std 1 2 3 4 uczelnia 1-śum 2-awf 3-uś 4-ue 70 75 80 85 90 95 100 105 110 ja k d łu g o t rw a t re n in g rycina 3. długość trwania treningu względem rodzaju uczelni porównanie jakości i organizacji zajęć prowadzonych w ramach azs wśród wybranych uczelni górnego śląska 35 dyskusja w obecnych czasach ludzie mają większą świadomość swojego ciała. zdają sobie sprawę, że dbanie o jego kondycję wpływa nie tylko na samopoczucie, ale także na ogólny stan zdrowia (puchalski). ćwiczenia rozwijające wytrzymałość optymalizują czynności układu sercowonaczyniowego, poprzez co zmniejszają ryzyko wystąpienia chorób serca lub udaru. ćwiczenia rozwijające siłę skutecznie zapobiegają wystąpieniu bólów dolnej części grzbietu i osteoporozy oraz zmniejszają ryzyko wystąpienia tych schorzeń (schmidtbleicher i haas 2004). powyższe działanie prewencyjne z drugiej strony może okazać się bramą do innego problemu, mianowicie kontuzji. wynikać ona może z problemu uzależnienia od ćwiczeń fizycznych. autorska ankieta, pomimo zawartości wielu różnorodnych pytań, nie uwzględniła tego zagadnienia, co może być kluczowe wśród tak młodych i ambitnych studentów, którzy dążą do doskonałej sylwetki. niektórzy badacze traktują uzależnienie od ćwiczeń, jako zjawisko patologiczne, wskazując przy tym dwie jego właściwości: neuroadaptację (zjawisko odstawienia i tolerancja) oraz niekorzystne następstwa (ćwiczenia pomimo przeciwwskazań medycznych) (allegre i wsp. 2006). bezwzględnymi przeciwwskazaniami do systematycznej aktywności ruchowej są m.in. znacznego stopnia uszkodzenia serca, zmiany pozapalne mięśnia sercowego, wady serca, choroby niedokrwienne serca, które doprowadziły do niewydolności krążenia i/lub niewydolności wieńcowej spoczynkowej. kolejne przeciwwskazania to nadciśnienie tętnicze nieuregulowane farmakologicznie, niewydolność układu oddechowego, niewyrównana cukrzyca oraz nadwaga powyżej 60% należnej masy ciała (bijnen i wsp. 1999). pomimo tego powyższe wyniki wskazują,że bardzo rzadko studenci zaczynający zajęcia na siłowni w ramach azs są pytani o stan zdrowia, chociaż powinno to być kluczowe pytanie dopuszczające do możliwości uczestnictwa w zajęciach. osoba ćwicząca powinna być również wyedukowana zaznajomiona z zasadami bezpiecznego oraz właściwego korzystania z urządzeń na siłowni. niemniej ważne jest także uwzględnienie odpowiedniego obciążenia i właściwej techniki wykonywania. jak pokazały wyniki autorskiej ankiety, większość studentów zastanawia się nad poprawnością wykonywanych ćwiczeń. badania przeprowadzone przez adamczyka i wsp. udowodniły, że zarówno osoby trenujące powyżej, jak i poniżej trzech lat, swoją wiedzę na temat treningu uzyskują głównie z niefachowych źródeł (adamczyk i wsp.). dlatego tak bardzo ważne jest, aby w każdym tego typu miejscu była osoba, która kontroluje ćwiczących i zapewnia im rzetelną wiedzę odnośnie możliwości prawidłowo przeprowadzonego treningu. wnioski 1. częstość kontroli stanu zdrowia osób rozpoczynających zajęcia na siłowni jest zależna od rodzaju uczelni. 2. rodzaj uczelni nie ma związku z przykładaniem się do poprawności ćwiczeń siłowych. 3. długość treningu na siłowni nie zależy od rodzaju uczelni. 36 michalina dyla, michał rżany, aleksandra rzadkowska, krzysztof suszyński, dariusz górka literatura 1. adamczyk j., kowalski p, boguszewski d., i wsp. postawy prozdrowotne u mężczyzn regularnie ćwiczących na siłowni. 2. allegre b, souville m, therme p, griffiths m. definitions and measures of exercise dependence. addict. rev. theory 2006; 14: 631–646. 3. bijnen f, caspersen c, feskens e i wsp: aktywność fizyczna i umieralność w okresie 20 lat z powodu chorób sercowo-naczyniowych i wszystkich przyczyn. jama pl, 1999, 1,251. 4. gail goldberg, otyłość, wielka brytania, tłumaczenie elżbieta wójtowicz. 5. knapik a, i wsp. znaczenie aktywności ruchowej w profilaktyce zdrowotnej. zdr publ 2004; 114, 3: 331-337. 6. martinez-gonzales, martinez j.a., hu f.b., gibney m.j., kearney j. (1999): physical inactivity, sedentary lifestyle and obesity in the european union. international journal of obesity 23: 1192-1201. 7. odpowiedzi rządu rp na pytania zawarte w zielonej księdze: „promowanie zdrowego żywienia i aktywności fizycznej: europejski wymiar zapobiegania nadwadze, otyłości i chorobom przewlekłym” http://ec.europa.eu/health/ph_determinants/life_style/nutrition/green_pap er/nutritiongp_co036_pl.pdf. 8. osiński w. antropomotoryka. awf, poznań 2003. 9. przybylska a. jak ćwiczyć prawidłowo? ćwiczenia dla kobiet na siłowni i sali. landie.pl ltd, 2011. 10. puchalski k. świadomość i zachowania zdrowotne pracowników o niskim poziomie wykształcenia. 11. schmidtbleicher d., haas c. nerwowe i biochemiczne aspekty treningu rehabilitacyjnego, 2004. 12. sims j., hill k., davidson s., gunn j., huang n.: wytyczne who dotyczące propagowania aktywności fizycznej wśród osób starszych. rehabilitacja medyczna 1996; 1: 53–54. 13. starosta w.: znaczenie aktywności ruchowej w zachowaniu i polepszaniu zdrowia człowieka. lider 1997; 4: 3. 14. szymocha m., i wsp. epidemia otyłości w xxi wieku. zdr publ 2009; 119(2):207-212. 15. world health organisation. obesity: preventing and managing the global epidemic. who technical report series 894. who, geneva. 16. wytyczne ue dotyczące aktywności fizycznej. zalecane działania polityczne wspierające aktywność fizyczną wpływającą pozytywnie na zdrowie. bruksela 2008. http://ec.europa.eu/sport/documents/pa_guidelines_4th_consolidated_dra ft_pl.pdf [15.01.2013]. 17. zalecenie rady unii europejskiej w sprawie propagowanie we wszystkich sektorach prozdrowotnej aktywności fizycznej http://erasmusplus.org.pl/wpcontent/uploads/2014/01/hepa_zalecenie _rady.pdf [26.11.2013]. http://erasmusplus.org.pl/wpquality in sport 1 (1) 2015, s. 55-65 praca wpłynęła do redakcji 29 i 2015, praca została przyjęta do druku 9 iv 2015 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2015.005 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/753687 55 wiesława pilewska, patrycja sech, robert pilewski instytut kultury fizycznej, uniwersytet kazimierza wielkiego w bydgoszczy charakterystyka budowy ciała tancerzy stylu standardowego tańca sportowego na przykładzie pary mistrzów świata characteristics of body building standard style dancers on the example of pair of world champions streszczenie cel pracy celem pracy było określenie specyfiki budowy somatycznej tancerzy sportowego tańca towarzyskiego stylu standardowego. materiał materiał badawczy stanowiła para sportowego tańca towarzyskiego posiadająca najwyższą, międzynarodową klasę taneczną „s”. mistrzowie świata z 2013 roku w stylu standardowym. długość stażu tanecznego pary wynosiła 19 lat. badane osoby trenowały od 6 do 7 dni w tygodniu, po 3-4 godziny dziennie. oboje mieli po 28 lat. metoda oceny rozwoju fizycznego dokonano na podstawie pomiarów antropometrycznych masy i wysokości ciała, długości szyi, kończyn górnych i dolnych, tułowia, uda i podudzia, długości stopy, szerokości barków, miednicy, stopy, klatki piersiowej, głębokości klatki piersiowej, obwodów talii, bioder, uda oraz podudzia. na ich podstawie obliczono wskaźniki budowy ciała. wykorzystano również klasyfikacje typologiczną dla oceny specyfiki budowy ciała badanych osób. wnioski para sportowego tańca sportowego stylu standardowego o wysokim poziomie sportowym (mistrzowie świata z 2013r.) charakteryzowała się specyficzną budową somatyczną przejawiającą się określoną wielkością cech i wskaźników budowy ciała. prezentowane wielkości parametrów cech somatycznych i wskaźników morfologicznych należy traktować jako wynik wymagań stylu standardowego sportowego tańca, osobno dla tancerzy i tancerek a także wspólnie dla pary tanecznej jako specyfika ich doboru oraz wpływ treningu tanecznego na kształtowanie się ich somatotypu. słowa kluczowe: taniec towarzyski, styl standardowy, budowa somatyczna, mistrzowie świata 56 wiesława pilewska, patrycja sech, robert pilewski abstract aim of the study the aim of the study was to determine the specificity of somatic build ballroom dancers sporting standard style. materials the research material was sporting ballroom dancing couple having the highest international dance class "s". world champions of 2013, the standard style. the length of the internship dance couples was 19 years. subjects were trained from 6 to 7 days a week, after 3-4 hours a day. they were both 28 years. methods physical development assessment was based on anthropometric measurements of body weight and height, the length of the neck, upper and lower limbs, torso, thigh and lower leg, foot length, width, shoulders, pelvis, feet, chest, deep chest, circuits, waist, hips, thighs and ankles. typological classification was also used to assess the specificity of physique subjects. conclusions a pair of dance sport sporty style with a high level of standard sports (with the 2013 world champions.) characterized by a specific construction of somatic manifested a certain size characteristics and indicators of body (shown in this work).presented by their size parameters of somatic and morphological indicators should be considered as a result of the impact of dance training and the requirements of the standard style of discipline and separately for dancers and dance together for a couple as the specifics of their selection. key words: ballroom dancing, standard style, construction somatic, world champions wprowadzenie w wielu dyscyplinach sportowych odpowiednia budowa ciała predysponuje do podejmowania konkretnej aktywności fizycznej (malinowski 1980). specyficzne cechy budowy somatycznej bowiem znacząco mogą ułatwiać osiąganie wysokich wyników. ponieważ sport nakłada na zawodników bardzo wysokie wymagania, obecnie szansę na odniesienie sukcesu mają osoby posiadające takie predyspozycje. ustalenie wymogów danej dyscypliny to podstawa tworzenia odpowiednio ukierunkowanego treningu. w tym celu tworzone są „etapowe modele doskonalenia sportowego” a także wielowymiarowe modele mistrzostwa. nie każda dyscyplina posiada „model mistrza”. szczególnie te nowe są na etapie jego opracowywania. również i te już funkcjonujące, są uaktualniane i wzbogacane o kolejne wskaźniki. spowodowane jest to faktem, iż sport ciągle się rozwija i przeobraża. dlatego ważna jest stała obserwacja sportowców na różnym poziomie szkolenia sportowego a szczególnie tych osiągających najwyższe wyniki. choć historia tańca towarzyskiego sięga początku xx wieku, to jako dyscyplina jest względnie nowym zjawiskiem w sporcie. w roku 1997 international charakterystyka budowy ciała tancerzy stylu standardowego tańca sportowego na przykładzie pary mistrzów świata 57 dance sport federation, organizacja do której należy polskie towarzystwo taneczne, przystąpiła do międzynarodowego komitetu olimpijskiego. od tego czasu dyscyplina ta ulega wielu przemianom, zarówno od strony organizacyjnej, charakteru rywalizacji jak i szkolenia sportowego. w dyscyplinie tej istnieją już prace odnoszące się do zagadnienia „modelowych charakterystyk”. każde nowe informacje jednak powodują wzbogacenie teorii i praktyki treningu sportowego w tej dyscyplinie. niniejsza praca jest próbą charakterystyki budowy somatycznej pary posiadającej najwyższy poziom zaawansowania tanecznego w odniesieniu do aspektów sportowej działalności w tej dyscyplinie. zagadnienie podjęto zgodnie z kierunkami badań naukowców, którzy znaczenie problemu indywidualizacji w sporcie określają jako wyjątkowe, zaznaczając, iż w dużej mierze to właśnie od niego zależą sukcesy sportowe (czerwiński 2002). każdy człowiek jest niepowtarzalny, zaś odrębność traktowania w sporcie, jak podkreśla dotyczyć powinna wszystkich składowych komponentów procesu treningowego, a co najmniej cech somatycznych, zdolności motorycznych oraz właściwości psychicznych (starosta 2002). prowadzenie rozwiniętej indywidualnej diagnozy i prognozy a także rejestracja indywidualnych reakcji adaptacyjnych zawodnika stanowi podstawowy element wpływający na optymalizację treningu. cel pracy celem niniejszej pracy było określenie wymogów stylu standardowego sportowego tańca, dotyczących specyfiki budowy somatycznej tancerzy, określonych wielkością oraz proporcjami wybranych cech i wskaźników morfologicznych a także doboru pary tanecznej w tym zakresie. w pracy sformułowano następujące pytania badawcze: 1. jaką wielkością wybranych cech budowy somatycznej i wskaźników morfologicznych budowy ciała charakteryzują się wysokokwalifikowani tancerze i tancerki (para mistrzów świata) uprawiający styl standardowy sportowego tańca? 2. jak wygląda dobór pary tanecznej stylu standardowego sportowego tańca, pod względem wielkości wybranych cech budowy somatycznej i wskaźników morfologicznych budowy ciała? w pracy postawiono hipotezę, iż w stylu standardowym sportowego tańca, istnieją specyficzne wymagania dotyczące budowy somatycznej, osobno dla tancerzy i tancerek a także wspólnie dla pary tanecznej, określone wielkością parametrów cech budowy somatycznej oraz wskaźników morfologicznych. materiał i metody grupę badawczą stanowiła para sportowego tańca towarzyskiego posiadająca najwyższą, międzynarodową klasę taneczną „s”. mistrzowie świata z 2013 roku w stylu standardowym. długość stażu tanecznego pary wynosiła 19 lat. badane 58 wiesława pilewska, patrycja sech, robert pilewski osoby trenowały od 6 do 7 dni w tygodniu, po 3-4 godziny dziennie. oboje mieli po 28 lat. fot.1.para sportowego tańca stylu standardowego międzynarodowej klasy tanecznej – mistrzowie świata z 2013 roku (źródło: http://www.nmketrzyn.pl/wp-content/uploads/2013/07/marek-kosaty.jpg) dokonano pomiaru następujących cech somatycznych: − pomiar masy ciała pomiary długościowe − wysokość ciała (b-v) − długość szyi (t-sst) − długość tułowia (sst-sy) − długość kończyny górnej (a-da iii) − długość kończyny dolnej (b-sy) − długość uda (sy-ti) − długość podudzia (ti-mli) − długość stopy (pte-ap) pomiary obwodów − obwód talii − obwód przez pośladki − obwód uda największy − obwód przez podudzie największy pomiary szerokościowe − szerokość barków (a-a) − szerokość kl. piersiowej (thl – thl) − głębokość kl. piersiowej (xi – ths) − szerokość stopy (mtt – mtf) − szerokość miednicy (ic-ic) posługiwano się antropometrem, cyrklem kabłąkowym dużym, wagą elektroniczną oraz taśmą metryczną. badania zostały wykonane metodą r. martina według zasad pomiarów antropometrycznych. na podstawie dokonanych pomiarów wyliczono następujące wskaźniki budowy ciała (drozdowski 1998): − wskaźnik tułowia − wskaźnik barków − wskaźnik biodrowo barkowy − wskaźnik klatki piersiowej − wskaźnik długości kończyn górnych − wskaźnik długości kończyn dolnych charakterystyka budowy ciała tancerzy stylu standardowego tańca sportowego na przykładzie pary mistrzów świata 59 − wskaźnik międzykończynowy − wskaźnik stopy − wskaźnik umięśnienia uda − wskaźnik umięśnienia podudzia − wskaźnik rohrera − wskaźnik bmi wyniki badań w tabelach 1-4 przedstawiono charakterystykę liczbową wielkości cech oraz wskaźników morfologicznych partnerki i partnerki, pary mistrzów świata sportowego tańca, stylu standardowego. tab. 1.charakterystyka liczbowa wielkości cech budowy somatycznej partnerki, pary mistrzów świata z roku 2013 sportowego tańca stylu standardowego cechy somatyczne wielkość wysokość ciała 167 cm masa ciała 52,0 kg długość szyi 20,0 cm długość tułowia 57,0 cm długość kończyn górnych 74,0 cm długość kończyn dolnych 83,0cm długość uda 39,0 cm długość podudzia 36,0 cm długość stopy 25,5 cm szerokość barków 37,0 cm szerokość miednicy 33,0 cm szerokość stopy 11,0 cm szerokość klatki piersiowej 27,0 cm głębokość klatki piersiowej 18,0 cm obwód talii 65,0 cm obwód bioder 92,0 cm obwód uda 52,0 cm obwód podudzia 34,0 cm tab. 2. charakterystyka liczbowa wielkości wskaźników morfologicznych partnerki, pary mistrzów świata z roku 2013 sportowego tańca stylu standardowego wskaźnik wielkość wskaźnik rohrera 1,12 wskaźnik barków 64,91 wskaźnik miednicy 89,19 wskaźnik tułowia 34,13 wskaźnik klatki piersiowej 66,67 60 wiesława pilewska, patrycja sech, robert pilewski wskaźnik długości kończyny górnej 44,31 wskaźnik długości kończyny dolnej 49,70 wskaźnik umięśnienia uda 133,33 wskaźnik umięśnienia podudzia 94,44 wskaźnik stopy 43,14 bmi 18,65 wskaźnik międzykończynowy 89,16 poddając klasyfikacji wielkości wskaźników morfologicznych odnotowano, iż tancerka z pary mistrzów świata stylu standardowego sportowego tańca prezentowała: − wysoką wysokość ciała − leptosomatyczny typ budowy ciała − prawidłową masę ciała − wąskie barki − szeroką miednicę − długi tułów − średnią klatkę piersiową − krótkie kończyny górne − krótkie kończyny dolne − krępo umięśnione uda − krępo umięśnione podudzia − długie kończyny górne w stosunku do długości kończyn dolnych tab. 3. charakterystyka liczbowa wielkości cech budowy somatycznej partnera, pary mistrzów świata z roku 2013 sportowego tańca stylu standardowego cechy somatyczne wielkość wysokość ciała 180 cm masa ciała 70 kg długość szyi 22 cm długość tułowia 69 cm długość kończyn górnych 80 cm długość kończyn dolnych 86 cm długość uda 37 cm długość podudzia 40 cm długość stopy 27,6 cm szerokość barków 44 cm szerokość miednicy 33 cm szerokość stopy 12 cm szerokość klatki piersiowej 30 cm głębokość klatki piersiowej 25 cm obwód talii 79 cm obwód bioder 94 cm obwód uda 52 cm obwód podudzia 38 cm charakterystyka budowy ciała tancerzy stylu standardowego tańca sportowego na przykładzie pary mistrzów świata 61 tab. 4. charakterystyka liczbowa wielkości wskaźników morfologicznych partnera, pary mistrzów świata z roku 2013 sportowego tańca stylu standardowego wskaźnik wielkość wskaźnik rohrera 1,20 wskaźnik barków 63,77 wskaźnik miednicy 75,00 wskaźnik tułowia 38,33 wskaźnik klatki piersiowej 83,33 wskaźnik długości kończyny górnej 44,44 wskaźnik długości kończyny dolnej 47,78 wskaźnik umięśnienia uda 140,54 wskaźnik umięśnienia podudzia 95,00 wskaźnik stopy 43,48 bmi 21,60 wskaźnik międzykończynowy 93,02 na podstawie klasyfikacji wielkości wskaźników morfologicznych odnotowano, iż partner z pary mistrzów świata stylu standardowego sportowego tańca prezentował: − bardzo wysoką wysokość ciała − atletyczny typ budowy ciała − prawidłową masę ciała − wąskie barki − średnioszeroką miednicę − długi tułów − szeroką klatkę piersiową − krótkie kończyny górne − krótkie kończyny dolne − krępo umięśnione uda − krępo umięśnione podudzia − bardzo długie kończyny górne w stosunku do kończyn dolnych w sportowym tańcu to właśnie para, a więc dwie osoby przyczyniają się do kreowania obrazu tanecznego wpływającego na ocenę sędziowską. kontynuacją analizy specyfiki budowy somatycznej pary mistrzów świata stylu standardowego sportowego tańca była ocena wielkości wybranych cech ich budowy somatycznej oraz wskaźników morfologicznych w parze. na rycinach 1-6 przedstawiono w ujęciu procentowym wielkości cech budowy somatycznej i wskaźników morfologicznych partnerki pary mistrzów świata na tle partnera tworzącego z nią parę taneczną. w opracowywaniu proporcji założono, iż prezentowana wielkość cechy/wskaźnika morfologicznego przez partnera to 100 %, natomiast partnerki x %. 62 wiesława pilewska, patrycja sech, robert pilewski ryc. 1. analiza porównawcza wielkości wysokości ciała i masy ciała partnerki pary mistrzów świata na tle partnera tworzącego z nią parę taneczną ryc. 2. analiza porównawcza długościowych cech budowy ciała partnerki pary mistrzów świata na tle partnera tworzącego z nią parę taneczną ryc. 3. analiza porównawcza szerokościowych oraz głębokościowych cech budowy ciała partnerki pary mistrzów świata na tle partnera tworzącego z nią parę taneczną 92,78% 74,29% 100% 100% wysokość ciała masa ciała partnerka partner 90,91% 82,61% 92,50% 96,51% 105,40% 90,00% 92,39% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% długość szyi długość tułowia długość kończyn górnych długość kończyn dolnych długość uda długość podudzia długość stopy partnerka partner 84,09% 100% 91,67% 90,00% 72,00% 100% 100% 100% 100% 100% szerokość barków szerokość miednicy szerokość stopy szerokość klatki piersiowej głębokość klatki piersiowej partnerka partner charakterystyka budowy ciała tancerzy stylu standardowego tańca sportowego na przykładzie pary mistrzów świata 63 ryc. 4. analiza porównawcza wielkości obwodów partnerki pary mistrzów świata na tle partnera tworzącego z nią parę taneczną ryc. 5. analiza porównawcza wielkości parametrów wybranych wskaźników partnerki pary mistrzów świata na tle partnera tworzącego z nią parę taneczną ryc.6. analiza porównawcza wybranych wskaźników partnerki pary mistrzów świata na tle partnera tworzącego z nią parę taneczną c.d. najmniejsze różnice w wielkości cech i wskaźników morfologicznych między partnerem i partnerką (ryc. 1-4) wykazywały: obwód uda (0%); szerokość miednicy (0%); wskaźnik kończyny górnej (-0,3%); wskaźnik umięśnienia podudzia (0,6%); wskaźnik kończyny dolnej (+ 4,02%); długości uda (+5,40 %). wyniki te wskazywały na specyficzny kierunek doboru, przejawiający się koniecznością pre82,28% 97,87% 100% 89,47% 100% 100% 100% 100% obwód talii obwód bioder obwód uda obwód podudzia partnerka partner 93,33% 101,79% 86,55% 89,04% 80,01% 99,71% 100% 100% 100% 100% 100% 100% wskaźnik rohrera wskaźnik barków wskaźnik miednicy wskaźnik tułowia wskaźnik klatki piersiowej wskaźnik kończyny górnej partnerka partner 104,02% 94,87% 99,41% 99,22% 86,34% 95,85% 100% 100% 100% 100% 100% 100% wskaźnik kończyny dolnej wskaźnik umięśnienia uda wskaźnik umięśnienia podudzia wskaźnik stopy wskaźnik bmi (queteleta ii) wskaźnik międzykończynowy partnerka partner 64 wiesława pilewska, patrycja sech, robert pilewski zentowania przez partnera i partnerkę tworzących parę taneczną, podobnych parametrów kończyn dolnych (długość uda i stosunek długości kończyn dolnych do wysokości ciała, obwód uda oraz wzajemny stosunek długości podudzia w stosunku obwodu który można traktować jako rodzaj hipertrofii roboczej spowodowanej specjalistycznym treningiem tanecznym). bardzo duże podobieństwo w parze pod względem wielkości wykazał także stosunek długości kończyn górnych i wysokości ciała oraz szerokość miednicy. odnotowane niewielkie różnice wskaźnika kończyny górnej (0,3%), umięśnienia podudzia (0,6%) – mniejsze wielkości prezentowane przez partnerkę lub brak różnic (obwód uda 0%, szerokość miednicy 0%) stanowiły obraz doboru pary a brak lub niewielkie różnice wielkości omawianych cech nie odzwierciedlały dymorfizmu. specyfika doboru pary mistrzowskiej potwierdzała wyniki wcześniej prowadzonych badań na grupie wysokokwalifikowanych par tanecznych (półfinalistów i finalistów mistrzostw polski w stylu standardowym) – (pilewska i wsp. 2013) . wykazano w nich zgodność (istotną statystycznie) w parach: długości kończyn górnych, długości kończyn dolnych, długości uda, długości podudzia, obwodu uda. obwodu podudzia, oraz wskaźników: biodrowo barkowego, długości kończyn górnych, długości kończyn dolnych, umięśnienia podudzia i uda oraz wskaźnika stopy. zaznaczyć należy, iż korelacja dotycząca wyżej omawianych zgodności miała charakter wprost proporcjonalny. para prezentowała także zróżnicowanie wielkości cech budowy somatycznej i wskaźników morfologicznych. największe różnice odnotowano dla: głębokości klatki piersiowej (-28%); wskaźnika klatki piersiowej (-20%); obwodu talii (17,7%); szerokości barków (-15,9%); masy ciała (-15,7%); wskaźnika bmi (13,7%). również i one charakteryzują specyfikę doboru pary. zróżnicowanie wielkości górnych części ciała partnera względem partnerki: głębokości klatki piersiowej oraz wskaźnika klatki piersiowej stanowiący stosunek do szerokości do głębokości mogą być ważnym elementem przy tworzeniu tzw. „ramy tanecznej” – a dokładnie jej objętości . może wpływać także na możliwości obszerności ruchu (zamachy stron ciała) i wpływać na wizualną stronę prezentacji tanecznej. różnice wielkości cech tych podkreślają także zróżnicowanie płci (większe wielkości prezentowane przez partnera) i ról jakie w tańcu powinni partnerzy odgrywać (mężczyzna – męski, kobieta – kobieca). wnioski 1. para sportowego tańca sportowego stylu standardowego o wysokim poziomie sportowym (mistrzowie świata z 2013r.) charakteryzowała się specyficzną budową somatyczną przejawiającą się określoną wielkością cech i wskaźników budowy ciała. prezentowane przez nich wielkości parametrów cech somatycznych i wskaźników morfologicznych można określić jako wynik wpływu treningu tanecznego oraz wymagań dyscypliny (stylu standardowego) osobno dla tancerzy i tancerek a także wspólnie dla pary tanecznej. 2. tancerka z pary mistrzów świata stylu standardowego sportowego tańca prezentowała następującą specyfikę budowy somatycznej: wysoką wysokość ciała, charakterystyka budowy ciała tancerzy stylu standardowego tańca sportowego na przykładzie pary mistrzów świata 65 leptosomatyczny typ budowy ciała, prawidłową masę ciała, wąskie barki, szeroką miednicę, długi tułów, średnią klatkę piersiową, krótkie kończyny górne, krótkie kończyny dolne, krępe udo, krępe podudzie, długie kończyny górne w stosunku do długości kończyn dolnych. 3. partner z pary mistrzów świata stylu standardowego sportowego tańca prezentował: bardzo wysoką wysokość ciała, atletyczny typ budowy ciała, prawidłową masę ciała, wąskie barki, średnioszeroką miednicę, długi tułów, szeroką klatkę piersiową, krótkie kończyny górne, krótkie kończyny górne, krępe udo, krępe podudzie, bardzo długie kończyny górne w stosunku do kończyn dolnych. 4. najmniejsze różnice wielkości cech budowy somatycznej i wskaźników morfologicznych partnerki pary mistrzów świata w stosunku do wielkości partnera tworzącego z nią parę taneczną odnotowano dla: szerokości miednicy (0%), obwodu uda (0%), wskaźnika kończyny górnej (-0,3%), wskaźnika umięśnienia podudzia (-0,6%), wskaźnika kończyny dolnej (+4,02%), długości uda (+5,40 %). 5. największe różnice w ujęciu procentowym wielkości cech budowy somatycznej i wskaźników morfologicznych partnerki pary mistrzów świata w stosunku do wielkości partnera tworzącego z nią parę taneczną odnotowano dla: głębokości klatki piersiowej (-28%), wskaźnika klatki piersiowej (-20%), obwodu talii (-17,7%), szerokości barków (15,9%), masy ciała (-15,7%) wskaźnika bmi (13,7%) literatura 1. drozdowski z., antropometria w wychowaniu fizycznym, wydawnictwo akademii wychowania fizycznego, poznań 1982. 2. czerwiński j., od redaktora. indywidualizacja w procesie treningu sportowego, rocznik naukowy. tom xi. awf gdańsk 2002, s.7-8. 3. malinowski a., antropologia fizyczna, państwowe wydawnictwo naukowe, warszawa-poznań 1980. 4. pilewska w., pilewski r., żukow w., ocena wielkości wybranych cech i wskaźników budowy somatycznej tancerek na tle partnerów tworzących z nimi pary taneczne, jako specyfika doboru par tanecznych stylu standardowego sportowego tańca. journal of health sciences. university radom in radom, poland 2013, s. 275-312. 5. starosta w., niektóre komponenty indywidualizacji treningu sportowego dzieci i dorosłych [w:] indywidualizacja w procesie treningu sportowego, rocznik naukowy. tom xi. awf gdańsk 2002, s.45-66. 6. sozański h., kontrola jako czynnik kierowania i indywidualizacji treningu [w:] indywidualizacja w procesie treningu sportowego, rocznik naukowy. tom xi. awf gdańsk 2002, s.21-44. strony internetowe 7. http://www.nmketrzyn.pl/wp-content/uploads/2013/07/marek-kosaty.jpg quality in sport 4 (2) 2016, s. 67-75, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 8 ii 2016, praca została przyjęta do druku 5 xi 2016 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2016.025 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/769845 67 aneta stosik 1 aleksandra leśniewska 2 katedra komunikacji i zarzadzania w sporcie, wydział nauk o sporcie akademia wychowania fizycznego we wrocławiu ku koopetycji w sporcie. wyzwania dla rynku o wysokiej konkurencji towards coopetition in sport. challenges for the market of high competition streszczenie główną determinantą działań organizacji usługowych stają się kreatywne poszukiwania przewag oraz niestandardowe rozwiązania systemowe. poszukuje się nowych domen jakościowych oraz tworzy się nowe wartości dla klienta. realizuje się procesy w oparciu o kluczowe kompetencje firm. wszystkie działania mają prowadzić do zwiększenia efektywności organizacyjnej oraz skuteczności ekonomicznej, a nade wszystko tworzenia przewag w pozycji konkurencyjnej na rynku. ostatnie lata rozwoju usług sportowych i rekreacyjnych wydają się niezwykle dynamiczne. zmiana stylu życia i norm społecznych wymuszają na klientach poszukiwanie niestandardowych działań i indywidualizacji usług. odpowiedzią na potrzeby klientów stają się specyficzne usługi trenerów personalnych, których działalność nie ogranicza się wyłącznie do kształtowania sylwetki klienta i jego kondycji fizycznej. usługi te stają się coraz bardziej zindywidualizowane i oparte o komplementarność kompetencyjną. wymogi klientów wymuszają zatem na trenerach personalnych poszukiwanie wsparcia i kooperowanie z innymi trenerami w branży w zakresie tworzenia specyficznych usług dla wysokich wymagań klienta indywidualnego. tworzenie się przewagi konkurencyjnej poprzez współdziałanie z konkurentami stawia organizację w relacji jednoczesnego konkurowania i współdziałania, co określa się mianem koopetycji (bengtsson, kock 2000), stającej się normą na rynku usług rekreacyjnych. dzieje się to szczególnie w obszarze usług trenerów personalnych. słowa kluczowe: kooperacja, trener personalny, koopetycja, relacje, usługi rekreacyjne, przewaga konkurencyjna abstract one of the most important aspects of leading service organizations is searching for advantages and creative solutions. organizations look for new qualitative assets, create new values for their clients and create processes on the basis of their key competences. that kind of approach enable to improve organizational effectiveness 1 dr aneta stosik, e-mail: stosik@awf.wroc.pl 2 dr aleksandra leśniewska, e-mail: aleksandra.lesniewska@awf.wroc.pl ku koopetycji w sporcie. wyzwania dla rynku o wysokiej konkurencji 68 and economic efficiency but more important to gain competitive advantages. sport and recreational services develops extremely dynamically. changes of lifestyle and social norms impose on clients non-standard actions and looking for individualized services. personal training became a response for specific client’s needs. personal trainers help not only to shape bodies and build fitness for clients, but also provide professional and individualized services by their competency complementarity. to achieve this personal trainers need to look for support and cooperation with other specialists and trainers in the whole customer service process. building competitive advantages by cooperation with competitors cause a situation where personal trainers have to cooperate and compete with them at the same time this phenomenon is called co-opetition and becomes more often a standard in recreational services. keywords: cooperation, personal trainer, co-opetition, relations, recreational services, competitive advantage współczesny rynek usług rekreacyjnych dominującym sektorem gospodarki na świecie stają się usługi. ostatnie lata na rynku usług rekreacyjnych cechuje wysoka dynamika rozwoju produktów, co przekłada się na rozwój nowoczesnych systemów lojalnościowych dla klientów. rozwój usług idzie w parze z coraz większą potrzebą indywidualizacji usługi dla klienta, który posiada coraz większe potrzeby, jak również kreatywnego podejścia do ich zaspokajania. usługi to specyficzne produkty o szczególnym rodzaju niematerialności. trudno je zmierzyć w jakikolwiek inny sposób niż satysfakcją klienta, która jednocześnie określa ich jakość. wiele tych samych usług na rynku może mieć różny charakter i różną jakość, co głównie zależne jest od poziomu kompetencji i kwalifikacji kadr instruktorskich i trenerskich. ważne może być również miejsce, jego atmosfera i czas trwania usługi, co może wpływać na ocenę jej atrakcyjności. wyróżnikiem i kluczową kompetencją staje się w usługach „know-how”, choć nie mniej ważne są aspekty niewymierne, jak umiejętność budowania relacji z klientem czy budowanie sympatii i przywiązania. celem usług jest w dużej mierze zaspokajanie potrzeb klientów o bardzo zróżnicowanym charakterze. powszechne staje się dziś indywidualizowanie ofert usługowych i orientowanie ich na określone grupy docelowych klientów po to, aby jak najlepiej i możliwie jak najpełniej mogły zaspokoić potrzeby odbiorców i tym samym zaskarbić sobie ich lojalność. istotą usług jest wykreowanie i zaoferowanie klientowi pożądanej przez niego wartości, która zaspokoi jego potrzeby, wywoła jego zadowolenie oraz zachęci do powtórnego zakupu. na jakość świadczonych usług na rynku rekreacyjnym ma wpływ wiele czynników, miedzy innymi: zasoby organizacji, zarówno te materialne, jak i niematerialne, ze szczególnym uwzględnieniem zasobów ludzkich. należą do nich instruktorzy oraz trenerzy sportu i rekreacji, jak również coraz częściej pojawiający się na rynku trenerzy personalni. 69 aneta stosik, aleksandra leśniewska rynek usług fitness dynamicznie i sukcesywnie się rozwija, o czym świadczą dane z raportu branży fitness (european health and fitness market 2015, leśniewska 2016) przygotowanego przez firmę doradczą deloitte i organizację europeactive 3 . wartość całego rynku fitness systematycznie wzrasta, a w 2014 roku w porównaniu do roku poprzedniego wzrosła o 4% i wynosiła 26,8 mld euro (por. wartość rynku profesjonalnej piłki nożnej to ok. 20 mld euro). liczba klubowych członkostw wzrosła w ciągu roku o 9% i przekroczyła 50 milionów osób. szacuje się, że za 10 lat aż 80 milionów osób będzie korzystać z usług fitness klubów w europie. największy udział w rynku mają wielka brytania, niemcy oraz włochy (rys. 1). rys. 1. pierwsza dziesiątka największych europejskich rynków fitness w 2014 r. źródło: european health & fitness market report 2015, s. 7. polska w tym rankingu znajduje się na 9 miejscu, ale uznaje się ją za najbardziej dynamicznie rozwijający się w tym segmencie kraj europejski. do klubów fitness w polsce uczęszcza obecnie 2,73 mln polaków to o 250 tysięcy więcej niż w roku 2013. liczba klubów fitness z kolei wzrosła z 2400 do 2500, a wartość rynku na przestrzeni najbliższych 3 lat według prognoz ma się potroić 4, 5 . zgodnie z polską klasyfikacją działalności (pkd) usługi fitness należą do grupy usług sportowo-rekreacyjnych związanych z poprawą kondycji fizycznej, przeznaczonych dla ludności – konsumpcyjnych, osobistych, w których użytkownik jako osoba fizyczna jest obiektem usługi. są najczęściej świadczone przez fitness kluby ulokowane w dużych aglomeracjach, gdzie cieszą się większym zainteresowaniem aniżeli w małych miejscowościach. to właśnie w dużych miastach, gdzie tempo życia jest intensywne, a ludzie doświadczają stresu i deficytu 3 wcześniej europejskie stowarzyszenie zdrowia i fitnessu (ehfa). 4 na polskim rynku przybywa sieci fitness [online], http://www.propertynews.pl/centra-handlowe/napolskim-rynku-przybywa-sieci-fitness,27061.html (dostępny 13-06-2014). 5 siłownie i kluby fitness to zyskowny biznes. polski rynek do 2017 r. urośnie trzykrotnie [online], http://www.biznes.newseria.pl/news/sport/silownie_i_kluby_fitness,p1522492344 (dostęp 17-04-2014), w: aleksandra leśniewska, identyfikacja kompetencji trenera personalnego w usługach fitness, praca doktorska, awf wrocław 2016. http://www.propertynews.pl/centra-handlowe/na-polskim-rynku-przybywa-sieci-fitness,27061.html http://www.propertynews.pl/centra-handlowe/na-polskim-rynku-przybywa-sieci-fitness,27061.html http://www.biznes.newseria.pl/news/sport/silownie_i_kluby_fitness,p1522492344 ku koopetycji w sporcie. wyzwania dla rynku o wysokiej konkurencji 70 ruchu, często z uwagi na siedzący tryb pracy, usługi fitness stają się skutecznym narzędziem rozładowania napięć i zadbania o dobrą kondycję. współczesne organizacje usługowe (typu: fitness kluby czy ośrodki sportu i rekreacji) muszą budować nadmiary zdolności do elastycznego reagowania na pojawiające się zagrożenia i szanse w otoczeniu organizacji. ewolucja zmian rynkowych i pozycji człowieka w organizacji jest naturalną konsekwencją faktu, że to kapitał ludzki staje się głównym kreatorem wartości oraz czynnikiem determinującym pozycję konkurencyjną firmy, zwłaszcza w dobie gow (gospodarka oparta na wiedzy), która działa na bazie miedzy innymi nowego wymiaru kultury organizacyjnej opartej na zaufaniu, sieciowej struktury organizacyjnej, w której główna strategia oparta jest na kooperacji, nowego – indywidualnego wymiaru relacji z klientami (niklewicz-pijaczyńska , 2000). współczesne organizacje sportowe 6 działają na podstawie tych samych reguł gry rynkowej co duże firmy produkcyjne czy handlowe. dzisiejszy klient jest wysoko wyedukowany i świadomy swoich potrzeb. to on dokonuje wyboru spośród ofert na szerokim rynku konkurencyjnych produktów. rys. 2. cechy elastycznej organizacji źródło: opracowanie własne na podstawie: (brilman 2002, s. 391). 6 w niniejszym opracowaniu organizacja sportowa to każda firma świadcząca usługi sportowe czy rekreacyjne, jak również każda organizacja, która wytwarza produkty dla sportu i rekreacji. organizacja elastyczna zdolność nadążania za zmianami otoczenia i rozwijanie się szybciej niż konkurenci sprawny system poznawania opinii klientów i szybkiego reagowania na ich oczekiwania personel z pozytywnym nastawieniem do zmian krótkie procesy decyzyjne – płaska struktura, (delegowanie uprawnień) 71 aneta stosik, aleksandra leśniewska dziś mówi się, że elastyczność i zdolność dostosowania się jest determinantą sukcesu i konkurencyjnej pozycji na rynku. za h.i. ansoffem elastyczność jest atrybutem organizacji, która radzi sobie ze zmianami w otoczeniu „elastyczną jest ta organizacja, której struktura i kultura umożliwiają szybkie dostosowywanie się do zmieniających się potrzeb klientów oraz wymogów konkurencji” (krupski 2006, s. 7). idealna organizacja elastyczna posiada kilka istotnych cech ukazanych na rys. 2. współczesny fitness klub musi posiadać powyższe cechy jako podstawę kreowania konkurencyjności na rynku usług. efektywność współczesnych organizacji sportowych budowana jest bez wątpienia w oparciu o kompetencje zarządzających i pracujących w niej osób. toteż „posiadane przez przedsiębiorstwo kompetencje stwarzają ludziom odpowiednie warunki, sprzyjające efektywnym działaniom, a konkretniej kreują okoliczności pozwalające na zdobywanie i utrzymywanie przewagi konkurencyjnej” (bartnicki 2000, s. 7). rynek usług rekreacyjnych to wyzwanie dla wielu pracowników tej branży, którzy przyjmują różną postawę wobec wyzwań swoich klientów. freelancing 7 w strukturach organizacji pozwala na kreowanie odmiennych modeli biznesu, które muszą dostosowywać swoje produkty do oczekiwań klientów, a coraz częściej właściwie wyzwalać nowe potrzeby klientów, w ogóle nieuświadomione. przyjmuje się dziś, że to jest droga do sukcesu w obliczu megakonkurencji. współpraca i budowanie relacji drogą ku koopetycji wyzwaniem dla współczesnego rynku usług rekreacyjnych fitness jest stale rosnąca konkurencja i wciąż rosnące potrzeby klientów. w procesie walki o pozycje na rynku organizacje stale dokonują zmian i stają się wzajemnie konkurencyjne. zakres zmian dotyczy: asortymentu usług rekreacyjnych i sportowych, nowe technologie, informatyzacja narzędzi, innowacje produktowe i procesowe, wyposażenie, powierzchnie i lokalizacje, udogodnienia i wartość dodana dla klienta. wyzwania dla firm w usługach fitness to przede wszystkim: niestandardowe potrzeby, wysokie oczekiwania, niecierpliwość, indywidualizacja, zmiana norm i postaw, zamiana zachowań i postaw itp. specyfika satysfakcji klienta w usługach rekreacyjnych oraz coraz wyższy poziom oczekiwań ze strony klientów powoduje potrzebę zbudowania trwałych relacji firmy z klientem i klienta z firmą, jak również relacji klient-klient i klient-otoczenie. współczesne struktury klubów fitness, coraz bardziej sieciowe, oparte są o budowanie zasobów relacyjnych z otoczeniem. kluczem do sukcesu jest tutaj przyjazne środowisko do nawiązywania i utrzymania kontaktów. utrzymanie silnych relacji z klientem to domena i troska wielu firm w ostatnich latach. umiejętność utrzymania i rozwoju silnych relacji z klientem jest podstawą planowania celów organizacji dotyczących miedzy innymi: wzrostu wartości przychodów ze sprzedaży, umocnienia konkurencyjnej pozycji 7 to zjawisko tzw. „wolnych strzelców” na rynku usług, których działalność rynkowa i świadczenie usług oparte jest o samozatrudnienie lub umowy cywilno-prawne; działalność freelancerów opiera się na zleceniu usługi lub dzieła (umowy o dzieło). ku koopetycji w sporcie. wyzwania dla rynku o wysokiej konkurencji 72 przedsiębiorstwa na rynku czy rozwoju innowacyjności produktów/usług, a następnie doskonalenia oferty produktów/usług itp. (jelonek 2014, s. 268). zarządzanie relacjami z klientami, szczególnie na rynku usług rekreacyjnych, staje się warunkiem utrzymania ciągłości relacji i współpracy z klientem. ta zasada warunkuje optymalne kreowanie wartości zarówno dla klienta, jak i dla firmy (jelonek 2014). powinna ona być realizowana w klubach fitness przez specjalistów wysokiej klasy, czyli trenerów personalnych, którzy posiadają zarówno kwalifikacje, jak i kompetencje instruktora fitness, ale ponadto posiadają zdolność do nawiązywania bliższej relacji z klientem z uwagi na charakter współpracy, która przybiera formę spotkań indywidualnych (chiu, lee, lin 2010). ta nowa rola w klubie, a często i poza nim, zmusza do wysokiej kreatywności w planowaniu i realizowaniu treningów personalnych przy udziale wysokiej motywacji do działania (maguire 2001, s. 385-386). jak uważa gavin, trenerzy personalni muszą nie tylko pozyskać i utrzymać klienta poprzez zaoferowanie mu wartościowej usługi, ale także doradzać w zakresie działań podejmowanych poza treningiem (dieta, higieniczny tryb życia, styl ubierania się, sposób utrzymania kondycji czy aktywne spędzanie czasu wolnego) (gavin 1996, s. 55-77). trenerzy personalni to osoby o wysokim poziomie kultury ciała, nieprzeciętnej postawie wobec zdrowia, często posiadający charyzmę. trening personalny to nie tylko ćwiczenia o charakterze fitness, to często sesje treningowe o charakterze psychologiczno-społecznym. czynnikami sukcesu w zawodzie trenerów personalnych są nie tylko kompetencje (w tym wykształcenie oraz doświadczenie), ale także umiejętność budowania relacji z klientem, podtrzymywanie jego wysokiej motywacji oraz umiejętność osiągania celów i realizacji potrzeb (madeson, hultquist, church, fischer 2010, s. 158-168). na wartości i korzyści miedzy stronami transakcji wpływa poziom zaufania, które jest warunkiem trwałości relacji. odnosi się głównie do wiarygodności i rzetelności świadczonej usługi w oparciu o postrzegane przez klienta kompetencje i kwalifikacje, jak również przekonanie o najwyższej jakości usługi na rynku. kluczem do sukcesu wydaje się być zdolność pozyskania klienta oraz utrzymania z nim długotrwałej relacji na podstawie dostarczanych ponadprzeciętnych korzyści. niestandardowość usług daje spore możliwości uzyskiwania konkurencyjności, ale możliwa jest wyłącznie dzięki współpracy w sieci powiazań miedzy ekspertami w tej dziedzinie. coraz większe zainteresowanie społeczeństwa kwestiami zdrowia i ogólnej sprawności doprowadziło do sytuacji, w której trenerzy personalni muszą umieć sprostać wielu specyficznym i indywidualnym celom swoich klientów zorientowanym między innymi na utratę wagi, przyrost masy mięśniowej czy zastosowanie w treningu elementów fizjoterapii (chiu, lee, lin 2010, s. 895). rola trenerów personalnych wychodzi poza realizację zwykłych ćwiczeń siłowych czy ćwiczeń o charakterze fitness. opiera się na funkcji pośrednika pomiędzy działalnością promującą zdrowie oraz aktywność ruchową a różnorodnymi praktykami związanymi z dążeniem do ciągłego estetyzowania ciała w celu osiągnięcia maksymalnej społecznie i kulturowo pożądanej atrakcyjności (donaghue, maddison 2015). takie cele treningowe wymagają od trenerów personalnych określonych kompetencji, w szczególności w obszarze 73 aneta stosik, aleksandra leśniewska interdyscyplinarnej wiedzy oraz doświadczenia. nie sposób być specjalistą we wszystkich tych dziedzinach jednocześnie. odpowiedzią na komplementarność wiedzy i kompetencji trenerów personalnych staje się budowanie wokół siebie sieci specjalistów i tworzenie zasobów, które dadzą możliwość odpowiedzi na zapotrzebowania rynku, a w konsekwencji na budowanie marki i konkurencyjnej pozycji rynkowej. dzisiaj rynek tych usług pokazuje dwa trendy: ku kooperacji oraz ku koopetycji. kooperacja to swoiste współdziałanie miedzy trenerami personalnymi na rynku usług fitness w celu wypełnienia luki kompetencyjnej i pozyskania brakujących zasobów wiedzy czy umiejętności. do takiej współpracy dochodzi poprzez chęć utrzymania wymagającego klienta, który żąda ponadprzeciętnych usług, jakich jeden trener personalny nie jest w stanie dostarzczyć. koopetycja to natomiast współpraca z bezpośrednią konkurencją na rynku w zakresie treningów personalnych, czyli jednoczesna rywalizacja i konkurencja. pojawia się wówczas, gdy klient żąda ponadprzeciętnej usługi, trener ma wystarczającą wiedzę i umiejętności, aby taką usługę wykonać, ale dla wyższego, nieprzeciętnego poziomu tego procesu korzysta z zasobów swojej konkurencji. na dzisiejszym konkurencyjnym rynku fitness pojawia się trend pokazujący współdziałanie na poziomie kooperacji i na poziomie koopetycji (rys. 3). rys. 3. kooperacja a koopetycja w usługach trenerów personalnych źródło: opracowanie własne. kooperacja na rynku trenerów personalnych realizowana jest w następujących obszarach: projektowanie planów treningowych, planowanie diety i suplementacji, doradztwo dietetyczne, pomiary poziomu sprawności fizycznej i sprawności ruchowej, pomiar składu ciała, doskonalenie i rozwój osobisty (zawodowy), konsultacje fizjoterapeutyczne, zakup akcesoriów sportowych itp. koopetycja natomiast realizowana jest w takich obszarach jak: projektowanie planów treningowych, planowanie diety i suplementacji, doradztwo kooperacja koopetycja dojrzałość procesu obsługi klienta wykorzystanie ponadprzeciętnych zasobów swoich i partnerów w sieciach relacji w celu zaspokojenia ponadprzeciętnych potrzeb klienta wykorzystanie zasobów partnerów w sieciach relacji w celu uzupełnienia brakujących umiejętności i wiedzy trend mega konkur encja ku koopetycji w sporcie. wyzwania dla rynku o wysokiej konkurencji 74 dietetyczne, pomiary poziomu sprawności fizycznej i sprawności ruchowej, pomiar składu ciała, doskonalenie i rozwój osobisty (zawodowy), konsultacje fizjoterapeutyczne, zakup akcesoriów sportowych, zakup suplementów (obniżenie kosztów transportu, wzrost korzyści z zakupu), marketing osobisty, dzielenie się wiedzą, strategie cenowe i asortymentowe itp. podsumowanie rynek usług fitness to stale zmieniające się otoczenie kulturowe i społeczne organizacji. potrzeby klientów zaspokajane są przez coraz bardziej innowacyjne rozwiązania klubów z wykorzystaniem kreatywnych pracowników. dynamika konkurencyjności w tym zakresie zmusza firmy do nowatorskich przedsięwzięć, a także do współdziałania podmiotów świadczących podobne usługi. swoisty trend w usługach trenerów personalnych dotyczący dysponowania zasobami relacyjnymi i korzystania z kapitału społecznego stanowi podstawę budowania dogodnej pozycji konkurencyjnej, co pokazują podobne zjawiska występujące w wielu innych branżach. „przetrwanie organizacji zaczyna być zdeterminowane działaniami wzmacniającymi konkurencyjność” (hill 1990). zgodnie z paradygmatem sieci współpraca i współdziałanie miedzy przedsiębiorstwami w oparciu o budowane przez organizacje relacje stanowi strategiczną przewagę konkurencyjną dzisiejszego rynku. literatura 1. bengtsson m., kock s. (2000), co-opetitive relationships in business networks – to cooperate and compete simultaneously, “industrial marketing management”, vol. 20, no. 5. 2. bratnicki m. (2000), kompetencje przedsiębiorstwa, wyd. placet, warszawa. 3. brilman j. (2002), nowoczesne koncepcje i metody zarządzania, pwe, warszawa. 4. chiu w., lee y., lin t., innovative services in fitness clubs: personal trainer competency needs analysis, “international journal of organizational innovation”, vol. 3, issue 3. 5. chiu w., y. lee, lin t. (2010), performance evaluation criteria for personal trainers: an analytical hierarchy process approach, “social behavior and personality”, 38(7). 6. cost theory, „academy of management review” vol. 15, no. 3. 7. donaghue n., maddison a. (2015), ”people don’t care as much about their health as they do about their looks”: personal trainers as intermediaries between aesthetic and healthbased discourses of exercise participation and weight management, “international journal of sport and exercise psychology”. 8. european health and fitness market – 2015. 75 aneta stosik, aleksandra leśniewska 9. gavin j. (1996), personal trainers’ perceptions of role responsibilities, conflicts, and boundaries. journal of ethics and behavior. 10. hill c.w.l. (1990), cooperation, opportunism, and the invisible hand: implications for transaction. 11. jelonek d. (2014), personalizacja jako determinanta sukcesu współpracy z klientem w przestrzeni internetowej, (w:) red. r. krupski, zarządzanie strategiczne, rozwój koncepcji i metod, prace naukowe wwszip nr 27 (2) 2014, wyd. wwszip wałbrzych. 12. krupski r. (2006), elastyczność organizacji – elementy teorii, zeszyty naukowe wwszip nr 9(2), refleksje społeczno-gospodarcze, wałbrzych. 13. leśniewska a. (2016), identyfikacja kompetencji trenera personalnego w usługach fitness, praca doktorska, awf wrocław. 14. madeson m. n., hultquist ch. n., a. church a, fischer l. (2010), a phenomenological investigation of women’s experiences with personal training, “international journal of exercise science”, vol. 3, issue 3, art. 13, dostęp online: http://digitalcommons.wku.edu/ijes/vol3/iss3/13. 15. maguire j.s. (2001), fit and flexible: the fitness industry, personal trainers and emotional service labor, “sociology of sport journal”, nr 18. 16. na polskim rynku przybywa sieci fitness, dostęp online: http://www.propertynews.pl/centra-handlowe/na-polskim-rynku-przybywasieci-fitness,27061.html. 17. niklewicz-pijaczyńska m., wachowska m. (2012), wiedza kapitał ludzki – innowacje., wyd. prawnicza i ekonomiczna biblioteka cyfrowa, wrocław. 18. siłownie i kluby fitness to zyskowny biznes. polski rynek do 2017 r. urośnie trzykrotnie, dostęp online: http://www.biznes.newseria.pl/news/sport/silownie_i_kluby_fitness,p15224 92344 (dostęp 17-04-2014). 19. strojny m. (2000), teoria i praktyka zarządzania wiedzą, „ekonomika i organizacja przedsiębiorstw”. nr 10. http://digitalcommons.wku.edu/ijes/vol3/iss3/13 http://www.propertynews.pl/centra-handlowe/na-polskim-rynku-przybywa-sieci-fitness,27061.html http://www.propertynews.pl/centra-handlowe/na-polskim-rynku-przybywa-sieci-fitness,27061.html http://www.biznes.newseria.pl/news/sport/silownie_i_kluby_fitness,p1522492344 http://www.biznes.newseria.pl/news/sport/silownie_i_kluby_fitness,p1522492344 30 quality in sport 1 (2) 2016, s. 30-38, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 12 ii 2016, praca została przyjęta do druku 18 iv 2016 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2016.003 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/723887 anna wiśniewska 1 uniwersytet mikołaja kopernika w toruniu kompetencje społeczne instruktora pływania the social competence of swimming instructor streszczenie wprowadzenie. współczesny sport jest obecny w życiu coraz większej grupy społecznej, a ta aktywność realizowana jest w każdym wieku. ważne jest, aby instruktor posiadał kompetencje, czyli dyspozycje osobowościowe, które warunkują skuteczność wykonywania określonych czynności. cel pracy. celem artykułu jest wskazanie roli kompetencji społecznych w pracy instruktora pływania. metody i materiały. praca opiera się na badaniach jakościowych wyjaśniających. analizie poddane zostały pogląd i badania odnoszące się do problematyki objętej zakresem tego artykułu. wyniki. kompetencje społeczne stanowią grupę umiejętności niezbędnych do nawiązania relacji partnerstwa w sporcie. wnioski. nie ulega wątpliwości, że brak kompetencji społecznych instruktora pływania, jeśli nie uniemożliwia, to przynajmniej istotnie utrudnia osiągnięcie celu zajęć nauki pływania. słowa kluczowe: sport, pływanie, rekreacja ruchowa, kompetencje społeczne, wychowanie summary introduction. sport in our times is becoming part of the lifestyle in the growing number of people in different social groups and this activity is participated in every age. it is important that the instructor had the competence or personality dispositions that determine the effectiveness of the task in hand . aim of the study. the aim of this article is identify the role of social skills in work as swimming instructor . methods and materials. the studies is based on qualitative research inquiries. in the article analyzed views and studies relating to issues within the scope of this article. results. social competences are a group of skills necessary to establish a relationship of partnership in the sport. conclusions. the lack of social competence, if not impossible, then at least significantly hinders the achievement of the activities of learning to swim. 1 anna wiśniewska, e-mail: annawisniewska101@gmail.com kompetencje społeczne instruktora pływania 31 keywords: sports, swimming, physical recreation, social skills, education „kto mówi językiem niezrozumiałym dla nikogo poza nim, nie mówi w ogóle. mówić, to mówić do kogoś.” hans georg gadamer 1. wprowadzenie rosnąca popularność zajęć z zakresu nauki pływania skłania do refleksji na temat określenia cech instruktora pływania, które są niezbędne w jego pracy. niewątpliwie jedną z grup umiejętności, które powinien posiadać każdy instruktor pływania to kompetencje społeczne. taki wybór nie powinien dziwić tym bardziej, że instruktorzy pływania to grupa zawodowa, która ma nieustanny kontakt z innymi ludźmi. już w tym miejscu warto wskazać na to, że w literaturze przedmiotu podkreśla się m. in. to, że „człowiek jest zwierzęciem społecznym, a więc jego poczucie szczęścia i pełni zależy od umiejętności sprawnego kontaktowania się z innymi ludźmi. ponadto cała cywilizacja opiera się na ludzkiej zdolności do współpracy z innymi i prowadzenia wspólnych działań. ludzie są nam niezbędni do szczęścia i spełnienia, musimy też umieć z nimi współpracować, jeśli chcemy stanąć na wysokości swoich zadań, swoich upodobań” (johnson 1992). wynika z tego, że praca instruktora pływania powinna opierać się na wiedzy i umiejętnościach, ale nie należy zapominać o pełnionej roli nauczycielawychowawcy. jedynie taki dydaktyk, który będzie dla młodzieży opiekunem, autorytetem, doradcą, swoistym mistrzem zarówno w swojej dziedzinie, jak i codziennej postawie, może liczyć na sukces (kalinowska 2008). instruktor to osoba, która może być swojego rodzaju autorytetem wyzwalającym podczas wykonywania ćwiczeń ruchowych, a to czy nim zostanie zależy wyłącznie od niej samej. to od niego zależy, czy grupa będzie w sposób prawidłowy uczestniczyć w zajęciach fizycznych. ważne jest także, aby instruktor posiadał kompetencje czyli dyspozycje osobowościowe, które warunkują skuteczność wykonywania określonych czynności. pojawiają się one niemalże, w każdej dziedzinie życia. 2. cel pracy celem artykułu jest wskazanie roli kompetencji społecznych i określenie ich pozycji w procesie prowadzenia zajęć z zakresu nauki pływania. 3. materiał i metody 32 anna wiśniewska artykuł został stworzony w oparciu o badania jakościowe wyjaśniające. analizie poddane zostały poglądy doktryny i badania odnoszące się do problematyki objętej zakresem tego artykułu. autor artykułu pracuje zawodowo jako instruktor pływania, co umożliwiło zawarcie osobistych spostrzeżeń wynikających z posiadanego doświadczenia zawodowego. ponadto wysiłek spojrzenia w głąb problematyki kompetencji społecznych niewątpliwie przyczyni się do lepszego zrozumienia tego rodzaju umiejętności instruktora pływania. praca badawcza dedykowana jest przede wszystkim tym, którzy prowadzą zajęcia nauki pływania. 4. wynik kompetencje społeczne są tym obszarem umiejętności instruktora pływania, który umożliwia realizację procesu nauki lub doskonalenia pływania. poza tym kompetencje społeczne stanowią grupę umiejętności niezbędnych do nawiązania relacji partnerstwa. 5. dyskusja 5.1. kompetencje w sporcie a wychowanie młodego człowieka nie od dziś wiadomo, że kompetencje społeczne to pewne umiejętności osobowe, interpersonalne i międzykulturowe oraz wszelkie formy zachowań przygotowujących osoby do skutecznego i konstruktywnego uczestnictwa w życiu społecznym i zawodowym. wychowanie natomiast to jeden z podstawowych wymiarów pracy każdego nauczyciela. zdolność zawodowa wiąże się z dojrzałością emocjonalną, która odpowiada za panowanie nad sobą, za podejście do uczniów, za styl życia nauczyciela. jest to niezwykle ważne, jako że to na nauczycielu-instruktorze pływania będzie się wzorować młodzież. to instruktor swoją postawą, wyglądem zewnętrznym i zainteresowaniami ma stworzyć na zajęciach przyjemną atmosferę, a dalej „zarażać” uczniów sportem. instruktor staje się opiekunem, wychowawcą, autorytetem młodzieży, a również doradcą, przewodnikiem i mistrzem. im bardziej wzrośnie autorytet instruktora-wychowawcy, tym większą szansa, że uczniowie nauczą się pewnych umiejętności pływackich, a również rozwinie się ich osobowość. czym tak na prawdę są kompetencje w sporcie? rozważania w tym zakresie należy rozpocząć od tego, że „pojęcie kompetencje wywodzi się od łacińskiego słowa competentia, oznaczającego praktyczna umiejętność, przydatność, zdolność do wykonywania czegoś, jakiejś czynności (krajewska, 2015). kompetencje to we współczesnych czasach słowo klucz, które to odnajdujemy coraz częściej, w każdej dziedzinie życia. termin kompetencje zdefiniowany został w różnych opracowaniach traktujących na ten temat. rozważania w tym zakresie należy rozpocząć od prezentacji ogólnej definicji. według słownika języka polskiego termin kompetencje to zakres czyjejś wiedzy, umiejętności lub odpowiedzialności (słownik języka polskiego 1994) jednak kolejnych wydaniach słownika wzbogacono pojęcie kompetencji definiując je jako zakres pełnomocnictw i uprawkompetencje społeczne instruktora pływania 33 nień, zakres działania organu władzy lub jednostki organizacyjnej; zakres czyjejś władzy, umiejętności i odpowiedzialności (słownik języka polskiego 2005). nie ulega jednak wątpliwości, że wskazana definicja odnosi się bardziej do prawniczego rozumienia tego terminu i przez to nie do końca uwzględnia kontekst społeczny. wydaje się, że definicja h. król w większym zakresie uwzględnia społeczne znaczenie tego terminu. jego zdaniem kompetencje to „(…) predyspozycje w zakresie wiedzy, umiejętności i postaw, zapewniające realizację zadań zawodowych na poziomie skutecznym i (lub) wyróżniającym, stosownie do standardów określonych przez organizację dla danego stanowiska” (król 2006). zbliżoną definicję proponują s. whiddett i s. hollyforde, zdaniem których kompetencje to dyspozycje w zakresie wiedzy, umiejętności i postaw pozwalające realizować zadania zawodowe na odpowiednim poziomie (za: filipowicz 2004). pojęciu kompetencji przypisuje się na ogół dwa znaczenia. przyjęło się rozumieć je jako: zdolność skutecznej realizacji określonych zadań związanych z pracą lub osiągania pożądanych, wymiernych rezultatów oraz zdolność realizacji konkretnych wzorcowych zachowań (filipowicz 2004). z kolei pojęcie kompetentny, definiowane jest jako uprawniony, upełnomocniony do działania, do wydawania decyzji, mający podstawy, kwalifikacje do wypowiadania sądów i ocen (filipowicz 2004). natomiast termin kompetencje w języku obiegowym stosowany jest dla określania takiej sytuacji, w której jeśli dany podmiot należycie dokona określonej czynności, to ze względu na wynik tej czynności szacujemy czy sprawca był kompetentny (filipowicz 2004). w przedstawionym studium terminologicznym na temat kompetencji w sporcie, nie sposób zawrzeć wszystkie definicje traktujące o kompetencjach, a także procesach bezpośrednio i pośrednio związanych z byciem kompetentnym. warto jednak wskazać na charakterystyczne cechy kompetencji. ich relacja przedstawia się następująco:  kompetencje mają podmiotowy charakter;  są stopniowalne i wymierne; umożliwiają skuteczne realizowanie zadań na odpowiednim poziomie; wiążą się z określoną sytuacją;  mają zróżnicowany zakres treściowy (zależnie od treści sytuacji);  są ujawnieniem swoich potencjalności w formie aktów motywacyjnych nie tylko w sytuacji zadania, ale także zawsze wobec kogoś;  mają charakter dynamiczny; ich rozwój polega na rekonstrukcji (a nie na zastępowaniu starych przez nowe);  raz ukształtowane systemy kompetencji w jakimś stopniu odzwierciedlają stan przygotowania zawodowego i kierunek jego doskonalenia;  mają one możliwość przenoszenia na inne sytuacje zadaniowe (furmanek 1997). nie ulega wątpliwości, że w tym wypadku, kompetentność widziana jest jako wyznacznik efektywności wszelkich podejmowanych działań. w tym miejscu warto jednak odnieść się do określenia elementów składowych kompetencji. w literaturze przedmiotu obecne jest zapatrywanie, iż na kompetencje składają się wiedza, umiejętności i doświadczenie (krajewska 2015). w tym kontekście wiedza będąca elementem składowym kompetencji to wiadomości zdobyte w trakcie procesu uczenia się. umiejętności należy określić w ten sposób, że są to nabyte wyuczone działania w określonym obszarze (górniak 2014). z kolei doświadczenie to nic innego jak umiejętności nabyte w oparciu o własne obserwacje i przeżycia. 34 anna wiśniewska 5.2. kompetencje społeczne kluczem do sukcesu z pojęciem „kompetencja” ściśle związany jest psychologiczny termin „kompetencje społeczne”. został on po raz pierwszy użyty w 1959 r. przez r. white, który zajmował się problematyką wywierania wpływu na otoczenie (starostka 2015). pojęcie kompetencji społecznych najczęściej utożsamiane jest z umiejętnościami społecznymi. przez pojęcie kompetencji społecznej rozumie się bowiem „zdolność, posiadanie niezbędnych umiejętności do tego, by wywrzeć pożądany wpływ na innych ludzi w sytuacjach społecznych. te pożądane wpływy mogą polegać na skłonieniu innych do kupna, do nauki do odzyskania zdrowia psychicznego” (argyle 2002). w klasycznym ujęciu michaela aryle, kompetencje społeczne są zbiorem takich umiejętności, od których zależy możliwość adekwatnej reakcji na określoną sytuację społeczną (terelak 2001). za powstanie, rozwój kompetencji społecznych, odpowiedzialne są zdolności niezbędne do przetwarzania informacji behawioralnych, które argyle określił jako inteligencję społeczną (starostka 2015). za pomocą kompetencji społecznych możemy zorientować się, jaką strategię należy zastosować, żeby zrealizować własne cele. wymienia się tu następujące umiejętności społeczne:  nagradzanie, czyli umiejętność udzielania wzmocnień społecznych, które wpływają na utrzymanie związku, podniesienie atrakcyjności oraz umożliwiają wywieranie większego wpływu na osobę;  empatia i umiejętność podejmowania ról innych ludzi, które są ważne zwłaszcza w pracy zespołowej, w psychoterapii oraz w związkach miłosnych i przyjacielskich;  asertywność, czyli umiejętność obrony własnych praw bez okazywania agresji;  komunikacja werbalna (zwłaszcza na poziomie abstrakcyjnym) i niewerbalna;  inteligencja społeczna i umiejętność rozwiązywania problemów, istotna zwłaszcza w przypadku częstego występowania konfliktów (np. w pracy);  umiejętność korzystnej autoprezentacji (szczególnie w warunkach zawodowych) (terelak 2001). warto wspomnieć o relacjach, na jakich powinna opierać praca instruktora z uczniami. partnerstwo w sporcie to zgodnie z ogólna definicją „współpraca, wzajemność, zaufanie i pomoc”. w the encyclopedia britannica, wyd. z 1990 r., hasło partnership (partnerstwo), brzmi następująco: „partnership, voluntary association of two or more persons for the purpose of managing a business enterprise and sharing its profits or losses”, czyli: „partnerstwo, dobrowolny związek dwu lub więcej osób, którego celem jest prowadzenie przedsięwzięcia oraz dzielenie jego zysków lub strat” (marchwinski 2014). tylko pozornie wskazana definicja, nie może być odnoszona do zajęć nauki pływania. przekładając bowiem tę definicję do zajęć nauki pływania należy stwierdzić, że celem wspólnego przedsięwzięcia jest przecież osiągnięcie efektu w postaci zdobycia wiedzy teoretycznej i praktycznej na temat sztuki pływania. nie ulega również wątpliwości, że zajęcia nauki pływania zbudokompetencje społeczne instruktora pływania 35 wane są w oparciu o dobrowolność wyboru. jest to tym bardziej ważne, gdyż zarówno instruktor, jak i jego podopieczny mogą podjąć decyzję zarówno o nawiązaniu współpracy, jak i jej zakończeniu. powyższe uprawnia do przyjęcia tezy, że lekcje pływania, to również relacja partnerstwa. ponadto instruktor w swojej pracy wychowawczej powinien zmierzać do tego, aby uczniowie kształtowali w sobie postawy moralne, umiejętności słuchania innych oraz (co niezwykle ważne właśnie w pływaniu) współdziałania. uczeń lepiej radzący sobie w wodzie winien zwracać uwagę na słabiej pływających, a w razie niebezpieczeństwa pośpieszyć z pomocą lub wezwać ratownika. wychowankowie winni podczas zajęć uczyć się szacunku dla siebie wzajemnie, a również dla rzeczy materialnych np. sprzętu na pływalni (kalinowska 2008). nauczyciel, jako partner musi umieć rozmawiać z podopiecznymi. wychowanie będzie mało skuteczne, jeśli zostanie oparte na systemie nakazowo-zakazowym. tym bardziej na pływalni najważniejsze jest zaufanie do instruktora, gdyż strach paraliżuje uczenie się. jeśli naturalny lęk przed wodą zostanie wzmocniony brakiem zaufania do instruktora to przyczyni się do tego, że dziecko nie nauczy się pływać, a kontakt z wodą pozostanie niemiłym wspomnieniem. z drugiej strony pamiętajmy, że zasady bezpieczeństwa na pływalniach lub wodach otwartych powinny opierać się na jasnych zasadach co wolno, a czego nie. rolą wychowawcy jest sprawić, by zasady te były dla uczniów naturalne, zrozumiałe (kalinowska 2008). należy pamiętać, że praca instruktora powinna być wykonywana z oddaniem, z realizacją pewnych szczytnych postanowień. nie tyle warunki, w jakich prowadzone są zajęcia, nie sprzęt sportowy, co zaangażowanie nauczyciela i zaciekawienie sportem są w stanie uczynić, że uczeń z chęcią przyjdzie na zajęcia i będzie w nich czynnie uczestniczył. nauczanie opiera się na wiedzy i umiejętności dydaktyka-pedagoga w zakresie jej przekazywania. umiejętność wglądu w osobowość ucznia, w uwarunkowanie jego rozwoju, przygotowanie i wykorzystanie wiedzy z różnych dziedzin nauki jest niezbędne do pracy w zawodzie instruktora pływania. 5.3. kompetencje społeczne niezbędne w codziennej pracy można zaryzykować stwierdzenie, że największe znaczenie podczas zajęć nauki pływania odgrywają dwa aspekty kompetencji społecznych. pierwszym z nich jest umiejętność nawiązywania kontaktów interpersonalnych. zdaniem e. starostki „przede wszystkim należałoby tu wspomnieć o wzajemnym poznawaniu się i rozumieniu. składa się na to zdolność obserwacji zmieniających się uczuć, nastrojów. śledzenie toku myślowego czy też zmian w zachowaniu drugiej osoby. ważna jest tu również umiejętności obserwacji i oceny swoich własnych reakcji oraz zachowań w konkretnych sytuacjach interpersonalnych. sytuację, w której kontakt będzie opierał się na relacji pomocowej, możemy nazwać sytuacją wzajemnego wywierania wpływu, pomagania. kształt kontaktów z kimś, kto potrzebuje pomocy, wymaga takiej naszej postawy, która sprawi, iż osoba potrzebująca wsparcia sama zwiększy swoją zdolność do pomagania sobie samej. uświadomienie sobie rozbieżności zdań, oraz chęć osiągnięcia satysfakcjonujących rozwiązań w komunikacji możemy określić jako wspólne rozwiązywanie proble36 anna wiśniewska mów i konfliktów. należy zaznaczyć, iż otwartość komunikacji z partnerem ma w tym wypadku kluczowe znaczenie. doskonalenie współpracy, porozumienia sprzyjają rozwojowi człowieka, realizacji jego konstruktywnych możliwości, optymalizacji we wzajemnym komunikowaniu się” (starostka, 2015). nie ulega wątpliwości, że do podstawowych czynności instruktora rekreacji i sportu należy między innymi stymulowanie aktywności uczestników zajęć, umiejętny dobór form i metod zajęć praktycznych, a także wywieranie wpływu na uczestników zajęć rekreacyjnych za pośrednictwem innych członków grupy, a więc przez odpowiednie kierowanie zespołem. dlatego też bardzo ważnym elementem w pracy instruktora sportu czy też rekreacji ruchowej jest umiejętność komunikowania się z ludźmi. komunikowanie się to wzajemne przekazywanie:  informacji,  umiejętności,  pojęć,  idei,  uczuć. z punktu pracy instruktora, wszystkie są jednakowo ważne. komunikowanie podopiecznym odbywa się także za pomocą symboli tworzonych przez: słowa, dźwięki, obrazy lub dotyk. dobra komunikacja istnieje wtedy, gdy przekaz nadawcy odzwierciedla jego intencję oraz, gdy odbiorca interpretuje przekaz zgodnie z intencjami nadawcy. komunikacja to nie tylko słowa, ale także i gesty. często prowadząc zajęcia, zapominamy o tym, że na komunikacje niewerbalną składa się nasza gestykulacja, dotyk i kontakt fizyczny, wygląd fizyczny, dźwięki paralingwistyczne, kanał wokalny, dystans fizyczny między rozmówcami, spojrzenie i wymiana spojrzeń, pozycja ciała w trakcie rozmowy, a także i organizacja środowiska. instruktor pływania musi mieć bardzo wszechstronna wiedzę, być nastawionym do ludzi pozytywnie oraz posiadać umiejętności komunikowania się z innymi, a przede wszystkim wiedzę teoretyczną. powinien kochać to co robi a swoją pasją zarażać innych. winien kierować procesem szkoleniowym i dbać o jak najlepsze przygotowanie fizyczne i psychiczne swoich podopiecznych. spoczywa na nim obowiązek tworzenia warunków sprzyjających rozwojowi psychospołecznemu zawodników oraz wymóg pielęgnowania wartości tkwiących w sporcie (otrębski i rutkowska 2006). drugą istotną cechą, którą powinien posiadać instruktor pływania to asertywność. salter, który jest uznawany za twórcę pojęcia asertywność określił ją jako „zdolność wyrażania emocji pozytywnych i negatywnych” (za: sęk 1988). e. starostka wskazuje ponadto, że „pojęciu asertywności nadawane jest w literaturze różne znaczenie, lecz najczęściej jako podstawę asertywności podaje się umiejętność pogodzenia własnych i cudzych potrzeb społecznych” (starostka 2015). nie ulega wątpliwości, że właśnie znalezienie tego swoistego balansu będzie sprzyjać realizacji zajęć nauki pływania. takie twierdzenie motywowane jest tym, że instruktor nauki pływania nie powinien opierać swoich zajęć w oparciu o system nakazowo – zakazowy, o którym będzie jeszcze mowa. wskazana definicja sugeruję raczej, że asertywność nierozerwalnie łączy się z koniecznością znalezienia kompromisu. podkreślić należy również to, że asertywności nie należy wiązać z nieustępliwością, co z resztą powyższy pogląd zdaje się w pełni potwierdzać. kompetencje społeczne instruktora pływania 37 tę część rozważań warto zakończyć tym, że na asertywność składają się cztery rodzaje zachowań. „jest to umiejętność odmowy, mówienia "nie", umiejętność zdobywania przychylności w otoczeniu społecznym, umiejętność wyrażania zarówno negatywnych jak i pozytywnych uczuć oraz zdolność inicjowania, utrzymywania i organizowania konwersacji” (lazarus 1974, za: sęk 1988, starostka 2015). wymienione rodzaje zachowań odnoszących się do asertywności podkreślają, że asertywna postawa ma sprzyjać budowaniu autorytetu instruktora nauki pływania. 6. wnioski w całej dyskusji na temat kompetencji społecznych, które spełniają ogromną rolę podczas pracy instruktora pływania, nie należy zapominać o motywie wyboru zawodu, identyfikacji i samorealizacji w pracy. są to czynniki, które mogą pozytywnie wpływać na wykorzystywanie posiadanych kompetencji. nie ulega wątpliwości, że brak kompetencji społecznych instruktora pływania, jeśli nie uniemożliwia, to przynajmniej istotnie utrudnia osiągnięcie celu zajęć nauki pływania. takie twierdzenie wynika z tego, że bez umiejętności nawiązywania prawidłowych relacji społecznych komunikacja między prowadzącym zajęcia, a jego podopiecznym będzie zaburzona, a to jest warunek sine qua non do osiągnięcia celu jakim jest nabycie wiedzy teoretycznej, jak i praktycznej sztuki pływania. literatura 1. argyle, m., psychologia stosunków międzyludzkich, wydawnictwo naukowe pwn, warszawa 2002. 2. filipowicz, g., zarządzanie kompetencjami zawodowymi, polskie wydawnictwo ekonomiczne, warszawa 2004. 3. furmanek w., kompetencje-próba określenia pojęcia, edukacja ogólnotechniczna 7, 1997. 4. górniak j. (red.), kompetencje polaków a potrzeby polskiej gospodarki, polska agencja rozwoju przedsiębiorczości, warszawa – kraków 2014. 5. johnson, w. d., podaj dłoń. polskie towarzystwo psychologiczne, instytut psychologii zdrowia i trzeźwości, warszawa 1992. 6. kalinowska a., kim powinien być instruktor pływania, http://portalaktywni.com/aktualnosci/kim-powinien-byc-instruktorplywania/ 2008. 7. krajewska a., kompetencje społeczne i personalne, ekonomik, warszawa 2015. 8. król, h., podstawy koncepcji zarządzania zasobami ludzkimi. w: zarządzanie zasobami ludzkimi. h. król, a. ludwiczyński (red.), wydawnictwo naukowe pwn, warszawa 2006. 9. marchwinski j., definicja partnerstwa, http://jerzymarchwinski.blogspot.com/2014/04/definicja-partnerstwa.html, 2014. 38 anna wiśniewska 10. otrębski w. i rutkowska k., kompetencje społeczne instruktorów sportu, studia z psychologii w kul. tom 13, red. p. francuz, w. otrębski, wydawnictwo katolickiego uniwersytetu lubelskiego, lublin 2006. 11. sęk, h. (1988). rola asertywności w kształtowaniu zdrowia psychicznego. ustalenia teoretyczne i metodologiczne. "przegląd psychologiczny" 3. 12. słownik języka polskiego pwn, warszawa 1994. 13. słownik języka polskiego pwn, warszawa 2005. 14. starostka e., kompetencje społeczne, a możliwości interpersonalne, http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=254, 2015. 15. terelak, j., psychologia stresu, oficyna wydawnicza branta, bydgoszcz 2001. 36 quality in sport 1 (3) 2017, s. 36-47, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 10 iv 2017, praca została przyjęta do druku 24 vi 2017 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2017.004 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/834031 patrycja proskura1, kazimierz witkowski2 zespół sportów walki, katedra dydaktyki sportu, akademia wychowania fizycznego we wrocławiu ustawa o sporcie w świetle opinii instruktorów fitness i trenerów personalnych the law on sport in the light of the opinion of the fitness instructors and personal trainers streszczenie popularność pracy w charakterze instruktora fitness oraz trenera personalnego w naszym kraju stale rośnie. prawo dotyczące tej grypy zawodowej w polsce nie jest uregulowane, co stwarza wiele wątpliwości dotyczących jakości ich kwalifikacji. obowiązująca ustawa o sporcie z dnia 25 czerwca 2010 roku m.in. zrównała wymogi dla trenerów i instruktorów, wykluczyła wymóg ukończenia studiów wyższych oraz wyłączyła procedurę ubiegania się o zgodę ministra właściwego do spraw kultury fizycznej na prowadzenie specjalistycznych kursów trenerskich i instruktorskich. celem artykułu było zbadanie odczuć samych instruktorów fitness oraz trenerów personalnych dotyczących obecnej ustawy o sporcie. badania przeprowadzono we wrocławskich klubach fitness, w których wzięło udział 100 ankietowanych. słowa kluczowe: instruktor fitness; trener personalny; ustawa o sporcie abstract the popularity of the work as a fitness instructor and personal trainer in our country continues to grow. right about this flu in poland is not regulated, which creates a lot of concerns about the quality of their qualifications. the existing law on sport of 25 june 2010 requirements for trainers and instructors, excluded the requirement of graduate and cut off the procedure of applying for consent to the competent minister of physical culture to carry out specialized trainer courses and instructor. the aim of the article was to examine the experience of the same fitness instructors and personal trainers on the current law on sport. the research was conducted in various fitness clubs, involving 100 respondents. keywords: fitness instructor; personal trainer; sports law 1 mgr patrycja proskura, e-mail: patrycja.proskura@awf.wroc.pl 2 prof. dr hab. kazimierz witkowski, e-mail: kazimierz.witkowski@awf.wroc.pl ustawa o sporcie w świetle opinii instruktorów fitness i trenerów personalnych 37 wstęp ustawa z dnia 13 czerwca 2013 roku o zmianie ustaw regulujących wykonywanie niektórych zawodów wniosła duże zmiany. trenerem lub instruktorem może być osoba, która ukończyła 18 lat, posiada co najmniej wykształcenie średnie, posiada wiedzę, doświadczenie i umiejętności niezbędne do wykonywana zadań trenera lub instruktora, posiada zaświadczenie o niekaralności. trzeba również zwrócić uwagę na to, iż ustawa dotyczy tylko i wyłącznie dyscyplin sportu w ramach których działają polskie związki sportowe, a szczegółowe wymogi dla przyszłych trenerów i instruktorów powinny ustanawiać polskie związki sportowe [12]. niestety jeśli chodzi o fitness, sprawa jest dość skomplikowana ponieważ, jest to forma rekreacji ruchowej, a nie dyscyplina sportu. wcześniej na mocy ustawy o kulturze fizycznej z dnia 18 stycznia 1996 roku obowiązującymi tytułami zawodowymi w sporcie były: trener, instruktor sportu, instruktor rekreacji ruchowej, instruktor sportu osób niepełnosprawnych oraz instruktor odnowy biologicznej [10]. ustawa ta obowiązywała do 25 czerwca 2010 roku, kiedy to weszła w życie nowa ustawa o sporcie, która między innymi zniosła tytuł instruktora rekreacji ruchowej [11]. od tej pory nie były określone szczegółowo wymagania dla przyszłych trenerów i instruktorów, a brak wymogu ubiegania się o zgodę ministra właściwego do spraw kultury fizycznej na prowadzenie specjalistycznych kursów trenerskich i instruktorskich doprowadził do pojawiania się na rynku coraz więcej prywatnych firm szkoleniowych. dawniej uprawnienia trenerskie lub instruktorskie można było uzyskać tylko na uczelniach wyższych prowadzących kształcenie na kierunkach wychowanie fizyczne, fizjoterapia lub turystyka i rekreacja. dziś kształcenie kadr fitness odbywa się w dwóch sektorach: publicznym i prywatnym [5]. z czego i tak większą popularnością cieszą się prywatne firmy, które oferują atrakcyjniejsze kursy, pod względem wykorzystywania nowoczesnych sprzętów i bazowania na obowiązujących trendach w sferze fitness. już w 1993 roku k. kurzawski zwracał uwagę w swojej publikacji na konieczność wprowadzenia zmian w kształceniu trenerów w uczelniach wychowania fizycznego. mianowicie „uczelnie wychowania fizycznego powinny kształcić studentów w zakresie ogólnym i specjalistycznym, zapewniając absolwentowi możliwość szybkiego włączania się po studiach w życie zawodowe. powinny też w przyszłości rozwijać ośrodki doskonalenia kadr i prowadzić najnowocześniejsze badania” [2]. to co budzi największe wątpliwości, to przede wszystkim brak jasno określonych kwalifikacji zawodowych dla instruktorów fitness i trenerów personalnych. brak kontroli nad organizacją specjalistycznych kursów instruktorskich i trenerskich doprowadził do dużej rozbieżności w procesie kształcenia. mianowicie można odbyć kurs trwający około 150 godzin dydaktycznych, ale także takie same uprawnienia można uzyskać po innym szkoleniu trwającym zaledwie kilkanaście godzin dydaktycznych. rodzi się zatem pytanie o jakość uzyskanych kompetencji zawodowych. „od instruktorów fitness wymaga się szerokiej wiedzy na temat anatomicznych i fizjologicznych podstaw ruchu, mobilizując ich do sukcesywnego kształcenia w zakresie pojawiających się nowości i ich wpływie na organizm ćwiczących’’ [1]. wyróżnia się także komponenty 38 patrycja proskura , kazimierz witkowski postawy instruktora, mianowicie komponent poznawczy, który dotyczy wiedzy i doświadczenia; komponent uczuciowomotywacyjny, wiążący się z wrażliwością emocjonalną oraz komponent behawioralny, dotyczący ściśle samego zachowania. [7]. natomiast „trener – to nauczyciel sportu – specjalista od kierowania rozwojem młodych ludzi za pomocą różnorakich środków. zawód ten wymaga gruntownej wiedzy i umiejętności – z jednej strony medycznej, a z drugiej strony psycho – socjo pedagogicznej, a jednocześnie podstawowej znajomości sportu wybranej dyscypliny w szczególności, z całym bogactwem teorii i praktyki treningu sportowego, modyfikowanej dynamicznym rozwojem sportu” [9]. „w większości trenerzy są świadomi swojej roli, która przypada im w wychowaniu swoich podopiecznych, a tym samym wiedzą, że niezbędne są im do tego kompetencje pedagogiczne, jakie posiadają nauczyciele” [8]. jeśli natomiast zastanowimy się kim jest trener personalny, to dojdziemy do wniosku, że jest to „wykwalifikowany i doświadczony specjalista fitness, który jest autorem i realizatorem takiego programu monitorującym progres treningowy swojego klienta oraz podtrzymującym jego motywację do ćwiczeń” [3]. ponadto „program przygotowania do zawodu powinien obejmować podstawową wiedzę z przedmiotów menedżerskich, z komunikacji, negocjacji, rozwiązywania problemów i porozumiewania się; na tej bazie powinna być przekazywana specjalistyczna wiedza z pedagogiki sportu, psychologii sportu i socjologii sportu’’ [4]. mając na uwadze tak szeroki zakres kompetencji zawodowych, które możemy odnaleźć w literaturze naukowej, organizacja procesu kształcenia, a dokładniej prowadzenie specjalistycznych kursów instruktorskich i trenerskich powinno podlegać pewnej kontroli. w dzisiejszych czasach jest coraz łatwiej uzyskać uprawnienia instruktora fitness, czy trenera personalnego. można powiedzieć, iż zawód ten stał się modny wśród społeczeństwa, ale należy także podkreślić iż często stanowi dorywczą pracę, a nie główne źródło dochodu. „ciągle rosnąca popularność trenerów personalnych spowodowana jest m.in. dynamicznie rosnącym rynkiem usług fitness w polsce oraz brakiem uregulowań prawnych określających kwalifikacje i kompetencje zawodowe trenerów personalnych” [6]. 1. cel pracy aktualna ustawa o sporcie nie reguluje dokładnie wymogów kwalifikacyjnych oraz kompetencji zawodowych dla instruktorów fitness i trenerów personalnych, a ich kształcenie nie podlega żadnej kontroli. nasuwa się zatem pytanie, co na ten temat sądzą sami zainteresowani.? czy uważają, że do ustawy o sporcie powinny zostać wprowadzone poprawki? jak oceniają swoje kwalifikacje zdobyte na kursie? czy istnieje różnica w opiniach instruktorów fitness i trenerów personalnych, którzy ukończyli studia na akademii wychowania fizycznego, a tymi którzy są po innych kierunkach kształcenia? ustawa o sporcie w świetle opinii instruktorów fitness i trenerów personalnych 39 2. materiał i metoda badawcza badaniami objęto 100 osób, w tym 61 instruktorów fitness oraz 39 trenerów personalnych. są to pracownicy wrocławskiej sieci klubów fitness. posłużono się metodą sondażu diagnostycznego i techniką ankiety. w kwestionariuszu znajdowało się trzynaście pytań zamkniętych oraz metryczka. odpowiedzi na pytania zostały zorientowane w kategoriach ilościowych, zostały one oparte na skali porządkowej. ankietowani mogli wybrać jedną z pięciu odpowiedzi. z analizy przeprowadzonych badań wynika, że 49% ankietowanych to kobiety, a 51% to mężczyźni. 72% badanych posiada wyższe wykształcenie, a 28% wykształcenie średnie. połowa osób biorących udział w badaniu ukończyła studia na akademii wychowania fizycznego we wrocławiu. 31% uzyskało uprawnienia instruktorskie na akademii wychowania fizycznego. 3. wyniki wyniki zostały opisane za pomocą rycin. do każdego pytania przyporządkowano trzy wykresy, odpowiednio: pierwszy z nich przedstawia ogólne wyniki procentowe, drugi – podział na osoby z wykształceniem kierunkowym (awf) i po innych uczelniach, natomiast trzeci wykres przedstawia jak odpowiadali instruktorzy fitness oraz trenerzy personalni. ryc. 1. ocena ukończonego kursu instruktorskiego źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. rycina 1. przedstawia ocenę ukończonego kursu instruktorskiego. z wykresu pierwszego widać, że 47% badanych ocenia ukończony przez siebie kurs raczej satysfakcjonująco. jeśli spojrzymy na wykres drugi, to kurs za raczej niesatysfakcjonujący uznaje 14% osób, które ukończyły awf, natomiast tylko 4% osób kończących inne uczelnie. wykres trzeci wskazuje, że kurs raczej niesatysfakcjonująco ocenia 15,38% trenerów personalnych, a tylko 4,92% instruktorów fitness. 40 patrycja proskura , kazimierz witkowski ryc. 2. czas trwania kursu instruktorskiego źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. rycina 2. wskazuje, że 59% badanych ukończyło kurs instruktorski trwający powyżej 100 godzin dydaktycznych. natomiast gdy porównamy osoby z wykształceniem kierunkowym (awf) i osoby z innym wykształceniem, to widzimy dość dużą różnicę. kurs instruktorski trwający powyżej 100 godzin dydaktycznych odbyło 70% osób, które ukończyły awf, a 48% osób po innych uczelniach. gdy spojrzymy na trzeci wykres to widzimy, że 62,3% instruktorów fitness odbyło kurs trwający więcej niż 100 godzin dydaktycznych, a trenerów personalnych: 53,85%. ryc. 3. ocena zdobytej wiedzy i umiejętności na kursach instruktorskich źródło: opracowanie badań własnych. jak wynika z badań 51% badanych ocenia wiedzę zdobytą na kursie instruktorskim za raczej satysfakcjonującą. gdy porównamy osoby z wykształceniem kierunkowym (awf) i osoby z innym wykształceniem to wyniki przedstawiają się podobnie. natomiast gdy zwrócimy uwagę na to jak odpowiadali instruktorzy fitness ustawa o sporcie w świetle opinii instruktorów fitness i trenerów personalnych 41 i trenerzy personalni to widać dość dużą różnicę. mianowicie tylko 17,95% trenerów personalnych ocenia zdobytą wiedzę na kursie instruktorskim za zdecydowanie satysfakcjonującą, podczas gdy 36,07% instruktorów fitness ocenia w ten sposób zdobytą wiedzę (ryc.3.). ryc.4. odpowiedzi na pytanie: czy zgadzasz się z tym, że aby móc zostać trenerem personalnym/instruktorem fitness wystarczy być pełnoletnim, mieć wykształcenie średnie, być niekaranym i posiadać odpowiednią wiedzę i umiejętności? źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. jak wynika z badań 38% badanych nie zgadza się z tym, że aby móc zostać trenerem personalnym/instruktorem fitness wystarczy być pełnoletnim, mieć wykształcenie średnie, być niekaranym i posiadać odpowiednią wiedzę i umiejętności. natomiast uważa tak również 52% osób kończących awf, podczas gdy tylko 24% osób kończących inne uczelnie. natomiast 21,31% instruktorów fitness zgadza się z tym stwierdzeniem, a trenerów personalnych tylko 10,26% (ryc.4.). ryc.5. odpowiedzi na pytanie: obecnie nie jest wymagana zgoda ministra sportu na prowadzenie specjalistycznych kursów dla instruktorów fitness/trenerów personalnych. czy zgadzasz się z tym? źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. 42 patrycja proskura , kazimierz witkowski rycina 5. przedstawia, że 44% badanych zdecydowanie się nie zgadza z tym, że obecnie nie jest wymagana zgoda ministra sportu na prowadzenie specjalistycznych kursów instruktorskich. gdy spojrzymy na wykres drugi to widzimy, że aż 66% osób z wykształceniem kierunkowym (awf) nie zgadza się z tym stwierdzeniem, podczas gdy tylko 22% osób z innym wykształceniem ma takie samo zdanie na ten temat. porównując jak odpowiadali na to pytanie instruktorzy fitness i trenerzy personalni, to wyniki są zbliżone. ryc.6. odpowiedzi na pytanie: czy zgadzasz się z tym, że obecnie łatwiej jest uzyskać uprawnienia instruktora fitness/trenera personalnego niż kiedyś? źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. rycina 6. przedstawia czy badani zgadzają się z tym, że obecnie łatwiej jest uzyskać uprawnienia instruktorskie niż kiedyś. otóż 68% badanych zdecydowanie zgadza się z tym stwierdzeniem, ale jeśli spojrzymy na wykres drugi to 78% osób które ukończyły awf, a 58% osób które ukończyły inne uczelnie odpowiedziało w ten sam sposób. natomiast gdy spojrzymy na trzeci wykres to 76,92% trenerów personalnych zdecydowanie zgadza się z tą opinią, a instruktorów fitness 62,3%. rycina 7. wskazuje, że 66% badanych zdecydowanie zgadza się z tym , że obecnie coraz trudniej znaleźć kompetentnych instruktorów. gdy spojrzymy na wykres drugi, to widzimy, że w ten sam sposób uważa 76% osób z wykształceniem kierunkowym (awf), a 56% osób z innym wykształceniem. wykres trzeci natomiast przedstawia, że 76,92% trenerów personalnych uważa w ten sposób, a instruktorów fitness 59,02%. ustawa o sporcie w świetle opinii instruktorów fitness i trenerów personalnych 43 ryc. 7. odpowiedzi na pytanie: czy zgadzasz się z tym, że coraz trudniej znaleźć kompetentnych instruktorów fitness/trenerów personalnych? źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. ryc. 8. odpowiedzi na pytanie: czy zgadzasz się z tym, że obecnie instruktorem fitness/trenerem personalnym może zostać każdy? źródło: opracowanie badań własnych. z badań wynika, że 55% badanych zdecydowanie zgadza się z tym, że obecnie instruktorem fitness/trenerem personalnym może zostać każdy. gdy porównamy osoby z wykształceniem kierunkowym (awf) i osoby z innym wykształcenie, to 33% tych pierwszych zdecydowanie się z tym zgadza, a tych drugich 22%. natomiast 64,1% trenerów personalnych zdecydowanie zgodziło się z tym stwierdzeniem., a instruktorów fitness 49,18%. 44 patrycja proskura , kazimierz witkowski ryc. 9. znajomość ustawy o sporcie źródło: opracowanie badań własnych. z badań wynika, że obecną ustawę o sporcie zna 55% badanych. gdy porównamy osoby, który ukończyły awf i osoby, które ukończyły inne studia, to wyniki są zbliżone. natomiast porównując, jak odpowiedzieli instruktorzy fitness, a trenerzy personalni, to widać, dość dużą różnicę. 63,93% instruktorów fitness zna ustawę o sporcie, a trenerów personalnych 41,03%. ryc. 10. odpowiedzi na pytanie: czy zgadzasz się z tym, że obecna ustawa o sporcie może prowadzić do wielu zagrożeń, m.in. niebezpieczeństwa potencjalnych klientów? źródło: opracowanie badań własnych. rycina 10. przedstawia opinię badanych dotyczącą tego, czy zgadzają się z tym, iż obecna ustawa o sporcie może prowadzić do wielu zagrożeń. otóż 50% zdecydowanie zgodziło się z tą opinią. gdy spojrzymy na wykres drugi, to nie widać dużej różnicy między tym jak odpowiadały osoby z wykształceniem kierunkowym (awf), a osoby z innym wykształceniem. natomiast jeśli zwrócimy uwagę na ustawa o sporcie w świetle opinii instruktorów fitness i trenerów personalnych 45 wykres trzeci, to widać, że 58,97% trenerów personalnych zdecydowanie zgodziło się z tą opinią, a instruktorów fitness 44,26%. ryc. 11. odpowiedzi na pytanie: czy zgadzasz się z tym, że powinny zostać wprowadzone poprawki do ustawy o sporcie odnośnie dokładniejszych wymogów dla przyszłych instruktorów fitness/trenerów personalnych? źródło: opracowanie badań własnych. wyniki badań przedstawiają, że 64% badanych zdecydowanie zgadza się z tym, że powinny zostać wprowadzone poprawki do obecnej ustawy o sporcie. wśród osób, które ukończyły awf zdecydowanie zgodziło się z tym zdaniem 78%, a wśród osób, które ukończyły inne studia 50%. jeśli porównamy, jak odpowiadali instruktorzy fitness i trenerzy personalni, to widzimy, że 71,79% trenerów personalnych zdecydowanie zgodziło się z tym stwierdzeniem, a instruktorów fitness 59,02%. 4. wnioski 1. wyniki przeprowadzonych badań wskazują, że obecnie przeprowadzane kursy instruktorskie na instruktora fitness i trenera personalnego wymagają wprowadzenia zmian. w 41% nie trwają więcej niż 100 godzin dydaktycznych. ich ocena nie przedstawia się najgorzej, ale w znacznej mierze wybierano odpowiedź: raczej satysfakcjonujący, a nie zdecydowanie satysfakcjonujący. ponadto wśród przebadanych 10% oceniło wiedzę zdobytą na kursie za raczej niesatysfakcjonującą, a 8% nie miało zdania na ten temat. większość ankietowanych (69%) uzyskało swoje uprawnienia instruktorskie w prywatnych firmach prowadzących szkolenia. powszechnie wiadomo, że kursy instruktorskie znacznie się różnią, jedne trwają kilka zjazdów (8-10), ale można znaleźć i takie które trwają kilkanaście godzin i są przeprowadzane w ciągu dwóch dni. wiedza i umiejętności zdobyta na takich szkoleniach zdecydowanie się różni. sama liczba godzin dydaktycznych ma ogromne znaczenie, szczególnie dla osób, które nie posiadają wykształcenia kierunkowego. 46 patrycja proskura , kazimierz witkowski 2. z przeprowadzonych badań wynika, ze 68% badanych zdecydowanie się zgadza z tym , że obecnie łatwiej jest uzyskać uprawnienia instruktorskie. 66% badanych zdecydowanie zgadza się z tym, że coraz trudniej znaleźć kompetentnych instruktorów fitness i trenerów personalnych. szczególnie osoby, które ukończyły awf tak uważają (76%), wśród osób bez wykształcenia kierunkowego ma takie zdanie nieco ponad połowa (56%). gdy zapytano ankietowanych czy zgadzają się z tym, że aby móc zostać instruktorem fitness lub trenerem personalnym wystarczy być pełnoletnim, mieć wykształcenie średnie, być niekaranym i posiadać odpowiednią wiedzę i umiejętności to 38% zdecydowanie się z tym nie zgodziło. natomiast było widać dość dużą różnicę pomiędzy odpowiedziami osób z wykształceniem kierunkowym, a tymi, które ukończyły inne uczelnie. otóż 52% tych pierwszych zdecydowanie nie zgodziło się z tym stwierdzeniem, podczas gdy tych drugich odpowiedziało w ten sposób tylko 24%. natomiast na pytanie, czy badani zgadzają się z tym ,że obecnie instruktorem fitness lub trenerem personalnym może zostać każdy, zdecydowanie zgodziło się z tym zdaniem 55% oraz 24% raczej się zgodziło. może świadczyć to o tym ,że obecna ustawa o sporcie nie regulując dokładnych wymogów dla przyszłych instruktorów fitness i trenerów personalnych, praktycznie umożliwia pracę w tym charakterze każdemu. ustawa o sporcie co prawda zwraca uwagę na posiadanie odpowiedniej wiedzy i umiejętności, ale nie przewiduje w jaki sposób byłoby to weryfikowane. dopiero potencjalny klient może ocenić jakość oferowanych mu usług przez instruktora fitness, czy trenera personalnego, ale tylko w przypadku gdy sam jest świadomy w obszarze zdrowia i aktywności fizycznej. 3. na podstawie przeprowadzonych badań wiemy, że 55% badanych znało treść obowiązującej ustawy o sporcie. 50% zdecydowanie zgodziło się z tym, iż może ona prowadzić do wielu zagrożeń, a 27% raczej zgodziło się z tym stwierdzeniem. obecnie nie jest wymagana zgoda ministra właściwego do spraw kultury fizycznej na prowadzenie specjalistycznych kursów instruktorskich, gdy zapytałam badanych, czy zgadzają się z tym, to w 44% zdecydowanie się z tym nie zgodziło, a 26% raczej się z tym zdaniem nie zgodziło. natomiast wśród osób które ukończyły akademię wychowania fizycznego 66% zdecydowanie się nie zgodziło, a wśród osób bez wykształcenia kierunkowego tylko 22%. podsumowując 64% ankietowanych zdecydowanie zgodziło się z tym, iż obecna ustawa o sporcie wymaga wprowadzenia poprawek odnośnie kwalifikacji dla instruktorów fitness i trenerów personalnych, a 20% raczej się zgodziło. świadczy to o dość dużej świadomości wśród instruktorów fitness i trenerów personalnych, dotyczącej tego iż ich sytuacja prawna nie jest do końca uregulowana. wszystkim zależy na tym, aby jakość świadczonych przez nich usług była na wysokim poziomie i żeby nikt nie miał co do tego żadnych wątpliwości. składnia to oczywiście do podjęcia dalszych badań, by między innymi ustalić jakie to zmiany powinny być wprowadzone do ustawy o sporcie. ustawa o sporcie w świetle opinii instruktorów fitness i trenerów personalnych 47 literatura [1] jagusz m., jagusz a. (2007), instruktor w klubie fitness, annales universitatis mariae curie-skłodowska sect.d med., vol. 62, suppl. 18, nr 3, lublin, s. 27. [2] kurzawski k. (1993), propozycje zmian w kształceniu trenerów w uczelniach wychowania fizycznego, zeszyty naukowe awf we wrocławiu, 55, wrocław, s. 222. [3] leśniewska a., stosik a. (2016), kwalifikacje i kompetencje trenerów personalnych a oczekiwania rynku pracy, quality in sport, vol.2, nr 1, s. 21. [4] migasiewicz j., kurzawski k., szczęch m. (2007), role i umiejętności współczesnego trenera – potrzeby i oczekiwania, rozprawy naukowe awf we wrocławiu, t.1, nr 25, wrocław, s. 20. [5] opoka d.m., prystupa t., jethon z. (2008), aspekty kształcenia kadr dla potrzeb usług rekreacji ruchowej w klubach fitness w polsce, problemi aktivizacii rekreacijno-ozdorovčoi diâlnosti nacelennâ: materiali vi vseukrainskoi naukovopraktič konferencii z mižnarodnou učastu (15-16 travnâ 2008 roku), lvivskij deržavnij universitet fizičnoi kulturi, lwów s. 295. [6] stefaniak t., harmaciński d., groffik b., pawlak g. (2016), ocena preferowanych predyspozycji trenera personalnego, journal of education, health and sport, vol.6, nr 9, bydgoszcz, s. 44. [7] tomaszewska a., sikora a., waszczak j. (2009), predyspozycje i cechy instruktora fitness, rozprawy naukowe awf we wrocławiu, nr 29, wrocław, s. 468469. [8] witkowski k., proskura p., piepiora p. (2016), the role of a combat sport coach in the education of youth – a reference to the traditional standards and perception of understanding the role of sport in life of an individual and society. arch budo sci martial art extreme sport; 12: 123. [9] żukowski r. (1989), zawód i praca trenera. z warsztatów badawczych, warszawa, s. 7. [10] dziennik ustaw 1996 nr 25 poz. 113. [11] dziennik ustaw 2010 nr 127 poz. 857. [12] dziennik ustaw 2013 poz. 829. 18 quality in sport 1 (3) 2017, s. 18-26, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 4 v 2017, praca została przyjęta do druku 19 v 2017 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2017.002 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/820955 aleksandra leśniewska 1 wydział nauk o sporcie, akademia wychowania fizycznego we wrocławiu motywy podejmowania pracy w zawodzie trenera personalnego personal trainer occupational choices determinants streszczenie rynek usług fitness w polsce odnotowuje dziś niezwykle dynamiczny wzrost, czego efektem jest powiększenie się portfolio usług sportowo rekreacyjnych, napływ klientów do tego sektora, a także zwiększona podaż specjalistów trenerów i instruktorów fitness. niezwykle transparentnym przykładem obrazującym zainteresowanie zarówno klientów, jak i kandydatów starających się o pracę, jest zawód trenera personalnego, eksperta od indywidualnych treningów “szytych na miarę” oczekiwań współczesnego klienta. niniejsza praca poświęcona została identyfikacji motywów podejmowania pracy w zawodzie trenera personalnego na rynku usług fitness w polsce. do tego celu wykorzystano indywidualne wywiady pogłębione skierowane do aktywnych zawodowo trenerów personalnych. do najczęściej wskazywanych powodów podejmowania pracy trenerskiej znalazły się: wysokie zarobki, łatwy dostęp do zawodu, niezależność oraz elastyczność, relacje interpersonalne, postrzeganie pracy jako pasji oraz dalsze perspektywy zawodowe. słowa kluczowe: trener personalny; motywy podejmowania pracy; praca zawodowa; fitness abstract fitness service market is currently dynamically growing in poland. as a result fitness services portfolio is rapidly broadening and clients interest in that matter escalates as well, therefore personal trainers profession seemed to be a great opportunity of employment for fitness enthusiasts nowadays. the main purpose of this study was to identify personal trainers occupational choices as there is very little publications in the field. for that purpose diagnostic survey with individual indepth interviews among working personal trainers was conducted. respondents stated that among many determinants the most important were: highly profitable job, easy access to the profession in poland, independence and flexibility, interpersonal relations with clients, work as a passion and further professional opportunities. keywords: personal trainer; occupational choice determinants; motives; work; fitness industry 1 dr aleksandra leśniewska, e-mail: aleksandra.lesniewska@awf.wroc.pl motywy podejmowania pracy w zawodzie trenera personalnego 19 wstęp dzisiejszy rynek pracy w polsce charakteryzuje się dużą dynamiką zmian przejawiającą się wzrostem mobilności zawodowej polaków. do wielu czynników determinujących tę dynamikę należy zaliczyć m.in. konieczność przekwalifikowywania się, wzrost popytu bądź spadek podaży na pracę w określonych sektorach gospodarki, mniejszą lojalność zatrudnionych, migrację zarobkową czy tworzenie się nowych miejsc pracy. jednym z obszarów polskiej gospodarki, w którym odnotowuje się zwiększone zainteresowanie pracą, ale i popytem na wytwór tej pracy, jest branża fitness, ze szczególnym uwzględnieniem usług treningu personalnego [1]. praca w charakterze trenera personalnego stała się dość atrakcyjną formą pracy zarobkowej w polsce, a powody skłaniające wielu młodych ludzi do podjęcia kariery w tego typu usługach fitness stały się przedmiotem dociekań w niniejszej publikacji. rynek usług fitness w polsce wciąż się rozwija [2], o czym świadczyć może ogromny przyrost liczby klubów fitness zapełniających się coraz większą liczbą klubowiczów uczęszczających na zajęcia ruchowe, widoczny w przekazie medialnym trend bycia “fit” wspierany sylwetkami znanych w świecie show biznesu i sportu twarzy, a także wysoka świadomość społeczeństwa o determinantach dobrego zdrowia i długiego życia. moda na zgrabną sylwetkę i bycie “fit” dodaje trenerom personalnym pracy, którzy w przeciwieństwie do swoich “kolegów po fachu” instruktorów fitness proponują klientom indywidualną formę współpracy o dużej specyfice. trener personalny oraz usługa treningu personalnego chociaż wokół profesji trenera personalnego w polsce, kwestii standaryzacji tego zawodu, jego prawnego i społecznego statusu, określenia wymagań kwalifikacyjnych oraz kompetencyjnych toczy się wiele dyskusji [3], a sami trenerzy różnią się od siebie percepcją pełnionej roli zawodowej [4], można stwierdzić, że są to specjaliści w branży fitness, którzy świadczą usługi o indywidualnym charakterze. amerykańska federacja trenerów personalnych podaje, że trener personalny posiada wiedzę, umiejętności oraz zdolności do projektowania zestawów ćwiczeń, prezentowania ich oraz asystowania przy ich bezpiecznym i efektywnym wykonywaniu dla osiągania indywidualnych celów klienta zorientowanych na zdrowie i poprawę sprawności [5]. do zasadniczych zadań trenera personalnego należy m.in. pomoc klientowi w osiąganiu wyznaczonego celu treningowego, podtrzymywanie dyscypliny treningowego oraz wysokiej motywacji klienta, edukowanie klienta w zakresie zdrowego stylu życia oraz techniki wykonywanych ćwiczeń, zapewnianie bezpieczeństwa podczas sesji treningowych głównie w zakresie korygowania błędów w technice, ale także właściwego doboru obciążeń treningowych [6]. trener personalny powinien posiadać wysokie kwalifikacje oraz kompetencje zawodowe, które w krajach zachodnich są ściśle określone i wymagane, jednak w polsce z uwagi na brak standardów kwalifikacyjnych dla tej grupy zawodowej, takich wymagań nie 20 aleksandra leśniewska określono. być może dlatego ogromna podaż w zawodzie trenera personalnego w polsce może być uzasadniania w dużej mierze łatwym dostępem do zawodu. motywy podejmowania pracy zawodowej wybór profesji jest dla wielu młodych ludzi trudną decyzją i niejednokrotnie determinuje na dłuższą metę specyfikę wykonywanych czynności, środowisko zawodowe, w którym jednostka będzie przebywać oraz perspektywy sukcesu zawodowego postrzegane przez pryzmat awansu stanowiskowego czy finansowego. badania z zakresu psychologii pracy i doradztwa zawodowego pokazują, że motywami wyboru i wykonywania określonego zawodu mogą być predyspozycje i talenty, preferencje i zainteresowania (koncepcje strukturalne hollanda, kudera, stronga, predigera etc.), profil osobowościowy jednostki, wyznawane wartości (teorie rozwojowe gottfredson, ginzberga, supera) [7], percepcja zawodu (atrakcyjność rynkowa, perspektywa zarobków, prestiż zawodu itp.), obrany kierunek kształcenia, wpływ grupy społecznej lub rodziny, czy aktualna sytuacja rodzinna/prywatna. niemniej mogą mieć one zewnętrzny i wewnętrzny charakter, a pojęcie motyw jest definiowane w niniejszej pracy jako “uzasadnienie dokonanego wyboru spośród alternatyw możliwości” [8]. a zatem będzie stanowiło argumentację wyjaśniającą podjęcie określonej decyzji związanej z wyborem zawodu. literatura przedmiotu odnosząca się do grupy zawodowej trenerów personalnych jest niezwykle uboga, nie znajduje się opracowań dotyczących podejmowanej tematyki zarówno w polskiej i jak i zagranicznej przestrzeni publikacji naukowych, tym bardziej uzasadniony wydaje się być kierunek prowadzonych badań oraz cel niniejszego opracowania. cel pracy, materiał i metody badawcze celem badań była identyfikacja motywów podejmowania pracy w zawodzie trenera personalnego w usługach fitness. z uwagi na niewielki dorobek naukowy w omawianej tematyce, w pracy zastosowano sondaż diagnostyczny z wykorzystaniem indywidualnych wywiadów pogłębionych (n=18). badaniami objęto trenerów personalnych ze stażem zawodowym min. 2 lata, których opinie posłużyły analizie jakościowej i wyodrębnieniu kluczowych czynników decyzyjnych oraz ich uzasadnieniu. materiał empiryczny stanowiła transkrypcja wywiadów o objętości kilkudziesięciu stron tekstu. badania prowadzone były w okresie od czerwca 2014 roku do grudnia 2015 roku na terenie wrocławia. tab. 1. charakterystyka próby badawczej liczebność próby [n] śr. wieku [lata] udział mężcz. [%] śr. stażu pracy [lata] 18 30 88 5 źródło: opracowanie własne na podstawie badań empirycznych. motywy podejmowania pracy w zawodzie trenera personalnego 21 wyniki trener personalny zawód atrakcyjny czy po prostu łatwo dostępny? w pierwszej fazie wywiadu respondenci zapytani zostali o kwestię dostępu do zawodu trenera personalnego w polsce oraz swoją opinię na temat uregulowań prawnych w tej sprawie. brak standardów kwalifikacyjnych był jednogłośnie negatywnie odbierany: „po uwolnieniu ustawy nie ma żadnych wymagań formalnych. w praktyce oznacza to, że trenerem personalnym może się nazwać każdy i jeśli ma ochotę, może prowadzić taką działalność bez posiada żadnych kompetencji i przygotowania merytorycznego. nawet nie trzeba mieć średniego wykształcenia. (...) coraz więcej osób będzie podejmować pracę bez odpowiednich kwalifikacji, ale ja myślę że rynek to zweryfikuje”. (tp_1) jednocześnie trenerzy dostrzegali potrzebę wprowadzenia takich standardów, nie tylko ze względu na zbyt łatwy w ich opinii dostęp do zawodu, ale także ze względu na świadomość oczekiwań klientów, którzy płacąc za usługę oczekują profesjonalizmu oraz wysokiej jakości: „jest to problem, bo powinno się spełniać jakieś wymagania, żeby ten zawód wykonywać. od paru lat zawód trenera został uwolniony, nie jest zawodem ogólnopolskim, zatwierdzonym prawnie jak tokarz, ślusarz, po prostu można sobie pójść do jakiejś szkoły i w dwa weekendy sobie zapewnić kurs tp. to są ciekawe informacje, ale podstawowe. i to jest problem, bo taka osoba ma już papierek. trafia do niego klient, który płaci 100 zł i korzysta z usług osoby nie do końca kompetentnej, gdzie klienci za takie pieniądze chcieliby profesjonalnego i poważnego podejścia”. (tp_4) trenerzy personalni wyraźnie wyrażali potrzebę ustanowienia swojej profesji bardziej elitarnej, pragnąc uznania dla czasu poświęconego na wieloletnie kształcenie: „trener a trener to różnica. są trenerzy, którzy postanawiają w miesiąc zostać trenerem personalnym, bo mają „zajawkę”, bo zobaczyli chodakowską, robią sobie kurs i mają certyfikat. a są też osoby, które żyją sportem, ukończyły studia (…), więc osoba, która przez 5 lat się uczy, będzie miała większe kompetencje niż osoba po kursie w miesiąc.” [tp 8] “moja praca to pasja” kolejny etap rozmów stanowiła refleksja nad motywacją do podjęcia pracy w charakterze trenera osobistego. respondenci konsekwentnie wskazywali podobne czynniki będące uzasadnieniem wysokiej atrakcyjności omawianej profesji, z czego w pierwszej kolejności wskazywali swoją pasję do aktywności fizycznej i sportu. 22 aleksandra leśniewska „od najmłodszych lat interesowałem się sportem (…), najpewniej się w tym czuję. w polskich realiach to jest najlepszy zawód związany ze sportem, w którym można normalne pieniądze zarabiać. ogólnodostępny i najłatwiejszy sposób.” (tp_9) “całe życie trenowałam, związana jestem ze sportem, wierzę w to, że można kształtować swoją sylwetkę dietą i treningiem, a jeśli w coś wierzymy, to można to robić, całe moje życie spędziłam w sporcie i nie wyobrażam sobie innej drogi.” (tp_4) z wypowiedzi badanych wynika, że trenerami personalnymi zostają niejednokrotnie entuzjaści aktywności fizycznej, byli zawodnicy, amatorzy sportu dla wszystkich, u których pasja do ruchu pojawiła się dużo wcześniej niż pomysł na karierę zawodową. a profesja trenera personalnego pozwala w opinii badanych łączyć tę pasję z pracą zarobkową. „lubię to, (…) satysfakcjonuje mnie praca z ludźmi, dużo się dzieje, widzę jak ludzie zaczynają pracę i jestem świadkiem ich metamorfoz, to daje satysfakcję.(…) poza tym lubię sport, zawsze coś trenowałem.” (tp_5) „pasja przerodziła się w profesję. lubię sport, aktywność, interesowałem się kulturystyką i modelowaniem sylwetki, łatwo chłonąłem wiedzę i po pewnym czasie stało się to moją pasją, którą starałem się przekuć w zawód.” (tp_3) „na pewno pasja, zawsze byłem pasjonatem sportu.” (tp_2) “sukcesem jest przyjemność z pracy, co to znaczy? robię to, co lubię. moje hobby. (...) to też dla mnie jest fajne w tej pracy – spotykanie ludzi, miejsc. to jest to moje hobby, ja strasznie lubię ludzi. mój sukces w pracy to 2 rzeczy: kompetencja w połączeniu z pasja (to musi być hobby).” (tp_15) satysfakcjonujące zarobki obok widocznego zaangażowania w aktywność ruchową, dość znamienne dla wypowiedzi respondentów było również dostrzeganie walorów finansowych wykonywanej pracy: “zawód wydaje się atrakcyjny, ze względów finansowych i samej organizacji pracy.” (tp_10) „kryteria były dwa: finansowe i żeby praca była pasją również, chciałam podjąć pracę w obszarze sportu i trener personalny wiąże się z najlepszymi zarobkami w tej branży.” (tp_1) „(...) powód finansowy zarabia się w tym zawodzie dosyć duże pieniądze jak na nasze polskie warunki”. (tp_12) profesja trenera personalnego jest ciekawą propozycją dobrze płatnej pracy dla pasjonatów sportu i aktywności fizycznej, tym wyższa jak się okazuje jej atrakcyjność. respondenci zaznaczali, że trudno o tak dochodową pracę na rynku motywy podejmowania pracy w zawodzie trenera personalnego 23 usług sportowo-rekreacyjnych, która jednocześnie nie wymagałaby wysokich kwalifikacji. “im więcej ma się treningów, tym większe są z tego przychody, po drugie robię to co lubię, a po trzecie lubię kontakt z ludźmi i dzielenie się pasją, bo większość ludzi z którymi współpracuje też zaraża się tym wszystkim, no i dzięki temu mamy o czym rozmawiać. (..) jak pracowałem tutaj pierwsze miesiące, to w ogóle nie patrzyłem na pieniądze, bardziej się chciałem rozwijać, ale to też jest sprzedaż, im więcej treningów, tym więcej zarobku. (...)” (tp_7) ciekawi ludzie i trwałe relacje niemniej istotny dla respondentów był aspekt społeczny wykonywanej pracy. jak twierdzili badani, to co ciekawe w zawodzie trenera personalnego, to możliwość poznawania wielu ciekawych ludzi oraz prowadzenia niebanalnych dialogów, które nie tylko uprzyjemniają klientowi czas przerw w treningu, ale także stanowią interesującą rozrywkę intelektualną dla ich opiekunów. “ja przede wszystkim lubię swoich klientów, nie dlatego że mi płacą, lubię swoich klientów, to się czuje czy będzie fajna relacja, czy będzie o czym porozmawiać w tych przerwach (...). jedna pani doktor w referencjach napisała o mnie: „trener z konsekwencją ojca i troskliwością matki, a przerwy okruszone niebanalną rozmową”. i faktycznie ten stoper idzie na bok, czasem trzeba wysłuchać i porozmawiać. (...) to są takie powody, że poznaje się dużo ciekawych osób, dużo ciekawych indywidualności, to przede wszystkim to.” (tp_3) “poznaje się dużo różnych ludzi (...) czasem można zbudować fajną znajomość, przyjaźń, a czasem jest tak, że można sobie coś załatwić, ktoś coś wie, można się poradzić, klienci też bywają pomocni.”(tp_16) co więcej, w opinii badanych treningi personalne to także niejednokrotnie szansa na zawarcie ciekawych i trwałych relacji, których niewątpliwymi korzyściami dla obu stron jest duża sympatia, pozytywne emocje i dużo potrzebnej w długofalowej i systematycznej pracy energii. “największą zaletą jest to, że przychodzę do pracy taka ‘nakręcona’ i wychodzę taka ‘nakręcona’. są oczywiście momenty, kiedy jestem zmęczona, ale tą największą zaletą są klienci. oni potrafią przekazać energię, to, że wchodzą i już się cieszą, że przyszli, jak są efekty i są zadowoleni to nas to buduje, to właśnie to sprawia mi najwięcej przyjemności i głównie o to chodzi w tym wszystkim chodzi. (...) energia. relacje z klientami, niektórzy są tacy, że nie przestają się śmiać, przychodzą tacy ‘nakręceni’ i takich wystarczy tylko popchnąć… te relacje są także poza siłownią, czasem wyjdziemy na kawę, porozmawiamy o diecie, czy o treningach, piszemy do siebie na fc, smsy … to tworzy relacje.” tp_9 24 aleksandra leśniewska „ta relacja z klientem jest czasem bardzo bliska. z niektórymi klientami spotykam się prywatnie, chodzimy na kawę. (…) to więź. przez jakiś czas można osiągać efekt, o jaki chodziło w treningu, ale później mniej się zmienia. (…)natomiast sporo się zmienia w życiu klienta, on przychodzi i opowiada o tym. chodzi o tą relację.” (tp_7) elastyczność oraz niezależność poza wyraźnym dostrzeganiem finansowych walorów w swojej pracy, trenerzy personalni doceniali również możliwość dopasowywania grafiku pracy do swoich potrzeb, pracy w wyznaczonych przez siebie i ustalonych z klientem godzinach sesji treningowych. “zawód wydaje się atrakcyjny, ze względów finansowych i samej organizacji pracy. (...) z mojego punktu widzenia, największą zaletą zawodu trenera personalnego jest to, że można sobie dowolnie organizować grafik pracy. chciałam podjąć pracę w obszarze sportu i trener personalny wiąże się z najlepszymi zarobkami jeśli chodzi o branżę sportową. kryteria były dwa i finansowe i żeby praca była pasją również. a inne zawody? trener przygotowania motorycznego, instruktor itp. to są zawody nieopłacalne. poza tym preferuje pracę jeden na jeden.” (tp_14) niemniej trenerzy wskazywali także, że ta dowolność w planowaniu swojego czasu pracy w niektórych przypadkach bywa ograniczona, a zadowolenie klienta ma dla nich większą wagę, aniżeli własny komfort w określonych sytuacjach. “z jednej strony mogę się ‘dogadać’ z klientem i to jest plus, ale czasami klient, skoro płaci, może mieć wymagania i chcieć się spotkać w terminie, który jemu najbardziej odpowiada, choć wiadomo, że mi też musi pasować. staram się być pod ich dyspozycje, tym bardziej chcąc pokazać swój profesjonalizm. chociaż nie wiem czy to jest aż taki wielki minus, bo osoby pracujące na etacie zawsze muszą być w pracy od do.” (tp_17) trener personalny profesja na lata? ostatnim zagadnieniem poruszanym podczas wywiadu z trenerami było pytanie dotyczące wizji swojej kariery zawodowej na przestrzeni kilku lub kilkunastu lat. co znamienne dla próby badawczej, wszyscy respondenci deklarowali chęć pozostania w branży fitness, albo w charakterze trenera personalnego w ramach pracy dodatkowej, bądź na stanowisku kierowniczym w klubie fitness, prowadząc własną firmę lub podejmując pracę szkoleniową. “nawet jeśli teraz rozwijam się jako trener personalny, to za 10 lat to chyba już nie będę tutaj (...) czasem widzę to jako druga pracę, może będę prowadził własne studio treningu personalnego albo byłbym szkoleniowcem, ale to wiąże się ze rozwojem i coraz wyższymi kwalifikacjami.” (tp_9) motywy podejmowania pracy w zawodzie trenera personalnego 25 “za 10 lat widzę się na stanowisku dyrektora, na pewno menedżera klubu. na pewno stanowisko kierownicze, zarządzanie personelem w branży sportowej. to będzie szło obok treningu personalnego, ale już z przyjemności.” (tp_5) “chciałabym robić to samo, jeśli zdrowie pozwoli. za 10 to jest ok., za 20 będę mieć 50… (...) starszy instruktor będzie wzbudzał zaufanie u starszych osób, a świadomość trenowania u starszych osób też jest duża. ale myślę, że starsza pani około 50-60 r.ż. nie pójdzie do 20-latka zaraz po kursie, bo wolałaby do osoby, która ma większe doświadczenie i ją lepiej zrozumie.” (tp_13) związek z branżą fitness wydaje się zatem dla trenerów dość silny, ale również perspektywiczny. na uwagę również zasługuje fakt, że wszyscy respondenci traktują swoją pracę w charakterze zatrudnienia tymczasowego albo jako profesję poboczną, zorientowaną na dodatkowe przychody w przyszłości. wnioski przedstawiona analiza wybranych wypowiedzi respondentów wyraźnie wskazuje na szereg korzyści wynikających z podejmowania pracy w charakterze trenera personalnego będących jednocześnie prezentacją motywów podejmowania pracy w tym zawodzie. wypowiedzi trenerów personalnych świadczą o tym, że mają oni świadomość, co stanowi kluczową przewagę tego kształtującego się jeszcze na polskim rynku usług fitness zawodu. do najczęściej wskazywanych motywów podejmowania zatrudnienia w zawodzie trenera personalnego respondenci zaliczyli przede wszystkim swoje zamiłowanie do aktywności fizycznej lub sportu wynikające najczęściej z doświadczeń zawodniczych lub amatorskiego uprawiania aktywności ruchowej. jak wskazują dane metryki badanych, zdecydowana większość trenerów personalnych to byli lub wciąż aktywni sportowo zawodnicy. kolejną ważną determinantą uprawiania profesji trenera osobistego było łączenie pracy z pasją. w przypadku aktywnych fizycznie ludzi, którzy mają za sobą lata doświadczeń w przestrzeni sportowej oraz wciąż dużą motywację do uprawiania aktywności ruchowej, to idealny model kariery zawodowej, na którą składa się realizacja pasji i praca zarobkowa. ten ostatni element również wydawał się być kluczowy w opinii respondentów. pojedyncze sesje treningowe, ale także całe programy treningów to usługi, których wartość rynkowa w porównaniu do innych świadczonych w branży sportowo-rekreacyjnej jest dość wysoka. nie bez powodu trenerzy wskazywali właśnie wysokie zarobki jako kluczowy czynnik wpływający na percepcję atrakcyjności zawodu. do innych wskazywanych motywów podejmowania pracy w charakterze osobistego trenera należą: niezależność i elastyczny czas pracy, możliwość nawiązywania ciekawych relacji, możliwość poznawania ciekawych ludzi oraz niezwykle gratyfikujące relacje, jakie się w efekcie współpracy z klientem tworzą. jak się okazuje, trening personalny to nie tylko seria ćwiczeń wykonywana pod 26 aleksandra leśniewska okiem specjalisty, ale także okazja do wielu interesujących rozmów. i te dialogi stanowią dla obu stron korzyść, którą trenerzy personalni potrafili dostrzec i która stanowi dla nich ważny aspekt ich pracy. podsumowanie niewątpliwie dynamicznie rozwijający się zawód trenera personalnego w polsce to atrakcyjna oferta propozycja pracy zarobkowej dla wielu pasjonatów ruchu fitness, byłych i aktualnych sportowców, która wyraźnie odzwierciedla zainteresowanie i zapotrzebowanie rynkowe na tego typu profesje i która, jak pokazują statystyki, cieszy się na chwilę obecną dużym powodzeniem. zastanawia jednak fakt, czy ten trend to jedynie reakcja rynku pracy na chwilowy popyt w branży fitness, trend mody i dobra szansa na zarobek dla młodych, szybko uczących się i przedsiębiorczych ludzi, czy też początek pewnego kierunku zmian w branży fitness i oferta na pracę przez całe życie. nie ulega jednak wątpliwości, że wśród wskazywanych uzasadnień podejmowania pracy w charakterze trenera personalnego znalazły się nie tylko motywy o charakterze zewnętrznym (wysokie zarobki, łatwy dostęp do zawodu), ale także wewnętrzne (praca jako pasja, relacje interpersonalne, niezależność i elastyczność, perspektywy zawodowe w dalszej karierze), których zakres i ranga w opinii respondentów wydaje się być nie mniej istotna. literatura: [1] worldwide survey of fitness trends for 2015, 2016, 2017 acsm's health & fitness journal, dostęp online: http://journals.lww.com/acsmhealthfitness/pages/results.aspx?txtkeywords=worldwide+survey+of+fitness+trend s [2] european health & fitness market report 2015. [3] leśniewska a., stosik a. (2016) kwalifikacje i kompetencje trenerów personalnych a oczekiwania rynku pracy, journal of education, health and sport, 6(9). [4] leśniewska a. (2016) identyfikacja trenerów personalnych w usługach fitness, praca doktorska awf wrocław. [5] the role of personal trainer [online], https://www.nfpt.com/the-role-of-apersonal-trainer, [dostęp 15.03.2017]. [6] chiu w., lee y., lin t. (2011) innovative services in fitness clubs: personal trainer competency needs analysis, international journal of organizational innovation, 3(3). [7] bajcar b., borkowska a., czerw a., gąsiorowska a., nosal cz. (2006) psychologia preferencji i zainteresowań zawodowych. przegląd teorii i metod. zeszyty informacyjno-metodyczne doradcy zawodowego, zeszyt nr 34, warszawa. [8] ossowska m. (1958) motywy postępowania. kiw, warszawa. quality in sport 3 (2) 2016, s. 7-17, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 30 i 2016, praca została przyjęta do druku 28 v 2016 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2016.015 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/ 735268 7 wojciech idzikowski 1 akademia wychowania fizycznego we wrocławiu prezentacja marki osobistej sportowca i dostarczanie wartości dla sponsora presentation of the athlete's personal brand and delivering value to the sponsor streszczenie artykuł jest jednym z pierwszych kroków badawczych autora w kierunku identyfikacji zagadnienia jakim jest komunikacja marki osobistej sportowca poprzez narzędzia ict. w pierwszym etapie (badań poznawczych) artykułu zaprezentowany jest przegląd wybranego dorobku teoretycznego, który może posłużyć za fundament dalszych rozważań badawczych w tym zakresie. w części drugiej projektującej autor podejmuje próbę przedstawienia referencyjnych metodyk, dzięki którym sportowiec będzie mógł w ekonomicznie bardziej efektywny sposób zaprezentować swoją markę i dostarczyć większy poziom wartości we współpracy ze sponsorem. słowa kluczowe: marka osobista, sport, sponsoring abstract the article is one of the author’s first research steps on his way to identify the concept of personal brand communication of a sportsperson with the use of ict tools. the cognitive stage of the article presents the overview of selected theoretical achievement, which may serve as the basis for further research considerations within this area. in the second part – designing – the author attempts to present the reference methodology thanks to which a sportsperson will be capable of presenting in a more economically effective way their personal brand and providing a higher level of value while cooperating with a sponsor. keywords: personal brand, sport, sponsoring 1. wprowadzenie osiągnięcia sportowe w prezentacji komunikacji marki przed sponsorem są jednym z najsolidniejszych argumentów pozwalających na zawarcie kontraktu. jednak nie zawsze przy takich samych rezultatach sportowych można osiągnąć te 1 dr wojciech idzikowski, e-mail: wojciechidzikowski@gmail.com 8 wojciech idzikowski same wyniki ekonomiczne. w pracy oparto się na założeniu, że sportowcy w pozyskiwaniu sponsora muszą konkurować ze sobą, nie tylko osiągnięciami, ale także komunikacją marki. zgodnie z założeniami teorii orientacji marketingowej (armstrong, kotler, 2012, s. 43) osiągnięcie celów firmy zależy od poznania i zrozumienia potrzeb oraz pragnień rynków docelowych (w omawianym przypadku, sponsorów). celem artykułu jest przedstawienie koncepcji teoretycznych i zaprojektowanie referencyjnych metodyk dla: prezentacji marki osobistej sportowca i dostarczania wartości w relacjach sponsorskich. ponieważ prowadzone badania są na wczesnym etapie, w pracy posłużono się rozumowaniem indukcyjnym, a realizowane badania mają charakter opisowo-eksploracyjny. niewystarczający do ilościowej walidacji hipotez, przez wzgląd na nieosiąganie statystycznie reprezentatywnej próbki. opierając się na ogólnym modelu skuteczności marketingowej (rys. 1), praca została zrealizowana w dwóch etapach: poznawczym i projektującym. rys. 1. warunki skuteczności działań marketingowych źródło: kłeczek r., marketing i wartość, metodologiczne aspekty badania skuteczności działań marketingowych, wyd. ue we wrocławiu, str. 47, wzorowane na: rust r. t., ambler t., carpenter g. s., kumar v., srivasava r. k., measuring marketing productivity: current knowledge and future directions, “jurnal of marketing”, october 2004, s. 76-89; srovastava r. k., shervani t. a., fahey l., market-based assets and shareholder value: a framework for analysis, “jurnal of marketing”, january 1998, 62, 1, s. 2-18; keller k. l., conceptualizing, measuring and managing customer based brand equity, “jurnal of marketing”, january 1993, s. 1-22; rappaport a., creating shareholder value. a guide for managers and investors, the free press 1986. część poznawcza artykułu została przedstawiona w obszarach: wiedza o marce (ofercie) świadomość i wizerunek oferty, oraz w drugiej części: czynniki wzrostu wartości, npv. w części projektującej zaprezentowana została referencyjna metodyka prezentacji marki osobistej sportowca i dostarczania wartości w relacjach sponsorskich. decyzje i działania marketingowe wiedza o marce (ofercie) świadomość i wizerunek oferty zachowania grup docelowych czynniki wzrostu wartości, npv wartość dla akcjonariu szy warunki otoczenia prezentacja marki osobistej sportowca i dostarczanie wartości dla sponsora 9 2. prezentacja marki osobistej sportowca i dostarczanie wartości dla sponsora ujęcie teoretyczne budowanie wiedzy o marce (ofercie) sportowca prezentowane jest na trzech głównych poziomach komunikacji 2 :  cechy – rozumianej jako prezentacja wszystkich osiągnięć danego sportowca.  korzyści – rozumianej jako opis sposobu wykorzystania produktu przygotowany dla klienta.  przekonań i wartości – czyli dostarczenie odbiorcy ładunku emocjonalnego wykraczającego poza prezentacje cech produktu oraz korzyści z nim związanych. przede wszystkim dąży się do zaciekawienia, zaskoczenia lub wzbudzenia pasji, która będzie częścią doświadczania marki. trudność wynikająca z wykorzystania prezentowanych poziomów komunikacji marki we współpracy sportowca ze sponsorem polega na potrzebie budowania ilościowych dowodów zasadności poczynionych inwestycji. dlatego też trudno jednoznacznie wskazać czy prezentacja komunikacji marki z poziomu przekonań i wartości w tym obszarze jest uzasadniona. podążając tym tokiem rozumowania, zgodnie z prezentowanymi przez kłeczek r. konkluzjami (tab. 1) jednym z najważniejszych czynników wzrostu wartości oferty uczestników relacji b2b (ang. business to business) jest prezentacja możliwości zwiększenia współczynnika npv (wartości zaktualizowanej netto, ang. net present value) dla klienta (czyli ilościowych dowodów – korzyści – związanych z inwestycją). suma przyszłych zdyskontowanych przepływów pieniężnych, czyli npv wyrażone jest wzorem: npv = ∑ ncf1 (1 + k)t 𝑛 𝑡=0 gdzie: ncft przepływ pieniężny netto będący miarą korzyści netto, k – stopa dyskontowa, n okres życia przedsięwzięcia inwestycyjnego. źródło: rogowski w., michalczewski a., zarządzanie ryzykiem w przedsięwzięciach inwestycyjnych, wyd. oficyna ekonomiczna, kraków 2005, str. 71. u podstaw założeń kłeczka r. leży przekonanie, że konstrukcja prezentacji marki w relacjach b2b będzie bardziej skuteczna ekonomicznie jeżeli jej odbiorca otrzyma wartościową informację – dowód, o tym w jaki sposób dzięki inwestycji zwiększy swoje npv. w omawianym przypadku relacji pomiędzy sportowcem, a potencjalnym sponsorem można rozumować na podstawie przedstawionych wniosków, że najważniejsze będzie budowanie przekonania o tym w jaki sposób 2 opracowanie własne na podstawie: armstrong g., kotler p., marketing wprowadzenie, wyd. wolters kulwer business, warszawa 2012, s.340 10 wojciech idzikowski dzięki inwestycji zwiększy on swoje przyszłe przepływy pieniężne (npv). prezentacja czynników wartości znajduje się w tab. 1. tabela 1. czynniki wzrostu wartości: wykorzystanie w zarządzaniu własnym biznesem i opisie ofert na rynku business-to-business finansowe czynniki wzrostu wartości wykorzystanie koncepcji czynników wzrostu wartości w zarządzaniu wartością własnego biznesu wykorzystanie koncepcji czynników wzrostu wartości w opisie oferty na rynku okres zdolności biznesu do tworzenia wartości jak mogę wydłużyć okres zdolności mojego biznesu do tworzenia wartości jak moja oferta może wpłyną cna wydłużenie okresu zdolności biznesu mojego (potencjalnego) klienta do tworzenia wartości tempo wzrostu sprzedaży jak mogę zwiększyć tempo wzrostu sprzedaży jak moja oferta może zwiększyć tempo wzrostu sprzedaży mojego (potencjalnego) klienta marża zysku operacyjnego jak mogę zwiększyć marżę zysku operacyjnego jak moja oferta może zmniejszyć stopę podatku dochodowego mojego (potencjalnego) klienta stopa podatku dochodowego jak mogę zmniejszyć stopę podatku dochodowego jak moja oferta może zmniejszyć stopę podatku dochodowego mojego (potencjalnego) klienta inwestycje w aktywa trwałe jak mogę zwiększyć efektywność inwestycji w aktywa trwałe jak moja oferta może zwiększyć efektywność inwestycji w aktywa trwałe mojego (potencjalnego) klienta inwestycje w kapitał obrotowy jak mogę zwiększyć efektywność inwestycji w kapitał obrotowy jak moja oferta może zwiększyć efektywność inwestycji w kapitał obrotowy mojego (potencjalnego) klienta koszt kapitału jak mogę zmniejszyć koszt kapitału mojego biznesu jak moja oferta może zmniejszyć koszt kapitału mojego (potencjalnego) klienta źródło: kłeczek r., marketing i wartość, metodologiczne aspekty badania skuteczności działań marketingowych, wyd. ue we wrocławiu, str. 113. na tej podstawie można przyjąć, że przygotowanie oferty sponsorskiej powinno obejmować prezentację wszystkich przedstawionych czynników. oczywiście nie będzie to możliwe w przypadku każdego kryterium, jednak stanowi fundament pod konstrukcję przekonania, w zakresie przedstawienia korzyści, które mogą być dla sponsora podstawą decyzji zakupowej. badania dowodzą, że przedsiębiorstwa, które bezpośrednio zaangażowały swoich klientów w proces innowacji i tworzenia nowych produktów, uzyskują dwukrotnie większy zwrot zaangażowanych środków oraz trzykrotnie wyższy zysk operacyjny niż firmy, które tego nie robią (cooper, 2006, s. 19-23). dlatego uzasadnione jest zaprezentowanie projektu implementacji metody lean startup do potrzeb zwiększania wartości dla sponsora. metoda ta może także posłużyć jako kanwa dalszych działań podejmowanych do zwiększenia ekonomicznej rentowności w procesach pozyskiwania sponsorów. u jej podstaw leży przekonanie, że skuteczność działań marketingowych powinna odbywać się w ciągłym kontakcie z otoczeniem i w etapach cyklu (lean startup), którymi są (riese, 2012, s. 69): idea, budowanie, produkt, mierzenie, dane, nauka. zgodnie z założeniami metody, skuteczność działań przedsiębiorcy uzależniona jest od optymalnej realizacji całego prezentacja marki osobistej sportowca i dostarczanie wartości dla sponsora 11 cyklu w odpowiednio dobranych iteracjach. dodatkowym założeniem jest oddzielenie etapów: weryfikacji hipotezy wartości i skalowania działań. dopiero gdy zrealizowany cykl wykaże oczekiwane rezultaty (dane), wtedy działanie powinno się powtarzać (skalować), czyli dalsze inwestycje związane z jego realizacją powinny być zwiększane. do czasu osiągnięcia takiego stanu nie powinno się przygotowywać gotowego produktu, tylko mvp (ang. minimum viable product, produkt minimalnej wartości) rozumianego jako reprezentację „unikalnej propozycji wartości 3 ” badanego modelu biznesowego i tak długo oceniać zachowania klientów aż nie osiągnie się uzasadnienia dla skalowania inwestycji. kolejną koncepcją przydatną do pomiaru i zwiększania wartości jest prezentowany przez kumara v. (dobiegała-korona, 2010, s. 29) cykl życia klienta (rys. 2), przedstawiający krzywą wartości wskaźnika clv (ang. customer lifetime value, wartość klienta w cyklu życia, analogicznie jak w przypadku wskaźnika npv będącego sumą zdyskontowanych przepływów pieniężnych osiąganych dla danego: klienta, grupy klientów lub całego rynku) (kumar 2010, s. 89). rys. 2 typowy przebieg cyklu życia klienta źródło: kumar v., zarządzanie wartością klienta, warszawa 2010, s. 22. na rysunku 2 zaprezentowano wartości współczynnika clv, które za pośrednictwem realizowanej strategii zarządzania wartością klienta w obszarach: pozyskania, utrzymania i odpływu, co do zasady, zwiększają jego wartość. prezentacja wskaźnika clv sportowca dla sponsora może być kluczowym argumentem w negocjacjach sprzedażowych. 3. referencyjna metodyka prezentacji marki osobistej sportowca i dostarczania wartości w relacjach sponsorskich referencyjna metodyka przygotowana została w oparciu o analizę case studies ponad pięćdziesięciu firm z różnych branż, które wprowadzały nowy produkt na rynek. badania wykonane zostały na przełomie dwa tysiące piątego i 3 opracowanie (tłumaczenie) własne na podstawie: maurya a., running lean: iterate from plan a to a plan that works, [w:] robotham m., mark robotham's blog, https://succinctstories.wordpress.com/ [dostęp: 22.09.2015], na podstawie kanwy businessmodelgeneration.com efekt strategii typowa linia clv strategie pozyskania strategie utrzymania strategie odpływu czas 12 wojciech idzikowski dwa tysiące piętnastego roku. na tej podstawie przyjęto następujące założenia, będące podstawą do realizacji dalszej części pracy:  bez względu na prowadzoną strukturę sprzedaży (b2b czy b2c) najbardziej uzasadnioną ekonomicznie formułą promocji jest tworzenie marki osobistej, która uwiarygodnia komunikację (komunikacja h2h, ang. human to human).  w kształtowaniu komunikatów marki (szczególnie w obszarze ict) możliwe jest i powinno się stosować podejście leanowe 4 , gdzie przeprowadza się iteracje pomiędzy wprowadzeniem mvp, a pozyskiwaniem danych z rynku.  najbardziej korzystną formułą komunikacji marki sportowca będzie podjęcie próby poszukiwania odpowiedzi na pytanie w jaki sposób dzięki inwestycji marketingowej zwiększy on swoje npv. czyli prezentacja cech, osiągnięć sportowca, jest podstawowym zadaniem, jednak powinno się dążyć do prezentowania korzyści, najlepiej finansowych dla sponsora. na tej podstawie zaproponowane zostały dwie metodyki pozwalające dokonywać odpowiednio: prezentacji marki osobistej sportowca, która by pozwalała na wskazanie ekonomicznych/medialnych korzyści dla sponsora oraz dostarczać dla niego jak największą wartość. 3.1. referencyjna metodyka prezentacji osiągnięć marki osobistej sportowca o ile prezentacja dokonań sportowca jest przedsięwzięciem stosunkowo prostym, tak dodatkowym uzupełnieniem (przenoszącym poziom prezentacji z: „cechy” na „korzyść”), jest dostarczenie informacji o zachowaniach klientów pozostających w relacji z marką. co jest jednym z najlepszych argumentów pozwalających na prognozowanie wzrostu npv dla sponsora, występującego w roli inwestycyjnej. odwołując się do najbardziej klasycznej kategoryzacji realizowanych strategii marketingowych można wyróżnić 5 : pchanie (ang. push) i ciągnięcie (ang. pull). model prezentacji osiągnięć marki osobistej sportowca został przedstawiony na rys. 3. w prezentowanej metodyce w obszarze strategii pull, sugeruje się wykorzystanie danych z poszczególnych lejków sprzedażowych 6 , gdzie prezentacja ilościowa i ekonomiczna jest dowodem na rentowność inwestycji i reprezentuje korzyść jaką osiągnie sponsor ze swojej inwestycji. drugi aspekt prezentowanej metodyki odwołuje się do identyfikacji zachowań klientów w obszarze ich reakcji na udostępnianą treść w mediach 4 odwołanie do cyklu lean startup prezentowanego wcześniej. 5 najbardziej klasyczne kotlerowskie ujęcie. 6 definiowanych jako: teoretyczna droga, którą pokonuje konsument aż do momentu zakupu. będą to etapy zawierające informacje o zachowaniach konsumentów (ich liczebności) na etapach umieszczenia informacji o marce sportowca, aż do decyzji zakupowej. prezentacja marki osobistej sportowca i dostarczanie wartości dla sponsora 13 (głównie przez ict), oraz weryfikacji który komunikat marki, jako innowacja, dostarcza największych przyrostów wartości 7 . rys. 3. referencyjna metodyka prezentacji marki osobistej sportowca, prezentacja graficzna źródło: idzikowski w., wykorzystanie nowoczesnych mediów do tworzenia modeli biznesowych na przykładzie branży sportowej, [w:] kopecka-piech k. (red.), innowacyjność przemysłów kreatywnych, media a sport, wyd. akademia wychowania fizycznego we wrocławiu, katedra komunikacji i zarządzania w sporcie, wrocław 2015, s. 157 na podstawie: project life mastery, how to create an online business that makes money 24/7, https://www.youtube.com/watch?v=bg1fpokeh4q, [dostęp: 29.09.2015], publikowany także w: idzikowski w., wprowadzanie innowacji dla komunikacji marki osobistej w sporcie, metoda lean startup i przedstawienie możliwego kierunku doskonalenia, zmiana warunkiem sukcesu – konferencja 2015, materiały publikowane w zeszytach naukowych ue wrocław, publikacja w cyklu wydawniczym. szczególnie uzasadnione w tym modelu jest prowadzenie szacunków wartości wskaźnika clv, który jest jedną z najlepszych ilościowych reprezentacji uzasadniających wybór przy nawiązywaniu współpracy sponsora ze sportowcem. sama jego prezentacja może stać się unikalną propozycją wartości oferty sportowca 8 . szczególne uzasadnienie wykorzystania w tych działaniach mają 7 zob. idzikowski w., wprowadzanie innowacji dla komunikacji marki osobistej w sporcie, metoda lean startup i przedstawienie możliwego kierunku doskonalenia, zmiana warunkiem sukcesu – konferencja 2015, materiały publikowane w zeszytach naukowych ue wrocław, publikacja w cyklu wydawniczym 8 zob. maurya a., running lean: iterate from plan a to a plan that works, [w:] robotham m., mark robotham's blog, https://succinctstories.wordpress.com/ [dostęp: 22.09.2015], na podstawie kanwy businessmodelgeneration.com strategia push – realizowana w poszczególnych kanałach dotarcia do klienta strategia pull – realizowana w cyklach, darmowego udostępniania treści oraz do-sprzedaży kolejnych produktów darmowa treść do-sprzedaż lejki sprzedażowe do-sprzedaż zysk 14 wojciech idzikowski medialne narzędzia pomiaru prezentacji marki (ict), które w sposób bezpośredni i natychmiastowy dostarczają ilościowych danych niezbędnych do prowadzenia dalszych obliczeń i przyjmowania kolejnych wniosków. celem zastosowania prezentowanej metodyki jest budowanie argumentacji – opartej na „korzyści” jaką niesie za sobą inwestycja marketingowa. czyli przekonanie potencjalnego sponsora o tym, że marka osobista sportowca jest wartościowa, a możliwość zwrotu obarczona bardzo małym ryzykiem. 3.2. referencyjna metodyka dostarczania wartości dla sponsora istnieje uzasadnienie do zastosowania podejścia lean startup w dostarczaniu wartości dla sponsora. zgodnie z założeniami omawiane inwestycje mogą zostać podzielone na mniejsze obszary i weryfikowane co do osiąganych finansowych rezultatów (tak aby możliwe było zaprezentowanie wzrostów npv na poszczególnych etapach budowania współpracy). uproszczona wersja tego podejścia została zaprezentowana na rysunku 4. rys. 4. referencyjna metodyka dostarczania wartości dla sponsora, prezentacja graficzna źródło: opracowanie własne. prezentowany model realizowany jest w cyklu, gdzie poszczególne etapy zostały nazwane: idea komunikacji marki, mvp, oraz clv. idea komunikacji marki wprowadzana innowacja związana z inwestycją sponsorską na tym etapie opisywana jest za pomocą modelu biznesowego 9 , w którym określa się dziewięć obszarów: problem, rozwiązanie, unikalna propozycja wartości, niesprawiedliwa przewaga, kanały, segment, kluczowe wskaźniki (może to być clv), przychody i koszty. tak przygotowany opis jest podstawą do przystąpienia do etapu drugiego. 9 zob. idzikowski w., wprowadzanie innowacji dla komunikacji marki osobistej w sporcie, metoda lean startup i przedstawienie możliwego kierunku doskonalenia, zmiana warunkiem sukcesu – konferencja 2015, materiały publikowane w zeszytach naukowych ue wrocław, publikacja w cyklu wydawniczym; zob. maurya a., running lean: iterate from plan a to a plan that works, [w:] robotham m., mark robotham's blog, https://succinctstories.wordpress.com/ [dostęp: 22.09.2015], na podstawie kanwy businessmodelgeneration.com 1. idea komunikacji marki, opisana za pomocą modelu biznesowego 2. mvp, weryfikowany w etapach: hipoteza, eksperyment, ocena 3. clv=? prezentacja marki osobistej sportowca i dostarczanie wartości dla sponsora 15 mvp zdefiniowanie produktu minimalnej wartości, czyli takiego który przy możliwie jak najmniejszych nakładach finansowych reprezentował by główne założenia modelu biznesowego. weryfikacja mvp następowała by tutaj w etapach: określenia hipotezy (w taki sposób by podjęty eksperyment mógł dostarczyć wartościową dla nas wiedzę w zakresie kontynuowania procesu sponsorskiego), przeprowadzenia eksperymentu (jedną z najbardziej dogodnych form do realizacji tego zadania jest wykorzystanie narzędzi ict do tego celu), oraz finalnie przeprowadzenie oceny (pozyskanie danych z całego procesu). clv mierzone jest na końcu jako wynik inwestycji sponsora. na tej podstawie możliwa jest zmiana idei komunikacji marki i stworzenie nowej konstrukcji modelu biznesowego. albo w przypadku osiągnięcia zadowalających rezultatów, przystąpienie do skalowania inwestycji marketingowej. przy wykazaniu, że dana konstrukcja prezentacji marki jest uzasadniona, istnieje duże prawdopodobieństwo, że dalsze etapy przeprowadzania inwestycji okażą się także rentowne. 4. podsumowanie personalizacja przekazu, połączona z wykorzystaniem nowoczesnych mediów pozwana nie tylko dystrybuować treść, ale także budować relacje z odbiorcami. i to te relacje są (oczywiście obok emocji związanych z np. wydarzeniem sportowym) przedmiotem inwestycji marketingowych sponsorów. przykłady sportowców o dużej wartości medialnej można mnożyć, to oni stają się osobami opiniotwórczymi, którzy promując dany produkt mogą realnie wpływać na npv sponsora. przedstawienie dowodu, weryfikacji hipotezy wartości, przedstawione w ofercie może stać się jednym z istotnych przewag konkurencyjnych, na podstawie których sponsor wybierze daną ofertę. przedstawiony artykuł jest prezentacją wyników badań o stosunkowo małym zaawansowaniu. co uzasadnione też jest przez opisowo-eksploracyjny charakter pracy. autor przede wszystkim położył największy nacisk w części poznawczej na prezentację najważniejszych założeń teoretycznych, które pozwoliły by zbudować fundament rozumowania, na podstawie którego przedstawiono referencyjne metodyki. uzupełnienia wymaga część empiryczna, a w szczególności zwiększenie ilości przebadanych organizacji. co będzie kontynuowane w dalszych etapach postępowania badawczego. z punktu realizacji celu utylitarnego, najważniejsze dla autora było przedstawienie referencyjnych metodyk, które mogą zostać wykorzystane w poszukiwaniu sponsorów dla sportowców. w ujęciu systemowym struktura realizacji prowadzonego procesu badawczego, także odwołuje się do modelu lean startup, a dokładniej etapów: produkt, mierzenie, dane. gdzie identyfikowana jest (w ujęciu badawczym „czarnej skrzynki”) komunikacja marki osobistej przez narzędzia ict, rys. 5. 16 wojciech idzikowski rys. 5 prezentacja graficzna procesu badawczego, ujęcie holistyczne źródło: opracowanie własne. z punktu widzenia naukowego, artykuł uzasadnia prowadzenie dalszych badań nad identyfikacją komunikacji marki osobistej sportowców przez wykorzystanie narzędzi ict. następująca rewolucja związana z możliwościami wykorzystania nowoczesnej technologii wpływa nie tylko na: prezentację marki, ale także pozwala na dostarczanie większej wartości (npv) dla sponsora. dzięki temu współpraca pomiędzy wskazanymi podmiotami, opiera się nie tylko na poziomie wymiany informacji o cechach, ale dąży do osiągania obopólnej korzyści – zwiększania wartości z transakcji. literatura 1. armstrong g., kotler p., marketing wprowadzenie, wyd. wolters kulwer business, warszawa 2012, s.43. 2. cooper r. g., formula for success, „marketing management”, marzeckwiecień 2006, str. 19-23; jaruzelski b., dehoff k., the global innovations of 1000, “strategy + business” 2007. 3. dobiegała-korona b., doligalski t. (red.), zarządzanie wartością klienta, warszawa 2010r., s. 29. 4. idzikowski w., wprowadzanie innowacji dla komunikacji marki osobistej w sporcie, metoda lean startup i przedstawienie możliwego kierunku doskonalenia, zmiana warunkiem sukcesu – konferencja 2015, materiały publikowane w zeszytach naukowych ue wrocław, publikacja w cyklu wydawniczym. 5. keller k. l., conceptualizing, measuring and managing customer based brand equity, “journal of marketing”, january 1993. 6. kłeczek r., marketing i wartość, metodologiczne aspekty badania skuteczności działań marketingowych, wyd. ue we wrocławiu. 7. kopecka-piech k. (red.), innowacyjność przemysłów kreatywnych, media a sport, wyd. akademia wychowania fizycznego we wrocławiu, katedra komunikacji i zarządzania w sporcie, wrocław 2015. 8. kumar v., zarządzanie wartością klienta, warszawa 2010. 9. maurya a., running lean: iterate from plan a to a plan that works, [w:] robotham m., mark robotham's blog, produkt komunikacja marki osobistej przez narzędzia ict dane prezentacja marki osobistej sportowca i dostarczanie wartości dla sponsora 17 10. https://succinctstories.wordpress.com/ [dostęp: 22.09.2015], na podstawie kanwy businessmodelgeneration.com. 11. rappaport a., creating shareholder value. a guide for managers and investors, the free press 1986. 12. riese e., metoda lean startup, wyd. one press, gliwice 2012r., str. 69 13. rogowski w., michalczewski a., zarządzanie ryzykiem w przedsięwzięciach inwestycyjnych, wyd. oficyna ekonomiczna, kraków 2005. 14. rust r. t., ambler t., carpenter g. s., kumar v., srivasava r. k., measuring marketing productivity: current knowledge and future directions, “journal of marketing”, october 2004 15. srovastava r. k., shervani t. a., fahey l., market-based assets and shareholder value: a framework for analysis, “journal of marketing”, january 1998, 62, 1. quality in sport 4 (1) 2015, s. 7-17, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 3 iii 2015, praca została przyjęta do druku 18 xi 2015 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2015.019 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/works/690361 7 marta ceglińska wydział nauk ekonomicznych i zarządzania uniwersytet mikołaja kopernika w toruniu wybrane zagadnienia zarządzania środowiskowego na przykładzie brytyjskich klubów piłkarskich selected aspects of environmental management on the example of british football clubs streszczenie zarządzanie środowiskowe jest odpowiedzią na politykę ekologiczną państwa, zakładającą skuteczne i efektywne rozwiązywanie problemów środowiskowych na szczeblu lokalnym, regionalnym i krajowym (karaszewski 2009). jest to takie zarządzanie procesami w organizacji, aby minimalizować negatywny wpływ na środowisko. w niniejszym artykule przedstawiono wybrane zagadnienia z zakresu zarządzania środowiskowego w brytyjskich klubach piłkarskich. wiele tamtejszych klubów sportowych już kilka lat temu mogło pochwalić się uzyskanymi certyfikatami z zakresu uwzględniania kwestii środowiskowych w swych działaniach. słowa kluczowe: zarządzanie środowiskowe, systemy zarządzania środowiskowego, iso 14001, emas, forest green rovers, manchester united abstract environmental management is a response to the state environmental policy, assuming an effective and efficient solution of environmental problems at the local, regional and national level (karaszewski 2009). this is such a process management in an organization to minimize the negative impact on the environment. in this article, will be presented the issue of environmental management from the point of view of british football clubs. many of them a few years ago boasted about certificates in the field of integration of the environment in their activities. keywords: environmental management, environmental management systems, iso 14001, emas, forest green rovers, manchester united ewolucja piłki nożnej w dobie xxi wieku piłka nożna jest jednym z najpopularniejszych sportów drużynowych w europie. frekwencja kibiców podczas meczów sięga w niektórych przypadkach nawet 80 tysięcy widzów (european football statistics). według stanu 8 marta ceglińska na dzień 1 stycznia 2015 roku, pierwsze miejsce w europie zajmuje niemiecki klub piłkarski borussia dortmund (80 297). na drugim miejscu znalazł się angielski klub manchester united ze średnią frekwencją na poziomie 75 207 osób, wyprzedzając tym samym takie potęgi jak real madryt czy barcelona (european football statistics). sport jest ostatnimi czasy niewątpliwie wyjątkowym i potężnym zjawiskiem kulturowym. wywiera jednak znaczne konsekwencje społeczne, gospodarcze, a co za tym idzie również środowiskowe. w sporcie takim jak piłka nożna należy zwrócić szczególną uwagę na ogromną ilość zużywanej wody, reflektory wykorzystujące znaczącą ilość energii oraz na tysiące fanów, którzy podróżują na mecze generując duże ilości odpadów i dwutlenku węgla. istnieje również oddziaływanie na środowisko związane z łańcuchem dostaw poprzez placówki gastronomiczne czy też sieci zajmujące się sprzedażą gadżetów klubów piłkarskich. pojęcie zarządzania środowiskowego na samym początku należy wyjaśnić co kryje się pod pojęciem zarządzania środowiskowego. jedna z definicji wskazuje, iż można je określić jako zarządzanie procesami użytkowania, ochrony i kształtowania środowiska zintegrowane z ogólnym systemem zarządzania obejmujące strukturę organizacyjną, planowanie, procedury, procesy oraz zasoby wykorzystywane w danej jednostce (kowal i wsp. 2013). w prostszym ujęciu zarządzanie środowiskowe można po prostu określić jako zarządzanie wszelkimi procesami w organizacji w taki sposób, aby jej wpływ na środowisko był jak najmniej niekorzystny. natomiast zgodnie z definicją l. chrzanowskiej zarządzanie środowiskowe to podjęcie systematycznych i ciągłych prac, które mają na celu redukcję emisji zanieczyszczeń do środowiska. działania te realizowane są poprzez (chrzanowska 1997): krytyczną ocenę własnej gospodarki między innymi surowcami czy też energią; systematyczne wprowadzanie nowych technologii; analizę gospodarki odpadami pod kątem dalszego ich wykorzystania. termin zarządzanie środowiskiem pojawił się na bazie angielskiego environmental management, a w ślad za nim określenia „zarządzanie środowiskowe” oraz „zarządzanie ekologiczne”. pojęcia zarządzanie środowiskiem oraz zarządzanie środowiskowe nie są ze sobą tożsame. pierwsze z nich oznacza również zarządzanie ochroną środowiska w szerokim tego słowa znaczeniu – w sposób bezpośredni i pośredni, w procesach produkcyjnych czy też w czasie pozaprodukcyjnej aktywności społeczeństwa (nowosielski i wsp. 2010). system zarządzania środowiskowego zagadnienia ogólne określenie „system zarządzania środowiskowego” (environmental management system – ems) jest bardzo trudne do jednoznacznego zdefiniowania. samo pojęcie „system”, według słownika języka polskiego pwn, oznacza wybrane zagadnienia zarządzania środowiskowego na przykładzie brytyjskich klubów piłkarskich 9 skoordynowany układ elementów, zbiór tworzący pewną całość, uwarunkowaną stałym logicznym uporządkowaniem jego części składowych (słownik języka polskiego pwn). zgodnie zaś z definicją encyklopedyczną, system obejmuje zasady organizacji, ogół przepisów, reguł obowiązujących, stosowanych w jakiejś dziedzinie, według których coś jest wykonywane (encyklopedia pwn). system zarządzania środowiskowego jest to część systemu zarządzania organizacją wykorzystywana do opracowania i wdrożenia polityki środowiskowej i zarządzania jej aspektami środowiskowymi (kowal i wsp. 2013). omawiany system jest zbiorem wzajemnie na siebie oddziałujących elementów, które mają służyć osiąganiu konkretnych celów. system ten obejmuje między innymi: strukturę organizacyjną, planowanie, procedury, procesy oraz zasoby. dwa najważniejsze standardy, które określają wymagania odnośnie systemów środowiskowych to iso 14000 oraz emas. w dalszej części artykułu zaprezentowano podstawowe informacje o nich, nie wdając się w zbędne dla niniejszego tekstu szczegóły. iso 14000 w roku 1991, w ramach międzynarodowej organizacji normalizacyjnej, powołano strategiczną grupę do spraw środowiska, a następnie komitet techniczny tc 207. rezultat prac komitetu to rodzina norm iso z serii 14000, do których zaliczamy: iso 14001:2005 system zarządzania środowiskowego – specyfikacja i wytyczne stosowania (environmental management systems – requirements with guidance for use); iso 14004:2005 system zarządzania środowiskowego – wytyczne wdrażania i doskonalenia (environmental management systems – general guidelines on principles, systems and supporting techniques); iso 14005:2010 system zarządzania środowiskowego – wytyczne dotyczące etapowego wdrażania systemu zarządzania środowiskowego, łącznie z wykorzystaniem oceny działania środowiskowego (environmental management systems – guidelines for the phased implementation of an environmental management system, including the use of environmental performance evaluation); iso 14006:2011 (environmental management systems – guidelines for incorporating ecodesign). trzeba zaznaczyć, że jedynie iso 14001 zawiera wymagania, które w przypadku spełnienia ich przez daną organizację stanowią podstawę do wydania certyfikatu. należą do nich w szczególności wymagania ogólne, wymagania odnośnie polityki środowiskowej, odnośnie planowania systemu zarządzania środowiskiem oraz wymagania prawne. warto zwrócić uwagę, że te wymogi można włączyć do dowolnego systemu zarządzania środowiskowego (kowal i wsp. 2013). kładą one nacisk na zobowiązanie do ciągłej poprawy oraz zobowiązanie do zgodności z obowiązującymi przepisami prawnymi (kowal i wsp. 2013). trzeba wskazać, że nie ma ściśle określonych reguł stanowiących o tym, w których organizacjach omawiana norma może zostać wdrożona, a w których nie. 10 marta ceglińska może ona zatem być stosowana przez dowolną organizację, bez względu na wielkość, liczbę zatrudnianych pracowników, sektor działalności czy też lokalizację. podstawą jest, aby wychodzić o krok naprzód, przekraczać wymagania prawne w pozytywnym sensie. według iso 14001, system zarządzania środowiskowego to część ogólnego systemu zarządzania, która obejmuje strukturę organizacyjną, planowanie, odpowiedzialność, zasady postępowania, procedury, procesy i środki potrzebne do opracowywania, wdrażania i utrzymywania polityki środowiskowej. funkcjonuje on według cyklu deminga i obejmuje pięć głównych elementów: planowanie, politykę środowiskową, sprawdzanie i działania, przegląd zarządzania oraz wdrażanie i funkcjonowanie. emas kolejnym wiodącym standardem wykorzystywanym w systemach zarządzania środowiskowego jest emas (environmental management and audit scheme). pierwsze rozporządzenie emas zostało zatwierdzone 29 czerwca 1993 roku postanowieniem rady unii europejskiej nr 1836/93. obecnie obowiązuje jego nowelizacja z dnia 25 listopada 2009 roku wprowadzona rozporządzeniem parlamentu europejskiego i rady nr 1221/2009/we stanowiąca o dobrowolnym uczestnictwie w systemie zarządzania środowiskowego. nowelizacja ta weszła w życie 11 stycznia 2010 roku i uchyliła rozporządzenie parlamentu europejskiego i rady nr 761/2001/we (kowal i wsp. 2013). system ekozarządzania i audytu skierowany jest do tych organizacji, które w sposób dobrowolny uwzględniają w swojej strategii działania związane z ochroną środowiska, ciągle je doskonalą, a co za tym idzie znacznie wykraczają poza wymogi obowiązujących przepisów prawa. w tym miejscu warto wspomnieć, iż emas to akt prawny obowiązujący w unii europejskiej, natomiast iso 14001 ma charakter międzynarodowy. tabela 1. wymagania emas lp. wymagania 1. przeprowadzenie przeglądu środowiskowego z uwzględnieniem wszystkich aspektów środowiskowych organizacji: działań, produktów i usług, metod ich oceny, odpowiednich ram prawnych i regulacji oraz istniejących praktyk i procedur zarządzania środowiskowego. 2. przyjęcie polityki ochrony środowiska, zawierającej zobowiązanie zarówno do przestrzegania wszystkich stosownych przepisów dotyczących ochrony środowiska oraz osiągnięcia ciągłej poprawy stanu środowiska. 3. opracowanie programu ochrony środowiska, który zawiera informacje na temat konkretnych celów i zadań środowiskowych. program ochrony środowiska jest narzędziem, które pomaga organizacji w jej codziennej pracy podczas planowania i wdrażania usprawnień. 4. na podstawie wyników przeglądu, ustanowienie skutecznego systemu zarządzania środowiskowego (ems), którego celem jest osiągnięcie wybrane zagadnienia zarządzania środowiskowego na przykładzie brytyjskich klubów piłkarskich 11 stabilnej polityki środowiskowej organizacji. 5. przeprowadzenia audytu środowiskowego oceniającego w szczególności działanie systemu zarządzania środowiskowego zgodnie z polityką i programem organizacji, jak również zgodności z odpowiednimi wymaganiami prawnymi dotyczącymi środowiska. 6. podanie do wiadomości publicznej deklaracji środowiskowej, której celem jest poinformowanie wszystkich zainteresowanych działalnością organizacji stron o jej wpływie na stan środowiska oraz efektach działalności. 7. przegląd środowiskowy, ems, procedura audytu i deklaracja muszą być zatwierdzone przez akredytowanego weryfikatora środowiskowego. źródło: opracowanie własne na podstawie informacji serwisu internetowego emas, http://ec.europa.eu/ (data dostępu: 12.01.2015). brytyjskie kluby piłkarskie zagadnienia wstępne większość osób spodziewałaby się zapewne, że to największe kluby piłkarskie w wielkiej brytanii będą dominowały w działaniach ekologicznych i społecznych. jednak ani obecny mistrz anglii chelsea londyn (stan na dzień 10.06.2015), ani takie zespoły jak manchester city, arsenal i liverpool nie wykazują specjalnego zainteresowania działalnością na rzecz zrównoważonego rozwoju. jedynym zespołem z czołówki premier league, który skutecznie wdrożył standardy zarządzania środowiskowego, między innymi iso 14001, jest manchester united. pozostaje zatem zadać pytanie, który zespół jest najbardziej „zielony” na wyspach brytyjskich? jest nim forest green rovers football club grający obecnie w conference national, co odpowiada piątej lidze (strona internetowa fgr). forest green rovers historia klubu klub rozpoczął swoją działalność w wiosce forest green w październiku 1889 roku. rovers jako pierwszy zespół w historii startował w dwóch ligach nieprzerwanie od 1900 do 1922 i ponownie od 1928 aż do 1937 roku. kibice klubu zbudowali własny social club, który został otwarty w 1968 roku, zapewniając niespotykane do tej pory dochody. w latach siedemdziesiątych na przewodniczącego klubu został wybrany były zawodnik rovers john duff, który odniósł z drużyną wiele sukcesów. w 1982 roku zespół zdobył ogromną sławę wygrywając na wembley fa vase. nowy rozdział rozpoczął się w roku 2006, kiedy to jim harvey podpisał długoterminowy kontrakt z władzami klubu, w niespełna pół roku zapewniając awans do środka tabeli conference national (strona internetowa fgr). 12 marta ceglińska forest green rovers działania środowiskowe forest green rovers jest niewątpliwie ważną częścią lokalnej społeczności. jego kierownictwo deklaruje, że stworzy pierwszy na świecie, w pełni odpowiedzialny klub piłkarski. mowa tu w szczególności o aspektach środowiskowych (strona internetowa fgr). specyficzne, niespotykane podejście do tych kwestii stanowi niewątpliwie precedens w piłkarskim świecie. zdaniem władz klubu najważniejsze są trzy elementy, które umożliwiają zmianę podejścia do kwestii środowiska. są nimi następujące przekonania: jest to konieczne dla oszczędności; środowisko jest dla nas oraz jesteśmy w stanie to zrobić (strona internetowa fgr). rys. 1. główne przekonania władz klubu forest green rovers źródło: opracowanie własne na podstawie serwisu internetowego fgr, http://www.forestgreenroversfc.com/, (data dostępu: 02.01.2015). najważniejszym sukcesem fgr jest niewątpliwie zdobycie w 2012 roku environmental management and audit scheme (emas), złotego standardu w zakresie ochrony środowiska. w świecie piłki nożnej żaden inny klub go nie posiada. wśród głównych działań klubu wymienić należy (strona internetowa fgr): nawadnianie boiska przez mieszaninę deszcz, błoto i woda źródlana doprowadzi to do stopniowego, a z czasem zupełnego uniezależnienia od wody wodociągowej; w tym celu stosuje się między innymi sposób nawadniania murawy wodą spod boiska (która gromadzi się po deszczu), a także zbiera się wodę deszczową z dachu stadionu; poszukiwanie najlepszego sposobu na ograniczenie zużycia energii elektrycznej; władze klubu wprowadziły oświetlenie reflektorami led, jednak zużycie energii jest wciąż na mało zadowalającym poziomie; gospodarowanie odpadami, które obejmuje zbieranie takich surowców jak papier, tektura czy tworzywa sztuczne; niewykorzystane odpady biurowe przekazywane są do mechanicznego i biologicznego oczyszczania w celu odzyskiwania energii; ścinki trawy są gromadzone i kompostowane; wzdłuż dachu stadionu wykorzystuje się baterie słoneczne o pojemności 45 kw; z menu restauracji zniknęły dania z czerwonego mięsa; promowanie zdrowej żywności dla zawodników, pracowników, gości i kibiców; tworzenie boiska organicznego, co oznacza całkowity brak wykorzystywania pestycydów oraz środków chemicznych; ochrona i poprawa różnorodności biologicznej, a co za tym idzie dbanie o siedliska dla dzikich zwierząt; to ważne dla oszczędności środowisko jest dla nas jesteśmy w stanie to zrobić wybrane zagadnienia zarządzania środowiskowego na przykładzie brytyjskich klubów piłkarskich 13 uruchomienie punktów ładowania (instalacji elektrycznych), aby umożliwić swobodne korzystanie z pojazdów elektrycznych; utworzenie centrum edukacyjnego, gdzie każdy z odwiedzających będzie mógł przekonać się jakie zmiany zostały w klubie wprowadzone, jak działają i jak zmniejszają wpływ na środowisko. system zarządzania środowiskowego forest green rovers forest green rovers (fgr’s) environmental management system (ems), czyli system zarządzania środowiskowego został zaprojektowany w celu spełnienia wymogów emas. oznacza to, że klub dokonał przeglądu wszystkich działań, określił te, które mają istotny wpływ na środowisko i zaprojektował program naprawczy. ustanowiony nowy system zarządzania ma za zadanie dokonywanie okresowych przeglądów prowadzonych działań, w celu oceny skuteczności realizacji poszczególnych celów. nie można pominąć faktu, że program poprawy w zakresie ochrony środowiska został opracowany dla całego klubu, a nie dla poszczególnych działów. wszyscy członkowie personelu są odpowiedzialni za pomoc w opracowywaniu i realizacji celów w zakresie ochrony środowiska. dane statystyczne fgr’s poniżej zaprezentowane zostaną wyniki realizacji celów środowiskowych przez forest green rovers. okres sprawozdawczy obejmuje miesiące od maja do maja i upływa wraz z końcem sezonu piłkarskiego. tabela 2. emisja dwutlenku węgla w tonach sezon energia elektryczna gaz transport emisja dwutlenku węgla łącznie 2011/2012 153,4 69,0 0,4 222,8 2012/2013 127,1 82,8 0,1 210,0 2013/2014 134,4 71,1 0,1 205,6 źródło: opracowanie własne na podstawie serwisu internetowego fgr, http://www.forestgreenroversfc.com/, (data dostępu: 02.01.2015). powyższe wartości zostały obliczone według współczynnika konwersji repozytorium emisji gazów cieplarnianych defra. jak widać, udało się zredukować emisję dwutlenku węgla głównie dzięki zmniejszonemu zużyciu energii elektrycznej. jak już wcześniej wspomniano, władze klubu wciąż nie są zadowolone z tych wyników. 14 marta ceglińska tabela 3. zużycie energii sezon całkowite zużycie energii (mwh) liczba pracowników zużycie energii (mwh) na jednego pracownika 2011/2012 681,9 32 21,3 2012/2013 757,1 42 18,03 2013/2014 732,6 48 15,3 źródło: opracowanie własne na podstawie serwisu internetowego fgr, http://www.forestgreenroversfc.com/, (data dostępu: 02.01.2015). w sezonie 2013/2014 całkowite zużycie energii spadło o 3 procent w porównaniu z sezonem 2012/2013. zużycie energii na jednego pracownika zmniejszyło się w tym okresie o 15 procent, a od początku funkcjonowaniu ems o 28 procent. klub posiada dwa panele fotowoltaniczne. jeden system o mocy 45 kw zamontowany został na dachu, drugi natomiast w przedniej części klubu. oba systemy zanotowały wzrost wyprodukowanej energii kolejno o 1,6 procent (produkowane 43,632 mwh) oraz 3,5 procent (produkowane 2,172 mwh) w stosunku do roku poprzedniego. tabela 4. zużycie wody sezon całkowite zużycie wody (m 3 ) liczba pracowników zużycie wody na jednego pracownika (m 3 ) 2011/2012 6879,5 32 215,0 2012/2013 6461,7 42 153,9 2013/2014 7497,7* 48 156,2 *w styczniu 2013 zaczęto badać zużycie wody w hotelu dla piłkarzy źródło: opracowanie własne na podstawie serwisu internetowego fgr, http://www.forestgreenroversfc.com/, (data dostępu: 02.01.2015). dane dotyczące zużycia wody wymagają dalszej analizy w kolejnych latach. na podstawie danych dla wskazanych trzech okresów, a nadto po uruchomieniu dodatkowego źródła poboru wody w hotelu, trudno ocenić jak pod tym kątem realizowana jest strategia zmniejszania zużycia wody. władze klubu oprócz podstawowych danych przedstawiają również te dotyczące zbioru wody bezpośrednio z boiska piłkarskiego. w sezonie 2012/2013 zebrano 252,415 m 3 wody deszczowej. w stosunku do poprzedniego roku w tej kategorii odnotowano wzrost o ponad 9%. godne przedstawienia są dane dotyczące odpadów i recyklingu. klub dba o to, aby jak największy odsetek wytworzonych przez niego odpadów został poddany procesowi recyklingu. dane zaprezentowano w tabeli 3.4. interesujący jest spadek recyklingu szkła z roku 2012/2013 na 2013/2014 przy jednoczesny wzroście liczby wytworzonych ton odpadów ogółem. można jedynie domyślać się, że klub ogranicza wykorzystanie szklanych produktów zastępując je innymi. wybrane zagadnienia zarządzania środowiskowego na przykładzie brytyjskich klubów piłkarskich 15 tabela 5. odpady i recykling typ odpadu liczba ton odpadów wytworzona/recy klingowana w roku 2011/2012 liczba ton odpadów wytworzona/recyk lingowana w roku 2012/2013 liczba ton odpadów wytworzona/recykli ngowana w roku 2013/2114 niebezpieczne 0,0 0,2 0,2 ogólne 36,04 ogólne (bez materiału do odzysku) 5,4 11,3 ogólne (z materiałem do odzysku) 43,9 37,1 olej 0,58 0,2 0,1 trawa 5,17 10,9 13,3 recykling (bez szkła) 22,64 26,3 36,7 recykling (szkło) 33,67 38,1 32,2 całkowita masa odpadów wytworzonych 98,1 125 131,6 całkowita masa odpadów poddana procesowi recyklingu 62,06 119,4 119,4 procentowy udział recyklingu 62,7 95,5 90,8 źródło: opracowanie własne na podstawie serwisu internetowego fgr, http://www.forestgreenroversfc.com/, (data dostępu: 02.01.2015). pod koniec sezonu 2011/2012 została zmieniona firma zajmująca się utylizacją i zagospodarowaniem odpadów. powodem było to, iż poprzedni wykonawca odpady ogólne pobierał bez wyodrębnienia materiałów nadających się do odzysku. historia klubu manchester united mimo że klub forest green rovers jest swego rodzaju ewenementem na świecie, to należy zauważyć na pozytywną działalność prośrodowiskową światowej potęgi piłkarskiej, machesteru united. 16 marta ceglińska klub ten został utworzony w 1878 roku, pierwsza nazwa klubu różniła się od obecnej, brzmiała ona „newton heath lyr” (lancashire and yorkshire railway). bardzo szybko, gdyż już w roku 1902 drużyna borykała się z ogromnymi trudnościami finansowymi i stanęła na skraju bankructwa. pomoc zaoferował właściciel lokalnego browaru john henry davies. zainwestował w klub ogromną jak na ówczesne realia kwotę 60 tysięcy funtów. co za tym idzie klub zmienił nazwę na manchester united, obecną do dnia dzisiejszego i zaczął odnosić pierwsze poważniejsze sukcesy. w 1908 roku było to mistrzostwo anglii, rok później puchar anglii. w 1910 roku rozegrano pierwszy mecz na stadionie old trafford przy obecności niemal 80 tysięcy widzów. wiele osób za moment przełomowy dla klubu uznaje rok 1986, w którym sprowadzono na stanowisko menedżera alexa fergusona. pod jego sterami manchester united stał się zarówno jednym z najsilniejszych, jak i najpopularniejszych klubów piłkarskich na świecie. manchester united był trzecim na świecie klubem sportowym notowanym na giełdzie papierów wartościowych. z czasem jednak malcolm glazer przejął pakiet kontrolny akcji co skutkowało wycofaniem klubu z rynku kapitałowego. ogromne sukcesy sportowe w połączeniu z nienagannym zarządzaniem sprawiły, że do dnia dzisiejszego manchester united jest jedną z najbardziej wartościowych marek. według danych forbes za rok 2013, spośród pierwszej szóstki najbardziej wartościowych klubów piłkarskich na świecie aż trzy pochodzą z anglii (forbes). działania na rzecz środowiska manchester united zawsze dąży do bycia najlepszym klubem, zarówno na boisku, jak i poza nim. jeśli chodzi o zaangażowanie na rzecz środowiska, to niewiele informacji jest publikowanych, a gdy już są to nie tak szczegółowe jak te przedstawiane przez forest green rovers. mimo tego można odnotować kilka znaczących sukcesów klubu. w roku 2012 stał się on pierwszym klubem piłkarskim, któremu udało się z sukcesem wdrożyć standard systemu zarządzania środowiskowego iso 14001. dnia 22 lutego 2012 klub otrzymał certyfikat świadczący o zaangażowaniu w ochronę ekosystemu. uzyskanie go nie jest proste, o czym była już mowa wcześniej, a organizacja w celu jego zachowania musi systematycznie poprawiać swoje wyniki w zakresie kwestii przyrodniczych. ciekawostką jest, że były kapitan drużyny z old trafford, gary neville, objął funkcję ambasadora środowiskowego klubu. bardzo istotną informacją jest to, iż klub prowadzi systematyczne działania mające na celu obniżenie emisji dwutlenku węgla. doprowadziły one do uzyskania carbon trust standard, a tym samym do zajęcia miejsca na szczycie crc energy efficiency scheme w ligowej tabeli premier league. w ostatnich latach działania klubu przełożyły się na ogromne oszczędności, które sięgają rzędu 500 000 funtów. ponadto zacieśnianie relacji z dostawcami również powoduje zwiększenie efektywności działań i powstawanie dodatkowego kapitału finansowego. wybrane zagadnienia zarządzania środowiskowego na przykładzie brytyjskich klubów piłkarskich 17 podsumowanie należy zdać sobie sprawę, że piłka nożna to nie tylko sport pełen emocji, lecz również dyscyplina wywierająca ogromny negatywny wpływ na środowisko naturalne. cieszy fakt, że obecnie można wskazać na wiele przykładów innowacyjnych praktyk klubów piłkarskich, które pomagają ograniczyć proces jego degradacji. zachowanie równowagi ekologicznej powinno być procesem ciągłym. w końcu kluby piłkarskie są ważną częścią życia społecznego i powinno się od nich wymagać zaangażowania na rzecz środowiska naturalnego. literatura 1. chrzanowska l., sformalizowane i niesformalizowane metody zarządzania środowiskiem w przemyśle, „czystsza produkcja w polsce”, nr 4, 1997. 2. encyklopedia powszechna pwn, t. 1, warszawa 1976. 3. internetowy słownik języka polskiego pwn, www.sjp.pl. 4. karaszewski r., nowoczesne koncepcje zarządzania jakością, wydawnictwo dom organizatora, toruń 2009. 5. kowal e., kucińska-landwójtowicz a., misiołek a., zarządzanie środowiskowe, polskie wydawnictwo ekonomiczne, warszawa 2013. 6. nowosielski r., spilka m., kania a., zarządzanie środowiskowe i systemy zarządzania środowiskowego, wydawnictwo politechniki śląskiej, gliwice 2010. 7. serwis internetowy forbes, www.forbes.com, 06.01.2015. 8. serwis internetowy statystyk sportowych http://www.european-footballstatistics.co.uk/attn.htm, 15.01.2015. 9. strona internetowa klubu forest green rovers, www.forestgreenroversfc.com, 16.09.2015. quality in sport 2 (1) 2015, s. 7-16 praca wpłynęła do redakcji 9 iii 2015, praca została przyjęta do druku 11 v 2015 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2015.007 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/753691 7 sławomir kowalski 1 instytut marketingu, wydział zarządzania, politechnika częstochowska profesjonalizacja marketingowego zarządzania w klubach sportowych na rynkach lokalnych the professionalization of marketing management in sports club in the local market streszczenie podstawowym problemem stojącym przed klubami sportowymi jest niewystarczająca wiedza w zakresie wykorzystania istniejących zasobów. kluby sportowe o zasięgu lokalnym działają w warunkach ciągłych niedoborów finansowych, ludzkich i rzeczowych. kwestie związane z pozyskiwaniem sponsorów, zarządzaniem szkoleniem drużyn, obiektów sportowych wymagają od ich menedżerów profesjonalnego podejścia. o ile w wyższych klasach rozgrywkowych profesjonalizm zostaje narzucony przez przepisy licencyjne, to w ligach niższych klas rozgrywkowych, lub sportach mniej popularnych, brak profesjonalizmu powoduje upadek klubu lub jego stagnację. celem artykułu jest podanie przykładów i modelu wykorzystania wiedzy w zarządzaniu klubami sportowymi o zakresie lokalnym. podmiotem jest tu klub rks raków s.a., który wdraża konkretne profesjonalizujące programy w zakresie marketingowego zarządzania klubem sportowym. zakres przedmiotowy badań obserwacyjnych obejmuje zarządzanie wizerunkiem, relacje z interesariuszami, profesjonalne podejście do kwestii pozyskiwania sponsorów, promocji oraz organizacji widowiska sportowego. poza tym artykuł przewiduje zarządzanie informacją i promocją na zewnątrz klubu w warunkach niedostatków finansowych z wykorzystaniem nowoczesnych rozwiązań komunikacyjnych. artykuł powinien być pomocny w rozwiązywaniu problemów decyzyjnych klubów na szczeblu niższych klas rozgrywkowych oraz marketingowym zarządzaniu w klubach dyscyplin niszowych o lokalnym zasięgu. słowa kluczowe: marketing, zarządzanie, klub sportowy, zasoby 1 e-mail: sskk@op.pl 8 sławomir kowalski abstract the main problem of sports clubs is the insufficient knowledge in the use of existing resources. local sport clubs operate in a continuous shortage of financial, human and material. issues related to the acquisition of sponsors, training management teams, sports facilities managers require their professional approach. while in higher grades professional leagues is dictated by the rules of licensing, in the lower leagues or sports less popular, lack of professionalism causes the collapse of the club or its stagnation. this article aims to give examples and model the use of knowledge in the management of sports clubs, local scope. the subject in this article is the football club rks rakow częstochowa sa, which implements specific marketing programs for managing. the scope of the observational studies include image management, stakeholder relations, professional approach to raising sponsorship, promotion and organization of sporting events. in addition, the article provides information management and promotion outside the club in terms of financial shortcomings of using modern communications solutions. the article should be helpful in solving the problems of decision-making clubs at the lower classes leagues and clubs marketing management disciplines niche for local coverage. key words: marketing, management, sports club, resources zagadnienia profesjonalizacji zarządzania klubem sportowym w literaturze przedmiotu problematyka jakości zarządzania klubem sportowym jest słabo rozpoznana w literaturze polskiej. w większości publikacji autorzy koncentrują się na ocenie jakościowej widowiska sportowego i jego badaniu metodami serqual lub teamqual (urbaniak 2009, waśkowski 2009). w zakresie zarządzanie klubem sportowym pojawiły się przykłady benchmarkingowe (myszkorowski 2013) określające kierunek perspektywicznego rozwoju zarządzania klubami sportowymi. z drugiej strony coraz więcej autorów zaczęło zwracać uwagę na fakt, że klub sportowy jest firmą mającą na celu przynoszenie konkretnych korzyści finansowych (klisiński i szwaja 2012). jakość zarządzania i jego poprawa uzależniona jest w tym wypadku od traktowania klubu sportowego jako przedsiębiorstwa komercyjnego. na pierwszy plan wysuwa się tutaj zagadnienia poprawy struktury organizacyjnej oraz dyscypliny budżetowej (wiśniewski 2013). ciekawe podejście do kwestii jakościowych to podejście od strony zarządzania zespołami ludzkimi oraz istotnej menedżera w klubie sportowym. menedżer sportowy to osoba, która zarządza sportem, zajmuje stałą posadę na kontrakcie i ma pełnomocnictwa do wydawania decyzji w konkretnych rodzajach działalności sportowej. profesjonalizacja sportu wpłynęła na to, iż zaczął on być postrzegany jako profesjonalizacja marketingowego zarządzania w klubach sportowych na rynkach lokalnych 9 produkt marketingowy. jednolite reguły i zasady gry połączone zostały ze środkami zmierzającymi do podniesienia atrakcyjności poszczególnych dyscyplin sportowych (siatkówka kobiet, tenis stołowy, żużel). scentralizowano system pozyskiwania sponsorów, wprowadzając „oficjalnych sponsorów” w postaci firm branży telekomunikacyjnej, motoryzacyjnej czy piwowarskiej (w zależności od dyscypliny). coraz więcej klubów i związków zaczęło wyodrębniać w swych strukturach działy marketingu, a zawód menedżera sportowego zaczął oznaczać nie tylko osobę działacza, ale przede wszystkim kreatora wizerunku klubu i autora koncepcji marketingowych (kowalski i sowier-kasprzyk 2008). menedżerowie sportowi powinni posiadać takie cechy jak: profesjonalizm łączenia funkcji administratora i lidera grupy, uwzględniania interesów każdej z biorących udział w biznesie sportowym, wysokie morale, umiejętność strategicznego myślenia i wykorzystywania informacji, przekonywania innych o sprawach ważnych dla sportu, intuicję, wysokie poczucie sprawiedliwości. dobry menedżer sportowy musi być: przedsiębiorczy, wytrwały, komunikatywny, uczciwy, punktualny, pracowity, skromny, prostolinijny, taktowny, stanowczy. konieczne jest też, by w zarządzaniu sportem przestrzegał zasad etyki (klisiński 2000) podejście to wynika z przekonania, że dzisiejsze firmy sportowe charakteryzuje nadmiar zarządzania i deficyt prze wodzenia oraz przewaga myślenia w kategoriach dnia codziennego. koncentracja na stanie istnieją cym, wynikająca z nadmiaru zarządzania, prowadzi do braku elastyczności firmy sportowej w sytuacji, gdy potrzebna jest kreatywność. świat zmienia się tak szybko, że firma sportowa musi przekształcać się wraz z otaczającym ją środowiskiem rynkowym i społecznym. sekret sukcesu firmy sportowej tkwi w tym, by jej zarząd obejmował zarówno lidera, jak i menedżera. procesy zmian wymagają dominacji liderów w firmie sportowej. aż 70% działań w firmie sportowej podczas procesów transformacji to czynności związane z przewodzeniem. jedynie 30% to czynności typowo menedżerskie, łączące się z wprowadzaniem w firmie zmian (wasylkowska 2011). w przedstawionych pozycjach zwraca się uwagę na to, że jakość zarządzania podnosi się poprzez szeroko rozumianą profesjonalność klubu sportowego i wszystkich związanych z nim elementów. w tych ujęciach tymi dodatkowymi elementami są widowisko sportowe, kwestie organizacji samego klubu, czerpanie przykładów z zewnątrz i korzystanie z benchmarkingu oraz rola menedżera w klubie sportowym. zarządzanie klubem w tym kontekście obejmuje zatem działania systemowe, wymagające wielu nakładów oraz wiedzy. jest to podejście właściwe, ale nie zawsze możliwe do realizacji oraz praktycznie niewidoczne dla potencjalnych odbiorców. innymi słowy klub może zmienić swoją organizację, stworzyć nowe działy, zatrudnić nowych specjalistów, ale efekty będą niedostrzegalne ani w wymiarze komunikacyjnym ani w finansowym. dopiero z czasem przyniosą efekty w postaci stabilności klubu, bezpieczeństwa oraz profesjonalnego postępowania na rynku interesariuszy. 10 sławomir kowalski rola zarządu klubu sportowego w profesjonalizacji w praktyce zarządzanie klubem sportowym wymaga odpowiedniej wiedzy i środków. obowiązki w tym zakresie pełni jednostka zarządzająca klubem, a koncentrują się ona na następujących kwestiach i konkretnych zadaniach (na podstawie club development, źródło internetowe): 1. tworzenie planów działań i zarządzania. 2. opracowanie zasad i procedur. 3. informowanie akcjonariuszy o wszystkich działaniach klubu poprzez otwartą komunikację, biuletyny, e-maile, a także regularne zebrania. 4. opis stanowisk pracy dla pozycji dostępnych w ramach klubu. 5. rekrutacja osób na stanowiskach klubowych. 6. zapewnienie możliwości dla trenerów i urzędników w celu uzyskania wykształcenia i podnoszenia kwalifikacji. 7. ocena pracy wolontariuszy i/lub specjalistów, którzy działają w klubie. 8. zarządzanie środkami dla rozwoju klubu. 9. reprezentowanie klubu na zewnątrz. 10. utrzymanie dobrych relacji w obrębie społeczności lokalnej. zarząd ma całkowitą odpowiedzialność widząc, że klub działa sprawnie i skutecznie to kontroluje kierunek, w którym porusza się klub i akty do nadzorowania codziennego działania klubu. zarząd jest skuteczny tylko jeśli działa jako zespół. to nadaje siłę i wartość. pozwala on na wykorzystanie talentów i potencjału każdego członka, dzieląc się odpowiedzialnością. członkowie zarządu muszą być przygotowani do wypełniania swoich obowiązków i ich podjęcia. w zależności od konkretnego powołania członków zarządu, ich zdolności powinny się różnić w zależności od zadań. jednak wszyscy członkowie zarządu powinni: 1. być gotowi do przyjęcia odpowiedzialności. 2. być entuzjastyczni i oddani klubowi. 3. mieć duże umiejętności przywódcze i komunikacyjne. 4. mieć zrozumienie celów zarządu i pełnionej w nim roli. 5. mieć umiejętności zarządzania czasem. 6. mieć wizję klubu. co ważniejsze, zarząd powinien pracować, bo chce coś zmienić i pomóc osiągnąć klubowi swoje cele. r. berger podaje pięć kroków do bycia klubem klasy światowej pod kątem zarządzania (berger 2013). 1. zatrzymać krwawienie i zdobyć zaufanie! 2. to jest biznes! 3. twoje własne podwórko! 4. siła fanów. 5. jesteśmy mistrzami! tych pięć punktów odpowiada postępowaniu zarządczemu. w pierwszym momencie należy zanalizować sytuację i podjąć odpowiednie kroki, by powstrzymać negatywne tendencje. wszystko, co musi być brane pod uwagę od przychoprofesjonalizacja marketingowego zarządzania w klubach sportowych na rynkach lokalnych 11 dów merchandisingowych do zbyt wysokich płac. każdy wydatek i stały koszt musi być oceniony na bardzo szczegółowym poziomie – jako strategiczny punkt naprawczy. drugi krok to przeorientowanie się z traktowania klubu jako hobby i zobaczenie w nim firmy komercyjnej, która wymaga ładu i dyscypliny. chodzi o to, by uruchomić zdrową i zyskowną firmą odpowiedzialną za realizację konkretnych celów. krok trzeci zakłada opieranie się na własnym kapitale ludzkim, zawodnikach młodych i perspektywicznych. wymaga to poważnego wysiłku w stworzenie odpowiednich struktur do identyfikacji talentów i rozwijania tych graczy, którzy mogą być punktem wyjścia do sukcesu sportowego lub finansowego w kontekście transferów. krok czwarty opiera się na wykorzystaniu potencjał zaangażowanych w klub kibiców. fani mogą być najlepszym sojusznikiem klubu oraz zwiększyć przychody z członkostwa, pay-per-view (na wyższym poziomie sportowym), biletów i merchandisingu produktów. aby pozyskać lub utrzymać poparcie fanów, kluby muszą prowadzić działalność jako marka. krok piąty to utrzymywanie i kontrola zdobytych celów oraz praca nad kolejnymi zadaniami wynikającymi z osiągniętej pozycji. rks raków częstochowa jako podmiot badawczy zarządzanie klubem sportowym i jego skomplikowanie zależy od wielu czynników, z których na pierwsze miejsce wysuwają się: dyscyplina sportowa i jej popularność, klasa rozgrywkowa, możliwości finansowe, dostępność potencjalnych sponsorów, ilość potencjalnych kibiców, sukcesy na arenie krajowej i międzynarodowej i inne. w przypadku klubów znanych, popularnych, będących przedstawicielami popularnej dyscypliny sportu profesjonalność jest wymogiem determinującym działanie klubu. wyższy koszt utrzymania poziomu klubu determinuje podnoszenie jakości widowiska sportowego, zadowolenia kibiców oraz działania pozasportowe zachęcające do identyfikacji z klubem i jego zawodnikami. im wyższy jest poziom profesjonalizmu tym większe zainteresowanie i zaangażowanie sponsorów, kibiców, jednostek samorządowych, mediów i innych interesariuszy. warto też zwrócić uwagę, że profesjonalizm kadry menadżerskiej i samym zarządzaniem klubem wymuszane jest nie tylko przez czynniki finansowe, ale też przez wymogi licencyjne oraz przepisy międzynarodowe. najtrudniej zarządzać klubem w sytuacji, kiedy klasa rozgrywkowa i poziom sportowy uniemożliwia odnoszenie sukcesów sportowych na miarę oczekiwań interesariuszy. poziom profesjonalizmu zależy wówczas nie zawsze od pieniędzy, ale przede wszystkim od zaangażowania, umiejętności i wiedzy zarządu klubu. przykładem takiego klubu jest rks raków częstochowa klub piłkarski, grający obecnie w drugiej lidze zachodniej. jest to przykład stopniowej profesjonalizacji klubu zmierzającej do konkretnych celów finansowych i marketingowych przy założeniu stosunkowo niewielkich nakładów pieniężnych i zaangażowania w 12 sławomir kowalski działania marketingowe. w dalszej części, z uwagi na ograniczoną pojemność artykułu, nacisk położony zostanie na marketing i profesjonalizację działań w tym zakresie. rks raków jest jedyną drużyną z częstochowy, która gra w ii lidze, a zarazem jest to najwyższa klasa rozgrywkowa w jakiej uczestniczy którykolwiek klub piłkarki z tego miasta. powstał w 1921 roku, a jego największymi sukcesami jest występowanie w ekstraklasie w latach 1994-1998 oraz finał pucharu polski w 1967 roku. w 2011 raków stał się spółką akcyjną rks raków częstochowa s.a. w skład, której weszło pięciu akcjonariuszy, a jej prezesem został krzysztof kołaczyk. od tego momentu rozpoczął się w klubie proces profesjonalizacji zarządzania oraz nowe spojrzenie na kwestie marketingowe. w 2011 roku, wraz ze zmianą statusu prawnego spółka akcyjna rks raków s.a. rozpoczęła intensywne działania zmierzające w kierunku ustabilizowania sytuacji finansowej, zwiększenia atrakcyjności klubu jako podmiotu sponsorskiego, zwiększenia liczby kibiców na meczu piłkarskim oraz polepszenia wizerunku klubu w częstochowie. na szczególną uwagę zasługują tu działania z zakresu marketingu i zarządzania marketingiem. działania te, zmierzające do profesjonalizacji zarządzania, mogą stanowić przykład wdrożenia określonych założeń marketingowych i być wykładnią dla innych podmiotów na niższych poziomach rozgrywek. ta ich uniwersalność związana jest ze stosunkowo niewielkimi kosztami wdrożeń oraz nastawianiem na społeczność lokalną i budowanie relacji z najbliższym otoczeniem. pięć kroków do profesjonalizacji na przykładzie rks raków częstochowa s.a. przedstawiony wcześniej model r. bergera oparty na pięciu krokach do bycia klubem światowej klasy można, z odpowiednimi proporcjami, zastosować w klubie niższych klas rozgrywkowych o zasięgu lokalnym lub ponadlokalnym. w wyniku zastosowano interpretację tych punktów odpowiednią do skali możliwości, wiedzy oraz doświadczeń pracowników klubu, wolontariuszy, członków stowarzyszenia kibiców „wieczny raków” oraz współpracujących z klubem firm. zgodnie z krokami r. bergera określono zatem pięć punktów, na których opierała się stopniowa profesjonalizacja. 1. zatrzymać krwawienie i zdobyć zaufanie! w punkcie tym określono podstawowe problemy, z którymi borykał się klub w latach poprzedzających przekształcenie w spółkę akcyjną, takie jak zaległości finansowe, właściwa komunikacja z otoczeniem, konflikty z jednostkami samorządowymi i miastem. określono też pięć grup najważniejszych interesariuszy takich jak:  władze samorządowe,  media,  mieszkańcy częstochowy,  kibice i zagorzali zwolennicy,  sponsorzy. profesjonalizacja marketingowego zarządzania w klubach sportowych na rynkach lokalnych 13 jednocześnie określono konkretne działania w stosunku do każdej z grup mające poprawić sytuację klubu. koncentrując się jedynie na zarządzaniu marketingiem w wyniku tych działań ustalono, że raków czestochowa jest klubem, który kojarzony jest ze sportową historią miasta. jako przedstawiciel najbardziej popularnej dyscypliny sportu w polsce ma duże szanse na przyciągnięcie do siebie interesariuszy, głównie sponsorów i kibiców. docelowa grupa kibiców to około 2500 kibiców i zapewniający stabilność finansową sponsorzy. cel ten jest możliwy do osiągnięcia. za atuty marketingowe ks raków częstochowa uznano takie elementy jak:  historia klubu,  stała grupa kibiców,  wprowadzania zasad profesjonalizmu w marketingu sportowym,  lokalizacja,  ambasadorzy klubu i znane osoby pozytywnie wpływający na jego wizerunek,  stabilność sportowa i możliwość awansu sportowego,  praca z młodzieżą.  do barier marketingowych ks raków częstochowa zaliczono:  niewystarczające rozwiązania organizacyjne przed i w trakcie meczu,  brak wykorzystania szans wiążących się z interesariuszami,  brak więzi z pozostałymi częstochowskimi klubami,  niewystarczająco dobre relacje z miastem,  niewłaściwe public relations w częstochowie,  bariery komunikacyjne. atuty i bariery marketingowe są tymi, które należy brać pod uwagę w tworzeniu programów mających na celu spełnienie docelowych zadań klubu. podstawą działań było upowszechnienie wiedzy o imprezie sportowej i o klubie jako całości oraz jednostce przyjaznej otoczeniu. w oparciu o atuty i eliminację barier ustalono podstawy budowy więzi z interesariuszami. 2. to jest biznes! krok drugi miał na celu wyeliminowanie z praktyki działań niespójnych i nie przynoszących efektów marketingowych. w ramach tego wdrożono pomysły maksymalizujące widoczność sponsorów podczas meczu oraz na stronach internetowych związanych z klubem. wprowadzono stałą aktualizację fan page na portalu społecznościowym youtube (facebook (https://www.facebook.com/rakowczestochowa) i zmieniono stronę internetową (rksrakow.pl). jak widać na przedstawionych zrzutach ekranowych postawiono na jednolitą formę graficzną. w tych samych barwach są koszulki zawodników, strona internetowa i wszelkiego rodzaju graficzne elementy komunikacji. strony są obecnie stale aktualizowane, na profilach społecznościowych pokazują się najciekawsze urywki i bramki z meczów, a na stronie rksrakow.pl/live prezentowane są relacje z meczów w formie tekstowej. jest to ważny element profesjonalizacji podejścia do komunikacji z kibicami, który dostrzegają, między innymi, też sponsorzy. 14 sławomir kowalski rysunek 1. zrzut ekranowy strony rks raków częstochowa na portalu facebook źródło: https://www.facebook.com/rakowczestochowa, 16.02.2015. rysunek 2. zrzut ekranowy strony rks raków częstochowa na portalu youtube źródło: https://www.youtube.com/user/rksrakowpl, 16.02.2015. jednolite barwy klubu dominują też na przedi pomeczowych konferencjach prasowych, wcześniej nie organizowanych oraz we wszelkich materiałach reklamowych oraz biletach. wcześniej nie zwracano uwagi na elementy identyfikujące klub. 3. twoje własne podwórko! działania klubu w tym punkcie koncentrować się powinny na poprawie organizacji oraz wykorzystanie potencjału. z uwagi na lokalny charakter klubu i braki finansowe postawiono na szkolenie młodzieży oraz zawodników zagranicznych o mniejszych wymogach finansowych. jednocześnie wprowadzono zasady profesjonalnego sportu, wymagając od piłkarzy podpisania deklaracji na temat sportowego trybu życia oraz wykorzystania ich wizerunku w materiałach klubowych. profesjonalizacja marketingowego zarządzania w klubach sportowych na rynkach lokalnych 15 w kontekście zmian organizacyjnych w klubie postawiono na zatrudnienie stałego menadżera sportowego zajmującego się działalnością marketingową oraz pozyskiwaniem sponsorów. działania te w stosunkowo krótkim okresie przyniosły kilka znaczących kontraktów sponsorskich oraz wdrożenie programów lojalnościowych dla firm wspierających raków częstochowa. 4. siła fanów! zazwyczaj najsilniejszą grupą opierającą się zmianom są kibice i zagorzali zwolennicy. stanowią oni o oprawie meczu i wpływają na atmosferę meczów. podstawowe założenie w podejściu do tych kibiców w rks raków zmieniono na hasło: „popieramy doping, a nie chuligaństwo”. każdy przejaw zachowań negatywnych związanych z zagorzałymi kibicami rakowa częstochowa był piętnowany przez rzecznika klubu. informacje te powinny być ogólnodostępne i udostępniane we wszystkich mediach. wcześniej niejednokrotnie władze stawały w obronie negatywnych zachowań, powodując niezadowolenie potencjalnych kibiców z częstochowy. traktowanie to wynika to z założenia, że w oczach mieszkańca stadion ma być bezpieczny i przyjazny dla rodzin i tzw. „pikników”, gdyż to oni przynoszą najwięcej pieniędzy klubowi z biletów i w dniu meczu. w odniesieniu do zagorzałych kibiców utrzymano to, że finansują się oni ze sprzedaży pomniejszych gadżetów klubowych i małej gastronomii, chociaż nie powinno się to docelowo odbywać na zasadzie monopolu na sprzedaży na stadionie. w tym punkcie zwrócono uwagę na informowanie społeczności lokalnej o wszelkich pozytywnych inicjatywach kibiców rakowa częstochowa. mediami w tym przypadku są strona internetowa i portal społecznościowy. 5. jesteśmy mistrzami! punkt ten zakłada kontrolę nad krokami poprzednimi, ich poprawę i doskonalenie narzędzi marketingowych. w czasie trwania zmian marketingowych próbowano na przykład aktywizacji kibiców w czasie przerwy, prowadzono badania marketingowe na osobach przychodzących na stadion, doskonalono programy sponsorskie oraz komunikację z otoczeniem. na podstawie doświadczeń z lat ubiegłych zmieniono politykę cen, wprowadzono częściowe karnety, uszczelniono ochronę, wprowadzono kołowrotki przy wejściach, wprowadzono skanowanie dokumentów. efektem całego procesu profesjonalizacji trwającego w klubie kilka ostatnich lat było nawiązanie współpracy z klubem bundesligi borussia dortmund, aktywność na rynku transferowym (m.in. sprzedaż macieja gajosa do jagiellonii białystok), organizację corocznej piłkarskiej gwiazdki promującej raków w częstochowie. impreza ta organizowana jest z udziałem znanych w świecie piłkarskim osób (tomasz hajto, ireneusz jeleń, waldemar fornalik, michał probierz, marek wleciałowski, radosław gilewicz). efektem dodatkowym jest też rosnąca liczba kibiców na stadionie rakowa, mimo braku sukcesu sportowego. podsumowanie profesjonalizacja zarządzania marketingiem w klubie niższej klasy rozgrywkowej jest procesem wymagającym umiejętności działania w warunkach niedoborów. warunki te dotyczą niedoborów finansowych, ludzkich i rzeczowych. kwestie 16 sławomir kowalski związane z pozyskiwaniem sponsorów, zarządzaniem szkoleniem drużyn, obiektów sportowych wymagają od ich menedżerów profesjonalnego podejścia, przy stosunkowo niewielkich pensjach. wymaga to odpowiedniego zaangażowania w klub powodującej chęć działania dla klubu mimo tych przeciwności. menedżer sportowy jest w tym przypadku najczęściej osobą realizującą swoją pasję. należy zwrócić uwagę, że działania przedstawione w tym artykule w zdecydowanej większości są efektem zaangażowania oraz pracy małej liczby osób. co za tym idzie nie wymagają często poważnych nakładów finansowych, a jedynie profesjonalnie zorganizowanej pracy i wykorzystywania pojawiających się szans w otoczeniu. kroki te mogą być stosowane w każdym klubie o podobnej specyfice, czyli z niższej klasy rozgrywkowej lub reprezentującego sport niszowy. literatura 1. http://www.fih.ch/files/sport/development/club%20management.pdf. 2. https://www.facebook.com/rakowczestochowa 3. https://www.rolandberger.com/media/pdf/roland_berger_how_to_build _a_world_class_football_club_20130524.pdf 4. https://www.youtube.com/user/rksrakowpl 5. klisiński j., profesjonalizacja i profesjonaliści w zarządzaniu sportem, wydawnictwo wydziału zarządzania politechniki częstochowskiej, częstochowa 2000. 6. klisiński m., szwaja m. wybrane aspekty zarządzania klubem sportowym jako przedsiębiorstwem, zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiego, nr 736, szczecin 2012, s. 79-88. 7. kowalski s., sowier-kasprzyk i., zarządzanie produktem sportoworekreacyjnym w warunkach społeczeństwa konsumpcyjnego [w:] zarządzanie produktem – teoria, praktyka, perspektywy, red. j. kall, b. sojko, poznań 2008, s.143. 8. myszkorowski j., http://kdg.ue.poznan.pl/att/wyklady_otwarte/myszkorowski.pdf, 16.02.2015 9. urbaniak a., zastosowanie metody servqual do oceny jakości usług rekreacyjnych, zeszyty naukowe akademii finansów i biznesu vistula, nr 32, warszawa 2009, s. 29-38. 10. wasylkowska m., rola menedżera sportowego w zarządzaniu klubami sportowymi, zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiego, nr 685, szczecin 2011, s. 283-293. 11. waśkowski z., badanie atrakcyjności imprezy sportowej metodą teamqual na przykładzie poznań maraton, http://www.marketingsportowy.pl, 16.02.2006. 12. wiśniewski a. k.. zarządzanie klubem sportowym na przykładzie indykpolu azs olsztyn, journal of health sciences, nr 3(11), 2013, s. 167178. 54 quality in sport 4 (1) 2015, s. 54-62, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 9vii 2015, praca została przyjęta do druku 5 xi 2015 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2015.023 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/works/690425 aneta rejman uniwersytet rzeszowski uczniowskie kluby sportowe w polsce w świetle obowiązujących uregulowań prawnych oraz orzecznictwa sądów powszechnych students sports clubs in poland in the light of existing legislation and legal regulation of general court jurisdiction streszczenie artykuł poświęcony jest kwestiom związanym z tworzeniem i działalnością uczniowskich klubów sportowych (uks) w polsce w świetle obowiązujących przepisów i regulacji prawnych. doświadczenie pokazuje, że wiele ważnych decyzji dotyczących sfery uczniowskich klubów sportowych jest często podejmowana niezgodnie w stosunku do obowiązującego prawa. chodzi przede wszystkim o sprawy związane z prawidłowymi zapisami w klubowych statutach, wpisami w rejestrze, a także przeprowadzaniem imprez sportowych. artykuł jest swego rodzaju próbą podsumowania dotychczasowego prawa w obszarze poruszanego problemu. słowa kluczowe: uczniowskie kluby sportowe, orzecznictwo, sądy (powszechne i administracyjne) summary this article is devoted to the issues related to creation and activities of school’s clubs in poland in the light of existing legislation and legal regulation of an administrative and general court jurisdiction. it examines the legislation and legal regulation in relating to the operation of school sports clubs, especially under the current sport law from 2010. experience shows that a number of important decisions concerning the sphere of student sports clubs are often made in against the applicable law, or are the subject of an irrelevant administrative decisions . it is all about matters related to the proper editing of the statute of the club, the entry in the register or the conduct of sport events which means that after the exhaustion of the instance may be appealed to the ordinary courts. this article is a kind of an attempt to summarize the existing law, ie. the relevant law as well as constantly updated court decisions designed to indicate the accuracy of proceedings in matters relating to the establishment and the activities of student’s clubs. keywords: school sports clubs, legal regulation, courts (general and administrative) uczniowskie kluby sportowe w polsce w świetle obowiązujących uregulowań prawnych oraz orzecznictwa sądów powszechnych 55 uwagi wstępne w dniu 25 czerwca 2010 roku – po uprzednim rozpatrzeniu poprawek senatu, sejm rp vi kadencji na swoim 69 posiedzeniu uchwalił długo oczekiwaną ustawę o sporcie. została ona podpisana przez marszałka sejmu pełniącego obowiązki prezydenta rp w dniu 5 lipca 2010 roku, zaś jej publikacja nastąpiła w dzienniku ustaw z dnia 15 lipca 2010 roku (dz.u. 2010). ustawa weszła w życie po upływie 3 miesięcy od dnia jej ogłoszenia, tj. 16 października 2010 roku. z chwilą wejścia w życie w/w ustawy, nastąpiła utrata mocy dwóch aktów prawnych regulujących dotychczasową problematykę sportu, zarówno amatorskiego jak też profesjonalnego tj. ustawy z dnia 18 stycznia 1996 roku o kulturze fizycznej (dz.u. 2007) oraz ustawy z dnia 29 lipca 2005 roku o sporcie kwalifikowanym (dz.u. 2005). uchylona ustawa o kulturze fizycznej w swej dotychczasowej postaci regulowała zasady działalności w ogólnej sferze kultury fizycznej jak również zadania organów administracji rządowej i samorządowej, klubów sportowych oraz pozostałych podmiotów w zakresie realizacji procesów związanych z wychowaniem fizycznym, uprawianiem sportu, rekreacji i rehabilitacji ruchowej. z kolei zasadniczym zadaniem ustawy o sporcie kwalifikowanym było sprecyzowanie zasad prowadzenia działalności w ramach sportu kwalifikowanego, uczestnictwa we współzawodnictwie sportowym jak również zadań organów administracji rządowej i samorządowej oraz pozostałych podmiotów w zakresie organizacji sportu kwalifikowanego i współzawodnictwa sportowego. niewątpliwym wydaje się fakt, iż przedmiot i zakres regulacji wskazanych ustaw częściowo się krzyżowały, albowiem ustawa o sporcie kwalifikowanym traktowana była jako lex specialis w stosunku do ustawy o kulturze fizycznej, odnoszącej się do organizacji i uprawiania sportu kwalifikowanego będącego formą aktywności człowieka związaną z uczestnictwem we współzawodnictwie sportowym organizowanym lub prowadzonym w określonej dyscyplinie sportu przez polski związek sportowy lub podmioty działające z jego upoważnienia i współzawodnictwa sportowego będącego indywidualną lub zbiorową rywalizacją osób zmierzającą do uzyskania właściwych dla danej dyscypliny sportu rezultatów (dz.u. 2005). uchylenie wskazanych przepisów powiązane było z wprowadzeniem jednego aktu prawnego kompleksowo regulującego problematykę prawną sportu, jako zmierzające do rozwiania wszelkich wątpliwości interpretacyjnych związanych z dotychczasową formą uregulowania zagadnień szeroko rozumianej kultury fizycznej i sportu, na co bez wątpienia wskazuje treść uzasadnienia projektu ustawy: równoległe istnienie dwóch ustaw regulujących sferę kultury fizycznej powoduje znaczne problemy interpretacyjne i utrudnia prawidłowe stosowanie obowiązujących przepisów. ustawy te nie są także w pełni spójne. ponadto każda z tych ustaw zawiera liczne unormowania, w szczególności pojęcia i instytucje, które w praktyce przysparzają istotnych trudności interpretacyjnych. obecnie główną negatywną cechą prawa sportowego w polsce jest jego "przeciążenie" normami rangi ustawowej…(rządowy projekt ustawy o sporcie, nr 2313, 28.08.2009, s. 2). niniejszy artykuł poświęcony jest analizie obecnie obowiązujących uregulowań prawnych oraz orzecznictwa sądowego dotyczącego funkcjonowania szkol56 aneta rejman nych klubów sportowych, zwłaszcza pod rządami obecnie obowiązującej ustawy z 2010 roku. wiele istotnych rozstrzygnięć dotyczących sfery uczniowskich klubów sportowych zapada często niezgodnie z obowiązującym prawem bądź jest przedmiotem nietrafnych decyzji administracyjnych. są to w szczególności kwestie związane z prawidłowym redagowaniem statutu klubu, wpisu do ewidencji czy też prowadzenia działalności pozasportowej – co powoduje, iż po wyczerpaniu toku instancyjnego mogą być zaskarżane do sądów powszechnych. uczniowskie kluby sportowe w świetle ustawy o sporcie problematyka związana z działalnością uczniowskich klubów sportowych została uregulowana w art. 4 ustawy o sporcie, zgodnie z treścią którego szczególnym rodzajem klubu sportowego jest uczniowski klub sportowy. dotychczasowy odpowiednik omawianego przepisu uregulowany był w art. 7 ustawy o kulturze fizycznej, który również stanowił, iż szczególnym rodzajem klubu sportowego jest uczniowski klub sportowy. jedyną dostrzegalną zmianą w stosunku do wcześniejszego uregulowania było wprowadzenie przez ustawodawcę przepisu określającego treść załączników do wniosku o wpis uczniowskiego klubu sportowego do ewidencji. przewiduje to wprost art. 4 ust. 5 ustawy o sporcie, wskazując, iż do takiego wniosku należy dołączyć statut, listę założycieli zawierającą ich imiona i nazwiska, daty i miejsca urodzenia, miejsca zamieszkania oraz własnoręczne podpisy, jak również informację o adresie siedziby klubu sportowego (dz. u. 2014). zgodnie z omawianą ustawą, uczniowski klub sportowy jest specjalnym rodzajem stowarzyszenia, tworzonym na potrzeby rywalizacji nieletnich zawodników – zarówno dzieci jak i młodzieży. ponieważ tworzenie w/w klubów następuje w myśl przepisów ustawy prawo o stowarzyszeniach (dz. u. 2001) z wyłączeniem przepisów dotyczących rejestracji to w praktyce uczniowski klub sportowy tworzony jest zaś przez co najmniej piętnaście pełnoletnich osób. znajduje tutaj bowiem zastosowanie art. 9 ustawy prawo o stowarzyszeniach, który stanowi, że osoby w liczbie co najmniej piętnastu, pragnące założyć stowarzyszenie, uchwalają statut stowarzyszenia i wybierają komitet założycielski (dz. u. 2001). oczywiście ustawa nie określa górnej granicy liczby osób podejmujących czynności celem powołania stowarzyszenia. wymaga jedynie, aby z zgromadzeniu założycielskim brało udział minimum 15 osób, natomiast za przyjęciem statutu lub wyborem komitetu założycielskiego nie muszą one wypowiedzieć się jednomyślnie. w ustawie nie jest również ustalona liczba członków komitetu założycielskiego. ponieważ z natury rzeczy komitet jest organem kolegialnym, minimalna liczba członków musi wynosić trzy osoby (sarnecki, 2007). z kolei zgodnie z treścią art. 3 w/w ustawy prawo tworzenia stowarzyszeń przysługuje obywatelom polskim mającym pełną zdolność do czynności prawnych i niepozbawionym praw publicznych. małoletni w wieku od 16 do 18 lat, którzy mają ograniczoną zdolność do czynności prawnych, mogą jedynie należeć do stowarzyszeń i korzystać z czynnego i biernego prawa wyborczego, z tym że w składzie zarządu stowarzyszenia większość muszą stanowić osoby o pełnej zdolności do czynuczniowskie kluby sportowe w polsce w świetle obowiązujących uregulowań prawnych oraz orzecznictwa sądów powszechnych 57 ności prawnych. małoletni poniżej 16 lat mogą natomiast, za zgodą przedstawicieli ustawowych, należeć do stowarzyszeń według zasad określonych w ich statutach, bez prawa udziału w głosowaniu na walnych zebraniach członków oraz bez korzystania z czynnego i biernego prawa wyborczego do władz stowarzyszenia; jeżeli jednak jednostka organizacyjna stowarzyszenia zrzesza wyłącznie małoletnich, mogą oni wybierać i być wybierani do władz tej jednostki (dz. u. 2001). zgodnie z obowiązującym prawem cywilnym, zdolność do czynności prawnych, jej nabywanie i utratę regulują przepisy kodeksu cywilnego. regulują one również status osób o ograniczonej zdolności do czynności prawnych, z tym że zgodnie z przepisami prawa cywilnego taką ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają małoletni, którzy ukończyli lat trzynaście, oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo (dz. u. 2014). ustalenie, czy osoba fizyczna ukończyła lat 13, następuje z uwzględnieniem zasad obliczania terminu wynikającymi z kodeksu cywilnego. ukończenie 13go roku życia następuje z początkiem, a nie końcem pierwszego dnia terminu, w dniu odpowiadającym dacie urodzin o godz. 0.00. w imieniu osoby, która nie posiada zdolności do czynności prawnych, występuje przedstawiciel ustawowy. przedstawicielami ustawowymi osób, które nie ukończył 13-go roku życia, są w zasadzie rodzice, natomiast osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie – opiekun. może on być również przedstawicielem ustawowym dziecka, jeżeli żadnemu z rodziców nie przysługuje władza rodzicielska. w sytuacji gdy władza rodzicielska przysługuje obojgu rodzicom, każde z nich może działać samodzielnie jako przedstawiciel ustawowy dziecka (serwach, 2014). niewątpliwie artykuł 3 ustawy prawo o stowarzyszeniach należy traktować jako lex specialis (sarnecki, 2007) w stosunku do przepisów kodeksu cywilnego co oznacza, że nawet osoby poniżej 13 roku życia, za zgodą swych ustawowych przedstawicieli, mogą już należeć do stowarzyszeń w postaci uczniowskich klubów sportowych. jak już wspomniano, tworzenie uczniowskich klubów sportowych podlega przepisom ustawy prawo o stowarzyszeniach z wyłączeniem przepisów dotyczących rejestracji. regulacja ta stanowi niewątpliwie duże ułatwienie, albowiem daje wprost możliwość powołania uczniowskiego klubu sportowego za pośrednictwem jego zgłoszenia do ewidencji prowadzonej przez właściwego starostę. zgodnie bowiem z treścią rozporządzenia ministra sportu i turystyki z dnia 18 października 2011 roku w sprawie ewidencji klubów sportowych, założyciele składają jedynie wniosek o wpis do ewidencji wraz ze statutem, listą założycieli, zawierającą imiona i nazwiska, datę i miejsce urodzenia, miejsce zamieszkania oraz własnoręczne podpisy założycieli, a także informacją o adresie tymczasowej siedziby klubu sportowego (dz. u. 2011) a więc nie muszą stosować ustalonych formularzy. ponadto postępowanie rejestrowe – w porównaniu z rejestracją w krajowym rejestrze sądowym – nie wymaga uiszczenia opłaty sądowej, która zgodnie z treścią art. 53 ustawy z dnia 28 lipca 2005 roku o kosztach sądowych w sprawach cywilnych wynosi 250 zł, zaś w przypadku jednoczesnego wpisu stowarzyszenia do rejestru przedsiębiorców wynosi 500 zł (dz.u.2014). omawiając tematykę rejestru uczniowskiego klubu sportowego nie sposób nie odnieść się tutaj do samej instytucji rejestrów, które w doktrynie prawa cywilne58 aneta rejman go dzieli się na rejestry podmiotowe i przedmiotowe. celem rejestru podmiotowego jest ujawnienie podmiotów różnego rodzaju stosunków prawnych, zaś rejestru przedmiotowego – ujawnienie określonych przedmiotów i ich sytuacji prawnej. obydwa rodzaje wymienionych rejestrów można podzielić na dwie kategorie – rejestry ewidencyjne (wpisy mają znaczenie wyłącznie informacyjne i nie pociągające za sobą żadnych skutków prawnych) i rejestry, do których wpisy pociągają za sobą skutki w sferze prawa materialnego (ignatowicz, 2000). zgodnie z powyższym, zastosowany przez ustawodawcę termin „ewidencja” powinien być traktowana jako publiczny i podmiotowy rejestr, nie mający jedynie ewidencyjnego charakteru, albowiem uczniowski klub sportowy uzyskuje osobowość prawną z chwilą wpisania do ewidencji wpis do tej ewidencji nie ma mieć znaczenia informacyjnego poprzez przedstawienie danych bowiem jego głównym celem jest wywołanie skutku prawnego. wskazać należy, iż wpis i odmowa wpisu do ewidencji następują na podstawie decyzji administracyjnej, bowiem zgodnie z treścią art. 104 § 1 ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. – kodeks postępowania administracyjnego organ administracji publicznej załatwia sprawę przez wydanie decyzji, chyba że przepisy kodeksu stanowią inaczej (dz.u.2013). uproszczony tryb powoływania do życia klubu uczniowskiego można wykorzystać na potrzeby powołania jakiegokolwiek klubu w formule stowarzyszeniowej – byle tylko nie zakładał on prowadzenia działalności gospodarczej. taką możliwość przewiduje wprost art. 4 ust. 7 u.s. równocześnie zauważyć należy, że w praktyce nie funkcjonuje zbyt dużo takich klubów. głównym motywem, który pozostaje decydujący przy zakładaniu klubu, jest możliwość podjęcia, chociażby w przyszłości, działalności gospodarczej, która umożliwi pozyskiwanie dodatkowych środków oraz rozwój klubu. stosowanie ustawy w świetle orzecznictwa sądów powszechnych wprowadzenie w życie ustawy o sporcie spowodowało, iż na gruncie jej stosowania napotkano szereg wątpliwości natury prawnej związanej z prawidłowa interpretacją jej poszczególnych przepisów. o ile jej poszczególne regulacje zawarte ustawie o kulturze fizycznej czy też w ustawie o sporcie kwalifikowanym posiadały już ugruntowane orzecznictwo, to w stosunku do nowo wprowadzonej ustawy na chwilę obecną widoczny jest jego brak. analizy jednej ze spraw dotyczących funkcjonowania uczniowskich klubów sportowych dokonał sąd okręgowy w toruniu, orzekając, że prawidłowa wykładnia art. 4 ust. 7 ustaw o sporcie i art. 4 ust. 2 i 4 ustawy prawo o stowarzyszeniach uzasadnia stanowisko, że uczniowski klub sportowy jest szczególnym rodzajem klubu sportowego nastawionego jedynie na prowadzenie działalności sportowej. w przeciwieństwie do innych klubów sportowych uczniowski klub sportowy nie może podejmować działalności gospodarczej, co powoduje, że postanowienia statutu na ten temat, jako sprzeczne z prawem są nieważne (postanowienie so w toruniu z 02.04.2013). uczniowskie kluby sportowe w polsce w świetle obowiązujących uregulowań prawnych oraz orzecznictwa sądów powszechnych 59 rozpoznawana sprawa dotyczyła wątpliwości natury prawnej – czy uczniowski klub sportowy podlega wpisowi do krs, jeżeli jego statut przewiduje prowadzenie działalności gospodarczej. rozpoznając powyższą kwestię, sąd orzekający posiłkował się analizą wzajemnych relacji między art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie i art. 14 ust. 1 ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (dz.u.2013). pierwszy ze wspomnianych artykułów stanowi, że uczniowski klub sportowy działa na zasadach przewidzianych w przepisach prawa o stowarzyszeniach, z wyłączeniem przepisów o rejestracji, natomiast drugi przywołany artykuł zezwala na podjęcie działalności gospodarczej przedsiębiorcy niebędącemu osobą fizyczną po uzyskaniu wpisu do rejestru przedsiębiorców w krajowy rejestrze sądowym. z uwagi na zawarte w art. 4 ust. 2 ustawy o sporcie odesłanie do ustawy prawo o stowarzyszeniach – rozważeniu przez sąd orzekający podlegały dwie inne – równie istotne kwestie. zgodnie z pierwszą z nich – stowarzyszenie może prowadzić działalność gospodarczą. z kolei druga zakłada, iż w takim przypadku stowarzyszenie, wpisane do rejestru stowarzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych fundacji oraz samodzielnych publicznych zakładów opieki zdrowotnej, podlega obowiązkowi wpisu także do rejestru przedsiębiorców. w świetle wymienionych unormowań, kwestia dopuszczalności prowadzenia przez uczniowski klub sportowy działalności gospodarczej ma istotne znaczenie. uznanie bowiem, że klub ten może prowadzić działalność gospodarczą mogłoby prima facie uzasadniać tezę o konieczności wpisania go do rejestru przedsiębiorców po uprzednim wpisie do rejestru stowarzyszeń.co wydaje się jednak nieuprawnione w świetle oceny dalszych unormowań. sąd okręgowy dokonując analizy omawianego już art. 4 ust. 7 ustawy o sporcie wskazuje, iż podlega on wpisowi do ewidencji prowadzonej przez starostę właściwego ze względu na siedzibę klubu i z chwilą wpisu uzyskuje osobowość prawną, co oznacza iż nie podlega wpisowi do rejestru stowarzyszeń. zdaniem sądu – w tej sytuacji uczniowski klub sportowy nie może podejmować działalności gospodarczej, co samo przez się wyklucza wpisanie go do rejestru przedsiębiorców. zdaniem sądu, wniosek taki wynika jednoznacznie z treści w/w art. 4 ust. 7 ustawy o sporcie, nakazującego odpowiednie stosowanie przepisów ust. 2 i 4-6 do innych niż uczniowski klub sportowy klubów sportowych działających w formie stowarzyszenia, których statuty nie przewidują prowadzenia działalności gospodarczej. w świetle tego unormowania, inne niż uczniowskie kluby sportowe działające w formie stowarzyszenia, których statuty przewidują prowadzenie działalności gospodarczej, podlegają wpisowi do rejestru stowarzyszeń, a jeżeli podejmą tę działalność także obowiązkowi wpisu do rejestru przedsiębiorców. prawidłowa wykładnia przedstawionych unormowań uzasadnia więc stanowisko, że uczniowski klub sportowy jest szczególnym rodzajem klubu sportowego nastawionego jedynie na prowadzenie działalności sportowej i nie może podejmować działalności gospodarczej, co powoduje, że postanowienia statutu na ten temat, jako sprzeczne z prawem są nieważne . odmienna wykładnia omówionych unormowań wydaje się nie zasługiwać na aprobatę i może zostać określona a quo mianem contra legem. niewłaściwym wydaje się również, iż w wielu przypadkach doszło do dokonania przez inne sądy 60 aneta rejman rejestrowe wpisu uczniowskich klubów sportowych do rejestru przedsiębiorców, skoro ustawodawca wyłączył w odniesieniu do uczniowskich klubów sportowych możliwość prowadzenia działalności gospodarczej zgodnie z art. 22 konstytucji rp (dz.u.1997). w zakresie prawidłowości stosowania ustawy o sporcie w odniesieniu do uczniowskich klubów sportowych – a w szczególności w odniesieniu do aspektów związanych z wpisem i odmową wpisu do ewidencji – wypowiadały się również sądy administracyjne. jak już wspomniano, zgodnie z treścią art. 4 ust. 4 ustawy o sporcie, wpis i odmowa wpisu uczniowskiego klubu sportowego do ewidencji następuje w drodze decyzji administracyjnej w rozumieniu przepisów kodeksu postępowania administracyjnego, co oznacza kognicję sądów administracyjnych. przykładem takiego stanu faktycznego jest stanowisko wojewódzkiego sądu administracyjnego w opolu. sąd ten, rozpoznając na posiedzeniu niejawnym sprawę skargi na postanowienie samorządowego kolegium odwoławczego w przedmiocie niedopuszczalności odwołania w sprawie wpisu klubu sportowego do ewidencji, w orzeczeniu końcowym odrzucił złożoną skargę, uznając za zasadne stanowisko kolegium, że odwołujący się nie uczestniczył jako strona w postępowaniu administracyjnym (…) w sprawie wpisu wnioskodawcy sportowego klubu (...), do ewidencji pozostałych klubów sportowych (…). uprawnienie do występowania w postępowaniu dotyczącym wpisu do ewidencji klubów sportowych odrębnego podmiotu, a w konsekwencji do kwestionowania zapadłego w tej sprawie rozstrzygnięcia, nie wynika także zdaniem organu, z powołanej ustawy o sporcie (postanowienie wsa w opolu z dnia 24.02. 2014). uzasadnia to przyjęcie tezy, iż tylko podmioty uczestniczące w procesie dokonania wpisu do ewidencji, mogą skutecznie kwestionować jego treść. istotną kwestią, którą zajmował się z wojewódzki sąd administracyjny w lublinie, była prawna dopuszczalność dokonywania w ewidencji klubów sportowych zmian danych dotyczących stowarzyszenia w przypadku braku organu wykonawczego uprawnionego do skutecznego występowania w postępowaniu administracyjnym. podstawą rozstrzygnięcia w rozpoznawanej sprawie, były obowiązujące w dacie złożenia wniosku o dokonanie w ewidencji klubów sportowych działających w formie stowarzyszenia, których statuty nie przewidują prowadzenia działalności gospodarczej wpisu zmiany danych, przepisy uchylonej ustawy z dnia 18 stycznia 1996 r. o kulturze fizycznej. w omawianej sprawie w dacie wydania decyzji – ustawa ta utraciła moc, natomiast art. 4 ustawy o sporcie, oprócz regulacji analogicznych do tych zawartych w ustawie o kulturze fizycznej a dotyczących szczególnych rodzajów klubów sportowych, zawiera regulacje dodatkowe związane z formą dokonywania wpisu i odmową wpisu do ewidencji oraz z wymaganymi do dokonania wpisu dokumentami. z unormowania tego wynika , iż dokonując do ewidencji wpisu klubu sportowego działającego w formie stowarzyszenia, którego statut nie przewiduje prowadzenia działalności gospodarczej, wnioskodawca ma obowiązek złożenia m.in. statutu wraz z listą założycieli oraz protokołem wyboru komitetu założycielskiego. wymóg ten wiąże się więc między innymi z koniecznością badania przez organ ewidencyjny istnienia legitymacji do złożenia wniosku o dokonanie uczniowskie kluby sportowe w polsce w świetle obowiązujących uregulowań prawnych oraz orzecznictwa sądów powszechnych 61 wpisu po stronie podmiotu go składającego. skoro więc w dacie złożenia wniosku o wpis do ewidencji klub nie posiadał organu wykonawczego uprawnionego do skutecznego występowania w postępowaniu administracyjnym, to postępowanie o wpis było postępowaniem bezprzedmiotowym, podlegającym umorzeniu w drodze decyzji (wyrok wsa w lublinie z dnia 07.07.2011). wnioski końcowe dokonując podsumowania omawianej problematyki, stwierdzić należy, iż zmiany które dokonały się w zakresie prawa stanowionego w sporcie w ciągu minionych kilku lat, są bardzo duże. proces powstawania nowej ustawy trwał długo. uczestniczyło w nim wiele środowisk i wielu wybitnych specjalistów. w pracach nad ustawą przedyskutowano wszystkie opinie i pomysły, omówiono wszystkie zastrzeżenia i uwagi. osiągnięto ostateczny kompromis, w którym wszystkie zapisy i regulacje wydają się spełniać oczekiwani sympatyków sportu – czy to na kanwie amatorstwa czy zawodowstwa. nowe prawo tworzy jednolity system sportu w polsce. akceptuje różne potrzeby i nadaje im równe prawa i obowiązki. pozostawia duży obszar autonomii, w budowaniu struktur i stosowaniu rozwiązań organizacyjnych, zapisanych w statutach klubów. jak już wcześniej wspomniano, jeszcze w latach 1996–2010 sądy powszechne i administracyjne skutecznie korygowały wszelkie błędne rozstrzygnięcia organów administracji rządowej i samorządowej, klubów sportowych oraz pozostałych podmiotów w zakresie realizacji procesów związanych z szeroko pojętym uprawianiem sportu. sytuacja ta zasadniczo zmieniła się po 2010 roku, kiedy to sprecyzowano zasady działalności w sporcie oraz zlikwidowano swoisty dualizm wynikający z funkcjonujących uprzednio ustaw. uprawnionym wydaje się postawienie tezy, iż przepisy omawianych ustaw w interesującym nas aspekcie sportu szkolnego są stosunkowo przejrzyste i nie wymagają nadmiernej interpretacji. fakt ten powoduje, iż ingerencja sądownictwa w sprawy sportu wydaje się być znikoma, co zdaje się utwierdzać nikła liczba orzeczeń sądów powszechnych czy też sądownictwa administracyjnego. z drugiej strony zjawisko to może świadczyć również o coraz większej wiedzy i kulturze prawniczej osób bezpośrednio stosujących przepisy prawne regulujące omawiana niniejszym artykułem kwestię. literatura 1. dz. u. 1997, nr 78, poz. 483 z p.z. 2. dz. u. 2001, nr 79, poz. 855 z p.z. 3. dz.u. 2005, nr 155, poz. 1298 z p.z. 4. dz.u. 2007, nr 226, poz. 1675 z p.z. 5. dz.u. 2010, nr 127, poz. 857 z p.z. 6. dz. u. 2011, nr 243, poz. 1449. 7. dz.u.2013.267 j.t. z p.z. 62 aneta rejman 8. dz.u.2013.672 j.t. z p.z. 9. dz. u. 2014. 121 t.j. 10. dz. u. 2014, poz. 715 z p.z. 11. dz. u. 2014.1025 j.t. z. p.z. 12. ignatowicz j.: prawo rzeczowe, warszawa 2000. 13. postanowienie so w toruniu z 02.04.2013 r. (sygn. vigz 44/13), posag 2013/3/70-76. 14. postanowienie wsa w opolu z dnia 24.02. 2014 r. (sygn. ii sa/op 14/14) , „lex” nr 1429661. 15. rządowy projekt ustawy o sporcie, druk sejmowy nr 2313 z dnia 28.08.2009 r. (http://orka.sejm.gov.pl). 16. sarnecki p.: prawo o stowarzyszeniach. komentarz, warszawa 2007. 17. serwach m.: kodeks cywilny. komentarz. część ogólna. lex 2014. 18. wyrok wsa w lublinie z dnia 07.07.2011 r. (sygn. iii sa/lu 172/11), „lex” 1087532. 26 quality in sport 2 (1) 2015, s. 26-42 praca wpłynęła do redakcji 19 ii 2015, praca została przyjęta do druku 10 iv 2015 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2015.009 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/753692 mirosława szark-eckardt, łukasz kowalczyk, hanna żukowska uniwersytet kazimierza wielkiego wydział kultury fizycznej, zdrowia i turystyki wioletta łubkowska uniwersytet szczeciński, wydział kultury fizycznej i promocji zdrowia doping i suplementy stosowane w bydgoskich siłowniach doping and supplementation applied in bydgoszcz gyms streszczenie celem pracy jest określenie jakich środków dopingujących oraz jakich suplementów diety używają osoby ćwiczące na siłowniach w bydgoszczy. badania zostały przeprowadzone wśród osób trenujących na siłowniach w bydgoszczy. metodą, która została zastosowana był sondaż diagnostyczny. na podstawie badań można stwierdzić, że sterydy anaboliczno-androgenne są najczęściej stosowanym środkiem dopingującym. badania wykazały również, że znaczna część badanych stosuje kreatynę w celu poprawienia wyglądu sylwetki, co wpływa na jakość ich treningów. prawie wszyscy ankietowani natomiast twierdzą, że suplementacja jest zjawiskiem powszechnie występującym. słowa kluczowe: doping, suplementy, siłownia, bydgoszcz abstract the aim of the study is to determine what kind of doping and what kind of supplements are in use by those exercising in gyms in bydgoszcz. the study was conducted among people practicing in gyms in bydgoszcz. method that was used was a diagnostic survey. based on research it can be concluded that the anabolic androgenic steroids are the most commonly used doping. it can be also conclude that a significant proportion of respondents is using creatine to improve the appearance of the figure, which affects the quality of training. almost all respondents claim that supplementation is a phenomenon commonly occured. key words: doping, supplements, gym, bydgoszcz wstęp dążenie do osiągania coraz lepszych wyników sportowych, bicie rekordów świata, przekraczanie granic ludzkich możliwości przez czołowych sportowców oraz nieodparta potrzeba sukcesu powodują, że sportowcy nie cofają się przed nieuczcidoping i suplementy stosowane w bydgoskich siłowniach 27 wymi praktykami. fakt ten sprawia, że doping staje się jednym z największych zagrożeń dla uniwersalnych wartości sportu (posiadała i in. 2006, smorawiński., grucza 2000). mianem dopingu można określić stosowanie substancji oraz metod, które zostały uznane przez międzynarodowy komitet olimpijski za niedozwolone. w 2003 r. został przyjęty światowy kodeks antydopingowy poparty przez wszystkie istniejące do tej pory federacje sportowe, komitety olimpijskie, komitety paraolimpijskie i resztę organizacji sportowych (mędraś, jóźków 2009). mianem suplementów określa się natomiast środki o zagęszczonej zawartości witamin, minerałów lub innej substancji, które zostały wprowadzone do ogólnodostępnej sprzedaży w formie kapsułek tabletek, ampułek lub saszetek z proszkiem. stanowią jedynie uzupełnienie braków w diecie wynikające z wielu czynników zewnętrznych takich jak: zła dieta, siedzący tryb pracy, aktywny tryb życia (mieszkowska, michota-katulska 2008). zgodnie z rozporządzeniem ministra zdrowia z dnia 9 października 2007 roku producenci powinni uwzględniać ilość witamin i składników w zalecanej dziennej porcji. graniczny poziom składu witamin i składników mineralnych w suplementach gwarantuje, że jego stosowanie zgodnie z informacją zamieszczoną w oznakowaniu nie będzie zagrażało zdrowiu i życiu człowieka. obowiązujące w polsce prawo pozwala na wprowadzenie do sprzedaży suplementów bez uzyskania pozwolenia, które jest wymagane w przypadku produktów leczniczych. jednakże podmiot wprowadzający produkt po raz pierwszy do sprzedaży na terytorium naszego kraju ma obowiązek powiadomić o tym fakcie głównego inspektora sanitarnego, podając nazwę produktu, jego producenta oraz wzór oznakowania w języku polskim (krasnowska, sikora 2011). suplementy diety mogą być produkowane w oparciu o m.in.: witaminy, minerały, aminokwasy, kwasy tłuszczowe, wyciągi z roślin i rośliny, probiotyki, prebiotyki, produkty pszczele i enzymy. taki produkt utworzony na podstawie witamin może stanowić dopełnienie jadłospisu i może być skierowany do osoby, która z powodu intensywnego trybu życia nie ma czasu na prawidłowe odżywianie się (krasnowska, sikora 2011). stosowanie dopingu i określonych suplementów diety budzi wiele kontrowersji w świecie sportu zawodowego, ale także amatorskiego. kontrole antydopingowe są wszechobecne na wszelkich imprezach sportowych i w systemie obozowego szkolenia sportowego. stały się one powszechnością. ich przeprowadzanie nie budzi żadnej sensacji i traktowane jest jako naturalne uzupełnienie obowiązków każdego sportowca. sami jednak sportowcy, trenerzy oraz lekarze spierają się o to, które metody i specyfiki powinny zostać uznane za dopingujące, a które będzie można legalnie zażywać. nie mniej kontrowersji budzi fakt napędzania gigantycznych zysków korporacjom handlującym suplementami, które budzą wiele wątpliwości, co do wiarygodności tych środków, szczególnie jeśli chodzi o prawdziwość podawanych składników chemicznych. coraz to nowe formy dopingu i suplementacji powodują, coraz więcej dyskusji nad dalszymi kierunkami rozwoju sportu i zmuszają nas do refleksji oraz do zadawania sobie wielu pytań takich jak: czy warto niszczyć zdrowie dla osiągnięcia upragnionego celu? czy uczciwe jest nielegalne wspomaganie w stosunku do osób, które tego nie robią i na dany efekt pracują często znacznie ciężej i są w stanie poświęcić znacznie więcej? stosowanie dopingu oraz wzmożona i powszechna suplementacja, nie tylko na poziomie wyczynowym ale w dużym stopniu także amatorskim, sprawia że należy 28 mirosława szark-eckardt, łukasz kowalczyk, hanna żukowska, wioletta łubkowska stawiać sobie pytania o wpływ tego zjawiska na jakość w sporcie. związek taki jest oczywisty, szczególnie jeśli uwzględni się aspekt podnoszenia sprawności i wydolności organizmu, który przekłada się na konkretne sukcesy sportowe. o jakości w sporcie mówić będziemy, o ile nie zostanie przekroczona granica pomiędzy dozwolonym i koniecznym często wspomaganiem organizmu za pomocą dozwolonych suplementów, a stosowaniem dopingu oraz środków niedozwolonych w sporcie. poddać refleksji należałoby przy okazji system aksjologiczny dotyczący samego sportu, jak i szeroko rozumianej kultury fizycznej. presja związana z budowaniem odpowiedniej masy ciała i cyzelowaniem sylwetki osiągana drogą na skróty. każe to zastanowić się nad kwestią traktowania własnego ciała w sposób nadmierni utylitarny, oderwany od pierwiastka związanego z „duchem sportu”, mocno obecnym w naszej cywilizacji. w 1939r. organizacja zdrowia przy lidze narodów otrzymała raport o. boje'a, w którym można przeczytać, że „nie ma wątpliwości, iż środki pobudzające są szeroko stosowane przez sportowców, a szaleństwo bicia rekordów, pragnienie zaspokojenia żadnej wrażej publiczności, odgrywają coraz większą role, spychając na dalszy plan troskę o swoje zdrowie...” raport ten zawiera opis rodzajów dopingu, który był stosowany przez sportowców od 50-ciu lat. ukazuje kierunki w które będzie się to zjawisko rozwijało oraz pokazuje nam jak zwiększenie popularności danej dyscypliny sportowej oraz zwiększenie nakładu finansowego, podnosi presje zwycięstwa oraz staje się przyczyną do szukania coraz to nowych, lepszych substancji, które w znaczący sposób mogą przyczynić się do zwycięstwa (http://www.polska-sztanga.pl/ps/inne/doping/historia_dopingu.pdf; dostęp dnia 3.06.2014). cele i materiał badań celem pracy jest określenie rodzaju dopingu oraz suplementów diety stosowanych przez osoby trenujące na siłowniach znajdujących się na teranie bydgoszczy. pełniejszy obraz badań dadzą nam cele szczegółowe: 1. określenie celu treningów. 2. wpływ suplementów diety, na jakość treningu. 3. określenie najczęściej stosowanych suplementów wśród respondentów. 4. określenie najczęściej stosowanych substancji dopingujących wśród badanych. 5. określenie czy według ankietowanych wiele osób używa suplementy diety na siłowniach. 6. określenie czy ankietowani byliby w stanie ćwiczyć bez substancji dopingujących. metodą, która została zastosowana do wykonania badań jest sondaż diagnostyczny, składający się z 23 pytań. ankietowani odpowiadali anonimowo, a wypełniony kwestionariusz pozwolił na uzyskanie odpowiedzi na postawione wcześniej cele szczegółowe. badania zostały przeprowadzone wśród osób trenujących na siłowniach, położonych na terenie miasta bydgoszczy. badana grupa składała się z 46 kobiet doping i suplementy stosowane w bydgoskich siłowniach 29 (17,7%) i 214 mężczyzn (82,3%) i wynosiła 260 respondentów. badania zostały wykonane na przełomie maja i czerwca 2014 roku. osoby biorące udział w badaniu, to w większości młodzież w wieku 16-20 lat (55,77%) oraz 21-25 lat (32,69%). zdecydowanie mniejsza część badanych mieściła się w przedziale wiekowym 26-30 lat (6,92%) oraz 31-35 lat (3,34%). nieco powyżej procenta, to osoby w wieku 4150 lat (0,38%) i powyżej 50 lat (0,77%). poniższy wykres przedstawia ilość respondentów sklasyfikowanych według płci. wykres 1. zastawienie płci dane ukazane poniżej przedstawiają liczbę ankietowanych z podziałem na wiek. wykres 2. określenie wieku respondentów 30 mirosława szark-eckardt, łukasz kowalczyk, hanna żukowska, wioletta łubkowska wyniki przedstawione poniżej obrazują przedział wagowy ankietowanych. wykres 3. przedziały wagowe ankietowanych grupa ankietowanych była bardzo zróżnicowana, jeżeli weźmie się pod uwagę masę ciała uczestników, jednakże ponad 50% spośród nich to osoby znajdujące się w dwóch przedziałach, a mianowicie: 70-79kg (33,1%) oraz kolejny 8089kg (26,2%). duża liczba osób posiadała masę ciała w przedziałach: 60-69 (17,7%) i 90-99 (11,9%). najmniej liczne grupy, to osoby o wadze 50-59kg (5,4%), powyżej 100kg (3,5%) oraz poniżej 50kg (2,3%). poniższy wykres przedstawia przedziały wzrostowe ankietowanych. wykres 4. porównanie wzrostu analizując grupę osób biorących udział w badaniu pod kątem ich wzrostu można zauważyć, że prawie połowa z nich posiadała wzrost w przedziale 170179cm (43,5%). trochę mniej liczną grupę stanowiły osoby o wzroście 180-189cm (39,2%). pozostałe 17,3% ankietowanych, to osoby o wzroście w przedziale 160-cm (1,5cm (10,8%), powyżej 190cm (5,0%) oraz poniżej 160cm (tylko 1,5%). doping i suplementy stosowane w bydgoskich siłowniach 31 wyniki poniższy wykres obrazuje cel, do jakiego zmierzali ankietowani poprzez swój udział w treningach (respondenci mogli wybrać kilka odpowiedzi). wykres 5. cel treningów większość spośród badanych osób podkreśliła, że ich ćwiczenia ukierunkowane są głównie na przyrost masy mięśniowej (65,8% osób) oraz na poprawę sylwetki (63,8% osób). zdecydowanie rzadziej celem podejmowanej aktywności jest poprawa samopoczucia (40,8%) oraz utrata tkanki tłuszczowej (38,5%). tylko 10,8% osób miało na względzie przygotowanie do przyszłej kariery zawodowej. nikt z badanych nie podał innych możliwości niż zaproponowane. dane procentowe dotyczące długości stażu treningowego zawiera wykres 6. wykres 6. staż treningowy podział ankietowanych ze względu na staż treningowy przedstawiał się następująco: najwięcej osób miało za sobą 1-2 lata treningów (28,5%) oraz 3-4 lata (25,8%). osoby, które zaczynały swoją przygodę z siłownią: do 3 miesięcy stanowiły 10,4%, od 3 do 6 miesięcy 12,3% oraz od 6 do 12 miesięcy – 13,8%. zdecydo32 mirosława szark-eckardt, łukasz kowalczyk, hanna żukowska, wioletta łubkowska wanie mniej osób było najbardziej wytrwałych, a mianowicie: od 5 do 8 lat trenowało 7,3% badanej grupy oraz powyżej 8 lat ćwiczyło zaledwie 1,9%. dane procentowe zawarte na poniższym wykresie ukazują częstotliwość ćwiczeń podejmowanych w tygodniu przez respondentów. wykres 7. ilość treningów w tygodniu w badanej grupie osób, najwięcej było takich, które brały udział w treningach 3-4 razy w tygodniu (68,5%). powyżej 5 dni w tygodniu odwiedzało siłownię 20,4% osób. najmniejszą częstotliwość ćwiczeń, tj. 1-2 razy w tygodniu wykazał co dziesiąty ankietowany (11,2%). czas przeznaczony na wykonywanie ćwiczeń przez respondentów został ukazany na poniższym wykresie. wykres 8. wykonywanie ćwiczeń w określonym czasie biorąc pod uwagę czas spędzany na ćwiczeniach, największą grupę stanowią osoby, które każdorazowo spędzają na siłowni od 1-1,5 godziny (56,2%). co czwarty badany przeznacza na trening od 30 do 60 minut (26,5%). jeszcze mniejsza jest grupa osób wytrwałych, którzy na siłowni przebywają powyżej 1,5 godziny (10,4%). ale są także osoby, które uważają za wystarczający tylko 30-minutowy trening (6,9%). doping i suplementy stosowane w bydgoskich siłowniach 33 wyniki badań dotyczące stosowanie diety przez respondentów zestawiono na wykresie 9. wykres 9. stosowanie diety większa część badanych (59,2%) opowiedziała się za stosowaniem diety, jako działania wspomagającego ich aktywność fizyczną. pozostali (40,8%) byli przeciwni jej stosowaniu. stosowanie określonych suplementów diety przedstawiają wyniki zawarte na poniższym wykresie (respondenci mogli wybrać kilka odpowiedzi). wyniki zawarte na wykresie obrazują, jaka jest popularność stosowania suplementów diety wśród ankietowanych. tylko 27,3% osób nie tylko deklaruje, ale i nie stosuje ich w życiu, natomiast większość jednak je zażywa. najpopularniejszym suplementem diety jest kreatyna (dla 48,1% badanych) oraz odżywki białkowe (dla 41,9%). nieco mniejsza liczba badanych spożywa aminokwasy (31,5%), odżywki przedtreningowe (23,8%), suplementy wspomagające układ odpornościowy (23,8%), suplementy wpływające na układ nerwowy, koncentrację i witalność (22,7%) oraz węglowodany (18,1%). pozostałe suplementy są zdecydowanie rzadziej zażywane, są to: odżywki gainer (15,0%), odżywki wspomagające odchudzanie (15,0%), suplementy wpływające na narządy ruchu (10,0%), suplementy wpływające na układ sercowo-naczyniowy (9,6%), suplementy wpływające na stan skóry, włosów i paznokci (9,2%), suplementy wpływające na opóźnienie procesów starzenia się (6,5%), boostery testosteronu (6,2%), suplementy stosowane w celu zmniejszenia ryzyka osteoporozy (5,8%), suplementy wspomagające układ pokarmowy (4,2%), suplementy wspomagające prawidłowy proces widzenia (3,1%). inne suplementy to 6,2%. 34 mirosława szark-eckardt, łukasz kowalczyk, hanna żukowska, wioletta łubkowska wykres 10. rodzaj zażywanych suplementów poniższe dane przedstawiają opinię ankietowanych na temat bezpieczeństwa stosowania suplementów diety. doping i suplementy stosowane w bydgoskich siłowniach 35 wykres 11. bezpieczeństwo stosowanych suplementów większość ankietowanych (75,8%) uważa, że suplementy diety są bezpieczne dla zdrowia. tylko 11,2% jest zdania, że są one szkodliwe. część osób nie miała zdania na ten temat (13,1%). poniższy wykres ukazuje dane dotyczące możliwości osiągnięcia upragnionego celu bez stosowania suplementów. wykres 12. możliwość osiągnięcia celów treningowych bez stosowania suplementów ponad połowa ankietowanych (tj. 58,1%) uważa, że upragniony cel osiągnęliby także bez używania suplementów diety, natomiast 20,8% osób twierdzi, że byłoby to niemożliwe. pozostali (tj. 21,2%) nie umieli wypowiedzieć się na ten temat. dane zawarte na poniższym wykresie ukazują negatywny wpływ suplementów na organizm. 36 mirosława szark-eckardt, łukasz kowalczyk, hanna żukowska, wioletta łubkowska wykres 13. niebezpieczeństwo stosowania suplementów spośród badanych osób, 27,3% nie stosuje suplementów diety (co obrazował wykres 10. pozostałe osoby stosują. większość osób (tj. 61,2% badanych) nie odczuwa negatywnych skutków ich zażywania. tylko niektórzy (od 1,9-4,2%) odczuwają pewne niedogodności: wzmożoną agresję, bóle brzucha, zmiany na skórze, problemy z nerkami i wątrobą, nadciśnienie i bóle głowy. sporadycznie zaobserwowano łysienie, ginekomastię, impotencję i feminizację (od 0,4-1,2%). pozytywny wpływ suplementów na organizm ukazują dane zawarte na wykresie 14. wykres 14. pozytywne skutki suplementów diety doping i suplementy stosowane w bydgoskich siłowniach 37 większość badanych dostrzegała pozytywne efekty stosowania suplementów diety. najczęściej obserwowali wzrost masy mięśniowej (54,2%), wzrost siły (47,3%) i lepsze samopoczucie (39,2%). rzadziej odczuwali inne skutki: spadek tkanki tłuszczowej (24,2%) oraz wzrost libido (15,4%). tylko 14,2% nie odczuwało ich pozytywnego wpływu. popularność suplementów diety stosowanych w bydgoskich siłowniach obrazują wyniki umieszone na wykresie 15. wykres 15. powszechność suplementów na siłowniach na to pytanie prawie wszyscy badani odpowiedzieli twierdząco, tzn. uważają, że stosowanie suplementów diety na siłowniach jest powszechnie stosowane. tylko 2,7% osób była odmiennego zdania. czy respondenci potrafiliby ćwiczyć bez suplementacji dowiemy się z wyników badań przedstawionych na wykresie 16. wykres 16. określenie sensu ćwiczeń bez przyjmowania suplementów pomimo pozytywnej oceny znaczenia suplementów diety większość badanych uważa, że byliby w stanie ćwiczyć bez nich. tylko co dwudziesty badany (4,6%) nie wyobraża sobie treningów bez takiego wsparcia. poniższe dane ukazują odsetek osób stosujących różne formy dopingu. 38 mirosława szark-eckardt, łukasz kowalczyk, hanna żukowska, wioletta łubkowska wykres 17. rodzaj dopingu stosowanego przez respondentów większość badanych (80,8%) zaprzeczyła stosowaniu dopingu. pozostali potwierdzili to w niewielkim stopniu. najczęściej stosowane są sterydy anabolicznoandrogenne (13,5%), kanabinoidy (7,7%), antyestrogeny (5,8%) oraz stymulanty (3,8%). zażywane były również: hormony (1,9%), glukokortykosteroidy (1,9%), narkotyczne środki przeciwbólowe (1,5%) oraz w mniejszym stopniu: manipulacje krwią i składnikami krwi (1,2%), betablokery (1,2%), środki maskujące i diuretyki (1,2%) oraz beta 2 agoniści (0,8%). poniższy wykres pokazuje odesetek osób, które uważają że doping jest niebezpieczny dla zdrowia. wykres 18. wpływ dopingu na zdrowie większa część badanych jednak dostrzega niebezpieczeństwa, jakie niesie za sobą stosowania dopingu (66,5%). pozostali (33,5%) nie widzą zagrożenia dla zdrowia z powodu ich stosowania. dane ukazane poniżej przedstawiają skutki uboczne stosowania dopingu, występujące wśród badanych. doping i suplementy stosowane w bydgoskich siłowniach 39 wykres 19. skutki uboczne stosowania dopingu spośród badanych osób 80,8% nie stosuje dopingu (patrz wykres 17). pozostałe osoby sięgają po niedozwolone wspomaganie. 11,9% ankietowanych nie odczuwa negatywnych skutków ich zażywania. natomiast niektórzy odczuwają pewne niedogodności: najczęściej wzmożoną agresję (7,3%) oraz nadciśnienie (5,4%). rzadziej pojawiają się: zmiany na skórze (4,2%), bóle głowy (3,8%), łysienie (2,7%), ginekomastia (2,7%), problemy z nerkami i wątrobą (2,3%), impotencja (2,3%), bóle brzucha (1,9%), feminizacja (1,5%) odpowiedź na pytanie o pozytywne skutki przyjmowania dopingu wyjaśnią nam rezultaty przedstawione na wykresie 20. wykres 20. pozytywne skutki stosowania dopingu 40 mirosława szark-eckardt, łukasz kowalczyk, hanna żukowska, wioletta łubkowska większość osób korzystających z dopingu w niewielkim stopniu dostrzega ich pozytywne skutki. są to: wzrost masy mięśniowej (17,3%), wzrost siły (15,8%), spadek tkanki tłuszczowej (14,2%), lepsze samopoczucie (13,5%), wzrost libido (13,5%). tylko 1,9% nie odczuwało ich pozytywnego wpływu. poniższy wykres przedstawia opinię respondentów dotyczącą możliwości osiągania upragnionego celu bez stosowania nielegalnych środków. wykres 21. osiąganie celów bez dopingu prawie połowa ankietowanych (tj. 47,3%) uważa, że upragniony cel osiągnęliby także bez używania dopingu, natomiast 25,4% osób twierdzi, że byłoby to niemożliwe. pozostali (tj. 27,3%) nie umieli wypowiedzieć się na ten temat. zdanie na temat powszechności dopingu w ich klubach ilustrują dane zawarte na poniższym wykresie. wykres 22. powszechność zjawiska dopingu większość badanych (tj. 69,6%) uważa, że stosowanie dopingu jest zjawiskiem powszechnie występującym na siłowniach. pozostali (30,4%) są odmiennego zdania. dane zawarte poniżej pokazują odsetek osób będących w stanie ćwiczyć bez stosowania dopingu. doping i suplementy stosowane w bydgoskich siłowniach 41 wykres 23. treningi bez dopingu prawie wszyscy badani (tj. 94,2%) potwierdzili, że byliby w stanie ćwiczyć bez dopingu (a więc są w tej grupie osoby zażywające doping). tylko 5,8% nie wyobraża sobie takich treningów. podsumowanie i wnioski analizując wyniki, uzyskane przy pomocy sondażu diagnostycznego, można stwierdzić, iż większość ankietowanych podejmuje treningi w celu poprawy sylwetki. dalsza analiza badań, dotyczącą wpływu suplementów na jakość treningów ankietowanych, wskazuje ich duży wpływ. przeprowadzone badania ukazały, że znaczna część stosuje suplementy diety, zauważając m.in. przyrost masy mięśniowej, jednocześnie nie zauważając skutków ubocznych ich stosowania. dalsza analiza umożliwiła określenie najczęściej stosowanego suplementu diety wśród badanych. respondenci wybierali kreatynę, jako najczęściej przyjmowany suplement. podsumowując wyniki dotyczące najczęściej stosowanego środka dopingującego stwierdzono, że ćwiczący w pierwszej kolejności wybierają sterydy anaboliczno-androgenne. pomimo, że saa nie posiadają takich właściwości jeżeli chodzi o budowanie masy jak hormony, to ich stosowanie nie pociąga za sobą takich skutków ubocznych, jak przy stosowaniu hormonów. badani stoją na stanowisku że większość z nich poradziłaby sobie z ćwiczeniami bez przyjmowania substancji dopingujących. przeprowadzone badania wyraźnie pokazały, że łączenie aktywności fizycznej, dbałości o siłę i sylwetkę zostało trwale związane ze stosowaniem różnego rodzaju suplementów oraz dopingu. w świadomości respondentów sukces równa się wspomaganie. to ważna zmiana mentalna, która rzutuje na jakość w sporcie. ma to oczywiście także dobre strony, bo pozwala zdobyć wiedzę na temat własnego ciała i jego bilansowania w zakresie substancji odżywczych. sprzężenie jakie dokonało się pomiędzy sportem, także tym na poziomie amatorskim, a potrzebą wspomagania się zrodził sytuację, w której jakości w sporcie nie można mierzyć i rozpatrywać bez uwzględniania dopingu i suplementacji. 42 mirosława szark-eckardt, łukasz kowalczyk, hanna żukowska, wioletta łubkowska literatura 1. bojanowicz h., dźwigulska p. (2012). wybrane składniki suplementów diety oraz ich przeznaczenie, 47(4), s. 433-441. 2. dymkowska-malesa m., walczak z. (2011). suplementacja w sporcie”, 3, s. 200. 3. krasnowska g., sikora t. (2011). suplementy diety a bezpieczeństwo konsumenta, 4(77), s. 5-23. 4. manicka z., strzelecki w. (2010). świadomość niepożądanych efektów zdrowotnych stosowania dopingu przez sportowców wśród uczniów szkół średnich, 38, s.173-180. 5. mędraś m., jóźwik p. (2009). zastosowanie testosteronu i sterydów anaboliczno-androgennych w sporcie, 60 (3), s.204; 206. 6. mieszkowska m., michota-katuska e. (2008). suplementy diety korzyści i działania niepożądane, 3, s. 28-30. 7. posiadała d, smorawiński j, lewandowska m. (2006) ethical aspects of doping in sport in opinion of students of university school of physical education in poznan. medicina sportiva suplement 10(3): 295-301. 8. smorawiński j, grucza r. polish achievements in fight against doping. biology of sport 2000, 17(2): 107-119 źródła internetowe 9. http://www.polska-sztanga.pl/ps/inne/doping/historia quality in sport 2 (3) 2017, s. 45-55, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 11 vii 2017, praca została przyjęta do druku 10 ix 2017 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2017.010 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/834120 45 jan kosendiak(1), jacek borkowski(2), katarzyna hyjek(3), joanna grobelna(2), róża gumienna(1) (1) akademia wychowania fizycznego, wrocław, katedra dydaktyki sportu (2) akademia wychowania fizycznego, wrocław, katedra fizjologii i biochemii (3) akademia wychowania fizycznego, wrocław, doktorantka stosowanie taperingu w mezocyklu bps przez lekkoatletów azs awf wrocław1 the use of the tapering in bps mesocycle by azs awf wroclaw athletes streszczenie sportowcy, trenerzy i uczeni zajmujący się sportem nieustannie pracują nad tym, aby maksymalizować tzw. formę sportową w terminie najważniejszych zawodów. szczyt formy osiąga się zwykle wskutek obniżenia obciążenia treningowego we wcześniej zaplanowanym okresie przed zawodami. taki okres „okrojonego” treningu określany jest jako tapering (taper). tapering jest złożonym procesem, na który oddziałuje wiele czynników, między innymi objętość, intensywność oraz częstość treningu. jeśli proces ten przebiega właściwie, to możliwe jest przygotowywanie formy szczytowej w terminie głównych zawodów. tapering może się wiec stać jednym z najbardziej rozstrzygających czynników przygotowania sportowca do zawodów. cel pracy i pytania badawcze badania podjęto w ramach grantu nr rsa2 023 52, którego celem było wspomaganie sportu akademickiego. celem pracy stało się zidentyfikowanie rodzaju i wielkości taperingu zastosowanego przez trenerów sekcji lekkoatletyki ks azs awf wrocław w odniesieniu do zawodników elity, kandydujących do startów w akademickich mistrzostwach świata, w mistrzostwach świata i europy, a także w igrzyskach olimpijskich. celem utylitarnym było opracowanie zaleceń, co do optymalnej strategii tapering. metoda i materiał badawczy zastosowano metodę obserwacji i pomiaru. rejestrowano obciążenia treningowe i reakcje na te obciążenia w mezocyklu bezpośredniego przygotowania startowego (bps) w cyklu treningowym lekkoatletów w roku 2014. badania dotyczyły dwóch grup treningowych prowadzonych przez trenerów tt i mr sekcji lekkoatletycznej azs awf we wrocławiu. materiał badawczy stanowiły zapiski trenerów, zapiski w dzienniczkach treningowych oraz notatki z pomiarów obciążeń dokonywanych bieżąco w czasie realizacji jednostek treningowych. dane te weryfikowano poprzez dokonywanie 1 wykonano w ramach grantu: ministerstwo nauki i szkolnictwa wyższego projekt naukowy nr rsa2 023 52 pod tytułem „badanie i optymalizowanie procesu treningowego lekkoatletów w zakresie planowania i realizacji obciążeń treningowych w mezocyklu bezpośredniego przygotowania startowego oraz w okresie przejściowym”. 46 jan kosendiak, jacek borkowski, katarzyna hyjek, joanna grobelna, róża gumienna pomiarów stężenia mleczanu i częstości tętna, co pozwoliło na kontrolę wybranych fizjologicznych efektów treningu. najważniejsza informacja wynikająca z przeprowadzenia badań jest taka, że obaj trenerzy realizowali tapering wyłącznie w zakresie objętości treningu. w żadnym przypadku nie zmieniano częstotliwości treningów. struktura 7-dniowego mikrocyklu została zachowana aż do dnia startu. nie zrezygnowano z żadnej jednostki treningowej. obaj trenerzy nigdy nie zmniejszali intensywności stosowanych środków, a nawet, poprzez pomiar czasu biegów i motywowanie zawodników, powodowali zwiększanie intensywności, czyli prędkości pokonywanych odcinków biegowych. strategia taperingu przyjęta przez trenerów nie dotyczyła więc ani częstotliwości treningów, ani intensywności, a jedynie objętości stosowanych środków treningowych. na podstawie uzyskanych wyników badań i ich analizy można sformułować następujące wnioski: 1. trenerzy realizują zindywidualizowane programy taperingu. 2. w analizowanych przypadkach okres taperingu wynosił ok. 16 dni. 3. tapering polegał na zmniejszeniu objętości obciążenia do wartości 30-60% w zależności od rodzaju jednostki treningowej. 4. nie zmniejszano intensywności obciążenia oraz częstotliwości treningu. słowa kluczowe: trening sprintera; tapering; obciążenia treningowe; mezocykl bps abstract athletes, coaches, and sports academics are constantly working to maximize the, so called, sports form during the most important competitions. the form peak is usually achieved by decreasing the training load in the pre-scheduled period before the competition. this period of "cut-down" training is referred to as the tapering (or the taper). tapering is a complex process affected by the number of factors, including volume, intensity, and frequency of training. if this process is successful, it is possible to achieve the peak form at the time of the major competitions. tapering can thus become one of the most decisive factors in preparing an athlete for a competition. aim of the paper and research questions. the research was undertaken under the grant rsa2 023 52 aimed at supporting the academic sport. the aim of the study was to identify the type and size of tapering used by coaches from the athletic section of ks azs awf wroclaw in relation to top ranked athletes competing for the academic world championships, world and european championships, and the olympic games. the utilitarian purpose was to develop recommendations for optimal tapering strategies. method and test material the method of observation and measurement was applied. the training loads and responses to these loads during the direct competing preparation mesocycle (bps) were recorded during the athlete's training cycle in 2014. the study involved two training groups coached by the tt and mr coaches from the athletic section of azs awf in wrocław. stosowanie taperingu w mezocyklu bps przez lekkoatletów azs awf wrocław 47 the research material consisted of coaches' recordings, training diary entries, and records of training loads measurements performed during training units. these data were verified by lactate level and pulse rate measurements, which allowed controlling the selected physiological effects of training. the most important information from the study is that both coaches performed tapering only in the volume of training. in no case did the training frequency change. the structure of the 7-day microcycle was kept until the start day. no training unit had been canceled. both coaches had never decreased the intensity of the means used, and they even motivated the athletes by measurements of the running time to increase the intensity, i.e. the speed for the running sections. therefore, the tapering strategy adopted by the coaches did not concern either the frequency or the intensity of trainings, but only the volume of training measures used. based on the results of the research and their analysis, the following conclusions can be formulated: 1. trainers implement personal tapering programs. 2. in the analyzed cases, the tapering period amounted to approximately 16 days. 3. tapering consisted in reducing the volume of workload to 30-60%, depending on the training unit type. 4. no workload intensity and training frequency have been decreased. keywords: sprinter training; tapering; training loads; bps mesocycle wprowadzenie sportowcy, trenerzy i uczeni zajmujący się sportem nieustannie pracują nad tym, aby maksymalizować tzw. formę sportową w terminie najważniejszych zawodów. szczyt formy osiąga się zwykle wskutek obniżenia obciążenia treningowego we wcześniej zaplanowanym okresie przed zawodami. (bompa, haff, 2010). taki okres „okrojonego” treningu określany jest jako tapering (taper)2. aby osiągnąć najlepsze wyniki w odpowiednim czasie, szkoleniowcy i zawodnicy muszą rozumieć, jak należy włączać tapering do procesu treningowego. tapering jest złożonym procesem, na który oddziałuje wiele czynników, między innymi objętość, intensywność oraz częstość treningu. jeśli proces ten przebiega właściwie, to możliwe jest przygotowywanie formy szczytowej w terminie głównych zawodów. tapering może się wiec stać jednym z najbardziej rozstrzygających czynników przygotowania sportowca do zawodów. (mujika, padilla 2003). jest obecnie coraz szerzej stosowany przez zawodników w różnych dyscyplinach sportu (bishop, edge 2005, mujika i wsp. 2000, padilla i wsp. 2001, shepley i wsp. 1992) tradycyjnie tapering definiuje się jako obniżenie obciążenia pracą przed zawodami. (shepley.i wsp 1992). mujika i padilla (2000) określili tapering jako „narastające, nieliniowe obniżenie obciążenia treningowego w pewnym okresie o zmiennej długości, w celu obniżenia napięcia fizjologicznego i psychicznego związanego z codziennym treningiem oraz zoptymalizowania wyników sportowych” (s. 80). 2 w polskim piśmiennictwie pojawił się już termin: „tapering”, dlatego zostanie on użyty bez próby przetłumaczenia go na wyraz pochodzenia polskiego. 48 jan kosendiak, jacek borkowski, katarzyna hyjek, joanna grobelna, róża gumienna problem taperingu jest już dość dobrze zbadany, ale w warunkach polskich trenerzy nie zawsze stosują jego zalecenia, stąd pojawiają się trudności z przygotowaniem szczytowej formy w terminie zawodów głównych. przyczyną takiego postępowania jest często brak prawidłowej kontroli fizjologicznej treningu. 1. właściwości taperingu zmniejszanie obciążeń treningowych przed zawodami może mieć kilka aspektów, ponieważ samo pojęcie obciążenia treningowego jest pojęciem złożonym. w piśmiennictwie polskim (sozański i wsp.2015 (red.)) „obciążenie treningowe (wysiłkowe, to wielkość wysiłku fizycznego określonego rodzaju i intensywności w danym ćwiczeniu, jednostce treningowej czy cyklu. wyraża się w nim skumulowany efekt funkcji informacyjnych i energetycznych ustroju, aktywujących wykonanie zadania ruchowego lub ich zbioru w określonych sekwencjach czasu.” (s.338-339). powszechnie przyjmuje się, że parametrami obciążenia treningowego są: objętość, czyli ilość wykonanej pracy oraz intensywność, czyli jakościowy parametr obciążenia treningowego (kosendiak 2013). urbanik i mastalerz (2009) uściślają pojęcie intensywności twierdząc, że intensywność, jako składowa jakościowa wyraża stosunek mocy aktualnej – rozwijanej w danym zadaniu ruchowym – do mocy maksymalnej, możliwej do rozwinięcia. ze względów praktycznych przyjmuje się, że miarą intensywności w ruchach cyklicznych może być częstotliwość ruchów, a w ruchach lokomocyjnych prędkość przemieszczania się. analogicznie miarą objętości może być czas ćwiczenia, w ćwiczeniach lokomocyjnych pokonany dystans, w ćwiczenia z obciążeniem sumarycznie pokonany opór, a w innych ćwiczeniach np. liczba powtórzeń danego ćwiczenia. (kosendiak 2004). tak więc obniżenie obciążeń treningowych (tapering) może dotyczyć zarówno objętości jak i intensywności obciążeń. należy w tym miejscu dodać, że istnieje jeszcze jeden istotny czynnik określający obciążenie treningowe, a jest nim częstotliwość stosowanych jednostek treningowych w poszczególnych cyklach, a głównie w mikrocyklach realizowanych bezpośrednio przed startem w głównych zawodach. rys. 1. wielkość obciążeń treningowych, a zmiany formy sportowej źródło: opr. własne w oparciu o sugestie wynikające z piśmiennictwa. obciążenie „uderzeniowe” zwykły trening tapering 0 opóźnione skutki obciążenia treningowego stosowanie taperingu w mezocyklu bps przez lekkoatletów azs awf wrocław 49 zakłada się, że skutkiem zmniejszenia obciążeń będzie wzrost „dyspozycji startowej” zawodnika w dniu zawodów. schemat taperingu zamieszczono na rys.1. znanym faktem jest obniżenie dyspozycji maksymalnych w okresie stosowania dużych obciążeń treningowych. organizm zawodnika nie jest wówczas zdolny do pełnej odnowy, a skutki stosowanych obciążeń kumulują się. jeśli stosowanie obciążeń o charakterze „uderzeniowym” jest odpowiednio kontrolowane oraz nie zostanie przekroczony optymalny czas stosowania takich obciążeń, to po zmniejszeniu obciążeń (przejście na obciążenia zazwyczaj stosowane) następuje stopniowy wzrost dyspozycji zawodnika do wysiłków maksymalnych. ideą taperingu jest to, aby w określonym momencie przed startem w zawodach tak zmniejszyć obciążenia, aby dyspozycje zawodnika gwałtownie wzrosły. schemat efektu wywołanego taperingiem zamieszczono na rys. 2. należy zauważyć też „skutek uboczny” tapering. otóż po osiągnięciu maksymalnych dyspozycji sportowca do wysiłków maksymalnych na skutek zmniejszenia obciążeń treningowych następuje faza dość gwałtownego spadku tzw. „formy sportowej”. tak więc tapering powinno się ograniczyć jedynie do przygotowania zawodnika do zawodów głównych, po których już w najbliższym czasie zawodnik nie musi startować. zalecane są różne strategie taperingu. autorzy nie mają jednak wątpliwości, że należy stosować tapering w celu usuwania zmęczenia, zachowania sprawności, podwyższania formy i poprawiania wyników. mujika i padilla (2003) sugerują, że należy tworzyć zindywidualizowane strategie taperingu trwającego od 1 do 4 tygodni, przy czym optymalny czas trwania taperingu wynosi zwykle 8 do 14 dni. rys. 2. czas trwania taperingu, a forma sportowa źródło: opr. własne w oparciu o sugestie wynikające z piśmiennictwa. w okresie taperingu zachować intensywności treningu średnie do wysokich, aby nie dopuścić do roztrenowania. należy zmniejszyć objętość treningu o 40 do 60% objętości sprzed taperingu. jeśli przed odciążeniem stosuje się trening ekstensywny, to może być wskazane zmniejszenie jego objętości nawet o 60 do 90% w stosunku do 0 20 40 60 80 100 120 0 2 4 6 8 10 12 14o b ję to ść /f o rm a s p o rt o w a mikrocykle zależność formy sportowej od objętości w mikrocyklach objętość forma zawody roztrenowanie 50 jan kosendiak, jacek borkowski, katarzyna hyjek, joanna grobelna, róża gumienna objętości sprzed taperingu. powinno się zachować częstość treningu na poziomie 80% lub wyższej w porównaniu z częstością sprzed taperingu. sugeruje się stosowanie narastających, nieliniowych wzorców taperingu. w innym doniesieniu mujika i wsp.(2000) twierdzą na podstawie własnych badań, że korzystniejsze dla biegaczy na średnie dystanse korzystniejsze jest zmniejszenie obciążenia aż o 75% w porównaniu do obniżki o 50%. bosquet i wsp. (2007) badając duże grupy sportowców z różnych dyscyplin sportu twierdzą, że najkorzystniejszym modelem tapering jest skokowe zmniejszenie objętości o 40-60%, przy czym nie zalecają zmiany intensywności, a także częstotliwości realizacji jednostek treningowych. mujika (2010) zdecydowanie podkreśla wysoką rolę intensywności obciążeń przed startem głównym. podkreśla, że obniżeniu mogę ulec inne parametry obciążenia (objętość, częstotliwość) ale nie intensywność. zaznacza nawet pozytywną rolę obciążeń o wysokiej intensywności w bliskim terminie przed startem dla uzyskania wysokiej dyspozycji w dniu zawodów. thomas i wsp. (2009) omawiają sytuację, gdy istnieje konieczność przygotowania się do więcej niż jednego startu, co wymaga specjalnego postepowania. kompleksowy opis zmian zachodzących w organizmie sportowca w okresie startowym z uwzględnieniem taperingu zawiera ważna praca mujiki i wsp. (2004). w piśmiennictwie można znaleźć szereg opracowań dotyczących taperingu, a niektóre dotyczą nawet takich specyficznych zagadnień, jak zmniejszanie obciążeń treningowych w okresie ramadanu, co koreluje też ze zmianami w żywieniu. ale i w tym przypadku autorzy sugerują utrzymanie intensywności ćwiczeń mimo spadku ich objętości. (mujika i wsp 2010). 2. cel pracy i pytania badawcze badania podjęto w ramach grantu nr rsa2 023 52, którego celem było wspomaganie sportu akademickiego. ponieważ klub azs awf we wrocławiu dysponuje silną sekcją lekkoatletyczną, w ramach której trenują zawodnicy, którzy są kandydatami do startów w akademickich mistrzostwach świata, w mistrzostwach świata i europy, a także w igrzyskach olimpijskich zdecydowano się, poprzez badania naukowe, wspomóc trenerów, którzy tych zawodników do startów na najważniejszych imprezach przygotowują. ponieważ zakłada się, ze w wyniku tapering następuje poprawa rezultatów nawet o 3%, to ważne jest, aby trenerzy stosowali optymalne strategie taperingu. dlatego celem pracy stało się zidentyfikowanie rodzaju i wielkości taperingu zastosowanego przez trenerów la ks azs awf wrocław, którzy biorą udział w badaniach w ramach grantu nr rsa2 023 52. celem utylitarnym było opracowanie zaleceń, co do optymalnej strategii tapering. aby cel pracy zrealizować sformułowano następujące pytania badawcze: • jak zmieniała się objętość obciążenia w wybranych jednostkach treningowych w mezocyklu bps u badanych lekkoatletów? • jak zmieniała się intensywność obciążenia w wybranych jednostkach treningowych w mezocyklu bps u badanych lekkoatletów? stosowanie taperingu w mezocyklu bps przez lekkoatletów azs awf wrocław 51 • czy i jak zmieniała się częstotliwość realizowanych jednostek treningowych? 3. metoda i materiał badawczy zastosowano metodę obserwacji i pomiaru. rejestrowano obciążenia treningowe i reakcje na te obciążenia w mezocyklu bezpośredniego przygotowania startowego (bps) w cyklu treningowym lekkoatletów w roku 2014. badania dotyczyły dwóch grup treningowych trenerów tt i mr sekcji lekkoatletycznej azs awf we wrocławiu. każdego dnia rejestrowano obciążenie treningowe. wyniki odniesiono do wielkości pomiarów obciążenia treningowego z poprzedniego mezocyklu, czyli mezocyklu startowego. wartości te były punktem odniesienia dla oceny zmniejszenia obciążeń treningowych w bpsie. rejestrowano wartości obciążeń na 30 dni przed mistrzostwami polski w lekkoatletyce, gdyż ta impreza była celem głównym dla analizowanych zawodników. materiał badawczy stanowiły zapiski trenerów, zapiski w dzienniczkach treningowych oraz notatki z pomiarów obciążeń dokonywanych bieżąco w czasie realizacji jednostek treningowych. dokonywanie pomiarów stężenia mleczanu i częstości tętna pozwoliło na kontrolę wybranych fizjologicznych efektów treningu. 4. wyniki badań i ich analiza wprawdzie badaniom poddano kilkunastu sprinterów, jednak dla celów niniejszej pracy wybrano prezentację obciążeń trojga z badanych. wykresy obciążeń treningowych pozostałych zawodników były bardzo podobne. zaprezentowano przebieg obciążeń zawodniczki specjalizującej się w biegu na 400 m, zawodnika biegającego na 400 m i innego zawodnika startującego na dystansie 400 m przez płotki. zawodnicy trenowali raz dziennie. na wykresach zaznaczono wyłącznie obciążenia kształtujące, istotne dla trenowanej konkurencji. uwzględniono jednostki kształtujące szybkość (s na rysunku), wytrzymałość siłową (wsz) oraz najbardziej odpowiadające wysiłkowi startowemu, jednostki kształtujące wytrzymałość szybkościową (ws). w pozostałe dni zawodnicy realizowali inne obciążenia, które nie są, zdaniem trenerów i autorów istotne dla wielkości zrealizowanego obciążenia treningowego, gdyż były to jednostki podtrzymujące i regenerujące. rozkład obciążeń w ostatnich dniach przed startem u analizowanych zawodników zaprezentowano na rysunkach rys. 3., rys.4. i rys.5. najważniejsza informacja wynikająca z przeprowadzenia badań jest taka, że obaj trenerzy realizowali tapering włącznie w zakresie objętości treningu. w żadnym przypadku nie zmieniano częstotliwości treningów. struktura 7-dniowego mikrocyklu została zachowana aż do dnia startu. nie zrezygnowano z żadnej jednostki treningowej. druga informacja dotyczy intensywności obciążeń. obaj trenerzy nigdy nie zmniejszali intensywności stosowanych środków, a nawet, poprzez pomiar czasu biegów i motywowanie zawodników, powodowali zwiększanie intensywności, czyli prędkości pokonywanych odcinków biegowych. strategia taperingu przyjęta przez 52 jan kosendiak, jacek borkowski, katarzyna hyjek, joanna grobelna, róża gumienna trenerów nie dotyczyła więc ani częstotliwości treningów, ani intensywności, a jedynie objętości stosowanych środków treningowych. zawodnik p specjalizuje się w biegu na 400 metrów. można zauważyć, że jeśli chodzi o treningi szybkości tapering ograniczył się do zmniejszenia objętości (dystansu). zmiany te są niewielkie i wartości w okresie taperingu sięgają 90% wartości wyjściowych. jeśli chodzi o trening wytrzymałości siłowej, to tapering rozpoczęto już 22 dni przed zawodami (80%), a wartości końcowe osiągnęły wartość 60% wartości wyjściowych. z kolei objętość w treningu wytrzymałości szybkościowej stopniowo malała od 12 dnia przed zawodami osiągając wartość 50% na 2 dni przed startem głównym. w zakresie tych obciążeń wybrano najbardziej dynamiczną formę taperingu. (patrz rys. 3.). rys. 3. rozkład obciążeń treningowych w mezocyklu bps u zawodnika p znacznie bardziej radykalnie przebiegł tapering u zawodnika k specjalizującego się w biegu na 400 m przez płotki (rys.4.). jeśli chodzi o wytrzymałość siłową, to już 21 dni przed startem zrealizował on 80% obciążenia typowego dla okresu startowego w zakresie wytrzymałości siłowej, obciążenia te zostały następnie zmniejszone do wartości zaledwie 40% na 4 dni przed startem. w przeciwieństwie do zawodnika p, zawodnik k istotnie zmniejszył obciążenia szybkościowe. 19 dni przed startem było to 90%, 12 dni przed startem już tylko 60%, a 7 dni przed startem tylko 50% objętości typowej dla okresu startowego. jeszcze bardziej zmniejszyły się obciążenia o akcencie wytrzymałościowo-szybkościowym. 18 dni przed startem było to już 70%, a 2 dni przed startem zaledwie 30% obciążenia podstawowego. nieco inny charakter ma strategia tapering u zawodniczki l, specjalizującej się w biegu na 400 metrów. zastosowano tu typowy liniowy model tapering, gdzie poszczególne obciążenia zmniejszano bardzo regularnie. w treningu wytrzymałości siłowej tapering, podobnie jak w przypadkach poprzednich rozpoczęto już przed 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% dni zawodnik p 400 m ws wsz s start stosowanie taperingu w mezocyklu bps przez lekkoatletów azs awf wrocław 53 bpsem. 18 dni przed startem sprinterka ta zrealizowała 80% objętości w tym zakresie, 13 dni przed startem 60%, a 7 dni przed startem 50%. jeszcze bardziej dynamiczny był przebieg tapering w zakresie obciążeń szybkościowych. 12 dni przed startem było to 80%, 6 dni przed startem 50%, a 2 dni przed startem tylko 30%. jeśli chodzi o obciążenia o charakterze wytrzymałości szybkościowej obniżenie objętości było również dość radykalne (9 dni przed startem – 70%, a 4 dni przed startem – 60%. (patrz rys.5.). rys. 4. rozkład obciążeń treningowych w mezocyklu bps u zawodnika k rys. 5. rozkład obciążeń treningowych w mezocyklu bps u zawodniczki l. należy zauważyć, ze 16 lub 17 dni przed startem głównym badani zawodnicy startowali w zawodach kontrolnych. i właściwie od tego dnia faktycznie zmniejszano obciążenia treningowe stosując różnorakie, bardzo zindywidualizowane strategii taperingu. 0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1 dni zawodnik k 400 ppł ws wsz s start 0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1 dni zawodniczka l 400 m ws wsz s start 54 jan kosendiak, jacek borkowski, katarzyna hyjek, joanna grobelna, róża gumienna 5. podsumowanie i wnioski najważniejszym faktem stwierdzonym w czasie badań jest to, ze trenerzy sekcji lekkoatletycznej azs awf we wrocławiu stosują tapering w procesie przygotowania swoich podopiecznych do startu w zawodach głównych. nie zawsze stosowane strategie taperingu są zgodne z założeniami teoretycznymi i zaleceniami wynikającymi z analizy piśmiennictwa. przeważa model liniowy lub skokowy, a zalecany jest model nieliniowy (mujika, padilla 2003). z kolei trenerzy azs awf nie zmniejszają intensywności i częstotliwości treningów, co jest zgodne z tendencjami światowymi. trenerzy rozumieją też konieczność indywidualizacji strategii tapering i indywidualizację tę stosują w praktyce. tapering okazał się skuteczny, gdyż zawodnicy na mistrzostwach polski osiągnęli założone cele. na podstawie uzyskanych wyników badań i ich analizy można sformułować następujące wnioski: 1. trenerzy realizują zindywidualizowane programy taperingu. 2. w analizowanych przypadkach okres taperingu wynosił ok. 16 dni. 3. tapering polegał na zmniejszeniu objętości obciążenia do wartości 30-60% w zależności od rodzaju jednostki treningowej. 4. nie zmniejszano intensywności obciążenia oraz częstotliwości treningu. literatura 1. bishop d., edge j. (2005), the effects of a 10-day taper on repeated-sprint performance in females. “j sci med sport.” jun;8(2):200-9. 2. bompa t.,o., haff g., g. (2010), periodyzacja. teoria i metodyka treningu. biblioteka trenera, warszawa. 3. bosquet, l., j. montpetit, d. arvisais, and mujika i. (2007), effects of tapering on performance: a meta-analysis. “med. sci. sports exerc.”, vol. 39, no. 8, pp. 1358–1365. 4. kosendiak j. (2004), wykłady z teorii sportu, awf we wrocławiu. 5. kosendiak j. (2013), projektowanie systemów treningowych. studia i monografie akademii wychowania fizycznego we wrocławiu. 6. mujika i. (2010), intense training: the key to optimal performance before and during the taper. “scand j med sci sports.”, oct;20 suppl 2:24-31. doi: 10.1111/j.1600-0838.2010.01189.x. 7. mujika i., chaouachi a., chamari k. (2010), precompetition taper and nutritional strategies: special reference to training during ramadan intermittent fast. “br j sports med.”, jun;44(7):495-501. doi: 10.1136/bjsm.2009.071274. 8. mujika, i., a. goya, s. padilla, a. grijalba, e. gorostiaga, and j. iban (2000), physiological responses to a 6-d taper in middle-distance runners: influence of training intensity and volume. “med. sci. sports exerc.”, vol. 32, no. 2, pp. 511– 517. 9. mujika l., padilla s. detraining (2000), loss of training-induced physiological and performance adaptations: part 1: short term insufficient stimulus. “sports med” 30: 79-87. stosowanie taperingu w mezocyklu bps przez lekkoatletów azs awf wrocław 55 10. mujika l., padilla s. (2003), scientific bases for precompetition tapering strategies. “med. sci sports exerc” 35: 1182-1187. 11. mujika i., padilla s., pyne d., busso t. (2004), physiological changes associated with the pre-event taper in athletes. “sports med.”, 34(13):891-927. 12. padilla, s., i. mujika, j. orban ˜ anos, j. santisteban, f. angulo, and j. j. goiriena (2001), exercise intensity and load during mass-start stage races in professional road cycling. “med. sci. sports exerc.”, vol. 33, no. 5, pp. 796–802. 13. shepley b., macdougall j.,d., cipriano n., sutton j.,r., tarnopolsky m.,a., coates g. (1992), physiological effects of tapering in highly trained athletes. “j. appl physiol” 72: 706-711. 14. sozański h., sadowski j., czerwiński j., (red.) (2015), podstawy teorii i technologii treningu sportowego. tom 2. awf warszawa. warszawa biała podlaska. 15. thomas, l, mujika, i, and busso, t. (2009), computer simulations assessing the potential performance benefit of a final increase in training during pre-event taper. “j strenth cond res” 23(6): 1729–1736. 16. urbanik c., mastalerz a. (2009), biomechanika sportu i rehabilitacji. wybrane zagadnienia. warszawa, awf. 20 quality in sport 2 (3) 2017, s. 20-30, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 27 viii 2017, praca została przyjęta do druku 15 ix 2017 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2017.008 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/834113 zygmunt waśkowski1 uniwersytet ekonomiczny w poznaniu anna jasiulewicz2 szkoła główna gospodarstwa wiejskiego w warszawie aktywność sportowa polskich biegaczy i wynikający z niej potencjał marketingowy sport activity of polish runners and the resulting marketing potential streszczenie jako cel artykułu przyjęto analizę aktywności sportowej biegaczy i oszacowanie na tej podstawie, reprezentowanego przez nich potencjału marketingowego branży biegowej. przygotowana publikacja ma zatem charakter empiryczno-poznawczy, jej rezultatem jest identyfikacja zachowań oraz determinant podejmowanych decyzji zakupowych przez osoby aktywne sportowo. empiryczna część artykułu została przygotowana w oparciu o przeprowadzone dwukrotnie badania ankietowe, na próbie kilku tysięcy biegaczy, skonfrontowane z dostępnymi wynikami innych badań prowadzonych w ostatnich latach na polskim rynku sportu. zaprezentowane w artykule wyniki badań, odnoszące się do takich zagadnień jak postawa wobec biegania, znaczenie tej aktywności w życiu, rola i ważność źródeł informacji, częstotliwość i miejsca dokonywanych zakupów świadczą o wysokiej niejednorodności zachowań polskich biegaczy. na podstawie zgromadzonego materiału empirycznego stwierdzono, iż rysujący się potencjał marketingowy tego segmentu rynku z punktu widzenia dostawców jest bardzo obiecujący. słowa kluczowe: marketing sportu; rynek biegowy; biegacze; biegi abstract the purpose of this article is to analyze the sport activity of runners and to estimate on this basis their marketing potential in cross-industry. the prepared publication is therefore empirical-cognitive, resulting in the identification of the behavior and the determinants of purchase decisions made by the sports-active persons. the empirical part of the paper was prepared on the basis of one survey conducted twice by one of the authors, on the sample of several thousand runners. the outcomes were confronted with the available results of other studies conducted in recent years on the 1 dr hab. zygmunt waśkowski, prof. nadzw. uep, z.waskowski@ue.poznan.pl 2 dr anna jasiulewicz, anna_jasiulewicz@sggw.pl mailto:z.waskowski@ue.poznan.pl mailto:anna_jasiulewicz@sggw.pl aktywność sportowa polskich biegaczy i wynikający z niej potencjał marketingowy 21 polish sports market. the results of the research concerning issues such as attitude towards running, the importance of this activity in life, the role and importance of information sources, the frequency and place of purchases show the high heterogeneity of behavior of polish runners. based on the empirical evidence it may be observed that marketing potential of this market segment from the vendor point of view is very promising. keywords: sport marketing; running market; runners; run events wstęp biegacze, którzy w ujęciu ekonomicznym stanowią popytową część rynku biegowego reprezentują określony potencjał, charakteryzujący jego atrakcyjność dla producentów i dystrybutorów. w polsce segment ten w ostatnich latach ogromnie się powiększył, według szacunków aktualnie w naszym kraju regularnie biega od 3 do 6 milionów dorosłych polaków. są to osoby w różnym wieku, o różnym poziomie zamożności i umiejętnościach sportowych, ale każda z nich uprawiając sport, jako konsument, odczuwa określone potrzeby i pragnie je zaspokoić nabywając dostępne produkty lub usługi. z uwagi na to, że jest to stosunkowo nowa kategoria nabywców, której oczekiwania i motywy zachowań rynkowych nie są wystarczająco dobrze rozpoznane, stanowi ona interesujący obiekt badań. podobnie jak ma to miejsce na innych rynkach branżowych, struktura konsumpcji, poziom wydatków, a także oczekiwania wobec dostawców są mocno zróżnicowane i, w przypadku rynku biegowego, zależą między innymi od aktywności sportowej biegaczy. rozważania prowadzone w niniejszym artykule koncentrują się na potencjale marketingowym biegaczy. pod pojęciem tym autorzy rozumieją możliwości jakie pojawiają się dla producentów i dystrybutorów produktów dedykowanych nabywcom uprawiającym biegi, związane ze sprzedażą oferowanych dóbr i usług oraz budowaniem wizerunku marek sportowych poprzez ich eksponowanie w trakcie biegania. tak rozumiany potencjał marketingowy można analizować z ekonomicznego oraz wizerunkowego punktu widzenia. 1. rozwój rynku biegowego w polsce popularność biegania jaką obserwuje się w polsce w ostatniej dekadzie można określić mianem fenomenu. bieganie przestało być w polsce sportem niszowym, za jakie uważano je przez wiele dziesięcioleci xx wieku. z badań przeprowadzonych w 2014 roku wynika, że blisko 30% dorosłych polaków deklaruje regularne uprawianie tej aktywności ruchowej (forbs 2015). jednak systematyczny wzrost liczby biegaczy w naszym kraju ma miejsce od co najmniej kilkunastu lat. przesłanki rozwoju tego zjawiska można podzielić na trzy grupy: a. społeczne, 22 zygmunt waśkowski, anna jasiulewicz b. ekonomiczne, c. technologiczno-organizacyjne. wśród przesłanek społecznych należy wymienić takie jak: większa niż dotychczas orientacja polaków na zdrowy, aktywny styl życia, powszechna aprobata tej aktywności sportowej przez osoby nie biegające, popularność biegania w krajach zachodnich. przesłanki ekonomiczne to: stosunkowo niski koszt uprawiania tego sportu, coraz szersza oferta produktów dedykowanych wyłącznie dla biegaczy, wysoka jakość i wyszukany design obuwia, odzieży i akcesoriów dla biegaczy. z kolei technologiczno-organizacyjne determinanty popularyzacji biegania to coraz większa liczba organizowanych imprez biegowych, wzrastający z każdym rokiem profesjonalizm organizowanych biegów, czy brak specjalnych wymagań odnośnie aren sportowych, na których można uprawiać bieganie. klasyczna, ekonomiczna definicja rynku wyjaśnia, że rynek to miejsce wymiany dóbr i usług, na którym spotykają się nabywcy zgłaszający określone potrzeby i poszukujący możliwości ich zaspokojenia z dostawcami, którzy składając ofertę starają się im w tym pomóc (wrzosek 2002). zatem rynek to przestrzeń wymiany, w której popyt spotyka się z podażą, a do transakcji wymiennych dochodzi wówczas gdy jedna strona zgłasza określone potrzeby i dysponuje środkami, by je zaspokoić, a druga strona może zaoferować spełniający oczekiwania nabywcy produkt po cenie, na którą zgadzają się obydwa podmioty. w myśl tak rozumianego, podstawowego pojęcia ekonomii można analogicznie przyjąć, że rynek biegowy to ogół stosunków wymiany zachodzących między biegaczami, których potrzeby związane z bieganiem zaspokajane są przez organizacje oferujące im produkty sportowe mające postać usług, dóbr materialnych, miejsc lub inne wartości, za które są oni gotowi zapłacić określoną cenę (waśkowski 2014). warto dodać, że popytową część rynku sportowego uzupełniają podmioty nie będące osobami fizycznymi, a włączające się w transakcje wymienne, np. dystrybutorzy, organizacje sportowe, sponsorzy, massmedia (tzw. rynek b2b). rys. 1. liczba imprez biegowych w polsce źródło: opracowanie własne na podst.: www.maratonypolskie.pl 0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000 2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016 l ic z b a i m p r e z b ie g o w y c h rok http://www.maratonypolskie.pl/ aktywność sportowa polskich biegaczy i wynikający z niej potencjał marketingowy 23 niezwykle ważną częścią tego rynku, z pewnością silnie stymulującą jego rozwój, są imprezy biegowe. w ostatnich kilkunastu latach liczba imprez biegowych w polsce rosła z każdym rokiem, a przyrost ten sięgał nawet 20-25% w skali roku (rys. 1). świadczy to o wciąż niewyczerpanym potencjale jaki drzemie w polskich biegaczach i daje podstawy, by przypuszczać, iż jest to atrakcyjny rynek dla tych podmiotów, które znajdują się po stronie podaży. w literaturze naukowej dostępność wyników pogłębionych badań i analiz polskiego rynku biegowego jest bardzo ograniczona. do najszerzej zakrojonych badań poświęconych tej problematyce jak dotychczas można zaliczyć przeprowadzone w 2014 roku przez grupę agora właściciela portalu internetowego www.polskabiega.pl oraz realizowany na uniwersytecie ekonomicznym w poznaniu projekt zakładający cykliczne badanie postaw i zachowań rynkowych polskich biegaczy (do tej pory zrealizowano dwie edycje badań w 2014 i 2016 roku). brakuje natomiast informacji na temat innych uczestników tego rynku, jego struktur, zasad funkcjonowania, niedostępne są informacje na temat np. wielkości sprzedaży producentów, dystrybutorów obuwia, sprzętu i akcesoriów dla biegaczy, trudno oszacować łączną wartość zawieranych kontraktów sponsorskich, dokładną liczbę organizatorów imprez biegowych, czy liczbę biegaczy. rynek ten z pewnością jest atrakcyjny, świadczyć o tym może zauważalna wysoka aktywność takich, globalnych przedsiębiorstw jak: asics, nike, adidas, new balance, puma, reebok, mizuno, brooks, saucony, salomon, the norh face, merrel, czy inov. do tego grona ostatnio dołączył polski producent i właściciel znanej już powszechnie marki 4f. swoistą niszę rynkową z powodzeniem wypełnia także sieć sklepów sportowych decathlon, która jest właścicielem marki kalenji, dedykowanej biegaczom o nieco mniej zamożnym portfelu. z kolei wśród sponsorów na pierwszym miejscu należy wymienić bank polski pko bp, który wpiera największe imprezy biegowe w naszym kraju. do niedawna sponsorem tytularnym wielu biegów była grupa pzu s.a., lecz po zmianie założeń strategii marketingowej, rynek biegowy przestał być dla tego podmiotu atrakcyjną płaszczyzną kształtowania wizerunku. coraz chętniej natomiast biegi wspierają sieci handlowe lub producenci żywności upatrując zapewne w tym szansy na wykreowanie wizerunku bazującego na wartościach kojarzących się ze zdrowiem. 2. aktywność sportowa polskich biegaczy w ostatnich latach w literaturze naukowej z zakresu marketingu kluczowe miejsce zajmuje problematyka wartości dla nabywców (la salle, britton 2004; fatuła 2010; marcinkowska 2011; doligalski 2013). wychodząc z takiego punktu widzenia można stwierdzić, że sympatyk biegania jest nabywcą, który w celu zaspokojenia swoich potrzeb związanych z aktywnością fizyczną poszukuje produktu, którego całkowity koszt nabycia będzie niższy od skumulowanych korzyści, jakich doświadczy. dysponując funduszami i swobodą wyboru może on sięgnąć po produkty poszukując oferty, która w jego subiektywnej ocenie będzie stanowiła najwyższą wartość (morgan, summers 2004). należy przy tym dodać, że nabywanie produktów sportowych przez biegaczy wieńczy proces podejmowania swobodnych http://www.polskabiega.pl/ 24 zygmunt waśkowski, anna jasiulewicz decyzji związanych z zamiarem zaspokojenia potrzeb psychicznych, społecznych, a także fizycznych. już pobieżna obserwacja osób biegających po parku lub startujących w zawodach sportowych pozwala zauważyć, że stanowią oni bardzo zróżnicowaną wewnętrznie grupę, o różnych umiejętnościach sportowych i, prawdopodobnie, wynikających z tego zróżnicowanych potrzebach (zawadzki 2015). to z kolei wpływa w istotny sposób na ich zachowania na rynku, w tym także podejmowane decyzje zakupowe (schwarz, hunter 2008). wieloletnie doświadczenie biegowe autorów artykułu, regularne obserwacje nieuczestniczące, a także prowadzone w środowisku biegowym wywiady indywidulane prowadzą do wniosku, że aktywność fizyczna biegaczy zmienia się w czasie. można ją porównać do modelu cyklu życia produktu i analogicznie wyróżnić cztery fazy życia biegacza (rys. 2). rys. 2. cykl życia biegacza źródło: opracowanie własne. w poszczególnych fazach ww. cyklu biegacze nie tylko poświęcają na ten sport więcej lub mniej czasu, biegają więcej lub mniej kilometrów, ale również wykazują się zróżnicowaną intensywnością i różnorodnością zgłaszanych potrzeb. w skali makro przekłada się na potencjał i atrakcyjność rynku biegowego z punktu widzenia podmiotów reprezentujących jego podażową część. poniżej dokonano krótkiej charakterystyki poszczególnych faz: faza i zainteresowanie – biegacze zaczynają swoją przygodę z bieganiem, dopiero odkrywają ten sport i wiążące się z tym przyjemności oraz potrzeby. ich poziom wiedzy zarówno na temat biegania, jak i oferty dla biegaczy jest bardzo niski, a oczekiwania wobec siebie i wobec dostawców nie są wygórowane. w miarę swoich możliwości finansowych testują nowe produkty sportowe, są podatni na komunikaty promocyjne. faza ii fascynacja – biegacze zaczynają bardziej interesować się tajnikami biegania, uprawiają sport regularnie, nabywają więcej i coraz lepszej jakości akcesoriów dla biegaczy, są aktywni w social mediach, podejmują dyskusje, szukają aktywność sportowa polskich biegaczy i wynikający z niej potencjał marketingowy 25 i dzielą się zdobytymi informacjami, ich wiedza na temat sportu jest już większa, chętnie reagują na działania marketingowe producentów, choć mają większe oczekiwania. faza iii dojrzałość – biegacze są lojalni wobec wybranych przez siebie marek, nabywają tylko sprawdzony sprzęt, akcesoria i odżywki, nie poddają się łatwo zachętom nieznanych producentów, mają szeroką, gromadzoną z różnych źródeł wiedzę na temat biegania, diety, imprez biegowych i dostępności produktów dla biegaczy, dzielą się swoimi doświadczeniami i inspirują innych do uprawiania tej formy rekreacji ruchowej, na bieganie poświęcają relatywnie sporą część swoich dochodów. faza iv schyłek – aktywność biegaczy w tej fazie maleje, rezygnują oni z części wcześniej „obowiązkowo” nabywanych produktów, są mniej wyczuleni na nowości rynkowe, nie chłoną już tak mocno jak wcześniej informacji dotyczących biegania, ograniczają swoje kontakty ze środowiskiem pasjonatów tego sportu, z różnych względów nie biegają już tak dużo i regularnie jak wcześniej. 3. wybrane wyniki badań na uniwersytecie ekonomicznym w poznaniu od kilku lat realizowany jest projekt badawczy, który zakłada okresową analizę aktywności sportowej polskich biegaczy oraz związanych z tym ich zachowań zakupowych. badania zgodnie z założeniem są prowadzone w cyklu dwuletnim, co w dłuższej perspektywie pozwoli na dokonywanie analiz porównawczych oraz monitorowanie zachodzących w ww. zakresie zmian. do tej pory przeprowadzono dwie edycje mających ogólnopolski zasięg badań: w 2014 roku na próbie 4406 biegaczy i w 2016 roku na próbie 1545 biegaczy (waśkowski 2014, 2016). informacje gromadzone były metodą cawi czyli z wykorzystaniem elektronicznego kwestionariusza ankietowego. do badania zaproszeni byli biegacze, którzy jednocześnie spełniali następujące kryteria: mieli ukończone 15 lat, uprawiali biegi co najmniej dwa razy w miesiącu oraz w zakończonym roku kalendarzowym przebiegli co najmniej 100 kilometrów. kryteria kwalifikujące do badania celowo zostały określony na niskim poziomie, w ten sposób starano się spenetrować możliwie szerokie grono sympatyków tego sportu. docierając do potencjalnych respondentów zastosowano dobór kuli śniegowej, to znaczy uczestnik badania rekomendował udział w badaniu innym biegaczom, spełniającym wymagane kryteria oraz dobór tzw. ochotniczy – w tym przypadku wykorzystano portale biegowe, za pośrednictwem których komunikowano prowadzone badania i zapraszano czytelników do wzięcia w nich udziału. ze względu na tak przyjęte metody doboru próby badawczej, mimo dość licznych grup badanych biegaczy trudno uogólniać uzyskane wyniki na całą populację lub należy to robić z zachowaniem ostrożności. materiał empiryczny pozwala jednak na formułowanie wniosków opisujących rzeczywiste zachowania zakupowe dużego segmentu osób aktywnie spędzających czas wolny oraz identyfikację ich oczekiwań wobec nabywanych dóbr związanych z tym rodzajem sportu. 26 zygmunt waśkowski, anna jasiulewicz z uwagi na niewielkie zmiany w strukturze zebranych odpowiedzi podczas dwóch pierwszych edycji badań, do prezentacji w artykule wybrano przede wszystkim te pochodzące z 2016 roku, uznając, że aktualność danych jest ważniejsza od liczebności próby badawczej. w badaniu tym wzięło odział 335 (21,7%) kobiet i 1210 mężczyzn (78,3%). ponad 70$ badanych to osoby w wieku 21-45 lat, blisko połowa z respondentów (48,5%) zamieszkiwała miasta powyżej 500 tys. mieszkańców, a 17% z nich było mieszkańcami terenów wiejskich. postawy i zachowania rynkowe respondentów w dużym stopniu kształtuje ich nastawienie do biegania. odwołując się do typologii biegaczy stosowanej w badaniach rynku biegowego w stanach zjednoczonych3 zapytano respondentów za jaki typ biegacza się uważają. odpowiedzi na to pytanie kształtują się następująco: a. przede wszystkim rywalizuję z innymi biegaczami, liczy się dla mnie wynik – 37,54% b. przede wszystkim biegam dla zachowania dobrej kondycji i formy – 53,40% c. przede wszystkim rekreacyjnie, dla zabawy – 9.06%. biegacze rywalizujący ze sobą będą poszukiwać na rynku produktów pozwalających ich poprawiać własne wyniki, zatem ważne dla nich będą walory utylitarne, takie jak waga czy amortyzacja obuwia, odprowadzanie nadmiaru ciepła w odzieży, szybka przyswajalność żeli energetycznych, czy precyzja pomiarów zegarka. z kolei dla osób bawiących się bieganiem lub uprawiających ten sport rekreacyjne ważniejsze będą wartości natury hedonistycznej, np. estetyka wykończenia produktu, design, fason, kolorystyka itp. wiedząc co stanowi o wartości produktu dla biegaczy producenci powinni dostosowywać swoje komunikaty promocyjne do potrzeb, które ich klienci pragną zaspokoić. interesujące są zgromadzone odpowiedzi na pytanie: czym jest dla ciebie bieganie? można z nich wywnioskować, że dla stosunkowo licznej części miłośników tego sportu ta aktywność stanowi coś więcej niż zabawa czy relaks, a stała się sposobem na wyrażanie siebie. struktura odpowiedzi na to pytanie kształtuje się następująco: a. zabawa – 3,75% b. hobby – 17,54% c. element zdrowego stylu życia – 29,97% d. sposób na odreagowanie – 15,47% e. samorealizacja – 16,38% f. styl życia – 15,38% g. inne – 1,62% z deklaracji badanych wynika, że polscy biegacze, podejmując decyzję o zakupie produktów użytkowanych podczas biegania, kierują się przede wszystkim własnym doświadczeniem, co oznacza, że nabywają oni te produkty, które wcześniej się sprawdziły. to wskazanie było najczęściej wybierane przez respondentów. należy zauważyć jednak, że większość osób aktualnie uprawiających biegi znajduje się w fazie zainteresowania lub fazie fascynacji. potwierdziły to zarówno badania prowadzone na uniwersytecie ekonomicznym w poznaniu jak i badania innych zespołów badawczych (www.polskabiega.pl 2014). na tym etapie cyklu życia 3 running usa, annual report, 2015 http://www.polskabiega.pl/ aktywność sportowa polskich biegaczy i wynikający z niej potencjał marketingowy 27 biegacze nie mają jeszcze wyrobionych preferencji i wykształconej lojalności wobec marek. jest to ważna informacja m.in. dla producentów sprzętu sportowego, którzy powinni swoje wysiłki koncentrować przede wszystkim na zachęcaniu biegaczy do testowania ich produktów. na kolejnym miejscu pod względem ważności w procesie podejmowania decyzji zakupowej uplasowała się cena. warto w tym miejscu dodać, że szczególnie obuwie sportowe w polsce jest relatywnie drogie w stosunku do cen spotykanych w krajach zachodnich, co przy niższych dochodach ma dla biegaczy niebagatelne znaczenie. na dwóch następnych miejscach uplasowały się źródła informacji związane z tzw. pocztą pantoflową, tj. porady znajomych oraz opinie w internecie. badania potwierdziły, że biegacze znacznie bardziej ufają nieformalnym informacjom, niż tym o charakterze komercyjnym, np. pochodzącym z reklam, czy aplikacji mobilnych. te dwa ostatnie wskazania uzyskały najmniejszą liczbę odpowiedzi. większość respondentów wypowiedziała się, że trener nie ma żadnego wpływu na ich decyzje zakupowe. trudno się temu dziwić, gdyż ekspertów, którzy odpłatnie świadczą usługi w postaci indywidualnie opracowanych planów treningowych, monitorowania postępów, czy diety jest bardzo mało, ponadto nie są to usługi dla biegaczy, które można by określić jako pierwszej potrzeby. co prawda korzystanie z porad trenerów nie jest w naszym kraju jeszcze tak bardzo rozpowszechnione, ale należy się spodziewać, że w najbliższej przyszłości wraz z rozwojem rynku ich popularność będzie rosła. odwołując się przeprowadzonych badań, warto odnotować, że dla blisko 30% badanych trener osobisty stanowi bardzo ważne źródło informacji na temat tego co warto kupować. oznacza to, że jeśli trener doradza biegaczowi w zakresie ćwiczeń to jednocześnie staje się jego autorytetem w zakresie wyboru sprzętu sportowego. okazuje się, że na decyzje zakupowe respondentów umiarkowany wpływ mają informacje pochodzące z czasopism specjalistycznych (np. w postaci opinii ekspertów lub użytkowników), książek, rekomendacje znanych sportowców oraz porady sprzedawcy sklepowego. jeśli chodzi o zakupy podstawowego produktu dla biegaczy czyli obuwia to okazuje się polski biegacz przeciętnie nabywa jedną parę butów biegowych rocznie. struktura najczęściej udzielanych odpowiedzi, zarówno w badaniu w 2014 jak i 2016 roku jest bardzo zbliżona i kształtuje się następująco: tab. 1. liczba kupowanych par budów do biegania liczba par butów % odpowiedzi 2014 2016 1 para na dwa lata 28,51% 21,75% 1 para w roku 34,61% 36,50% 2 pary w roku 25,81% 28,67% 3 pary w roku 7,01% 8,28% 4 pary w roku 1,60% 2,39% 5 par w roku 0,48% 1,04% inne 1,97% 1,36% 2014 r. n = 4406; 2016 r. n =1545 28 zygmunt waśkowski, anna jasiulewicz korelacja tych odpowiedzi z odpowiedziami na pytanie o liczbę przebiegniętych kilometrów wskazuje, czego można było się spodziewać, że im więcej kilometrów w miesiącu respondent przebiega tym częściej kupuje nowe buty biegowe. nadal jest do dużo mniej niż na rynku amerykańskim, gdzie przeciętny biegacz kupuje około 3-4 par butów rocznie. natomiast jeśli chodzi o miejsce nabywania butów biegowych można zauważyć, że w 2016 roku, w stosunku do wyników badań z 2014 roku, aż o ponad 10% więcej badanych deklarowało zakupy przez internet (tab. 2.). tab. 2. miejsca, w których najczęściej kupowane są buty do biegania miejsce zakupu butów % odpowiedzi 2014 2016 sklep specjalistyczny 39,15% 33,20% sklep sportowy 37,59% 31,20% sklep obuwniczy 1,36% 0,39% internet 18,36% 29,26% targi expo 1,07% 0,45% sklep dyskontowy b.d. 3,50% inne 2,47% 2,01% 2014 r. n = 4406; 2016 r. n =1545 jest to ważna informacja zwłaszcza dla dystrybutorów obsługujących punkty stacjonarne. w połączeniu z relatywnie niską oceną wiarygodności sprzedawców sklepowych obserwacja ta sygnalizuje nadchodzące trudności dla sprzedawców działających w tradycyjnych kanałach dystrybucji. 4. rekomendacje dla praktyki gospodarczej i dalsze kierunki badań zgromadzony materiał empiryczny, którego w artykule z uwagi na ograniczenia objętościowe, zaprezentowano jedynie wybrane fragmenty pozwala na sformułowanie kilku wniosków o charakterze aplikacyjnym. działający na polskim rynku producenci i dystrybutorzy produktów sportowych dedykowanych biegaczom, kierując się ich obecnym i przyszłym potencjałem marketingowym powinni: a. w większym stopniu dywersyfikować swoje oferty handlowe z uwagi na fakt, iż biegacze w różnych fazach życia wykazują zainteresowanie innymi atrybutami nabywanych produktów, a także poszukują zróżnicowanych korzyści, b. w swoich decyzjach marketingowych uwzględniać wysoką wrażliwość cenową polskich biegaczy, którzy z jednej strony dysponują ograniczonymi zasobami finansowymi, a z drugiej, dzięki internetowi, mają świadomość cen porównywalnych produktów w krajach zachodnich, c. wykorzystywać tradycyjne kanały komunikacji marketingowej do kształtowania i podwyższania poziomu świadomości marki, natomiast do zakupu zachęcać biegaczy przez niestandardowe formy komunikacji, aktywność sportowa polskich biegaczy i wynikający z niej potencjał marketingowy 29 d. intensyfikować swoje działania w mediach społecznościowych, np. przez wykorzystanie marketingu wirusowego, e. rozwijać tzw. cross selling w odniesieniu do biegaczy w drugiej i trzeciej fazie ich życia, by wiązać ich z marką, gdy wartość dokonywanych przez nich zakupów jest relatywnie najwyższa, f. rozwijać sieć ambasadorów marki wśród znanych biegaczy lub trenerów personalnych, g. udoskonalać swoje produkty pod względem parametrów technicznych. podjęty w artykule problem oraz zaprezentowane wyniki badań stawiają więcej pytań niż można uzyskać odpowiedzi. celowe jest zatem prowadzenie dalszych, pogłębionych badań w obszarze rynku biegowego. analizując jego popytową część warto poznać między innymi czynniki kształtujące lojalność biegaczy wobec marek sportowych, poziom specjalistycznej wiedzy biegaczy na temat nabywanych produktów i jej znaczenie w procesie decyzyjnym, czy zmiany preferencji względem nabywanych produktów przez biegaczy w różnych fazach ich życia. natomiast w sferze podażowej brakuje informacji na temat stosowanych strategii przez dostawców produktów dla biegaczy, częstotliwości i rodzajów wdrażanych innowacji marketingowych, metod i narzędzi pozycjonowania na rynku, czy też skuteczności sposobów komunikacji marketingowej z nabywcami. 5. podsumowanie stosunkowo dobrze rozwinięty już rynek biegowy w polsce z dużą liczbą aktywnie i regularnie uprawiających ten sport biegaczy stał się ważną częścią szerzej postrzeganego rynku sportu. zaprezentowane w artykule wyniki badań, odnoszące się do takich zagadnień jak postawa wobec biegania, znaczenie tej aktywności w życiu, rola i ważność źródeł informacji, częstotliwość i miejsca dokonywanych zakupów świadczą o wysokiej niejednorodności zachowań polskich biegaczy. na podstawie zgromadzonego materiału empirycznego rysujący się potencjał marketingowy tego segmentu rynku z punktu widzenia dostawców jest bardzo obiecujący. jednak z uwagi na zauważalną, wysoką różnorodność zgłaszanych potrzeb i zachowań w procesach decyzyjnych biegaczy wymaga stałego monitoringu, a także precyzyjnego dostosowywania oferty i komunikatów promocyjnych do wymagających nabywców. z tego samego względu, należy spodziewać się, że rynek biegowy w polsce będzie przedmiotem kolejnych badań naukowych, co doprowadzi do wzbogacenia szeroko dostępnej wiedzy na jego temat, a tym samym pośrednio przyczyni się jego dalszego zrównoważonego rozwoju. literatura 1. doligalski t., (2013), internet w zarządzaniu wartością klienta, wyd. szkoły głównej handlowej w warszawie, warszawa, s. 61. 2. fatuła d., (2010), determinanty wartości klienta. wybrane aspekty, w: zarządzanie wartością klienta. pomiar i strategie, red. nauk. b. dobiegałakorona, t. doligalski, wydawnictwo poltext, warszawa, s. 87-100. 3. forbes, (2015), czerwiec, s. 41. 30 zygmunt waśkowski, anna jasiulewicz 4. funk d.c., (2008), customer behaviour in sport and events, butterworthheinemann, burlington, s. 16-21. 5. la salle d., britton t., (2004), priceless, harvard business school press, boston, s. 13. 6. marcinkowska m., (2011), tworzenie wartości przedsiębiorstwa dla interesariuszy, zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiego, nr 639, „finanse, rynki finansowe, ubezpieczenia”, nr 37. 7. marketing imprez biegowych, (2014), pod red. z. waśkowskiego, bogucki wydawnictwo naukowe, poznań, s. 10. 8. morgan m.j., summers j., (2004), sport consumption: exploring the duality of constructs in experiential research, w: sharing best practice in sport marketing, ed. b.g. pitts, fitness information technology, inc., morgantown, s. 167 – 177. 9. running usa, (2015), annual report. 10. schwarz e.c., hunter j.d., (2008), sport marketing, butterworthheinemann. burlington, s. 106-107; 11. wrzosek w., (2002), funkcjonowanie rynku, pwe, warszawa, s.13. 12. www.polskabiega.pl, 2014. 13. www.maratonypolskie.pl 14. waśkowski z., „profil polskiego biegacza”, raport z badań, uniwersytet ekonomiczny w poznaniu, poznań 2014r. i 2016r. www.konferencjabiegowa.pl 15. zawadzki p., (2015), masowe imprezy biegowe jako element promocji regionów turystycznych, prace naukowe uniwersytetu ekonomicznego we wrocławiu, gospodarka turystyczna w regionie. przedsiębiorstwo, samorząd, współpraca, nr 379, s. 311-319. http://www.polskabiega.pl/ http://www.maratonypolskie.pl/ http://www.konferencjabiegowa.pl/ 54 quality in sport 3 (2) 2016, s. 54-64, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 27 iv 2016, praca została przyjęta do druku 15 v 2016 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2015.019 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/735277 tomasz seweryniak, justyna muracka, aneta stosik 1 katedra komunikacji i zarządzania w sporcie, wydział nauk o sporcie akademia wychowania fizycznego we wrocławiu kompetencje trenerów pływania w opinii trenerów-ekspertów swimming coaches competences in the opinion of expert coaches streszczenie kompetencje trenerów sportowych mają olbrzymie znaczenie dla jakości kształcenia w systemie polskiego sportu. niestety publikacje na temat kompetencji trenerów traktują ten temat jednostronnie, nie uwzględniając pełnej specyfiki ich pracy. przygotowany artykuł zmierza do poszerzenia wiedzy na temat kompetencji trenerów pracujących z pływakami wysokiej klasy. w pracy oparto się o wywiady przeprowadzone z trenerami o dużym stażu i wynikach pozwalających uznać badanych za ekspertów. opinie badanych zestawiono z literaturą w celu określenia zbioru kompetencji charakterystycznych dla trenerów pływaków wysokiej klasy. słowa kluczowe: trener, kompetencje, sport pływacki abstract competence athletic trainers are of great importance to the quality of education in the system of polish sport. unfortunately publications on the competence of the trainers take this issue unilaterally, without taking into account the full specifics of their work. prepared article seeks to increase knowledge about the competence of the trainers working with high-class swimmers. the study was based on interviews with coaches with high seniority and the results to be considered surveyed by experts. respondents' opinions compared with the literature to determine the set of competencies specific to the high-class coaches swimmers. keywords: coach, competence, sports swimming 1 dr tomasz seweryniak e-mail: tomasz.seweryniak@awf.wroc.pl, justyna muracka e-mail: jm.muracka@gmail.com , dr aneta stosik e-mail: aneta.stosik@awf.wroc.pl kompetencje trenerów pływania w opinii trenerów-ekspertów 55 1. wstęp sport klasyfikowany jest bardzo złożonym zjawiskiem, w którym kluczowe znaczenie ma osiąganie wyników, mierzonych głównie osiągniętym miejscem w zawodach. wyniki zależą od dużej grupy czynników, wśród których z pewnością znajdują się: talent sportowy, poziom opanowania umiejętności ruchowych, umiejętności taktyczne, wydolność organizmu czy walory psychiki sportowca. na wiele z tych czynników można wpływać poprzez systematyczne działania tworzące proces treningu sportowego kreowanego zazwyczaj przez trenerów sportowych. można powiedzieć, że praca trenerów sportowych polega na przekształceniu uzdolnień sportowca w dyspozycje i umiejętności (panfil r. 2007) bezpośrednio związane z uzyskiwanymi przezeń wynikami, więc najbardziej skuteczni w tym zakresie trenerzy będą szczególnie ważni dla organizacji zajmujących się sportem na najwyższym poziomie. skuteczność w osiąganiu zakładanych wyników oparta o posiadaną wiedzę, umiejętności, zachowania jest utożsamiana z pojęciem kompetencji. kompetencje w literaturze przedmiotu są bardzo różnie definiowane, odnoszone są do zdolności, wiedzy, umiejętności, potencjału, wartości, stylu bycia, cech osobowych, poziomu motywacji czy postaw i zachowań. jak uważa filipowicz (2004) kompetencje to „…dyspozycje w zakresie wiedzy, umiejętności i postaw pozwalające realizować zadania zawodowe na odpowiednim poziomie”. kolejni autorzy uważają, że kompetencja to „ …zdolność do skutecznej realizacji określonych zadań związanych z pracą lub do osiągania pożądanych, wymiernych wyników lub zdolność do realizacji konkretnych wzorców zachowań” (whiddett i hollyfrode 2003), zaś ludzie kompetentni w pracy to tacy, którzy spełniają oczekiwania dotyczące osiągania przez nich określonych wyników (armstrong 2000). gdy przyjrzeć się określeniu kompetencji przedstawianej przez różnych autorów (armstrong 2000, rostkowski 2003, whiddett i hollyfrode 2003, filipowicz 2004), można zauważyć, że wszyscy podkreślają znaczenie osiągania oczekiwanych efektów pracy. oleksyn dzieli kompetencje m.in. na uniwersalne (identyczne dla wszystkich członków organizacji) oraz specyficzne (przypisane konkretnemu stanowisku lub/i osobie), a także kompetencje kluczowe (najważniejsze) i uzupełniające lub, inaczej mówiąc, drugorzędne (dość ważne), trzeciorzędne (mniej ważne na danym stanowisku (pocztowski, 2007, str.38). natomiast według rostkowskiego kompetencje należy podzielić na kompetencje związane z uzdolnieniami (potencjał, który pozwala człowiekowi nabywać nowe i rozwijać posiadane już kompetencje), kompetencje związane z umiejętnościami i zdolnościami, (kompetencje komunikacyjne, interpersonalne, umysłowe, organizacyjne, techniczne, kompetencje związane z wiedzą (poziom przygotowania merytorycznego do realizowania zadań zawodowych, kompetencje fizyczne (odnoszą zdolności psychofizycznych) oraz kompetencje związane ze stylami działania, kompetencje związane z osobowością (sprawność w radzeniu sobie w określonych sytuacjach społecznych) jak również kompetencje związane z zasadami i wartościami (odnoszą się do zasad jednostki i jej systemu wartości, wpływają na motywy działania i dokonywane wybory) i kompetencje związane z zainteresowaniami (określają preferencje jednostki co do charakteru pracy, specyfiki zadań, a także środowiska pracy). (rostkowski, 2002, str. 110 i inne) podsumowując powyższe rozważania, można zauważyć, jak wiele różnorodnych czynników wpływa na kształt i charakter kompetencji, ale także jak wiele form kompetencje w efekcie przyjmują. 56 tomasz seweryniak, justyna muracka, aneta stosik warto zatem badać ten niejednoznacznie traktowany obszar i poszerzać wiedze na temat klasyfikacji kompetencji w różnych jej ujęciach i typologiach. ze względu na możliwe do zaobserwowania podobieństwa pracy menedżerów w biznesie i trenerów w sporcie, polegające m.in.. na osiąganiu wyników dzięki pracy podwładnych, złożoności pracy, zróżnicowania zadań, czy dążenia do jak najwyższej skuteczności. menedżer xxi wieku powinien posiadać:  „umiejętność myślenia systemowego, pozwalającą na dostrzeganie złożoności współczesnego świata oraz syntezę informacji,  umiejętność działania w wielokulturowym otoczeniu,  gotowość do ustawicznej nauki, otwartość na zmiany w organizacji i jej otoczeniu,  wysokie standardy zachowań, stawianie sobie wysokich wymagań kompetencyjnych” (stosik, morawski, 2009, str. 21). trener to „specjalista kierujący całokształtem przygotowań zawodnika lub drużyny do zawodów, opracowujący plan i program treningu, założenia taktyczne i kalendarz startów oraz w sportach zespołowych prowadzący drużynę w czasie meczu”(ustawa o kulturze fizycznej). rola trenera wychodzi dziś znacząco poza obszar sportu i spełnia „różnorodne funkcje, odległe pod względem treści, rodzaju specjalizacji i stopnia kompetencji”(lipiec, 2013, str. 81). trenerzy w sporcie to osoby różnych kwalifikacjach, różnych rolach i funkcjach, pracujący w różnych dyscyplinach, często odmiennych w doborze narzędzi i środków wywierania wpływu oraz różnych kompetencjach. ciekawym zatem podejściem może być spojrzenie na pracę trenerów sportowych jak na pracę menedżerów, funkcjonujących w bardzo specyficznym obszarze jakim jest sport. łasiński i wsp. (2014) zaproponowali model kompetencji menedżerskich uwzględniający trzy poziomy kompetencji, zasadę zgodności skal, fakt powiązania między poziomami kompetencji i pewną autonomię szczebli hierarchicznych (rys. 1). wyróżnione poziomy kompetencji zawierają odmienne jakościowo kompetencje, uwzględniając jednak pewne zazębianie się kompetencji z różnych poziomów. proponowany podział na kompetencje podstawowe, komplementarne i przywódcze, jeśli przyjąć pewne podobieństwo pracy trenerów sportowych i menedżerów (cieśliński 2006), powinien sprawdzać się także w przypadku trenerów sportowych. ze względu na cele treningu sportowców rozumianego jako specyficzny proces kształcenia, różniące się znacząco na poszczególnych etapach, można oczekiwać, że kompetencje trenerów powinny się różnić. pogląd ten potwierdzają opracowania takich autorów jak r. panfil (2007) czy z. naglak (2001, 2005, 2010, 2013). niestety w systemie kształcenia trenerów funkcjonującym w polsce trudno wskazać propozycje budowania czy rozwoju kompetencji stworzonego pod kątem wymagań poszczególnych etapów kształcenia sportowców. aby on powstał w pierwszej kolejności konieczne jest określenie punktu odniesienia na przykład w formie zbioru kompetencji charakterystycznych dla trenerów w poszczególnych etapach. niniejsza praca jest krokiem w kierunku określenia tego zbioru dla trenerów pływaków prezentujących klasę mistrzowską. kompetencje trenerów pływania w opinii trenerów-ekspertów 57 rys. 1. poziomy kompetencji menedżerskich źródło: (łasiński i wsp. 2014). 2. cele pracy, materiał i metody badawcze opracowanie i analiza zbioru kompetencji trenerów sportowych w oparciu o analizę literatury. analiza wybranych kompetencji trenerów pływaków wysokiej klasy w oparciu o opinie trenerów ekspertów. 3. weryfikacja narzędzia badawczego badaniami objęto trenerów pływania z dużym stażem pracy zawodowej w swojej dyscyplinie oraz z wynikami pozwalającymi uznać ich za osoby o wiedzy eksperckiej. staż pracy zawierał się w przedziale 15 a 30 lat a wyniki to między innymi liczne medale mistrzostw polski w różnych kategoriach wiekowych czy wychowanie reprezentantów polski i osiąganie z nimi medali na mistrzostwach europy, mistrzostwach świata i igrzyskach olimpijskich.. w badaniach pilotażowych wzięło udział pięciu trenerów (tab. 1), z którymi przeprowadzono wywiady ... p r z e st r z e ń lo k a ln a i etap kompetencje podstawowe (kluczowe) ii etap kompetencje komplementarne iii etap kompetencje przywódcze lata tygodnie poziom złożoności działań/decyzji miesiące re g io n a ln a g lo b a ln a ................................................................ ............... in fo r m a c ja st a ty st y c z n a b e z p o śr e d n ia strategiczne operacyjne taktyczne .............................................. .......... 58 tomasz seweryniak, justyna muracka, aneta stosik pogłębione, na podstawie kwestionariusza wywiadu, który zbudowany został w oparciu o wnikliwą analizę literatury. tab. 1. charakterystyka ekspertów biorących udział w badaniach t1 t2 t3 t4 t5 wiek >50 lat 43 lata 45 lat >50 lat 55 lat staż pracy 25 lat ~15 lat ~15 lat ~25 lat 30 lat sukcesy medale mp sport niepełnosprawnych: medale mp, medale me, medal londyn 2012 (igrzyska) medale mpj, mp, reprezentant kraju na eyof 2013, trener rekordzistów polski w sztafecie 4x200 w stylu dowolnym medale mśj, wielokrotny trener młodzieżowych kadr narodowych, ponad 150 medali mp, trener wielu rekordzistów polski, trener olimpijczyków medale mp, trener czołowego pływaka polski (srebro w londynie, medale mś) w czasie studiów nad literaturą badacze notowali kompetencje wskazywane przez autorów jako charakterystyczne dla trenerów sportowych. w ten sposób zbudowano szeroki zbiór kompetencji uwzględniający zawierający 58 elementów, z których do najczęściej wyróżnianych należały: umiejętności komunikacyjne, wiedza podstawowa, wiedza specjalistyczna, odpowiedzialność, samoświadomość i samokontrola, współpraca, tworzenie dobrej atmosfery, dawanie własnego przykładu, motywowanie, planowanie. powyższy zestaw stanowił podstawę do budowania pytań użytych w narzędziu badawczym, którym był wywiad z kwestionariuszem ankiety, zawierający 33 pytania, zarówno zamknięte jak i otwarte. 4. wyniki pierwsze pytanie w wywiadzie dotyczyło opinii badanych na temat znaczenia wyróżnionych kompetencji w pracy trenerów pływania, co przedstawia tabela 2. w pytaniu tym respondenci proszeni byli o określenie znaczenie danej kompetencji w pięciostopniowej skali. kompetencje trenerów pływania w opinii trenerów-ekspertów 59 tab. 2. znaczenie kompetencji wg trenerów (n=5) kompetencja t1 t2 t3 t4 t5 umiejętności komunikacyjne 4 3 5 5 5 wiedza podstawowa 5 1 5 5 4 wiedza specjalistyczna 5 5 5 5 5 odpowiedzialność 5 3 5 4 5 samodyscyplina 5 4 5 4 4 współpraca 3 5 4 4 4 umiejętność tworzenia dobrej atmosfery 5 5 4 5 5 dawanie własnego przykładu 5 4 5 5 5 motywowanie sportowców 5 4 5 5 5 planowanie 4 4 5 4 3 analizując odpowiedzi, uwagę zwraca fakt pewnego zróżnicowania opinii, ale z przesunięciem w kierunku dużego znaczenia proponowanych kompetencji. nie zabrakło jednak wśród badanych opinii co do niskiego znaczenia kompetencji w zakresie wiedzy podstawowej. wszyscy badani zgodnie natomiast ocenili wiedzę specjalistyczną, jako kompetencję o największym znaczeniu w pracy trenera. wśród badanych respondentów średnie znaczenie mają kompetencje takie jak: współpraca, umiejętności komunikacyjne, odpowiedzialność oraz planowanie. tylko trzy badane osoby przypisały umiejętności tworzenia dobrej atmosfery, dawaniu własnego przykładu i motywowaniu sportowców znaczenie na poziomie 4. w tabeli 4 wskazano na opinie respondentów co do kompetencji komunikacyjnych. wśród elementów składających się na umiejętności komunikacyjne trenerów eksperci wymieniają najczęściej przekazywanie wiedzy i informacji oraz umiejętność mówienia (t1, t2, t4). równie często wskazują umiejętności związane z odbieraniem informacji: umiejętność odbierania informacji, umiejętność słuchania, umiejętność rozumienia, zrozumienie (t1, t4, t5). dość często pojawiają się kwestie związane z precyzją komunikatów: precyzyjne przekazywanie informacji i precyzja wypowiedzi (t2, t3). kolejnym elementem powtarzającym są wskazania odnoszące się do partnerstwa: rozmowa partnerska, nawiązywanie kontaktu i wspólny cel (t1, t2, t5). dostrzega się, że opinie eksperta t3 nieco odbiegają od pozostałych. ekspert ten wskazuje precyzję wypowiedzi, trafność zagadnienia i prostotę jako to, co tworzy umiejętności komunikacyjne trenerów pływania. eksperci pytani o umiejętności komunikacyjne idealnego trenera często odwołują się do kompetencji dotyczących przekazywania informacji i jakości tego procesu (t1, t2, t4), odbierania informacji (t1, t4) i relacji partnerskiej (t2, t5). dwóch ekspertów (t1 i t2) mówio kompetencjach związanych z wywieraniem wpływu, co pojawiło się także w odpowiedziach o umiejętnościach komunikacyjnych. ekspert t3 ponownie nieco inaczej widzi te kompetencje wymieniając: szczerość wypowiedzi, dobór słów i celowość. 60 tomasz seweryniak, justyna muracka, aneta stosik tab. 4. opinie badanych na temat kompetencji „umiejętności komunikacyjne” t1 t2 t3 t4 t5 e le m e n ty t w o r z ą c e u m ie ję tn o śc i k o m u n ik a c y jn e umiejętność przekazania wiedzy precyzyjne przekazywanie informacji precyzja wypowiedzi umiejętność słuchania zrozumienie umiejętność odbierania informacji nawiązywanie kontaktu trafność zagadnienia umiejętność rozumienia porównywalność rozmowa partnerska wywieranie wpływu prostota umiejętność mówienia wspólny cel u m ie ję tn o śc i k o m u n ik a c y jn e id e a ln e g o t r e n e r a umiejętność słuchania precyzyjne przekazywanie informacji szczerość odpowiedzi zrozumiały przekaz informacji szacunek umiejętność wyjaśniania nawiązywanie kontaktu dobór słów umiejętność odbioru informacji od zawodnika wspólny cel umiejętność przekonywania wywieranie wpływu celowość ekspresja – mowa ciała wychodzenie naprzeciw c e c h y s p r z y ja ją c e w y so k im u m . k o m u n ik a c y jn y m inteligencja upór bystrość otwartość otwartość wdzięk optymizm spostrzegawczość szczerość tolerancja gadatliwość życzliwość inteligencja wyrozumiałość elastyczność analizując cechy sprzyjające wysokim umiejętnościom komunikacyjnym widzimy, że eksperci często wskazują na elastyczność (życzliwość, tolerancja, elastyczność, wyrozumiałość). ważna cechą w opiniach ekspertów jest inteligencja (inteligencja, bystrość, inteligencja) oraz otwartość, którą określili jako cechę sprzyjającą. odnosząc się do wiedzy podstawowej będącej warunkiem koniecznym do wysokiej kompetencji eksperci wskazali głownie fizjologię i biomechanikę. znalazły się tez opinie wskazujące na nauki o kulturze fizycznej, nauki o zdrowiu i nauki społeczne, co uwzględnia również fizjologię i biomechanikę. opinie ekspertów na temat innych ról wiedzy w budowaniu kompetencji trenerów są zróżnicowane, więc trudno jest wskazywać tendencje w odpowiedziach. kompetencje trenerów pływania w opinii trenerów-ekspertów 61 tab. 5. opinie badanych na temat kompetencji dotyczącej wiedzy d la c z e g o n a le ż y p o sz e r z a ć w ie d z ę podniesienie jakości pracy nikt nie jest doskonały wiedza ewoluuje doskonalenie warsztatu trenerskiego przypomnienie urozmaicenie treningów nowe metody treningowe trzeba nadążać za wiedzą teoretyczną i praktyczną bycie na bieżąco z aktualnymi trendami doskonalenie warsztatu samodoskonalenie czynniki wpływające na poprawę wyniku x oczekiwania zawodników poznanie opinii innych p r io r y te to w e o b sz a r y p o sz e r z a n ia w ie d z y nauki o kf biomechanika równoległa teoria i praktyka wiedza o społeczeństwie fizjologia, ale każdy obszar może inspirować jako składowe wiedzy komplementarnej eksperci wymieniają ponownie fizjologię (t1, t4, t5), ale wśród odpowiedzi pojawia się również psychologia (t1, t2, t4). po raz pierwszy pojawiły się też biochemia i zasady żywienia (t2), pedagogika (t1), analiza danych, umiejętność pozyskania wiedzy oraz komunikacja z innymi trenerami (t3). w opiniach na temat zalet poszerzania wiedzy eksperci najmocniej podkreślają, że jest to sposób doskonalenia się trenerów (t1, t2, t4, t5). można też zauważyć docenienie przez ekspertów konieczności poznawania nowych rozwiązań (trendów, opinii, wiedzy teoretycznej i praktycznej), co wskazuje większość badanych (t3, t4, t5). ponadto eksperci widzą w tym możliwość wprowadzenia no t1 t2 t3 t4 t5 e le m e n ty t w o r z ą c e w ie d z ę p o d st a w o w ą obszar nauk o kulturze fizycznej biomechanika technika pływania wiedza teoretyczna fizjologia teoria treningu obszar nauk o zdrowiu fizjologiaprzemiany energetyczne praktyka psychologia fizjologia obszar nauk społecznych konsekwencja w działaniu umiejętność zastosowania w pracy filozofia biomechanika in n e r o le w ie d z y funkcjonowanie w życiu codziennym charyzma trenera x kompetencje to szerokie pojęcie poznanie mowy ciała, intuicja, doświadczenie w ie d z a k o m p le m e n ta r n a n a jw a ż n ie js z e o b sz a r y pedagogika psychologia analiza danych fizjologia teoria treningu psychologia biochemia umiejętność pozyskania wiedzy psychologia, fizjologia fizjologia zasady żywienia komunikacja z innymi trenerami filozofia biomechanika 62 tomasz seweryniak, justyna muracka, aneta stosik wych środków treningowych („urozmaicenie treningów” – t1, „nowe metody treningowe” – t2) oraz źródło poprawy jakości pracy i poprawy wyników (t1, t2). priorytety w zakresie poszerzania wiedzy są w opinii ekspertów bardzo zróżnicowane. wymienia się tu ogólnie nauki o kulturze fizycznej (t1), ale także biomechanikę, wiedzę o społeczeństwie czy fizjologię (odpowiednio t2, t4 i t5) oraz równoległe rozwijanie teorii i praktyki (t3). wskazano również (t5), że każdy obszar wiedzy może inspirować. kolejnym badanym aspektem były opinie respondentów na temat samodyscypliny i samopoznania jako kompetencji wspierającej prace trenera. (tab 6) tab. 6. opnie badanych na temat samopoznania i samodyscypliny t1 t2 t3 t4 t5 c e c h y s p r z y ja ją c e s a m o p o z n a n iu pozytywne nastawienie umiejętność planowania działań techniki relaksacyjne otwartość na innych elastyczność zawodowość profesjonalizm pomysłowość x chęć doskonalenia się gotowość i chęci umiejętność motywacji praca w zespole x dążenie do wyższych celów pasja c e c h y s p r z y ja ją c e s a m o d y sc y p li n ie uczciwość dokładność brak wiedzy (nie wiem?) punktualność wytrwałość poświęcenie realizacja planu x rzetelność odpowiedzialność odpowiedzialność sumienność x upór ciekawość w odpowiedzi na pytanie dotyczące cech sprzyjających samopoznaniu trenerów widać duże zróżnicowanie. badani podają tu bardzo odmienne od siebie propozycje, z których trudno wyciągnąć wnioski na temat wyłaniającej się tendencji. jedynymi powtarzającymi się cechami była pozytywna postawa względem samopoznania („pozytywne nastawienie” i „gotowość i chęci”, odpowiednio t1 i t5). wspomina się jednocześnie cechy związane z nastawieniem na rozwój („chęć do doskonalenia się” oraz „dążenie do wyższych celów”. z samodyscypliną badani łączą takie cechy jak: rzetelność, wytrwałość i odpowiedzialność. i tak w opiniach respondentów mogących wiązać się z rzetelnością pojawiają się: uczciwość (t1), dokładność i sumienność (t2) oraz rzetelność (t3). w wytrwałością mogą wiązać się: realizacja planu (t2), upór (t4) i wytrwałość (t5). dwaj eksperci wspomnieli o odpowiedzialności (t1 i t5). kompetencje trenerów pływania w opinii trenerów-ekspertów 63 5. wnioski wnioski jakie nasuwają się na podstawie przeprowadzonych analiz oraz badan literatury przedmiotu wskazują na to, że kompetencje oprócz kluczowych składowych jakimi są wiedza i umiejętności, zawierają dodatkowe elementy, takie jak: cechy osobowości, wartości, motywy, style działania a nawet zainteresowania. pojawiąjące się definicje i interpretacje szczególnie często w literaturze są oceniane przez ekspertów jako istotne w pracy trenerów pływania klasy mistrzowskiej. indywidualna analiza znaczenia przypisywanego przez poszczególnych ekspertów kompetencjom, będącym podstawą zbudowanego narzędzia pokazuje, że opinie te są zróżnicowane, ale raczej z tendencją przypisywania im dużego znaczenia (3 i więcej w pięciostopniowej skali). wszyscy eksperci ocenili znaczenie wiedzy specjalistycznej jako szczególnie ważnej. szczegółowa analiza opinii ekspertów na temat trzech wyróżnionych kompetencji wskazuje, że rozumiane są one w sposób bardzo niejednoznaczny, co odzwierciedla istniejący w literaturze dyskurs na ten temat. mimo tego udało się częściowo określić zbiór kluczowych dla trenerów kompetencji a w obrębie każdej z nich można odnaleźć powtarzające się elementy, które tworzą kompetencje o węższym zakresie. zbiór kompetencji trenerskich, zarówno tych istotnych jak pobocznych oraz narzędzie badawcze wymagają dalszego eksplorowania i doskonalenia w kierunku większej komplementarności i precyzji badawczej. literatura 1. armstrong, m. (2000), zarządzanie zasobami ludzkimi. oficyna ekonomiczna, kraków. 2. brojek,a. bochenek, a. turosz, m. a. (2015), model zawodowy trenera w opinii zawodników studiujących w wwfis w białej podlaskiej i w pwsiip w łomży. w: godlewski, p. kuriata, j. sajek, a. (red), sport heterogeniczny – kultura i nauka, państwowa wyższa szkoła zawodowa w koszalinie, s. 103 – 110. 3. cieśliński, w. (2006) wykorzystanie doświadczeń w treningu sportowym do rozwoju menedżerów w organizacjach. w: listwan t., witkowski, s. a (red), sukces w zarządzaniu kadrami. kapitał ludzki w organizacjach międzynarodowych, prace naukowe akademii ekonomicznej im. oskara langego we wrocławiu nr 1130, wydawnictwo akademii ekonomicznej we wrocławiu, s. 15 – 23. 4. filipowicz, g. (2004), zarządzanie kompetencjami zawodowymi. pwe, warszawa. 5. godlewski, p. (2015), heterogeniczność współczesnego sportu. w: godlewski, p. kuriata, j. sajek, a. (red), sport heterogeniczny – kultura i nauka, państwowa wyższa szkoła zawodowa w koszalinie, s.15 – 24. 6. lipiec j., (2013), traktat o trenerze. wartości, funkcje, normy w: red. h. sozański, j. sadowski, trener. wczoraj, dziś i jutro, biała podlaska, 7. łasiński, g. głowicki, p. olenderek t. (2014), strategia rozwoju potencjału menedżerskiego w firmie fresh logistics sp. z o.o. – raben group. w: stor, m. liswan, t. (red), sukces w zarządzaniu kadrami. różnorodność w 64 tomasz seweryniak, justyna muracka, aneta stosik zarządzaniu kapitałem ludzkim – podejścia, metody, narzędzia, prace naukowe uniwersytetu ekonomicznego we wrocławiu nr 349, wydawnictwo akademii ekonomicznej we wrocławiu, s. 219 – 229. 8. naglak, z. (2001), teoria zespołowej gry sportowej: kształcenie gracza. wydawnictwo akademii wychowania fizycznego we wrocławiu, wrocław. 9. naglak, z. (2005), nauczanie i uczenie się wielopodmiotowej gry w z piłką. t. 1, kształcenie gracza na wstępnym etapie. wydawnictwo akademii wychowania fizycznego we wrocławiu, wrocław. 10. naglak, z. (2010), kształcenie gracza na podstawowym etapie. wydawnictwo akademii wychowania fizycznego we wrocławiu, wrocław. 11. naglak, z. (2013), trenowanie gracza na specjalnym etapie. wydawnictwo akademii wychowania fizycznego we wrocławiu, wrocław. 12. panfil, r. (2007), coaching uzdolnionego gracza. akademia umiejętności management & coaching, wrocław. 13. pocztowski a., (2007), zarządzanie zasobami ludzkimi, pwe, warszawa 14. rostkowski, t. (2003), zintegrowany system zarządzania kompetencjami. w: juchnowicz, m. (red), narzędzia i praktyka zarządzania zasobami ludzkimi, poltext, warszawa. 15. rostowski t. (2002) kompetencje jako jakość zarządzania zasobami ludzkimi, (w:) red. a. sajkiewicz, jakość zasobów firmy. kultura, kompetencje, konkurencyjność, wydawnictwo poltext, warszawa 16. stosik a, morawski m, (2009) zarządzanie kapitałem ludzkim w organizacjach sportowych, wyd. awf wrocław, 17. whiddett, s. hollyfrode, s. (2003), modele kompetencyjne w zarządzaniu zasobami ludzkimi. oficyna ekonomiczna, kraków. quality in sport 3 (1) 2015, s. 7-19 praca wpłynęła do redakcji 21 ii 2015, praca została przyjęta do druku 17 vi 2015 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2015.013 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/753696 7 wioletta łubkowska wydział kultury fizycznej i promocji zdrowia, uniwersytet szczeciński mirosława szark-eckardt, hanna żukowska wydział kultury fizycznej, zdrowia i turystyki, uniwersytet kazimierza wielkiego w bydgoszczy znaki obowiązujące na krytych pływalniach jako system wspomagający bezpieczeństwo i higienę wodnej aktywności rekreacyjno-sportowej signs binding at indoor pools as a system supporting the safety and hygiene of water recreational and sport activity streszczenie celem badań było określenie stopnia i charakteru zagrożeń występujących w strefie oznakowania pływalni krytych odnoszących się do wymaganych zasad bezpieczeństwa. badania przeprowadzono na 29 obiektach, zlokalizowanych na terenie dziesięciu województw. posłużono się metodą jakościowych badań terenowych oraz metodą badań niereaktywnych. stwierdzono, iż w ponad połowie badanych pływalni krytych (51,7%) znak zakazu a-8 „skakanie do wody zabronione” miał formę graficzną niezgodną z obowiązującymi przepisami. znaki informacyjne: c-2 – „niebezpieczna głębokość wody” i c-3 – „nagły uskok” wystąpiły tylko w 27,6% badanych obiektów. w zakresie znaków pozaprawnych – komunikatorów stwierdzono, że nie istnieje ujednolicony sposób przekazywania informacji. używana symbolika jest bardzo różnorodna, co powoduje chaos w postaci różnych oznakowań. w celu zwiększenia bezpieczeństwa osób korzystających z pływalni krytych należałoby podjąć działania zmierzające do opracowania i wprowadzenia ujednoliconych wzorów oznaczeń, co stanowi konieczny warunek pełnego uczestnictwa we współczesnej kulturze fizycznej. słowa kluczowe: pływalnia kryta, parki wodne, bezpieczeństwo, higiena, znaki, piktogramy, ratownictwo wodne, wopr abstract the aim of the research was to determine the level and nature of risks occurring in the sign zone of indoor pools relating to required safety rules. the research was conducted at 29 facilities located in ten provinces. the method of qualitative field research was applied. it was found that at more than half of the examined indoor pools (51.7%) the a-8 prohibitory sign “jumping into water is prohibited” had the graphic form that was inconsistent with the binding provisions. the information signs: c-2 – “dangerous depth of water” and c-3 – “sudden drop” occurred 8 wioletta łubkowska, mirosława szark-eckardt, hanna żukowska only at 27.6% of examined facilities. within the scope of non-legal signs – communicators it was found that there is no uniform manner of providing information. the symbols used is very diverse which causes chaos in the form of various markings. in order to improve the safety of persons using the indoor pools, activities aiming at developing and introducing uniform models of markings should be undertaken, which constitutes a necessary condition of full participation in modern physical culture. keywords: indoor pool, water parks, safety, hygiene, signs, pictograms, water rescue, wopr [volunteer water rescue service] wstęp w ostatniej dekadzie, w obszarze polskiej infrastruktury sportowej, jednym z zaobserwowanych trendów jest modernizacja oraz budowa krytych pływalni. wynika to z realizacji jednego z zapisów zamieszczonego w „strategii rozwoju sportu w polsce do roku 2015”, gdzie celem priorytetu 3: rozwój infrastruktury sportoworekreacyjnej, było zmniejszenie dystansu, jaki w tej dziedzinie dzieli polskę od krajów europejskich (strategia rozwoju sportu… 2007). szczególnie problem ten dotyczył m.in. budowy pełnowymiarowych pływalni krytych, których liczba w polsce jest nadal mniejsza aniżeli w innych krajach europy. w wyniku realizacji w/w programu liczba krytych pływalni w polsce wzrosła do 661, ze stanu 417 pływalni w 2004 r. (wopr) 1 . biorąc pod uwagę również fakt, iż samorządy lokalne często za najważniejszy punkt w planach zagospodarowania uważają budowę obiektów sportowych – szczególnie krytych pływalni – należy przypuszczać, że ich liczba w polsce nadal będzie rosła (łubkowska i paczyńska-jędrycka 2014, s. 221). podobny trend można zaobserwować w rozwoju całych kompleksów sportowo-rekreacyjnych, w skład, których wchodzą: pływalnie, parki wodne, spa, zjeżdżalnie, sztuczne rzeki, kaskady, gejzery, fontanny, bicze wodne, czy też wanny z hydromasażem, baseny solankowe i wiele innych. trudno precyzyjnie oraz poprawnie metodologicznie określić liczbę parków wodnych w polsce, ze względu na brak powszechnie przyjętej definicji parku wodnego, na co słusznie zwracają uwagę k. parzych i r. gotowski (2013), którzy podają, iż w 2013 roku w polsce działało ponad 180 parków wodnych 2 . rozwój infrastruktury, w tym nowo wybudowane pływalnie i parki wodne, spowodował rozpowszechnienie wodnej aktywności sportowo-rekreacyjnej wśród polaków. coraz liczniej zaczęły z niej korzystać nie tylko dzieci i młodzież szkolna, ale zarówno niemowlęta, jak i osoby w podeszłym wieku. badania j. mogiłylisowskiej (2010, s. 128, 137) dotyczące rekreacyjnej aktywności ruchowej dorosłych polaków wykazały, że wśród najbardziej popularnych form aktywnego wypo 1 na chwilę obecną dostępne są statystyki wodnego ochotniczego pogotowia ratunkowego (wopr), dotyczące liczby kąpielisk i pływalni krytych w polsce, które obejmują lata 2004-2012; http://www.wopr.pl/index.php? option=com_docman&itemid=226 [dostęp: 10.01.2015]. 2 liczbę i lokalizację polskich parków wodnych i pływalni z częścią rekreacyjną (w podziale na poszczególne województwa) zob. http://www.wodneparki.pl/mapka [dostęp: 08.01.2015]. znaki obowiązujące na krytych pływalniach jako system wspomagający bezpieczeństwo i higienę wodnej aktywności rekreacyjno-sportowej 9 czynku – sportu dla wszystkich w polsce – na czwartym miejscu znalazło się pływanie w basenach pływackich. prawie 1/3 polaków realizuje tą formę aktywnego wypoczynku. należy również zwrócić uwagę, iż rozpowszechnienie aktywności fizycznej w środowisku wodnym nastąpiło poprzez wprowadzenie obowiązkowych lekcji wychowania fizycznego na pływalni. stało się to możliwe dzięki otwarciu nowych pływalni, przy jednoczesnym funkcjonowaniu starszych obiektów tego typu. stworzono tym samym polskim dzieciom i młodzieży szkolnej szansę na uczestnictwo w bardzo popularnej i utylitarnej formie ruchu, jaką jest pływanie 3 , które w europie aż 74% państw wpisało jako obligatoryjny sport w programie wychowania fizycznego dla gimnazjum (bielec 2012, s. 9). pływanie stanowi bowiem podstawę do realizacji około dziewiętnastu dziedzin i dyscyplin sportu oraz ich pochodnych form (windsurfing, surfing, kitesurfing, wakesurfing, bodyboard, skimboarding, flowboarding, kiteboarding, wakeboarding, snorkeling, rafting, hokej podwodny, rugby podwodne, skutery wodne, smocze łodzie, paralotniarstwo i inne) realizowanych w środowisku wodnym (łubkowska i paczyńska-jędrycka 2013). takie formy są jednymi z najczęściej wybieranych i podejmowanych oraz są ogólnodostępne dla osób w różnym wieku i o różnym poziomie sprawności (zatoń i kwaśna 2011, s. 180). należałoby przypuszczać, że wraz ze zwiększonym dostępem polaków do pływalni i parków wodnych nastąpi wzrost świadomości społeczeństwa w zakresie bezpiecznych zachowań dotyczących korzystania z tego typu obiektów. statystyki wopr rejestrują pojedyncze przypadki utonięć na pływalniach krytych, co powoduje, iż wzrasta przekonanie o braku zagrożeń na pływalniach oraz o dobrym zabezpieczeniu konsumentów (fiłon i chrobot 2011). pojawia się jednak niepokój dotyczący bezpieczeństwa uczestników kąpieli na pływalni, czy też wodnej aktywności sportowo-rekreacyjnej. istotną rolę odgrywa tutaj edukacja dla bezpieczeństwa na pływalniach krytych. winna ona wystąpić przed skorzystaniem z kąpieli na pływalni oraz podczas każdego rodzaju zajęć obejmujących szeroko rozumianą aktywność w środowisku wodnym. zdaniem w. łubkowskiej i m. paczyńskiej-jedryckiej (2014, s. 230), które w oparciu o international life saving federation of europe (ilse), opracowały model szacowania ryzyka uprawiania pływania i innych rekreacyjnych aktywności ruchowych na pływalniach krytych w aspekcie prawdopodobieństwa zdarzenia i szkodliwości 4 , edukacja nt. zasad bezpieczeństwa ma uświadomić fakt, że korzystanie z pływalni może stać się zagrożeniem dla zdrowia, a niekiedy życia. 3 jak wynika z sondażu iibr (interaktywny instytut badań rynkowych) dla serwisu newsweek.pl, polacy nie potrafią pływać i dobrze im z tym. choć niemal co trzeci polak kompletnie nie radzi sobie w wodzie, tylko nieliczni widzą potrzebę wprowadzenia obowiązkowych kursów pływania dla dzieci w wieku szkolnym (newsweek, 2011). http://polska.newsweek.pl/polacy-nie-potrafia-plywac--i-dobrze-im-z-tym,65491,1,1.html [dostęp: 08.01.2015]. 4 opracowany model zawiera kartę kryteriów bezpieczeństwa dla wystąpienia następujących zdarzeń: skurczu, zachłyśnięcia, szoku termicznego, wypadku-upadku, doznania urazu mechanicznego (stłuczenia) oraz takich urazów jak: otarcie naskórka, rana cięta, stłuczenie, złamanie, uszkodzenie zębów, uraz oka, krwotok z nosa, złamanie nosa, uraz kręgosłupa oraz schorzenia dermatologiczne: zakażenia grzybicze (grzybica skóry gładkiej, grzybica stóp grzybica paznokci, grzybica pachwin), zakażenia wirusowe (opryszczka zwykła, brodawki: stóp zwykłe, płaskie), zakażenia bakteryjne (liszajec zakaźny, zapalenie mieszków włosowych, zakażenia mykobakteriami, tzw. ziarniniak basenowy). 10 wioletta łubkowska, mirosława szark-eckardt, hanna żukowska uświadomienie ma zapobiegać czynnikom powodującym zagrożenie. systemowe ujęcie procesu kształcenia dla bezpieczeństwa przez umiejętne zarządzanie ryzykiem zaproponował w. wiesner i wsp. (2011), którzy uważają, ze zrozumienie istoty ryzyka i umiejętne nim sterowanie jest możliwe do wdrożenia i stanowi wartościowy składnik wykształcenia kadr pedagogicznych w dziedzinie kultury fizycznej. według j. rypniewskiego (2013, s. 95-96) kluczowymi elementami składowymi, mającymi wpływ na zapewnienie bezpieczeństwa w części wodnej obiektu są w szczególności:  infrastruktura techniczna obiektu, ze szczególnym uwzględnieniem ilości, rodzaju, wzajemnego rozmieszczenia oraz stanu technicznego atrakcji wodnych;  oznakowanie, regulaminy, instrukcje oraz inne informacje udostępnione użytkownikom, dotyczące obiektu jako całości, a także poszczególnych jego stref i urządzeń;  wyposażenie w sprzęt ratowniczy;  służba ratownicza, jej ilość, kwalifikacje, rozmieszczenie;  ilość i rodzaj prowadzonych zajęć, ze szczególnym uwzględnieniem grup zorganizowanych;  ilość, rozmieszczenie, przemieszczanie się i zachowanie użytkowników. istotny w całym procesie odnoszącym się do wymaganych zasad bezpieczeństwa jest sposób przekazu i komunikacji, która z osobami przebywającymi na terenie pływalni odbywa się za pomocą różnych rodzajów informacji. jedną z kategorii komunikatorów stanowią na tego typu obiektach znaki graficzne, tablice informacyjne oraz napisy, których celem jest czytelny przekaz (i. michniewicz i r. michniewicz 2013, ratownictwo … s. 57). niektóre z tych sposobów przekazywania informacji są wystandaryzowane – np. stosowanie flag i znaków – a inne nie. zdaniem g. koniecznego i k. antoniak-lewandowskiej (2007, s. 52) w dobie mnogości informacji i dominacji przekazu wizualnego w życiu codziennym należałoby głównie skupić się na przekazywaniu informacji w sposób wizualny za pomocą znaków graficznych (piktogramów). niestety w polsce problematyka znaków obowiązujących na pływalniach i w parkach wodnych obejmuje zarówno zagadnienia legislacyjne, jak i czynniki pozaprawne, co powoduje, iż pływalnie kryte i parki wodne w efekcie są miejscem, gdzie brak jest ujednoliconych sposobów przekazywanych informacji o zagrożeniach i bezpiecznych zachowaniach kapiących. od roku 2010 ratownictwo wodne w polsce przeszło znaczącą reorganizację. znowelizowana ustawa z dnia 18 lipca 2001 roku prawo wodne, stała się podwaliną do dalszego uszczegółowienia zagadnień dotyczących bezpieczeństwa osób przebywających na obszarach wodnych (i.michniewicz i r. michniewicz 2013, oddziaływanie … s. 30). obecnie podstawowym aktem prawnym jest ustawa z dnia 18 sierpnia 2011 roku o bezpieczeństwie osób przebywających na obszarach wodnych (dz. u. nr 208, poz. 1240) wraz z uzupełnieniem, które stanowią cztery rozporządzenia będące aktami wykonawczymi. na potrzeby niniejszej pracy kluczowe jest rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych z dnia 6 marca 2012 r. w sprawie sposobu oznakowania i zabezpieczenia obszarów wodnych oraz wzorów znaków zakazu, nakazu oraz znaków informacyjnych i flag (dz. u. 2012, poz. 261). znaki obowiązujące na krytych pływalniach jako system wspomagający bezpieczeństwo i higienę wodnej aktywności rekreacyjno-sportowej 11 w pracy podjęto próbę usystematyzowania wiedzy dotyczącej oznakowania pływalni krytych zgodnie z najnowszymi regulacjami prawnymi. przedstawiono ilościowe i jakościowe normy oznakowania pływalni w podziale na czynniki prawne i pozaprawne. przeanalizowano, na podstawie wybranych obiektów, sposób przekazywania informacji i oznakowania, biorąc pod uwagę między innymi: rodzaj oznakowania, jego ilość, zgodność formy graficznej i rozmiarów z obowiązującymi przepisami, umiejscowienie, czytelność i jednoznaczność przekazu, charakter – obowiązkowe i dodatkowe (uzupełniające), oznakowanie dla osób niepełnosprawnych, oznakowanie głębokości wody. celem badań było więc określenie stopnia i charakteru zagrożeń występujących w strefie oznakowania pływalni krytych odnoszących się do wymaganych zasad bezpieczeństwa. materiał i metody badań artykuł ma charakter teoretyczno-empiryczny. powstał przy wykorzystaniu informacji uzyskanych w wyniku badań ewaluacyjnych literatury przedmiotu, dokumentów merytorycznych i programowych (strategia rozwoju sportu w polsce do roku 2015), a także na podstawie analizy porównawczej aktów prawnych (ustawa z dnia 18 lipca 2001 roku prawo wodne; ustawa z dnia 18 sierpnia 2011 roku o bezpieczeństwie osób przebywających na obszarach wodnych; rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych z dnia 6 marca 2012 r. w sprawie sposobu oznakowania i zabezpieczenia obszarów wodnych oraz wzorów znaków zakazu, nakazu oraz znaków informacyjnych i flag) oraz danych statystycznych z serwisu internetowego wopr-u. w badaniach posłużono się również następującymi metodami i technikami badawczymi: metodą jakościowych badań terenowych, poprzez przeprowadzenie obserwacji uczestniczącej oraz metodą badań niereaktywnych poprzez analizę krytyczną, porównawczą oraz desk research studiów literaturowych, dostępnych materiałów źródłowych, dokumentów i aktów prawnych, jak również materiałów filmowych i fotograficznych (siwiński 2006; rószkiewicz 2014). tabela 1. zestawienie lokalizacji pływalni krytych objętych badaniem lp. nazwa województwa ilość przebadanych obiektów 1 dolnośląskie 2 2 kujawsko-pomorskie 2 3 lubelskie 3 4 lubuskie 2 5 małopolskie 2 6 mazowieckie 2 7 pomorskie 2 8 warmińsko-mazurskie 1 9 wielkopolskie 2 10 zachodniopomorskie 11 źródło: opracowanie własne na podstawie badań własnych. 12 wioletta łubkowska, mirosława szark-eckardt, hanna żukowska badania zostały przeprowadzone fazą koncepcyjną w 2014 roku na wybranych pływalniach krytych na terenie dziesięciu województw w polsce. łącznie było to 29 obiektów, których zestawienie lokalizacji przedstawiono w tabeli 1. we wszystkich badanych obiektach zostały sfotografowane oraz sfilmowane oznakowania, które odnoszą się do wymaganych zasad bezpieczeństwa obowiązujących zarówno na pływalniach krytych, jak i w parkach wodnych. tabela 2. wzory znaków jako prawnie obowiązujące oznaczenia pływalni krytych lp . rodzaje znaków wzory znaków 1 znaki zakazu a-8 – znak „skakanie do wody zabronione” 2 znaki nakazu b-2 – znak „nakaz ustawicznego nadzoru nad dziećmi” 3 znaki informacyjne c-2 – znak „niebezpieczna głębokość wody” c-3 – znak „nagły uskok” c-11 – znak „punkt medyczny” c-12 – znak „telefon” źródło: opracowanie własne na podstawie rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych z dnia 6 marca 2012 r. w sprawie sposobu oznakowania i zabezpieczania obszarów wodnych oraz wzorów znaków zakazu, nakazu oraz znaków informacyjnych i flag na podstawie art. 8 ustawy z dnia 18 sierpnia 2011 r. o bezpieczeństwie osób przebywających na obszarach wodnych (dz. u. nr 208, poz. 1240). znaki obowiązujące na krytych pływalniach jako system wspomagający bezpieczeństwo i higienę wodnej aktywności rekreacyjno-sportowej 13 w załączniku do rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych z dnia 6 marca 2012 r. podane zostały wzory znaków zakazu (a-1 do a-8), nakazu (b-1 i b2) oraz znaków informacyjnych (c-1 do c-12). obejmują one jednak niewielką liczbę znaczeń i w związku z tym ich wykorzystanie na pływalniach krytych i w parkach wodnych jest znikome. w tabeli 2 przedstawiono wzory znaków zakazu (1 znak), nakazu (2 znaki) oraz znaków informacyjnych (3 znaki), które w myśl nowych przepisów, winny obowiązywać na wszystkich pływalniach krytych i w parkach wodnych na terenie naszego kraju, jako prawnie obowiązujące. wyniki badań jako pierwszą przeprowadzono analizę danych obserwacyjnych dotyczących zgodności z obowiązującymi przepisami formy graficznej znaku zakazu a-8 „skakanie do wody zabronione”. stwierdzono, że spośród wszystkich badanych obiektów w 15 z nich (51,7%) wystąpiły znaki, które były niezgodne z obowiązującymi przepisami. na rycinie 1 i 2 przedstawiono przykłady nieprawidłowej formy graficznej tego znaku. rycina 3 obrazuje wybrane przykłady prawidłowej formy graficznej znaku zakazu a-8 „skakanie do wody zabronione”. w niektórych przypadkach, pomimo prawidłowego znaku, odnotowano zastrzeżenia dotyczące jego umiejscowienia, co ukazuje rycina 4. ryc. 1. znak zakazu a-8 „skakanie do wody zabronione” w formie graficznej która jest niezgodna z obowiązującymi przepisami źródło: fot. własne. 14 wioletta łubkowska, mirosława szark-eckardt, hanna żukowska ryc. 2. znak zakazu a-8 „skakanie do wody zabronione” w formie graficznej która jest niezgodna z obowiązującymi przepisami źródło: fot. własne. ryc. 3. przykłady prawidłowej formy graficznej znaku zakazu a-8 „skakanie do wody zabronione” źródło: fot. własne. ryc. 4. przykład nieprawidłowego umiejscowienia znaku zakazu a-8 „skakanie do wody zabronione”, pomimo jego zgodnej z przepisami formy graficznej źródło: fot. własne. znaki obowiązujące na krytych pływalniach jako system wspomagający bezpieczeństwo i higienę wodnej aktywności rekreacyjno-sportowej 15 w dalszej kolejności przeprowadzono analizę danych obserwacyjnych dotyczących występowania na badanych pływalniach i parkach wodnych znaku nakazu b-2, który oznacza – „nakaz ustawicznego nadzoru nad dziećmi”. wzór znaku b-2 przedstawiono w tabeli 2. na żadnym z badanych obiektów nie odnotowano tego znaku. analiza wyników obserwacji, dotycząca występowania w badanych pływalniach i parkach wodnych znaków informacyjnych: c-2 – „niebezpieczna głębokość wody” i c-3 – znak „nagły uskok” wykazała, iż znaki te wystapiły na 8 spośród 29 badanych obiektów, co stanowi 27,59%. na rycinie 5 przedstawiono przykłady prawidłowych znaków informacyjnych c-2 i c-3. ryc. 5. przykłady prawidłowych znaków informacyjnych: c-2 – „niebezpieczna głębokość wody” oraz c-3 – znak „nagły uskok” źródło: fot. własne. autorki sprawdziły również czy na badanych obiektach wystąpiło oznakowanie głębokości wody (rycina 6). na wszystkich badanych pływalniach i parkach wodnych odnotowano to oznakowanie, jednakże w wielu przypadkach stan techniczny tych oznaczeń był zły. ryc. 6. oznakowanie głębokości wody: napisy na ścianach źródło: fot. własne. kolejną przeanalizowaną kategorię stanowiły komunikatory – napisy na tabliczkach, tablice informacyjne i piktogramy, których celem jest czytelny przekaz, odnoszacy się do wymaganych zasad bezpieczeństwa. stwierdzono w tym zakresie 16 wioletta łubkowska, mirosława szark-eckardt, hanna żukowska brak ujednolicenia oznaczeń, które wystąpiły na badanych pływalniach krytych i parkach wodnych. używana symbolika jest bardzo różnorodna, na niektórych badanych obiektach do przekazu informacji stosuje się napisy na ścianach lub tabliczkach, na innych wystepują tablice informacyjne lub piktogramy, co obrazuje rycina 7 i 8. na rycinie 9 pokazano przykład połączenia piktogramu z napisem na tabliczce. ryc. 7. informacja dotycząca zakazu biegania przekazana poprzez: napisy na ścianach, tabliczka z napisem w języku polskim i niemieckim, znak zakazu biegania źródło: fot. własne. ryc. 8. informacja dotycząca skorzystania z prysznica przekazana poprzez: napisy na tabliczce, informacja łączona: znak i napis oraz tablica z piktogramem źródło: fot. własne. ryc. 9. przykład połączenia piktogramu z napisem na tablicy źródło: fot. własne. znaki obowiązujące na krytych pływalniach jako system wspomagający bezpieczeństwo i higienę wodnej aktywności rekreacyjno-sportowej 17 tylko w 15 obiektach (51,72%) jako formę przekazywania informacji wykorzystano piktogramy. podsumowanie pływalnie kryte i odkryte, kąpieliska oraz parki wodne to zespół obiektów przeznaczonych między innymi czynnemu wypoczynkowi, rekreacji, rehabilitacji oraz uprawianiu sporu na różnych poziomach w wodzie (parnicki 2007, s. 102). aktywność fizyczna w środowisku wodnym wydaje się być jednym z najskuteczniejszych celów prozdrowotnych, a pływanie uznawane jest jako jeden ze środków nowoczesnego lecznictwa (łubkowska i wsp. 2014). należy jednak w bezpieczny sposób korzystać z tych wszystkich walorów, umiejętnie identyfikując zagrożenia oraz rozpoznawać, przewidywać i określać poziom ryzyka (wiesner i wsp. 2011). biorąc pod uwagę statystyczny wskaźnik utonięć i wypadków nad wodą, poziom bezpieczeństwa dzieci i młodzieży szkolnej na pływalniach krytych należy uznać za wysoki (fiłon i chrobot 2011, s. 79). statystyki nie podają jednak stopnia zagrożeń związanych z niedostatecznym zapewnianiem bezpieczeństwa w kontekście analizy wypadków i niebezpiecznych zdarzeń, które wydarzyły się na pływalniach krytych i w parkach wodnych. badania przeprowadzone na wrocławskich pływalniach przez m. fiłona i m. chrobot (2011) wykazały, że najczęściej występującym rodzajem urazów były rany cięte, następnie krwotoki z nosa oraz zachłyśnięcia. zanotowano też wiele przypadków złamań oraz stłuczeń, najczęściej podudzi, stawu kolanowego i łokciowego. upadki na śliskiej posadzce zdarzały się nie tylko wokół niecki basenowej, ale również w szatni oraz pod natryskami. stosując prawidłowe, czytelne oraz jednolite oznakowania na pływalniach krytych i w parkach wodnych dotyczące śliskiej powierzchni, jak i innego rodzaju niebezpieczeństw z pewnością wpłynęłoby na poprawę bezpieczeństwa i higienę wodnej aktywności rekreacyjno-sportowej, czy też korekcyjno-leczniczej. reasumując uzyskane wyniki badań, można stwierdzić, iż w ponad połowie badanych pływalni krytych (51,7%) znak zakazu a-8 „skakanie do wody zabronione” miał formę graficzną niezgodną z obowiązującymi przepisami. na żadnym z badanych obiektów nie odnotowano znaku nakazu b-2 – „nakaz ustawicznego nadzoru nad dziećmi”. znaki informacyjne: c-2 – „niebezpieczna głębokość wody” i c3 – „nagły uskok” wystąpiły tylko w 27,6% badanych obiektów. w zakresie znaków pozaprawnych – komunikatorów stwierdzono, że nie istnieje ujednolicony sposób przekazywania informacji. używana symbolika jest bardzo różnorodna, co powoduje, iż w rezultacie na krytych pływalniach i w parkach wodnych spotykamy chaos w postaci różnych oznakowań. często stan techniczny oznaczeń był zły. wielokrotnie oznaczenia były nieczytelne. tylko w 51,7% badanych obiektów jako formę przekazywania informacji wykorzystano piktogramy, w pozostałych obiektach były to napisy na ścianach lub tabliczkach. konkludując autorki stwierdziły, iż w celu zwiększenia bezpieczeństwa osób korzystających z pływalni krytych należałoby podjąć działania zmierzające do opracowania i wprowadzenia ujednoliconych wzorów oznaczeń, co stanowi konieczny warunek pełnego uczestnictwa we współczesnej kulturze fizycznej. 18 wioletta łubkowska, mirosława szark-eckardt, hanna żukowska literatura 1. bielec g., aktywność fizyczna w środowisku wodnym wobec wybranych celów i funkcji wychowania fizycznego – na przykładzie gimnazjów publicznych, wydawnictwo uczelniane awfis, gdańsk 2012. 2. fiłon m., chrobot m., bezpieczeństwo uczestników zajęć w świetle analizy wypadków na szkolnych pływalniach, rozprawy naukowe awf we wrocławiu, 2011, nr 33, s. 76-79. 3. konieczny g., antoniak-lewandowska k., oznakowanie pływalni w aspekcie bezpieczeństwa osób z niej korzystających, sporty wodne i ratownictwo, 2007, nr 1, s. 51-55. 4. lokalizacja polskich parków wodnych i pływalni z częścią rekreacyjną, http://www.wodneparki.pl/mapka [dostęp: 08.12.2014]. 5. łubkowska w., paczyńska-jędrycka m., model szacowania ryzyka na przykładzie pływania na wodach otwartych w aspekcie prawdopodobieństwa zdarzenia i szkodliwości, [w:] red. a. wartecka-ważyńska, j. wrzesińska, zdrowie i zabezpieczenie społeczne w badaniach młodych naukowców, wydawnictwo wyższej szkoły handlu i usług, poznań 2013, s. 135144. 6. łubkowska w., paczyńska-jędrycka m., zasady bezpiecznego korzystania z pływalni w aspekcie ryzyka zdarzenia i szkodliwości, [w:] red. z. dziemianko i w. stach, bezpieczeństwo i prawa człowieka w badaniach młodych naukowców, wydawnictwo wyższej szkoły handlu i usług, poznań 2014, s. 221-233. 7. łubkowska w., paczyńska-jędrycka m., eider j. the significance of swimming and corrective exercises in water in the treatment of postural deficits and scoliosis. central european journal of sport sciences and medicine. 2014; 6 (2): 93–101. 8. michniewicz i., michniewicz r., oddziaływanie najnowszych regulacji prawnych na wszystkie podmioty odpowiedzialne za bezpieczeństwo na obszarach wodnych, [w:] red. g. kosiba, bezpieczeństwo i higiena na krytych pływalniach. intencje – działania – efekty, wydawnictwo inaltum, kraków 2013, s. 28-47. 9. michniewicz i., michniewicz r., ratownictwo wodne. podstawy edukacji studentów, wydawnictwo pwsz, kalisz 2013. 10. mogiła-lisowska j., rekreacyjna aktywność ruchowa dorosłych polaków – uwarunkowania i styl uczestnictwa, wydawnictwo awf w warszawie, warszawa 2010. 11. parnicki f., przygotowanie oraz wyposażenie pływalni krytych i kąpielisk województwa lubelskiego w świetle przepisów dotyczących bezpieczeństwa kąpieli, sporty wodne i ratownictwo, 2007, nr 1, s. 102-107. 12. parzych k., gotowski r., zróżnicowanie przestrzenne i rola parków wodnych w rekreacji czynnej polaków, journal of health sciences, 2013, nr 3 (14), s. 372-382. znaki obowiązujące na krytych pływalniach jako system wspomagający bezpieczeństwo i higienę wodnej aktywności rekreacyjno-sportowej 19 13. rószkiewicz m., stosowanie metod ilościowych i jakościowych w prowadzeniu badań naukowych, wydawnictwo pwn i pzwl, warszawa 2014. 14. rypniewski j. j., audyt bezpieczeństwa pływalni jako istotny element eliminacji zagrożeń i właściwej organizacji pracy służby ratowniczej. dwadzieścia lat doświadczeń, [w:] red. g. kosiba, bezpieczeństwo i higiena na krytych pływalniach. intencje – działania – efekty, wydawnictwo inaltum, kraków 2013, s. 91-114. 15. siwiński w., tauber r. d., metodologia badań naukowych, wydawnictwo wshig w poznaniu, poznań 2006. 16. świętochowska e., polacy nie potrafią pływać. i dobrze im z tym, newsweek, 2011 http://polska.newsweek.pl/polacy-nie-potrafia-plywac--idobrze-im-z-tym,65491,1,1.html [dostęp: 10.12.2014]. 17. wiesner w., zarzycki p., grobelny j., wybrane problemy badawcze edukacji dla bezpieczeństwa w rekreacji i turystyce szkolnej, rozprawy naukowe awf we wrocławiu, 2011, nr 33, s. 104-109. 18. wopr. statystyka 2004-2012. kąpieliska i pływalnie, http://www.wopr.pl/index.php?option=com_docman&itemid=226 [dostęp:10.01.2015]. 19. zatoń k., kwaśna a., wartości rekreacyjne jako aspekt aktywności ruchowej w wodzie, rozprawy naukowe awf we wrocławiu, 2011, nr 34, s. 176-180. dokumenty 20. strategia rozwoju sportu w polsce do roku 2015, ministerstwo sportu, warszawa, styczeń 2007 r. 21. ustawa z dnia 18 lipca 2001 roku prawo wodne (dz. u. nr 115, poz. 1229, z późn. zm.). 22. ustawa z dnia 18 sierpnia 2011 roku o bezpieczeństwie osób przebywających na obszarach wodnych (dz. u. nr 208, poz. 1240). 23. rozporządzenie ministra spraw wewnętrznych z dnia 6 marca 2012 r. w sprawie sposobu oznakowania i zabezpieczenia obszarów wodnych oraz wzorów znaków zakazu, nakazu oraz znaków informacyjnych i flag (dz. u. 2012, poz. 261). 50 quality in sport 3 (1) 2015, s. 50-60 praca wpłynęła do redakcji 19 xi 2015, praca została przyjęta do druku 30 xi 2015 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2015.017 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/753700 maría orquídea escobar torres 1 corporación universitaria unitec, colombia contradicciones en la reacción del consumidor ante el polígrafo y perfil de personalidad contradictions in consumer reaction to the polygraph and personality profile resumen en mercadeo, la información basada en reportes verbales del consumidor puede tener baja confiabilidad, debido a diferentes motivos inconscientes de las personas, que los llevan a reaccionar de manera contradictoria a lo que expresan en sus opiniones. estas reacciones con frecuencia no se pueden observar de manera directa. la investigación en referencia, buscaba conocer las respuestas psicofisiológicas ante un comercial de tv, medidas por medio del polígrafo, en 20 personas, hombres y mujeres estudiantes universitarios y profesionales, con edades entre 18 y 48 años, en bogotá. los resultados mostraron una contradicción entre el reporte verbal sobre el impacto del comercial y las reacciones frente al polígrafo, encontrándose además el perfil de personalidad de aquellas personas que presentaron contradicción. palabras clave: polígrafo, perfil de personalidad, marketing, comportamiento del consumidor, neuromarketing abstract in marketing, the information based on verbal reports consumer may have low reliability due to different unconscious motives of the people who lead them to react contradictory to the views they express. these reactions often cannot be observed directly. the research in question, sought to know the psychophysiological responses to a tv commercial, measured by the polygraph. involved 20 people, men and women professionals and university students, aged between 18 and 48 years in bogotá. the results showed a contradiction between verbal report on the impact of commercial tv and reactions to the polygraph, also found the personality profile of those who had contradiction. keywords: polygraph, personality profile, marketing, consumer behavior, neuromarketing 1 colombiana. psicóloga puj, magister en dirección de marketing universidad viña del mar, chile. especialista en gerencia de marketing, unilatina. estudios de doctorado uned-madrid. docente investigadora corporación universitaria unitec, bogotá, colombia. orquideaescobar@gmail.com. tel.(57-1) 7434343 / 3007820935. contradicciones en la reacción del consumidor ante el polígrafo y perfil de personalidad 51 introducción las tendencias actuales relativas al comportamiento del consumidor, llevan a considerar que una estrategia efectiva es aquella que lo impacta de manera emocional. sin embargo, con frecuencia no se puede conocer cuál va a ser la verdadera respuesta que tendrá un consumidor ante la publicidad y las estrategias comerciales que aparecen continuamente en el mercado. existen diferentes razones por las cuales el consumidor afirma una opinión ante un estímulo o producto y en el momento de la compra actúa de manera incoherente con lo que ha expresado anteriormente. en este sentido, el neuromarketing intenta indagar sobre el efecto que tiene el contacto con estímulos publicitarios o con ciertos productos en el cerebro, como una manera de conocer reacciones autónomas independientes de la voluntad de los individuos. una forma de conocer este tipo de reacciones ante los elementos que presenta la publicidad se encuentra en el uso del polígrafo, el cual permite medir respuestas psicofisiológicas autonómicas, que se derivan de la captación de estímulos de diferente tipo (american polygraph association 2010). de manera similar, varios estudios han planteado la relación que existe entre la personalidad de los individuos y la publicidad (rodríguez, d. a,. 2008 y cortés, a., 2006), pronunciándose sobre la capacidad persuasiva de la publicidad, teniendo en cuenta que “no todos los individuos reaccionan de la misma forma ante un acontecimiento similar; del mismo modo, no todos los públicos evalúan y experimentan la publicidad de igual manera”. entre los años 2013 y 2014 se llevó a cabo en la corporación universitaria unitec en bogotá, el proyecto de investigación denominado relación entre perfiles de personalidad y tipo de respuestas psicofisiológicas ante un estímulo publicitario, según género; efectuándose inicialmente una revisión teórica sobre el tema, a partir de la cual se desarrolló la fase de trabajo de campo, que incluyó pruebas de polígrafo y aplicación de pruebas de personalidad mediante el cuestionario 16pf. en este artículo, se presentan los objetivos, aspectos metodológicos y principales resultados de la investigación en su fase experimental y las conclusiones correspondientes. objetivo de la investigación el estudio se propuso establecer la relación que existía entre perfiles de personalidad y las reacciones psicofisiológicas ante un comercial de tv entre estudiantes y profesionales en bogotá, en tres indicadores registrados mediante el polígrafo: actividad electro dermal (eda), alteración psicofisiológica del ritmo cardiaco y la presión sanguínea, y cambios en la respiración torácica y abdominal. 52 maría orquídea escobar torres método este estudio es experimental correlacional. un estudio experimental es aquel “en el que se manipulan intencionalmente una o más variables independientes (supuestas causas-antecedentes), para analizar las consecuencias que la manipulación tiene sobre una o más variables dependientes (supuestos efectosconsecuencias), dentro de una situación de control para el investigador”. es de tener presente, que la variable dependiente no se manipula, sino que se mide para ver el efecto que la manipulación de la variable independiente tiene en ella”. por otra parte, un diseño correlacional tiene como objetivo, describir relaciones entre dos o más variables, conceptos o categorías en un contexto particular. lo que se mide es la relación entre variables en un tiempo determinado (hernández s. 2003). en este estudio la variable independiente fue el comercial de tv denominado “medio ambiente”, el cual se presentó a los entrevistados. el efecto o variable dependiente, estuvo representada por las respuestas psicofisiológicas medidas por medio del polígrafo: éstas se correlacionaron con el perfil de personalidad expresado en las respuestas dadas al cuestionario 16pf. muestra en esta investigación se seleccionaron los 20 participantes, 14 de ellos mujeres y 6 hombres, con edades entre 18 y 48 años, quienes participaron en el estudio según su disponibilidad. de los participantes, 16 eran estudiantes universitarios y 4 profesionales pertenecientes a carreras o programas no relacionados directamente con publicidad, mercadeo y cine, para evitar el sesgo en la apreciación de los estímulos publicitarios, derivado de la carrera que estudian o ejercen. los participantes estaban relacionados con: administración, finanzas ingeniería, derecho, psicología e investigación criminal, entre otras. procedimiento en la preparación del material de prueba, inicialmente se evaluó la respuesta en el polígrafo, de cuatro piezas publicitarias, a saber: • “the force”: volkswagen commercial (https://www.youtube.com/watch?v=r55e-uhqna0) • “ghost car” (https://www.youtube.com/watch?v=wz1w_omigwg) • “for warriors” nike commercial (https://www.youtube.com/watch?v=o4fxx6khwti) • “medio ambiente” (https://www.youtube.com/watch?v=zlztqujs_fk). dentro de estos cuatro comerciales, se observó que el último llamado “medio ambiente”, generaba mayor reacción emocional reflejada en los registros del polígrafo; esta pieza (figura 1), muestra el suicidio de tres animales al observar el deterioro de nuestro planeta. https://www.youtube.com/watch?v=r55e-uhqna0 https://www.youtube.com/watch?v=wz1w_omigwg https://www.youtube.com/watch?v=o4fxx6khwti https://www.youtube.com/watch?v=zlztqujs_fk contradicciones en la reacción del consumidor ante el polígrafo y perfil de personalidad 53 figura 1. imágenes del comercial de tv “medio ambiente” antes de llevar a cabo las pruebas experimentales, se efectuaron experiencias piloto con el polígrafo, para probar el procedimiento en la realización de las pruebas. todos los registros que aporta el polígrafo fueron tomados en la muestra de veinte voluntarios del estudio a quienes se les presentó un estímulo (el comercial “medio ambiente”) y estando conectados al equipo, se les formularon las siguientes preguntas: c1¿está sentado (a) en este momento?es una pregunta comparativa que permite establecer las reacciones fisiológicas normales del sujeto analizado. 54 maría orquídea escobar torres r1presentación del video: comercial “medio ambiente”(estímulo con 56 segundos de duración). c3¿hoy es sábado?pregunta que permite volver a la situación normal al sujeto examinado. r4¿te impactó este video?pregunta relevante que ante la respuesta cerrada si/no, permite medir la veracidad o no veracidad psicofisiológica de esa respuesta. c5¿la luz está prendida? pregunta comparativa que permite volver de nuevo la normal fisiológica del examinado. para efectuar la prueba de polígrafo se citaron a los entrevistados a una sala adecuada para el fin del estudio, donde se tenía instalado el polígrafo con los diferentes elementos para efectuar la medición y un televisor donde se veía y escuchaba el comercial de tv escogido para las pruebas. los participantes fueron informados previamente sobre el procedimiento de medición con el polígrafo y la prueba de personalidad, recibiendo la aceptación y la participación voluntaria de cada uno de ellos. el psicólogo experto en la aplicación del polígrafo realizó a cada participante una corta entrevista y la prueba, tomando registro de las expresiones verbales de los participantes en el estudio, antes, durante y después de la aplicación de la prueba de polígrafo ante la presentación del comercial. durante la prueba se obtuvo un registro de las respuestas psicofisiológicas de los participantes, impreso por el polígrafo, en lo relativo a: la reacción psicofisiológica denominada actividad electro dermal (eda), ante el comercial de tv; la alteración psicofisiológica del ritmo cardiaco y la presión sanguínea; y la reacción psicofisiológica en la respiración torácica y abdominal. los registros de las reacciones psicofisiológicas ante el polígrafo, se convirtieron a un lenguaje numérico. a la par del experimento realizado en este proyecto, cada participante respondió el cuestionario de personalidad 16pf, en su mayoría el mismo día de la realización de la prueba de polígrafo. otros lo hicieron en sesiones separadas, por disponibilidad de tiempo. las respuestas al 16pf se digitaron en un archivo de excel en lenguaje numérico, de forma que pudieran ser comparables con los datos emanados de los registros en el polígrafo. posteriormente se llevó a cabo el procesamiento estadístico mediante el programa spss, con la orientación del psicólogo escobar, o. (2014), para obtener la correlación entre las respuestas al cuestionario de personalidad y los registros del polígrafo, efectuando la interpretación de los resultados y la discusión de acuerdo con los objetivos planteados para este estudio. instrumentos como instrumento principal se empleó el polígrafo. según la apa american polygraph association (2010), el término "polígrafo" significa literalmente "muchos escritos". el nombre se refiere a la manera en que las actividades fisiológicas seleccionadas se registran simultáneamente. según la información suministrada por el psicólogo poligrafista, valbuena, b. f. (2014), quien participó como asesor metodológico de este estudio, se utilizó un contradicciones en la reacción del consumidor ante el polígrafo y perfil de personalidad 55 equipo de polígrafo digital (computarizado) marca lafayette, referencia lx 4000; debe aclararse que se trata del mejor y más popular polígrafo computarizado, el cual es capaz de analizar y grabar de forma simultánea, múltiples variables fisiológicas, mientras el entrevistado responde una serie de preguntas en un cuestionario estructurado y específico para el tema de investigación explicó el dr. valbuena, cómo las gráficas generadas durante el examen fueron luego interpretadas por el examinador utilizando para ello las múltiples herramientas de software que la suite del lx trae incluida. los resultados de la grabación fueron arrojados por los parámetros normales, aprobados y científicamente sustentados de la poligrafía: respiración abdominal y torácica, (eda), pulso y presión sanguínea. para efectuar dichas mediciones, el polígrafo cuenta con los siguientes sensores o aditamentos: 1) neumógrafo: encargado de medir y registrar la actividad respiratoria (inspiración y expiración) del individuo; el método para aplicar éste, es sujetar dos tubos (neumo), uno en la parte del tórax y el otro en el abdomen, la función de estos es registrar el movimiento torácico. 2) galvanómetro: su función es medir y registrar por medio de sensores los cambios que se presentan por la transpiración-electricidad, eda; el método para aplicar, es sujetar los galvanómetros en los dedos corazón e índice. 3) cardiógrafo: el empleo del baunómetro es para medir y registrar el movimiento del corazón, la presión sanguínea y el ritmo del pulso del individuo; el método para aplicarlo, es sujetar el brazalete de cardiología en uno de los brazos del sujeto. los registros se hacen sobre el sistema nervioso autónomosnaque recibe la información de las vísceras y del medio interno, para actuar sobre sus músculos, glándulas y vasos sanguíneos; es un sistema involuntario y transmite impulsos desde el sistema nervioso central hasta la periferia estimulando los aparatos y sistemas órganos periféricos. controla la frecuencia cardíaca y la fuerza de contracción, la contracción y dilatación de vasos sanguíneos, la contracción y relajación del músculo liso en varios órganos, acomodación visual, tamaño pupilar y secreción de glándulas exocrinas y endocrinas, regulando funciones tan importantes como la digestión, circulación sanguínea, respiración y metabolismo. para medir los perfiles de personalidad como variable básica dentro de este estudio, se aplicó el modelo de los dieciséis factores de personalidad de raymond cattell, r. (1977 y 1993), representado en el cuestionario 16pf. éste instrumento es una prueba estructurada comúnmente utilizada por diversos investigadores alrededor del mundo, como instrumento para la medida y comprensión de la personalidad. es el resultado de más de cuarenta años de investigación empírica por el psicólogo cattell, quien redujo 4504 rasgos de personalidad a 16 rasgos básicos, mediante análisis factorial. la prueba se basa en la medida independiente de varios factores psicológicos. ha sido debidamente validada y revisada, y al presente existen varias formas (a, b, c, d & e) que facilitan la aplicabilidad de la prueba a los diferentes intereses específicos de investigación. el 16pf es un instrumento de alta confiabilidad y validez ampliamente utilizado en los contextos de evaluación clínica y en procesos de orientación vocacional y selección de personal. consiste en un listado de 187 preguntas que deben ser respondidas mediante tres opciones de respuesta. como resultado aporta un perfil de personalidad del individuo, donde se representan su inclinación hacia http://es.wikipedia.org/wiki/v%c3%adscera http://es.wikipedia.org/wiki/m%c3%basculo http://es.wikipedia.org/wiki/gl%c3%a1ndula http://es.wikipedia.org/wiki/vaso_sangu%c3%adneo http://es.wikipedia.org/wiki/%c3%93rgano_(biolog%c3%ada) http://es.wikipedia.org/wiki/digesti%c3%b3n http://es.wikipedia.org/wiki/circulaci%c3%b3n_sangu%c3%adnea http://es.wikipedia.org/wiki/respiraci%c3%b3n http://es.wikipedia.org/wiki/metabolismo 56 maría orquídea escobar torres dos rasgos extremos en 16 factores de personalidad, en una escala de decatipos (10 puntos). resultados el estudio se planteó con el objeto de medir las reacciones psicofisiológicas de los participantes en el polígrafo ante un comercial de tv; para posteriormente, efectuar una correlación con el perfil de personalidad de los mismos, medido por medio del cuestionario de personalidad 16pf. respuestas psicofisiológicas en primer término, se presentan las reacciones psicofisiológicas del grupo de individuos medidas en diferencias entre dos momentos de la aplicación: a) antes de presentar el comercial y b) durante la aplicación del comercial. así mismo, se evaluaron tres aspectos que mide el polígrafo: respiración, eda y tasa cardiaca. en la figura 2, se puede apreciar el peso de las distintas reacciones, encontrándose que el indicador que presenta diferencias más marcadas es la respiración, con una correlación de 0,755. en una proporción mucho más baja aparecen la diferencia en eda 0,285 y la relativa a los cambios en la tasa cardiaca 0,243. figura 2. diferencia entre dos momentos en la aplicación de la prueba de polígrafo. fuente de elaboración propia. ,755 ,285 ,243 ,000 ,200 ,400 ,600 ,800 diferencia en respiración (est) diferencia en eda (est) diferencia en tasa cardiaca (est) cambios en respuestas polígraficas n=19 contradicciones en la reacción del consumidor ante el polígrafo y perfil de personalidad 57 perfiles de personalidad figura 3. perfil de personalidad de quienes mienten al reportar el impacto del aviso. fuente elaboración propia. al realizar la correlación entre las respuestas psicofisiológicas y los perfiles de personalidad, se encontró un aspecto muy interesante, relacionado con lo que podría llamarse conducta de mentir, que se presentó entre los individuos que respondieron verbalmente de manera afirmativa a la pregunta relacionada con el impacto del comercial; en tanto que la respuesta psicofisiológica se mostraba contraria a dicha afirmación. de manera similar, otros entrevistados expresaron un bajo impacto del comercial, mientras que el registro del polígrafo evidenciaba reacciones psicofisiológicas inversas. en cuanto a la figura 3, las barras dirigidas hacia la izquierda significan que el registro de las diferentes respuestas psicofisiológicas, como son: la respiración torácica y abdominal, la respuesta de la piel eda y la tasa cardiaca no son significativos para diferenciar las respuestas de los sujetos ante el comercial de tv. en cuanto al perfil de personalidad, se encontró una ecuación que define y predice la reacción de acuerdo con los 16 factores de personalidad medidos por el cuestionario 16pf. podría decirse que quienes se emocionan más según el perfil de personalidad, muestran una ecuación basada en los 16 factores del 16pf, que permitirían predecir su reacción hacia un comercial emotivo como el que se presentó en esta investigación. a continuación se aprecian en orden numérico descendente 58 maría orquídea escobar torres dichos factores de la ecuación; sin embargo, debe observarse si el valor es positivo (+) o negativo (-), lo cual muestra una relación más cercana o lejana con el perfil de personalidad de quienes reaccionan ante la publicidad emotiva. o (+) son personas con dolor psicológico q3 (-) sujetos con bajo manejo de la imagen, que no reprimen la expresión de sus emociones. poseen pocas defensas emocionales, es decir, que permiten la expresión franca y abierta de sus emociones. q2 (-) son personas influenciables por el grupo, pudiendo ceder a la presión sobre su actitud hacia un determinado estímulo. m (-) su predominancia de reacción es de hemisferio izquierdo; es decir, que son prácticos y poco imaginativos. h (+) se muestran espontáneos, simpáticos, habladores y extravertidos. b (+) son sujetos inteligentes en el análisis de situaciones. a (+) se trata de sujetos afectuosos, centrados en las personas, aunque no necesariamente emotivas. g (-) son individuos poco normativos, que tienden a seguir más sus impulsos que las normas establecidas. con un peso mucho menor, es decir, con escasa influencia en la ecuación, aparecen otros factores con dirección positiva o negativa, así: e (+), n (-), i (-), c (+), f (+), q4 (+), l (+) y q1 (-). conclusiones como se enunció al comienzo, el estudio realizado buscaba conocer la relación entre perfiles de personalidad y el tipo de respuestas psicofisiológicas que se presentaban en un grupo de individuos, ante la exposición del comercial de televisión denominado “medio ambiente”. en la parte inicial del experimento, según lo planeado, se encontró una mayor diferencia en la reacción ante el polígrafo antes de y durante la presentación del comercial, en lo relativo a la respiración torácica y abdominal, respecto a los cambios en el ritmo cardiaco y la actividad electro dermal – eda. aunque el indicador más confiable en la medida de engaño es el eda, en este estudio la correlación más marcada la tienen los valores de la respiración, teniendo en cuenta que es la medida de mayor rango o longitud, lo cual la hace más prominente. igualmente, esto obedece a que los movimientos del tórax y el abdomen que se realizan en el momento de un cambio en la respiración, son más evidentes que en los otros dos indicadores. teniendo en cuenta que el comercial presentado tiene un componente visual más marcado mostrando imágenes impactantes, podría suponerse que los estímulos de carácter más emotivo tienen un componente que altera sensiblemente la respuesta del organismo. sin embargo, esta afirmación se contradice con el análisis de las respuestas suministradas por los sujetos participantes, en tanto, varios de ellos manifestaron que el comercial les resultaba impactante estando en contravía de lo que reflejaba el registro del polígrafo. de manera similar, sucedió con otros individuos quienes expresaron un bajo impacto del comercial, estando en contradicción con lo que mostraba el contradicciones en la reacción del consumidor ante el polígrafo y perfil de personalidad 59 polígrafo. lo anterior pone en evidencia, un comportamiento muy frecuente en nuestro medio, relacionado con lo que podría denominarse la conducta de mentir, la cual ha sido objeto de estudio por varios autores interesados en el tema del neuromarketing y en áreas afines. se puede citar a garcía martínez (2013), quien en su artículo la gran brecha entre lo que dicen y realmente piensan los consumidores, hace referencia al estudio realizado por young & rubicam en estados unidos, brasil y china; la cual expresa “que los consumidores mantienen en realidad puntos de vista opuestos a lo que dicen”. un aspecto del estudio hace referencia a que los encuestados expresaban que lo más importante para ellos consistía en dar sentido a su vida; mientras que en sus motivaciones inconscientes, se podía apreciar la alta puntuación que ellos le otorgaban a la satisfacción sexual; esta contradicción podría estar basada en la incomodidad que representa para la gente admitir lo estimulante que le resulta el sexo. otros autores como lindstrom (2009) y graves (2011), reportan consecuencias lamentables en casos donde el consumidor ha presentado la conducta de mentir por intentar mostrar una imagen diferente a la real, por conveniencia, complacencia o simplemente debido a motivos inconscientes que no puede realmente explicar. en lo relativo al perfil de personalidad, se consideró interesante establecer los rasgos más característicos del grupo de personas quienes mostraron la conducta de mentir, ya fuera manifestando alto impacto o bajo impacto, pero en todo caso, contradiciendo la reacción registrada en el polígrafo. podría describirse el perfil de los individuos que mintieron con las siguientes características: son personas con dolor psicológico y bajo manejo de la imagen, quienes posiblemente no se valoran adecuadamente, mostrándose dependientes de la opinión de los demás, pudiendo ceder a la presión del grupo sobre su actitud hacia un determinado estímulo. su predominancia de reacción es de hemisferio izquierdo; es decir, que son prácticos y poco imaginativos. son individuos inteligentes en el análisis de situaciones y poco apegados a las normas, que tienden a seguir sus impulsos más que las directrices establecidas; por esto, en algunos casos no reprimen la manifestación de sus opiniones, expresándolas abiertamente, lo cual puede haber sido motivo de vergüenza frente a su entorno. se trata de personas espontáneas, simpáticas, habladoras y extravertidas, lo cual los acerca a la gente. se observan afectuosas, centradas en las personas, aunque no necesariamente emotivas. lo anterior representa un primer abordaje sobre el tema del neuromarketing en la corporación universitaria unitec, que podría aplicarse en términos de la predicción de la reacción ante publicidad emocional como la que presenta el comercial “medio ambiente”, que pueden tener los individuos con un perfil de personalidad similar al planteado en la ecuación del cuestionario 16pf; es decir, con los rasgos de personalidad descritos en el texto anterior. así mismo, consecuentemente al proyecto desarrollado, esta investigación representa un aporte a las disciplinas interesadas en el neuromarketing, como son: neurociencias, marketing, publicidad, administración de empresas, psicología y afines; motivando a otros investigadores a realizar mayor investigación científica sobre el tema. 60 maría orquídea escobar torres referencias american polygraph association – apa (2010). http://www.polygraph.org/section/research standards-apa-publications. cattell, r. y kline, p. (1977). el análisis científico de la personalidad. madrid: ediciones pirámide. cattell, r. (1993). lo profundo de la personalidad, aplicación del 16pf. méxico: editorial manual moderno. cortés, a. (2006). reflexiones sobre el papel de la publicidad institucional en la educación social. sevilla-cádiz: centro andaluz de estudios empresariales (ceade, sevilla).grupo comunicación y poder (universidad de málaga). españa. ac@alfonsocortes.com grupo de trabajo: publicidad y marketing. ix congreso ibercom escobar, o. (2014). entrevista personal octavioescobar@gmail.com garcía martínez, m.a. (20139. la gran brecha entre lo que dicen y realmente piensan los consumidores. recuperado 21 de noviembre 2014. http://www.puromarketing.com/88/18083/gran-brecha-entre-dicen-realmentepiensanconsumidores.html graves, p. (2011) ¿por qué consumimos? el mito de los estudios de mercado, y las verdades sobre la psicología del comprador y su comportamiento. barcelona: ediciones urano. hernández, s. (2003). metodología de la investigación. méxico: mcgraw-hill. lindstrom, m. (2009). compradicción. verdades y mentiras de por qué las personas compran. bogotá: editorial norma. rodríguez, d. a. (2008). el carácter como determinante diferencial para el posicionamiento de las marcas. tesis de grado facultad de comunicación, pontificia universidad javeriana, bogotá. http://www.javeriana.edu.co/biblos/tesis/comunicacion/tesis48.pdf valbuena, cb. f. (2014). entrevista personal. belfer71@gmail.com http://www.polygraph.org/section/research-standards-apa-publications quality in sport 2 (2) 2016, s. 7-18, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 4 ii 2016, praca została przyjęta do druku 8 iv 2016 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2016.007 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/725599 7 ryszard panfil 1 akademia wychowania fizycznego we wrocławiu paradygmat identyfikowania makro zdarzeń sportowych – analiza krytyczna a paradigm for identifying macro-events in sports a critical analysis streszczenie sformułowany przed transformacją ustrojową w polsce paradygmat sportu postrzeganego jako zunifikowany i sformalizowany system jest nieadekwatny do aktualnych realiów różnicujących się jakościowo makro zdarzeń sportowych. celem publikacji stało się więc: • przedstawienie krytycznej oceny nieadekwatności do obecnych realiów paradygmatu organizacji sportu jako zunifikowanego i sformalizowanego systemu, • zdefiniowanie pragmatycznego paradygmatu sportu pozwalającego na identyfikację zróżnicowanych jakościowo makr zdarzeń sportowych, w tym: wyczynu sportowego i fitness sportowego jako zdarzeń innowacyjnych i sportów klasyfikowanych i biznesowych jako zdarzeń klasycznych. uwzględnianie aksjologicznej odrębności makro zdarzeń sportowych identyfikowanych w przestrzeni społecznej pozwoli na racjonalne ewaluowanie, z wykorzystaniem adekwatnych kryteriów, jakości działań podejmowanych w odrębnych rodzajach aktywności sportowej człowieka. słowa kluczowe: paradygmat, makro zdarzenia sportowe, zróżnicowanie jakościowe abstract in the times before the democratic transition, the dominant paradigm describing polish sport as a unified, formalised system. it seems, however, that such a vision is entirely inadequate for explaining present realities, whereby sport comprises various qualitatively diverse macro-scale events. the purpose of this publication is to:  present a critical appraisal of the paradigm of sport as a unified system and explain its inadequacy in the face of current realities  propose a pragmatic paradigm of sport that would provide for the possibility of distinguishing between various qualitatively diverse macro-events, 1 prof. dr hab. ryszard panfil, e-mail panfil@op.pl 8 ryszard panfil including athletic challenges and competitive fitness as innovative events, as well as competitive sport and commercial sport as traditional events. accounting for axiological differences between various macro-events identified in the social context makes it possible to rationally evaluate the qualities in different types of sport activity by employing relevant criteria. keywords: paradigm, macro-events in sports, differences in qualities 1. wstęp współczesny sport w coraz szerszym wymiarze staje się egalitarną przestrzenią społeczną, w której każdy zainteresowany uczestnictwem w nim może znaleźć ścieżkę samorealizacji, uprawiając sport lub aktywnie wspierając jego rozwój. ten nowy wymiar sportu, poszerzający jego społeczną użyteczność, wymaga sformułowania paradygmatu, który umożliwi postrzeganie go jako egalitarnej i elastycznej organizacji wypełnionej dynamiczną siecią wpływów i reakcji zachodzących pomiędzy uczestnikami życia sportowego, pełniącymi w nim różne role. racjonalne identyfikowanie makro zdarzeń sportowych wymaga więc sformułowania pragmatycznego semantycznie i rzeczowo paradygmatu, do którego odnoszone będą identyfikowane zdarzenia. wydaje się, że „odziedziczony” sprzed transformacji ustrojowej w polsce paradygmat sportu postrzeganego jako zunifikowany i sformalizowany system jest nieadekwatny do aktualnych realiów różnicującej się w sporcie sieci procesów i emergentno-atroficznych interakcji. tak więc wyjaśnianie zmian zachodzących we współczesnym sporcie, w którym osoby aktywne motorycznie mogą realizować coraz bardziej zróżnicowane potrzeby i zainteresowania wymaga postrzegania różnych rodzajów aktywności motorycznej ludzi jako elastycznej przestrzeni społecznej, w której zachodzą zróżnicowane jakościowo procesy. biorąc powyższe pod uwagę, sformułowano cele publikacji, które objęły w kolejności:  dokonanie krytycznej oceny paradygmatu organizacji sportu jako zunifikowanej przestrzeni społecznej i uzasadnienie jego nieadekwatności do współczesnych realiów sportu w polsce,  biorąc pod uwagę odrębności rodzajów aktywności sportowej człowieka i cykliczność życia zdarzeń społecznych, w tym sportowych, przedstawiono pragmatyczny paradygmat tych zdarzeń publikacja ma wymiar koncepcyjno-pragmatyczny. paradygmatem identyfikowania sportu jako sieciowo-procesowego zjawiska społecznego stała się pragmatyczna socjologia organizacji sportu oraz refleksja teoretyczna i praktyczna autora, jako trenera i managera. paradygmat identyfikowania makro zdarzeń sportowych – analiza krytyczna 9 2. krytyczna ocena paradygmatów organizacji sportu panfil (1989, 1991) zauważył, że w podlegającej transformacji przestrzeni społecznej sportu nasila się dywersyfikacja celów realizowanych w tej przestrzeni, a to powinno stanowić kryterium różnicowania koncepcji zarządzania instytucjami sportowymi. transformacja ustroju społecznej przestrzeni sportu zachodzi jednak zbyt wolno i jest ciągle próbą reformowania paradygmatu „odziedziczonego” z przeszłości. model postrzegania sportu w polsce nadal wynika z silnie utrwalonego w świadomości interesariuszy wizerunku organizacji sportu jako sformalizowanego systemu, który wymaga centralnego administrowania (wcześniej przez instytucje państwowe teraz przez związki sportowe). paradygmat identyfikowania przestrzeni społecznej sportu nadal w istotny sposób wyznacza zunifikowana aksjologia, w tym szczególnie założenie, że istotą sportu jest sformalizowana klasyfikacja wyników uzyskiwanych w rywalizacji sportowej a koncepcje systemowe stanowią podstawę hierarchicznego organizowania sformalizowanych struktur (patrz konstrukcja ustawy o sporcie z 2010 roku). krytyczna ocena koncepcji rozwoju makro zdarzeń sportowych może być prowadzona w kontekście podejścia do organizacji tych zdarzeń oraz w ujęciu personalnym w odniesieniu do aktywności uczestników makro zdarzeń sportowych. 2.1. koncepcje rozwoju makro zdarzeń sportowych ujęcie organizacyjne cykl życia jest jednym z najczęściej stosowanych koncepcji identyfikowania zdarzeń społecznych. cykl życia zdarzeń społecznych w tym sportowych oznacza następstwo kolejnych jego form rozwojowych, wykazujących określone różnice, tak pod względem ilościowym, jak i jakościowym. są one stymulowane przez różnego rodzaju siły wewnętrzne i zewnętrzne. ich poznanie ma istotne znaczenie z punktu widzenia dynamiki rozwoju zdarzeń sportowych. każde zdarzenie społeczne ma własną krzywą, która odzwierciedla długość poszczególnych faz jego życia oraz intensywność i wymiar rozwoju w każdej z tych faz. mimo różnic w przebiegu krzywej życia poszczególnych makro zdarzeń sportowych zasadniczo można wyróżnić cztery podstawowe fazy ich życia:  faza 1 – identyfikacja zdarzenia społecznego (sportowego) w przestrzeni społecznej,  faza 2 – wzrost zainteresowania i tożsamości zdarzenia w przestrzeni społecznej,  faza 3 dojrzałość i nasycenie zdarzeniem sportowym przestrzeni społecznej,  faza 4 – „starzenie” się zdarzenia i spadek społecznego zainteresowania nim. dostępne w publikacjach koncepcje wyznaczające paradygmat identyfikowania sportu jako makro zdarzenia społecznego dotyczą jedynie sportu klasyfikowanego i częściowo biznesu sportowego (krawczyk 1983, otman 2001, chadwick za sznajder 2008, żyśko 2008, ustawa o sporcie z 2010 roku, panfil 2012, strategia rozwoju sportu w polsce 2015). przejawia się to w opisywaniu procesów zachodzą10 ryszard panfil cych w sporcie w ujęciu systemowym i instytucjonalizowanym, odnosząc procesy głównie do sportów klasyfikowanych. w publikacjach uwzględnia się także procesy zróżnicowanej komercjalizacji poszczególnych sportów np. dominującej w przypadku piłki nożnej czy kolarstwa i niewielkiej jak w przypadku wioślarstwa. krawczyk (1983) wyróżnia cztery modele współczesnego sportu klasyfikowanego, różnicując je w zależności od znaczenia czynnika ekonomicznego w aktywności sportowej. model sportu w pełni amatorskiego polega na tym, że zawodnicy uprawiają sport w sposób całkowicie bezinteresowny i nie otrzymują za to bezpośrednio lub pośrednio żadnego wynagrodzenia. do tego modelu można zaliczyć niższe poziomy sportu klasyfikowanego, np. lokalne rozgrywki sportowe i sport szkolny. model sportu nie w pełni amatorskiego polega na tym, że zawodnicy, dążąc do uzyskania najlepszych wyników, podejmują systematyczne treningi i poddają się dyscyplinie szkolenia sportowego. sport wypełnia im znaczną część czasu wolnego po pracy zawodowej lub zajęciach na uczelni. z taką działalnością wiąże się otrzymywanie wsparcia finansowego: stypendiów, nagród pieniężnych za zwycięstwa lub zwrot kosztów podróży na miejsce meczów. podstawowym celem jest współzawodnictwo sportowe i osiąganie najlepszych wyników, a nie powiększanie swych zasobów finansowych. w modelu sportu nie w pełni zawodowego jego uczestnicy angażują się silniej w daną dyscyplinę sportu. sportowcy nie zawierają z klubem żadnej umowy, lub jest to umowa honorowa. jednak w miarę uzyskiwania coraz lepszych wyników zwiększa się kwota wsparcia finansowego otrzymywanego od klubu. gdy zawodnik odgrywa coraz większą rolę na rynku sportowym i następuje jego transfer do lepszego klubu, wtedy otrzymuje część sumy transferowej. model sportu w pełni zawodowego dotyczy sportowców osiągających wyniki na najwyższym poziomie, uczestniczących w widowiskach sportowych. zawierają oni kontrakty z klubami na warunkach wynegocjowanych przez partnerów umowy. chadwick (za sznajder 2008) wyróżnia etapy rozwoju sportu klasyfikowanego, wskazując na etapy ewolucyjne i rewolucyjne: • etap 1 – etap początkowy, który przebiega ewolucyjnie; jest to etap powstawania sportu, który wyłania się z dawnych tradycji ludowych; • etap 2 – kodyfikacja sportu, która polega na ustalaniu i precyzowaniu przepisów w danej dyscyplinie sportu; są też tworzone ramy organizacyjne sportu, np. organizowanie ligi rozgrywek; • etap 3 – stratyfikacja sportu przebiega ewolucyjnie; podmioty odpowiedzialne za kierowanie daną dyscypliną sportu wprowadzają zmiany w przepisach i jej organizacji; prowadzi się promocję dyscypliny sportowej, ale rozwój sportu ciągle ma cechy sportu amatorskiego; • etap 4 – profesjonalizacja sportu następuje wówczas, gdy sport staje się coraz popularniejszy i wzrasta zainteresowanie widzów, którzy są skłonni płacić za oglądanie widowisk sportowych; pojawiają się także inwestorzy, chcący finansować kluby w celach komercyjnych. dzięki temu sportowcy mogą uzyskiwać honoraria za swoje występy na arenach sportowych, początkowo są to tzw. koszty utraconych możliwości. na tym etapie dosyć trudno okreparadygmat identyfikowania makro zdarzeń sportowych – analiza krytyczna 11 ślić granicę między sportem amatorskim a sportem zawodowym jednak czołowi sportowcy zaczynają traktować uprawianie sportu jako zajęcie podstawowe; • etap 5 – postprofesjonalizacja to kontynuacja etapu poprzedniego. na tym etapie sport seniorów jest już w pełni zawodowy, a sport młodzieżowy ma charakter amatorski; • etap 6 – komercjalizacja sportu to efekt jego rozwoju i wzrostu popularności, co powoduje, że rozmaite organizacje i firmy dostrzegają jego znaczenie biznesowe i okazję do wykorzystania w celach komercyjnych. następuje rozwój marketingu sportu, także w coraz większym stopniu stosuje się sponsoring, nasila się konkurencja między klubami, które działając w warunkach rynkowych, mogą osiągnąć sukces komercyjny, ale też narażają się na ryzyko niepowodzenia i bankructwa; • etap 7 – postkomercjalizacja to najwyższy etap rozwoju sportu i w niewielu przypadkach można powiedzieć, że został on osiągnięty. dosyć powszechnie uważa się, że ten etap rozwoju osiągnęła tzw. wielka czwórka amerykańskich lig, czyli nhl (ang. national hockey league), nba (ang. national basketball association), nfl (ang. national football league), i mlb (ang. major league baseball); w europie do tego etapu zbliża się piłka nożna, a wyścigi formuły 1 osiągnęły go już przynajmniej kilka lat temu. ryc. 1. etapy rozwoju sportu w europie źródło: za panfil 2012 analizując proces rozwoju sportu klasyfikowanego w europie panfil ( 2012) wyróżnił charakterystyczne etapy, realizowanego w różnym tempie, równoległego rozwoju zarówno sportu publicznego jak i rynkowego ( ryc. 1). etap amatorskiego 12 ryszard panfil uprawiania sportu to okres xix i początek xx wieku. etap ten składa się z dwóch przenikających się podetapów w tym identyfikowania sportu obejmującego wyznaczanie społecznych reguł i warunków wyodrębniających sport w rzeczywistości społecznej oraz podetap formalizacji sportu w trakcie, którego powstały struktury organizacyjne (kluby i związki sportowe), ustalono formalne reguły uprawiania poszczególnych dyscyplin i utworzono hierarchiczne systemy rozgrywek (współzawodnictwa). etap celowościowego różnicowania to okres wyodrębniania się ze sportu amatorskiego sportu publicznego stanowiącego dominująca część sportu jako zjawiska społecznego i sportu rynkowego uprawianego w celach zarobkowych. ze względu na powszechność zainteresowania i realizowane cele stawiana przed instytucjami samorządowymi i państwowymi, sport publiczny wspierany jest przez instytucje publiczne, samorządowe w przypadku klubów sportowych działających, jako stowarzyszenia lub państwowe w przypadku reprezentacji narodowych prowadzonych przez związki sportowe. natomiast rozwój sportu rynkowego opiera się na mechanizmach rynkowych, wyznaczane pogłębiająca się komercjalizacją sportu klasyfikowanego. etap celowościowego różnicowania sportu uzasadnia identyfikację kolejnego etapu tj. profesjonalizacji sportu, zarówno publicznego, jak i rynkowego. angażowania coraz większych środków publicznych w rozwój sportu publicznego wymaga, profesjonalnego zarządzania nimi przez osoby o odpowiednich kompetencjach. kompetencje tzw. działaczy społecznych, uzyskiwane w praktyce metodą „prób i błędów” stają się już niewystarczające. natomiast ciągły wzrost zainteresowania sportem ze strony: widzów, mediów i sponsorów powoduje, że także sport rynkowy dynamicznie się rozwijają i przekształca się w produkt sportowy. sportowcy mogą, więc traktować uprawianie sportu, jako podstawową działalność zawodową, także osoby tworzące warunki do zawodowego uprawiania sportu, czyli trenerzy i menedżerowie mogą zawodowo wykonywać swoje zadania. ze względu na ryzyko wiążące się z rynkowym wymiarem sportu, zadania te także muszą być wykonywane racjonalnie, ekonomicznie i odpowiedzialnie. kolejny etap rozwoju sportu to etap ekonomizacji. w przypadku sportu publicznego ekonomizacja wiąże się z efektywnym osiąganiem celów społecznych z uwzględnieniem społecznej wydajności podejmowanych przedsięwzięć i oszczędności w dysponowaniu zasobami publicznymi (infrastrukturą i finansami). natomiast proces komercjalizacji sportu rynkowego wyznaczany jest wynikami analizy ekonomicznej uwzględniającej wartość rynkową produktu sportowego wyrażoną aktualnym i przewidywanym zainteresowaniem klientów indywidualnych (sympatyków i kibiców) oraz korporacyjnych (mediów, sponsorów, udziałowców) produktem, w stosunku do ponoszonych i przewidywanych kosztów. sukces tego etapu rozwoju sportu uzależniony jest od trafnej oceny pojemności rynku i antycypowaniu ryzyka. wydaje się, że w przyszłości szansą rozwoju sportu będą przedsięwzięcia publiczno-rynkowe, podlegające jednocześnie weryfikacji społecznej jak i rynkowej. na tym etapie sport będzie podlegał postidentyfikacji jako nowa jakość. ekonomizacja społeczna działalności sportowej może umożliwiać dalszy rozwój sportu postrzeganego jako działanie komercyjne uwzględniające potrzeby społeczne (społeczna odpowiedzialność sportu jako biznesu) paradygmat identyfikowania makro zdarzeń sportowych – analiza krytyczna 13 2.2. koncepcje uprawiania sportu – ujęcie personalne jeden z najbardziej popularnych modeli elitarnego uprawiania sportu w przestrzeni społecznej tzw. ltad został stworzony przez balyia i hamiltona (1995). model ltad nakreśla idealną ścieżkę, dwufazowego rozwoju sportowego w społecznej przestrzeni sportu tj. od chwili, gdy dzieci rozpoczynają przygodę ze sportem do momentu realizowania kariery sportowej. model ltad pozwala wprawdzie na wyznaczenie kryteriów różnicujących fazy uprawiania sportu, jednak jest on wysoce selektywny, gdyż dotyczy jedynie wybranego wymiaru uprawiania sportu tj. ścieżki prowadzącej do uzyskania wysokiego poziomu sportowego. nie uwzględnia innych ważnych społecznie ścieżek identyfikowanych w społecznej przestrzeni sportu egalitaryzujących uczestniczenie w sporcie bez konieczności przejawiania uzdolnień psychofizycznych. w oparciu o badania i dane terenowe lyle (2002) opisując model uprawiania sportu, obok selekcyjnego jego wymiaru, zasygnalizował już potrzebę tworzenia warunków do jego uprawiania przez osoby nie posiadające wybitnych uzdolnień sportowych. przyjęte przez lyle kryteria pozwoliły na uporządkowanie wymiarów uprawiania sportu w przestrzeni społecznej i odniesienie ścieżek i faz do społecznych i personalnych realiów. inspirujące jest niewątpliwie fazowe ujęcie wymiarów uprawiania sportu i ukazanie ich wzajemnego przenikania się. słabszą stroną tego modelu jest fakt, że granice pomiędzy przyjętymi przez autora wymiarami uprawiania sportu, zarówno w odniesieniu do wieku uprawiających sport jak i stopnia zaawansowania sportowego, są nieostre. fakt ten ogranicza wartość praktyczną modelu. kolejne podejście, to ewolucyjny model uprawiania sportu (dmsp) opisany przez côté i gilbert (2009), który identyfikuje w przestrzeni zdarzeń sportowych ścieżki rekreacyjną i sportową. model ten uwzględnia fazy uprawiania sportu przez dzieci i młodzież a marginesowo traktuje fazę opisującą uprawianie sportu przez dorosłych. w modelu nie uwzględniono natomiast ścieżki występującej pomiędzy ścieżką klasyfikowanego uprawiania sportu for profit, a ścieżką rekreacyjną tj. ścieżką klasyfikowanego uprawiania sportu for prestiż. wydaje się, że najbardziej egalitarny, w wymiarze społecznym, model uprawiania sportu, przedstawiono w opracowaniu kanadyjskiego centrum sportu (2010). w tym modelu aktywność fizyczna ludzi przedstawiana jest w dwóch przenikających się obszarach tj. aktywności sportowej i rekreacyjnej. koncepcja kanadyjska najpełniej oddaje różnorodność społecznych funkcji sportu, gdyż obok opisanych wcześniej funkcji wyczynowej i rekreacyjnej, uwzględnia dodatkowo sport dla wszystkich, jako jeden z wymiarów, przy czym nie jest to odrębna ścieżka lecz jedynie faza pośrednia uczestnictwa w sporcie. na uwagę zasługuje także fakt ukazania w tym modelu rekreacji w szerszym wymiarze, jako istotnego społecznie obszaru aktywności sportowej ludzi w różnym wieku, szczególnie dorosłym. autorzy tego modelu jednak nie zróżnicowali wewnętrznie rekreacyjnego wymiaru prezentując go jako jednolitą przestrzeń społeczną, nie uwzględnili także wolontariatu jako dynamicznie rozwijającej się ścieżki uczestniczenia w sporcie. podsumowując, należy zauważyć, że w analizowanych publikacjach ścieżki i fazy rozwoju sportowego identyfikowane w społecznej przestrzeni sportu przed14 ryszard panfil stawiane są w różny sposób na podstawie zróżnicowanych kryteriów, przy czym ich wartość pragmatyczna jest ograniczona. analizowane modele są niewątpliwie inspirujące lecz nie pozwalają na egalitarne identyfikowanie jakościowo odrębnych przejawów aktywności sportowej ludzi w rożne makro zdarzenia sportowe w przestrzeni społecznej. 3. dywersyfikacja makro zdarzeń sportowych w społecznej przestrzeni sportowej na podstawie obserwacji zróżnicowanych rodzajów aktywności motorycznej ludzi kojarzonej ze sportem i krytycznej oceny jednowymiarowego postrzegania sportu jako systemu sformalizowanej rywalizacji dokonano identyfikacji wyznaczników makro zdarzeń sportowych. wśród kryteriów podziału aktywności ruchowej (motorycznej) ludzi na różnorodne rodzaje aktywności sportowej wyróżniono:  umiejscowienie celów aktywności ruchowej (heteroteliczne, autoteliczne),  sposób formułowania celów aktywności ruchowej (jakościowe, ilościowe),  znaczenie klasyfikacji wyników aktywności ruchowej (formalna, nieformalna),  dostępność aktywności ruchowej (elitarna, egalitarna),  interakcje pomiędzy osobami aktywnymi ruchowo (wspólnota, zrzeszenie),  rodzaj organizacji aktywności ruchowej (projektowa, sieciowa, systemowa, procesowa). opisane kryteria pokazują, że poszczególne rodzaje aktywności sportowej ludzi identyfikowane w różnych makro zdarzeniach sportowych mają wymiar dychotomiczny, w wielu zakresach są odrębne i nie są ze sobą kompatybilne. dlatego racjonalne identyfikowanie rodzajów sportowej aktywności człowieka wymaga uwzględnienia tych zróżnicowanych kryteriów. biorąc pod uwagę odrębności i podobieństwa wyznaczników oraz cykliczność życia zdarzeń społecznych, w tym sportowych przedstawiono paradygmat makro zdarzeń sportowych identyfikowanych w przestrzeni społecznej a obejmujących wyczyn sportowy, fitness sportowy, sporty klasyfikowane i sporty biznesowe. innowacyjne makro zdarzenia sportowe dynamicznie rozwijające się w sportowej przestrzeni społecznej obejmują wyczyn sportowy i fitness sportowy. wyczyn sportowy znajduje się w fazie wzrastającego zainteresowania społecznego i budowania własnej tożsamości. wyczyn sportowy to elitarna aktywność ruchowa człowieka (zespołu) realizowana w warunkach trudnej, często ryzykownej wyprawy lub aktywności ekstremalnej, w której udział jest celem samym w sobie (dominuje wymiar autoteliczny) a wynikiem jest wyczyn, czyli osiągniecie uznawane bezwzględnie za wybitne. wyczyn sportowy ma wymiar wspólnotowy i jest projektowo organizowany. przykłady to zdobywanie „ośmiotysięcznika”, zdobywanie biegunów ziemi, pokonywanie siłą mięśni dużych akwenów wodnych, schodzenie w głąb wody lub do jaskini a także zjazd na nartach w ekstremalnie trudnych warunkach .główne wyznaczniki odrębności wyczynu sportowego jako makro zdarzenia społecznego to: paradygmat identyfikowania makro zdarzeń sportowych – analiza krytyczna 15  elitarna aktywność ruchowa człowieka (zespołu),  realizowana w warunkach trudnych, często ryzykownych,  dominują cele autoteliczne,  wymiar wspólnotowy, projektowo-organizowany. fitness sportowy znajduje się w fazie intensywnie wzrastającego zainteresowania społecznego i ciągłego budowania tożsamości. fitness sportowy to egalitarna aktywność ruchowa człowieka (grupy) realizowana w formie zajęć rekreacyjnych, w których udział jest celem samym w sobie (dominacja wymiaru autotelicznego) a wynikiem jest uzyskanie stanu samozadowolenia (fit). fitness sportowy ma wymiar wspólnotowy i jest sieciowo organizowany. przykłady to udział w zajęciach outdoor, survival, fitness, sportach dla wszystkich. główne wyznaczniki odrębności fitnessu sportowego jako makro zdarzenia społecznego to:  egalitarna aktywność ruchowa człowieka (grupy),  realizowana w formie zajęć rekreacyjnych,  dominują cele autoteliczne,  wymiar wspólnotowy, sieciowo organizowany. klasyczne makro zdarzenia sportowe stabilizujące swoją pozycję w sportowej przestrzeni społecznej obejmują sporty klasyfikowane i sporty biznesowe. sporty klasyfikowane znajdują się w fazie dojrzałej tożsamości i nasycenia nimi w przestrzeni społecznej. sporty klasyfikowane to egalitarna aktywność ruchowa człowieka (zespołu), realizowana w formie udziału w rozgrywkach klasyfikowanych, której celem jest skuteczność w tych rozgrywkach (dominuje wymiar heteroteliczny) a wynikiem jest prestiż środowiskowy. sporty klasyfikowane mają wymiar zrzeszeniowy i są organizowane jako pozorne systemy, zbyt sformalizowane i hierarchizowane co prowadzi do ich biurokratyzowania. przykłady to rywalizacja klasyfikowana przez regionalne związki sportowe (ii ligi i niżej w grach sportowych w polsce) i polskie związki sportowe (rywalizacja w sportach indywidualnych). (wśród sportów klasyfikowanych możemy wyróżnić kilka odrębnych aksjologicznie, kulturowo, organizacyjnie i personalnie grup sportów, w tym: gry sportowe np. gra w koszykówkę, sporty walki np. zapasy, wyścigi sportowe np. kolarstwo, la, wioślarstwo, pokazy sportowe np. jazda figurowa na lodzie, gimnastyka. niestety w polsce sporty klasyfikowane, na wszystkich poziomach rywalizacji przekształcają się w sporty polityczne). podstawowe wyznaczniki odrębności sportów klasyfikowanych jako makro zdarzenia społecznego to:  egalitarna aktywność ruchowa człowieka (zespołu),  realizowane w formie rozgrywek klasyfikowanych,  dominują cele heteroteliczne,  wymiar zrzeszeniowy, system formalnie organizowane. sporty biznesowe znajdują się w fazie dojrzałości i nasycenia nimi w sportowej przestrzeni społecznej. sporty biznesowe to elitarna aktywność ruchowa człowieka (zespołu), realizowana w formie dystrybucji widowiska sportowego jako produktu (dominuje wymiar heteroteliczny), a wynikiem są profity. sporty biznesowe maja wymiar zrzeszeniowy i są procesowo organizowane. przykłady to zarządzane przez firmy (spółki handlowe) marki np. „uefa champions league” – piłka nożna , „la samsung diamentowa liga” – lekkoatletyka, „wta tour” i „atp tour” w tenisie ziemnym, „tour de france” czy „tour de pologne” w kolarstwie 16 ryszard panfil szosowym. podstawowe wyznaczniki odrębności sportów biznesowych jako makro zdarzenia społecznego to:  elitarna aktywność ruchowa człowieka (zespołu),  realizowane w formie dystrybucji widowiska sportowego jako produktu,  dominują cele heteroteliczne,  wymiar zrzeszeniowy, procesowo organizowane. podejmowane są także próby łączenia różnych rodzajów aktywności motorycznej w hybrydy sportowe występujące na pograniczu różnych makro zdarzeń sportowych i tak:  egzemplifikacją łączenia wyczynu z biznesem sportowym są wyścigi sportowe w ekstremalnie trudnych warunkach np. rajdy samochodowe i motorowe, oryginalne pokazy sportowe np. jazda figurowa na lodzie;  egzemplifikacją łączenia wyczynu i fitnessu sportowego jest crossfit;  egzemplifikacją łączenia sportu klasyfikowanego i biznesowego jest rywalizacja quasi profesjonalna (i ligi i wyżej w grach sportowych w polsce);  egzemplifikacją łączenia fitness sportowego i sportu klasyfikowanego są turnieje z udziałem amatorów (osoby nie zarejestrowane w związkach sportowych). 4. prognoza przestrzeń sportową możemy postrzegać jako sieciową organizację opartą na wiedzy (mikuła b. 2006, staszewska j. 2009 ), o elastycznej, procesowej strukturze (trocki m., gregorczyk s. 2006, perechuda k. 2007, panfil r. 2012. 2015 a), w której interesariusze sportu, w tym osoby aktywne motorycznie i osoby wspierające tę aktywność, tworzą podlegające dywersyfikacji ścieżek i faz rozwoju sportu wyznaczane dynamiką potrzeb i możliwości uprawiających. czynniki personalne różnicujące wymiar uczestnictwa w sporcie wynikają z dynamiki potrzeb i dyspozycji do sportu, które zmieniają się wraz z wiekiem i dojrzałością społeczno-motoryczną uczestników. czynnikami społecznymi, różnicującymi pełnione w nim role są natomiast, wynikające z kultury wspólnotowej lub organizacyjnej sportu, przyjęte pragmatyczne formy komunikowania się i zachowań rytualnych. innym czynnikiem różnicowania ścieżek i faz uprawiania sportu są także, reguły organizacyjne jego uprawiania wyznaczane przez krajowe jak i międzynarodowe związki i wspólnoty sportowe. ważnym wyznacznikiem dywersyfikacji sportu są także odrębne, niekompatybilne a często sprzeczne cele rożnych rodzajów aktywności sportowej ludzi (panfil r. 2012, 2015). racjonalne identyfikowanie zdarzeń społecznych w przestrzeni sportowej wymaga sformułowania pragmatycznego semantycznie i rzeczowo paradygmatu, adekwatnego do jakościowego różnicowania się ścieżek i faz uprawiania sportu, w szczególności zaś:  odejście od postrzegania sportu jako zunifikowanej, konkurencyjnej aktywności motorycznej ludzi, utożsamianej ze sportem klasyfikowanym, oraz http://cytaty.mfiles.pl/index.php/author/1978/0/jolanta_staszewska http://cytaty.mfiles.pl/index.php/author/15/0/micha%c5%82_trocki http://cytaty.mfiles.pl/index.php/author/1709/0/sylwester_gregorczyk paradygmat identyfikowania makro zdarzeń sportowych – analiza krytyczna 17  przekształcenie systemowego postrzegania organizacji sportowych w dostrzeganie w organizacji sportu sieci interesariuszy działających w elastycznej przestrzeni społecznej. z powyższego wynika, że efektywne ewaluowanie jakości w sporcie wymaga różnicowania kryteriów wynikających z aksjologicznej odrębności i podobieństw makro zdarzeń sportowych identyfikowanych w przestrzeni społecznej. literatura 1. balyi, i., hamilton, a. (1995), the concept of long term athlete development. strength and conditioning coach, 3(2), 5-6. 2. canadian sport for life (2010), resource paper published by canadian sport centres, 3. côté, j., gilbert, w. (2009), scalająca definicja skuteczności i profesjonalizmu trenowania. international journal of sports science and coaching, 4 (3) 307-323. 4. lyle, j. (2002), sport coaching concepts: a framework for coaches’ behaviour. london: routledge. 5. krawczyk z. (1983), społeczno-kulturowe wartości sportu w świetle badań empirycznych, „wychowanie fizyczne i sport”, nr 3, s. 46. 6. mikuła b. (2006), organizacje oparte na wiedzy, wydawnictwo akademii ekonomicznej w krakowie, kraków s. 75. 7. otman w.(2001), „trends and problems of sport today and tomorrow”. engso-forum. 8. panfil r. (1989), dynamika organizacji sportowych na poziomie zespołu i jednostki (w:) nowy model zarządzania i organizacji kultury fizycznej w polsce ptnkf , warszawa. 9. panfil r. (1991), realizowane cele jako kryterium różnicowania stylów zarządzania klubem sportowym (w:) klub sportowy w systemie organizacji kultury fizycznej, ptnkf, warszawa. 10. panfil r. (2012), produkty sportowe – identyfikowanie, rozwój, dystrybucja. wyższa szkoła zarządzania i coachingu. 11. panfil r. i inni (2015), coaching and coach education in poland, international sport coaching journal, human kinetics, inc 2, 50-63. 12. panfil r. (2015a), benchmarking strategicznych wymiarów zarządzania firmami sportowymi w polsce, ze szczególnym uwzględnieniem sektora gier zespołowych (w:) kuźbik p., moterski f. (red.) zarządzanie w sporcie. organizacje – ludzie – marketing, uniwersytet łódzki. 13. perechuda k. (2007), dyfuzja wiedzy w przedsiębiorstwie sieciowym. wizualizacja i kompozycja, wydanie 2 rozszerzone, wydawnictwo akademii ekonomicznej we wrocławiu, wrocław. 14. staszewska j.(2009), klaster perspektywą dla przedsiębiorców na polskim rynku turystycznym, difin, warszawa s.22. 15. sznajder a. (2008), marketing sportu, polskie wydawnictwo ekonomiczne, warszawa. http://cytaty.mfiles.pl/index.php/book/239/0/organizacje_oparte_na_wiedzy http://cytaty.mfiles.pl/index.php/author/1978/0/jolanta_staszewska http://cytaty.mfiles.pl/index.php/book/1144/0/klaster_perspektyw%c4%85_dla_przedsi%c4%99biorc%c3%b3w_na_polskim_rynku_turystycznym http://cytaty.mfiles.pl/index.php/book/1144/0/klaster_perspektyw%c4%85_dla_przedsi%c4%99biorc%c3%b3w_na_polskim_rynku_turystycznym 18 ryszard panfil 16. trocki m., gregorczyk s. (red.), (2006) nowoczesne zarządzanie. koncepcje i instrumenty, szkoła głowna handlowa, warszawa, s.190. 17. strategia rozwoju sportu do 2015 roku (2015), dokument ministerstwa sportu i turystyki, warszawa. 18. ustawa z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie dz. u. 2010 nr 127 poz. 857. 19. żyśko j. (2008), zmiany we współczesnych systemach zarządzania sportem wyczynowym w wybranych krajach europejskich, wydawnictwo awf warszawa. http://cytaty.mfiles.pl/index.php/author/15/0/micha%c5%82_trocki http://cytaty.mfiles.pl/index.php/author/1709/0/sylwester_gregorczyk http://cytaty.mfiles.pl/index.php/book/861/0/nowoczesne_zarz%c4%85dzanie http://cytaty.mfiles.pl/index.php/book/861/0/nowoczesne_zarz%c4%85dzanie dr artur wyszyński quality in sport 1 (1) 2015, s. 7-20 praca wpłynęła do redakcji 9 iii 2015, praca została przyjęta do druku 25 v 2015 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2015.001 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/753683 7 artur wyszyński 1 katedra finansów i bankowości, wydział nauk ekonomicznych, uniwersytet warmińsko-mazurski w olsztynie wyniki ekonomiczne klubów sportowych o statusie pożytku publicznego w polsce economic performance of sports clubs charitable status in poland streszczenie głównym celem artykułu jest ocena kondycji i wyników finansowych polskich klubów piłkarskich mających status organizacji pożytku publicznego (opp). analizę przeprowadzono dla klubów, które rozgrywały mecze w sezonie 2013/2014 w rozgrywkach męskiej piłki nożnej na wszystkich szczeblach rozgrywek oprócz najwyższej tj. ekstraklasy (brak klubów mających status opp) na szczeblach: i, ii, iii, iv ligi oraz klasy okręgowej, a, b i c. wszystkie kluby poddane analizie funkcjonują jako stowarzyszenia. na podstawie przeprowadzonej analizy wynika, że kluby znajdują się w złej sytuacji finansowej. większość klubów, niezależnie od poziomu klasy w jakiej rozgrywały mecze charakteryzowały się niską wartością zasobów majątkowych. średnie zadłużenie było bliskie 100%. w rezultacie blisko jedna trzecia klubów wykazała ujemną wartość kapitału własnego. u blisko połowy klubów obserwowano ujemną wartość rentowności majątku ogółem oraz rentowności sprzedaży. w strukturze przychodów podstawowym źródłem są środki publiczne. do innych źródeł przychodów klubów zaliczono środki prywatne, pozostałe oraz przychody z 1% podatku od osób fizycznych. słowa kluczowe: klub sportowy, analiza finansowa, przychody klubów piłkarskich abstract the main aim of this article is to assess the financial condition and results of polish football clubs who have the status of public benefit organizations (opp). the analysis was conducted for clubs that were played matches in the 2013/2014 season in the men's football tournament at all levels except the highest such competitions. ekstraklasa (no clubs having the status opp) for levels i, ii, iii, iv league and class district, a , b and c. all the clubs analyzed as a function of the association. the analysis shows that clubs are in a bad financial situation. most clubs, regardless of the grade level in which the matches were played were characterized by a low value of wealth. average debt was close to 100%. as a result, nearly one-third of the clubs showed a negative equity value. about half of the clubs observed a negative value total return on assets and return on sales. in the structure of revenues are the primary 1 e-mail artur.wyszynski@uwm.edu.pl 8 artur wyszyński source of public funds. other sources of income included clubs, private funds, other and income from the 1% tax on individuals. key words: club sports, financial analysis, income football clubs wstęp od 1989 roku w polsce na rynku sportu obserwowane są procesy profesjonalizacji i komercjalizacji organizacji sportowych. w przypadku piłki nożnej od 2010 roku polski związek piłki nożnej (pzpn) wzorem europejskiej unii piłki nożnej (uefa) w celu podniesienia standardów jakości zarządzania klubem piłkarskim wprowadził system licencyjny. corocznie przed rozpoczęciem nowego sezonu, klub chcąc uczestniczyć w rozgrywkach musi wypełnić określone przez związek kryteria: sportowe, infrastrukturalne, dotyczące personelu i administracji, finansowe oraz prawne. na początku system licencyjny objął kluby uczestniczące w rozgrywkach ekstraklasy, i i ii ligi piłkarskiej. jednym z głównych kryteriów spełnienia wymogów licencyjnych narzuconych przez związek na kluby są kryteria finansowe 2 . pzpn zwraca uwagę, że kryteria finansowe powinny pomóc klubom w poprawieniu i zwiększeniu standardów jakości zarządzania i planowania finansowego. doskonalenie procesu podejmowania decyzji zarządczych w sferze finansów przez kluby mają zwiększyć ich zdolność do generowania przychodów oraz utrzymania takiej kondycji finansowej, która zapewni klubom zdolność do wywiązywania się z bieżących zobowiązań (płynności finansowej). w efekcie doprowadzi to do poprawy stabilności finansowej jednostki sportowej w dłuższym okresie a tym samym podniesie jego ekonomiczną wiarygodność. także w przypadku klubów z niższych rozgrywek, jak np. iii ligi (podręcznik licencyjny 2015) związek podkreśla, że kluby nie tylko działają w warunkach konkurencji sportowej ale w coraz szerszym stopniu angażują się w konkurencję w sferze gospodarczej. kluby piłkarskie powinny zatem poszukiwać nowych i odmiennych źródeł przychodów poza obecnie istniejącymi (np. dotacje, darowizny) aby większym stopniu uzależnić się od dochodów związanych z sukcesami sportowymi. według danych serwisu piłkarskiego 90minut, w sezonie 2013/2014 funkcjonowało w polsce 5608 klubów piłkarskich, których męskie drużyny seniorskie uczestniczyły w rozgrywkach lig: krajowych oraz regionalnych. te pierwsze rozgrywają mecze na terenie całego kraju i obejmują ekstraklasę, i, ii i iii ligę piłkarską. natomiast w lidze regionalnej, kluby rozgrywają mecze na terenie jednego województwa. są to kluby iv ligi oraz klas: okręgowej, a, b i c. kluby sportowe są specyficzną formą przedsiębiorstw (sznajder 2012). w przypadku klubów zawodowych, występujących w najwyższych klasach rozrywkowych to cele ekonomiczne są wyższe niż cele społeczne. w realizacji tych pierwszych podstawowym celem klubu jest maksymalizacja wartości przedsiębiorstwa dla 2 licencje klubowe www.pzpn.pl/rozgrywki-klubowe/licencje-klubowe [dostęp 20 listopad 2014] http://www.pzpn.pl/rozgrywki-klubowe/licencje-klubowe wyniki ekonomiczne klubów sportowych o statusie pożytku publicznego w polsce 9 jego właścicieli. miarą osiągnięcia tak postawionych celów ekonomicznych jest miejsce klubu w krajowych bądź międzynarodowych rozgrywkach mistrzowskich i pucharowych. uzyskiwanie przez te kluby wysokich miejsc w rozgrywkach zapewnia im zwiększenie przychodów, co ma bezpośredni wpływ na generowanie wyższych wyników finansowych. w miarę schodzenia do niższych klas rozgrywek obserwuje się, że cele społeczne związane z krzewieniem kultury fizycznej i sportu mieszkańców danego regionu, miejscowości wypierają cele ekonomiczne. kluby z niższych szczebli rozgrywek, szczególnie lig regionalnych to kluby amatorskie. ich działalność jest związana przede wszystkim z rekreacją oraz miłym spędzeniem czasu mieszkańców danej miejscowości. kondycja finansowa klubów ekstraklasy jest od kilku lat oceniana i publikowana przez dwie instytucje finansowe, deliotte i ey (dawniej ernst&young). z ich badań wynika, że z roku na rok kluby zwiększają swoje przychody. dotyczy to szczególnie trzech rodzajów przychodów 3 „z dnia meczu”, ze sprzedaży praw do transmisji widowiska sportowego oraz przychodów komercyjnych (reklamy, sponsoringu). pomimo systematycznego wzrostu przychodów klubów ekstraklasy, obserwuję się ich słabą kondycję finansową. przejawia ona wysokim zadłużeniem czego skutkiem są ujemne kapitały własne. wysokie zadłużenie, szczególnie krótkoterminowe oraz niska wartość aktywów obrotowych powoduje, że u wielu klubów brak jest płynności finansowej. ponadto obserwowany w klubach ekstraklasy wysoki poziom wynagrodzeń w porównaniu do uzyskanych przychodów sprawia, że wiele z nich generuje ujemne wyniki finansowe. można zatem zadać pytanie, jak wygląda kondycja finansowa pozostałych klubów piłkarskich w polsce. w celu odpowiedzi na to pytanie dokonano próby oceny sytuacji finansowej polskich klubów piłkarskich mających status organizacji pożytku publicznego (opp). od 1 stycznia 2004 roku z chwilą wejścia ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, w polskim systemie prawnym funkcjonuje mechanizm jednoprocentowych odpisów na rzecz wybranych organizacji pożytku publicznego. podatnik – osoba fizyczna ma możliwość, ale nie obowiązek przekazania wybranej organizacji pożytku publicznego (opp) 1% podatku należnego państwu za dany rok podatkowy. status organizacji pożytku publicznego może uzyskać organizacja (pozarządowa, jak też spółka kapitałowa) jeżeli prowadzi działalność w obszarach tzw. pożytku publicznego, które zostały określone ustawą o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie (makowski 2008). ten status również mogą uzyskać kluby sportowe, które prowadzą działalność w sferze pożytku publicznego związanej ze wspieraniem i upowszechnianiem kultury fizycznej (art. 4 p. 17 uoppiw). cel i metodyka badań głównym celem artykułu jest ocena kondycji i wyników finansowych polskich klubów piłkarskich mających status organizacji pożytku publicznego (opp). 3 piłkarska liga finansowa rok – 2013, czy pieniądze grają na boisku, lipiec 2014 – deloitte – www2.deloitte.com [dostęp dn. 10 listopad 2014] 10 artur wyszyński analizę przeprowadzono dla klubów, które rozgrywały mecze w sezonie 2013/2014 w rozgrywkach męskiej piłki nożnej na wszystkich szczeblach rozgrywek oprócz najwyższej tj. ekstraklasy (brak klubów mających status opp) na szczeblach: i, ii, iii, iv ligi oraz klasy okręgowej, a, b i c. wszystkie poddane do analizy kluby miały formę stowarzyszeń. na podstawie danych informacji finansowej departamentu pożytku publicznego ministerstwa pracy i polityki społecznej wynika, że w polsce w 2013 roku badanych klubów piłkarskich mających status pożytku publicznego było 304. z tej liczby do badań przyjęto 281 klubów (tabela 1), które w 2013 roku dopełniły obowiązku przekazując do bazy departamentu informacje w postaci: sprawozdania merytorycznego, bilansu, rachunku zysków i strat oraz informacji dodatkowej. do oceny finansowej klubów piłkarskich wykorzystano metodę analizy finansowej (pomykalska i pomykalski 2014). podzielono ją na trzy etapy. w pierwszym i drugim za pomocą danych liczbowych i wartościowych znajdujących się w bilansie dokonano analizy struktury majątku i kapitału klubów oraz płynności finansowej, zadłużenia i rentowności. w trzecim wykorzystując dane zawarte w sprawozdaniu merytorycznym i informacji dodatkowej oraz w rachunku zysków i strat dokonano oceny przychodów i kosztów klubów ze względu na szczebel rozgrywek, w jakim rozgrywają mecze oraz siedzibę w danym województwie. do porównania klubów ze względu na poziom rozgrywek i województwo w których mają siedzibę zastosowano miary statystyki opisowej w postaci średnich: arytmetycznej i mediany. tab. 1 liczba i procent badanych klubów ze względu na szczebel rozgrywek sportowych w 2013 roku liczba klubów procent i liga 3 1 ii liga 10 4 iii liga 26 9 iv liga 50 18 klasa okręgowa 79 28 klasa a 73 26 klasa b 36 13 klasa c 4 1 ogółem 281 100 źródło: opracowanie na podstawie danych bazy sprawozdań finansowych i merytorycznych organizacji pożytku publicznego ministerstwa pracy i polityki socjalnej – www.sprawozdaniaopp.mpips.gov.pl [dostęp dn. 20 listopada 2014 r.] największą liczbę badanych, tj. 85% to kluby, które w sezonie 2013/2014 rozgrywały mecze w regionalnych rozgrywkach, tj. iv lidze oraz w klasach: okręgowej a, b i c. wysoka liczebność tej grupy klubów wynika z ich przeważającego udziału w rozgrywkach piłki nożnej w polsce (tabela 2). http://www.sprawozdaniaopp.mpips.gov.pl/ wyniki ekonomiczne klubów sportowych o statusie pożytku publicznego w polsce 11 tab. 2 liczba i procent klubów piłkarskich w sezonie 2013/2014 liczba klubów w polsce procent ekstraklasa 16 0,3 i liga 18 0,3 ii liga 36 0,6 iii liga 148 2,6 iv liga 330 5,9 klasa okręgowa 933 16,6 klasa a 1824 32,5 klasa b 2059 36,7 klasa c 244 4,4 ogółem 5608 100,0 źródło: opracowanie własne na podstawie serwisu www.90minut.pl [dostęp dn. 20 listopada 2014 r.] w sezonie 2013/2014 w rozgrywkach piłki nożnej uczestniczyło 5608 klubów. udział klubów lig regionalnych obejmujących iv ligę oraz klasy: okręgową, a, b i c wynosił 96,1% przy 3,9% pozostałych klubów tj. ekstraklasy, i, ii i iii ligi. najwięcej badanych klubów tj. 39, 40 i 44 posiadających status organizacji pożytku publicznego mają swoją siedzibę w trzech województwach: dolnośląskim, małopolskim oraz śląskim (tabela 3) jednak najwyższy odsetek klubów do ogółu badanych, obserwowano województwach: warmińsko-mazurskim, świętokrzyskim i lubuskim. udział ten wynosił odpowiednio: 13, 10 i 10%. tab. 3 liczba klubów przyjętych do badań, ogółem w polsce oraz struktura badanych klubów do ogółem ze względu na siedzibę klubu województwie liczba klubów badanych liczba klubów piłkarskich (bez ekstraklasy) udział badanych klubów/kluby w danym województwie ogółem dolnośląskie 39 685 6 kujawsko-pomorskie 6 203 3 lubelskie 8 261 3 lubuskie 22 217 10 łódzkie 3 320 1 małopolskie 40 722 6 mazowieckie 19 373 5 opolskie 23 352 7 podkarpackie 24 596 4 podlaskie 4 71 6 pomorskie 8 271 3 śląskie 44 541 8 świętokrzyskie 11 105 10 http://www.90minut.pl/ 12 artur wyszyński warmińsko-mazurskie 21 158 13 wielkopolskie 6 415 1 zachodniopomorskie 3 302 1 ogółem 281 5592 5 źródło: opracowanie na podstawie danych bazy sprawozdań finansowych i merytorycznych organizacji pożytku publicznego ministerstwa pracy i polityki socjalnej – www.sprawozdaniaopp.mpips.gov.pl oraz serwisu www.90minut.pl, [dostęp dn. 20 listopada 2014 r.] wyniki badań w pierwszym etapie badań dokonano analizy wstępnej bilansu polegającej na ocenie struktury aktywów (majątku) i pasywów (kapitału) klubów. wynika z niej, że tylko u 79 (28%) klubów zidentyfikowano aktywa trwałe. wykazany przez kluby w bilansie majątek trwały był niewielki i wynosił średnio blisko 270 000 zł. najwyższą średnią wartość tego majątku zanotowano przede wszystkim w klubach województwa podkarpackiego (579857 zł) i śląskiego (486363 zł), mające tzw. „przemysłowy charakter”. w przeszłości tworzone one były przez przedsiębiorstwa przemysłu ciężkiego, jak. np. górnictwo, hutnictwo i inne, które miały wpływ na tworzenie własnej infrastruktury sportowej, w postaci stadionu piłkarskiego, hali sportowej i innych obiektów. podstawowym składnikiem majątku badanych klubów to aktywa obrotowe. w 2013 roku ich średni udział w strukturze aktywów dla klubów wynosił 81% (tabela 4). tab. 4 struktura aktywów klubów ze względu na poziom rozgrywek ligowych (%) n=274 aktywa obrotowe/aktywa ogółem aktywa trwałe/ aktywa ogółem i liga 98 2 ii liga 84 16 iii liga 76 24 iv liga 77 23 klasa okręgowa 77 23 klasa a 87 13 klasa b 86 14 klasa c 100 0 ogółem 81 19 źródło: opracowanie na podstawie danych bazy sprawozdań finansowych i merytorycznych organizacji pożytku publicznego ministerstwa pracy i polityki socjalnej – www.sprawozdaniaopp.mpips.gov.pl [dostęp dn. 20 listopada 2014 r.] podstawowym składnikiem aktywów obrotowych u 274 klubów, u których zidentyfikowano ten majątek, to środki pieniężne. ewidencjonowane środki w majątku miały charakter wolnej gotówki, znajdującej się na rachunku bankowym i służyły głównie do finansowania działalności operacyjnej. w strukturze składników pasywów znajdujących się po prawej stronie bilansu zaobserwowano wysoki udział i wartość zobowiązań klubów (tabela 5). http://www.sprawozdaniaopp.mpips.gov.pl/ http://www.90minut.pl/ http://www.sprawozdaniaopp.mpips.gov.pl/ wyniki ekonomiczne klubów sportowych o statusie pożytku publicznego w polsce 13 tab. 5 wielkości wskaźnika ogólnego zadłużenia dla klubów (%) n=193 liczba klubów ważnych mediana i liga 3 315 ii liga 9 83 iii liga 25 112 iv liga 45 143 klasa okręgowa 56 80 klasa a 39 42 klasa b 15 91 klasa c 1 26 ogółem 193 99 źródło: opracowanie na podstawie danych bazy sprawozdań finansowych i merytorycznych organizacji pożytku publicznego ministerstwa pracy i polityki socjalnej – www.sprawozdaniaopp.mpips.gov.pl [dostęp dn. 20 listopada 2014 r.] mediana wielkości wskaźnika ogólnego zadłużenia dla badanych klubów wynosiła 99%. w sezonie 2013/2014, 117 (42%) klubów odnotowało ujemny wynik finansowy netto a 164 dodatni. w efekcie skumulowanych wysokich strat netto z lat poprzednich u jednej trzeciej badanych klubów obserwowano ujemną wartość kapitału własnego, co oznaczało, że zobowiązania przewyższały majątek klubów (tabela 6). jest to okoliczność dająca podstawę do ogłoszenia upadłości klubu sportowego (także mającego formę stowarzyszenia), który prowadzi działalność gospodarczą. zgodnie bowiem z art. 11 puin „dłużnika będącego osobą prawną albo jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, uważa się za niewypłacalnego także wtedy, gdy jego zobowiązania przekroczą wartość jego majątku, nawet wówczas, gdy na bieżąco te zobowiązania wykonuje”. należy podkreślić, że wśród badanych klubów, 71 prowadziło działalność gospodarczą, z czego 32 miało ujemny kapitał własny. największą grupę klubów, u których obserwowano ujemną wartość kapitału własnego tj. 67% to kluby i ligi. ich wysokie zadłużenie było związane z ponoszeniem większych wydatków wynikających z udziału w rozgrywkach na szczeblu krajowym. mediana zobowiązań i kosztów ogółem grupy klubów reprezentujących szczebel krajowy (i, ii i iii liga) była odpowiednio 31 i 23 krotnie wyższa niż u klubów rozgrywających mecze na szczeblu regionalnym tj. iv lidze oraz w klasach: okręgowej, a, b i c (tabela 7). tab. 6 liczba i procent badanych klubów z ujemnym kapitałem własnym liczba klubów z ujemnym kapitałem własnym procent klubów z ujemnym kapitałem własnym do klubów badanych ogółem (%) i liga 2 67 ii liga 4 44 iii liga 15 58 iv liga 26 52 http://www.sprawozdaniaopp.mpips.gov.pl/ 14 artur wyszyński klasa okręgowa 26 33 klasa a 15 21 klasa b 6 17 klasa c 0 0 ogółem 94 34 źródło: opracowanie na podstawie danych bazy sprawozdań finansowych i merytorycznych organizacji pożytku publicznego ministerstwa pracy i polityki socjalnej – www.sprawozdaniaopp.mpips.gov.pl [dostęp dn. 20 listopada 2014 r.] tab. 7 wartości średniej (mediany) zobowiązań i kosztów ogółem wśród klubów lig: regionalnych i krajowych (zł) mediana zobowiązań ogółem mediana kosztów ogółem ligi krajowe (i, ii, iii i iv liga) 213822 1214182 ligi regionalne (klasy: okręgowa, a, b i c) 6945 52958 źródło: opracowanie na podstawie danych bazy sprawozdań finansowych i merytorycznych organizacji pożytku publicznego ministerstwa pracy i polityki socjalnej – www.sprawozdaniaopp.mpips.gov.pl [dostęp dn. 20 listopada 2014 r.] w drugim etapie badań przeprowadzono analizę płynności finansowej oraz rentowności. ze względu na brak zapasów ocenę płynności dokonano wykorzystując wskaźnik płynności bieżącej (rysunek 1). i li g a ii l ig a ii i li g a iv l ig a k la sa o k rę g o w a k la sa a k la sa b k la sa c o g ó ł 0,4 1,2 0,5 0,7 0,9 1,0 1,6 3,9 0,6 rys. 1 mediana wielkości wskaźnika płynności finansowej dla klubów n=181 źródło: opracowanie na podstawie danych bazy sprawozdań finansowych i merytorycznych organizacji pożytku publicznego ministerstwa pracy i polityki socjalnej – www.sprawozdaniaopp.mpips.gov.pl [dostęp dn. 20 listopada 2014 r.] http://www.sprawozdaniaopp.mpips.gov.pl/ http://www.sprawozdaniaopp.mpips.gov.pl/ http://www.sprawozdaniaopp.mpips.gov.pl/ wyniki ekonomiczne klubów sportowych o statusie pożytku publicznego w polsce 15 ogółem badane kluby charakteryzują się słabymi wskaźnikami płynności. jeśli przyjmiemy, że wskaźnik bieżącej płynności, jako relacja aktywów obrotowych do zobowiązań krótkoterminowych powinien kształtować się na poziomie od 1,2 do 2,0, to warunek ten spełniały kluby z ii ligi klasy b i c. pozostałe kluby a szczególnie i, iii, iv ligi oraz klasy okręgowej osiągnęły wymieniony wskaźnik na poziomie poniżej 1,0. analizę rentowności dokonano w oparciu o wskaźniki rentowności aktywów ogółem (roa) oraz rentowności sprzedaży netto (ros) (tabela 8). tab. 8 liczba i procent klubów z ujemnym wskaźnikiem rentowności aktywów ogółem i sprzedaży netto roa ujemny n=275 procent (%) ros ujemny n=281 procent (%) i liga 1 33 1 33 ii liga 4 44 5 50 iii liga 9 35 9 35 iv liga 31 62 31 62 klasa okręgowa 32 41 32 41 klasa a 25 36 26 36 klasa b 14 39 14 39 klasa c 1 33 1 25 ogół 117 43 119 42 źródło: opracowanie na podstawie danych bazy sprawozdań finansowych i merytorycznych organizacji pożytku publicznego ministerstwa pracy i polityki socjalnej – www.sprawozdaniaopp.mpips.gov.pl [dostęp dn. 20 listopada 2014 r.] rentowność aktywów ogółem, mierzona relacją wyniku finansowego netto do aktywów ogółem w przypadku blisko połowy klubów 43% (117 klubów) w 2013 roku była ujemna. podobną sytuację obserwowano w przypadku rentowności sprzedaży, gdzie 42% badanych klubów wykazały ujemną wartość. największy odsetek klubów z ujemną rentownością zarówno aktywów ogółem, jak i sprzedaży netto była u klubów iv (62%) i ii ligi (44 i 50%). na łączną kwotę przychodów klubów piłkarskich posiadających status pożytku publicznego składały się przychody: z działalności nieodpłatnej i odpłatnej pożytku publicznego, z działalności gospodarczej, finansowej oraz pozostałe. najwięcej, bo 78% klubów prowadziło działalność nieodpłatną pożytku publicznego. działalność odpłatną oraz działalność gospodarczą prowadziło odpowiednio: 14 i 24%. wymienione dwie działalności prowadziły przede wszystkim kluby rozgrywające mecze na szczeblu krajowym. związane to jest z wyższymi w porównaniu do klubów regionalnych wpływami z działalności komercyjnej, tj. ze sprzedaży biletów, reklamy oraz zawieraniu umów sponsoringowych. przychody i średnie procentowe przychodów ogółem badanych klubów ze względu na poziom klasy rozgrywek oraz województwo przedstawiono w tabeli 9. http://www.sprawozdaniaopp.mpips.gov.pl/ 16 artur wyszyński tab. 9 przychody, procent i średnie przychodów ogółem osiągnięte przez kluby w 2013 roku. liczba klubów przychody organizacji ogółem (zł) procent sumy przychodów (%) średnia arytmetyczna przychodów ogółem (zł) mediana przychodów ogółem (zł) i liga 3 5321008 8 1773669 2090560 ii liga 10 12090363 17 1209036 1139851 iii liga 26 19305397 28 742515 382187 iv liga 50 12080460 17 241609 214007 klasa okręgowa 79 13286880 19 168188 103999 klasa a 73 5300381 8 72608 52532 klasa b 36 2636321 4 73231 45531 klasa c 4 114800 0 28700 21651 ogółem 281 70135610 100 249593 103626 źródło: opracowanie na podstawie danych bazy sprawozdań finansowych i merytorycznych organizacji pożytku publicznego ministerstwa pracy i polityki socjalnej – www.sprawozdaniaopp.mpips.gov.pl [dostęp dn. 20 listopada 2014 r.] łączne przychody 281 klubów w 2013 roku wyniosły 70,1 mln złotych. największy udział procentowy łącznych przychodach miały kluby z trzeciej oraz drugiej i czwartej ligi oraz klasy okręgowej. ich udział w przychodach wynosił odpowiednio: 28, 17, 17 i 19 procent. zaobserwowano, że istnieje silna korelacja wysokości uzyskanych przychodów w zależności od poziomu ligi, w jakiej występowały badane kluby. zarówno stosując średnią arytmetyczną, jak i medianę wynika, że kluby występujące w wyższej klasie rozgrywek piłki nożnej miały wyższe przychody ogółem prowadzonej działalności. najwyższe wartości średnich przychodów obserwowano w i lidze, które były o 62 (średnia arytmetyczna) i 97 (mediana) razy niż przychody w najniższej klasie rozgrywek, tj. w klasie c. ze względu na status pożytku publicznego kluby uzyskały łącznie 1,4 mln złotych wpływów z 1% podatku dochodowego od osób fizycznych (tabela 10). tab. 10 wielkość i procent przychodów z 1% dla klubów ze względu na szczebel rozgrywek ligowych przychody z 1% klubów (zł) procent sumy przychodów z 1% (%) i liga 11428 0,8 ii liga 109818 7,9 iii liga 204181 14,7 iv liga 241794 17,4 klasa okręgowa 480112 34,5 klasa a 265099 19,0 http://www.sprawozdaniaopp.mpips.gov.pl/ wyniki ekonomiczne klubów sportowych o statusie pożytku publicznego w polsce 17 klasa b 74771 5,4 klasa c 5181 0,4 ogółem 1392384 100,0 źródło: opracowanie na podstawie danych bazy sprawozdań finansowych i merytorycznych organizacji pożytku publicznego ministerstwa pracy i polityki socjalnej – www.sprawozdaniaopp.mpips.gov.pl [dostęp dn. 20 listopada 2014 r.] najwyższy udział, tj. 34,5% w ogólnej sumie przychodów z jednego procenta podatku dochodowego od osób fizycznych miały kluby z klasy okręgowej. najniższy uzyskały kluby z i ligi oraz klasy c. ze względu na siedzibę klubu, największy udział w przychodach z jednego procentu miały kluby z województwa mazowieckiego 19%, śląskiego 18% oraz małopolskiego 11% (rysunek 2). wynika to z faktu, że największa liczba zarejestrowanych klubów ogółem, uczestniczących w rozgrywkach męskiej piłki nożnej zarejestrowana jest w tych województwach. rys. 2 udział procentowy klubów z poszczególnych województw w przychodach z 1% podatku (%) źródło: opracowanie na podstawie danych bazy sprawozdań finansowych i merytorycznych organizacji pożytku publicznego ministerstwa pracy i polityki socjalnej – www.sprawozdaniaopp.mpips.gov.pl [dostęp dn. 20 listopada 2014 r.] w przypadku pozostałych województw udział jednego procentu podatku w ogólnej sumie był niż 10%. z informacji złożonych przez badane kluby do departamentu pożytku publicznego wyróżniono następujące źródła przychodów badanych klubów: przychody z 1 procentu podatku dochodowego od osób fizycznych, źródła publiczne, źródła prywatne i pozostałe źródła. strukturę wymienionych przychodów w przychodach ogółem dla klubów ze względu ma klasę rozgrywek pokazano w tabeli 11. http://www.sprawozdaniaopp.mpips.gov.pl/ http://www.sprawozdaniaopp.mpips.gov.pl/ 18 artur wyszyński tab. 11 struktura przychodów ogółem: z 1% podatku od osób fizycznych, źródeł: publicznych, prywatnych i innych w przychodach ogółem badanych klubów ze względu na szczebel rozgrywek (%) 1% podatku/przychody ogółem źródła publiczne/przychody ogółem źródła prywatne/przychody ogółem źródła pozostałe/przychody ogółem i liga 2 20 0 78 ii liga 1 38 11 50 iii liga 2 45 14 38 iv liga 3 55 16 27 klasa okręgowa 5 61 16 18 klasa a 5 71 13 11 klasa b 4 65 16 15 klasa c 4 79 13 4 ogół 4 61 15 21 źródło: opracowanie na podstawie danych bazy sprawozdań finansowych i merytorycznych organizacji pożytku publicznego ministerstwa pracy i polityki socjalnej – www.sprawozdaniaopp.mpips.gov.pl [dostęp dn. 20 listopada 2014 r.] w strukturze przychodów badanych klubów podstawowym źródłem przychodów są środki publiczne – 61%. zaobserwowano, że istnieje związek wysokości udziałów publicznych i pozostałych ze względu na klasę rozgrywkową. najwyższy udział środków publicznych obserwowano w klubach regionalnych, u których wskaźnik ten wynosił od 55% w iv lidze do 79% w klasie c. największy udział środków ze źródeł pozostałych miały kluby rozgrywające mecze na szczeblu krajowym, od 38 w i lidze do 78% w iii lidze., kluby i, ii i iii ligi mają charakter zawodowych drużyn piłki nożnej. są to przedsiębiorstwa usługowe, które w ramach działalności operacyjnej oferują produkty i towary związane z działalnością sportową i pozasportową. do produktów związanych ze sportem zaliczono usługi reklamowe na rzecz sponsorów i reklamodawców (eksponowanie logo i marek produktów sponsora na stadionach klubu, koszulkach zawodników itp.) prawa do transmisji meczów, sprzedaż: biletów na widowisko sportowe i pamiątek klubowych i inne. natomiast kluby lig regionalnych mają charakter głównie amatorski. z braku przychodów komercyjnych podstawowym źródłem finansowania ich działalności są środki pochodzące głównie z budżetów samorządowych. z przeprowadzonej analizy wynika, że istotnym źródłem przychodów badanych klubów są środki prywatne. średnia dla klubów wyniosła 15%. do najważniejszych przychodów prywatnych zaliczono: składki członkowskie oraz darowizny od osób fizycznych i prawnych. ponadto do innych przychodów prywatnych, które miały marginalne znaczenie miały wpływy m.in. z ofiarności publicznej (zbiórki publiczne, kwesty), ze spadków oraz z majątku szczególnie ze sprzedaży bądź wynajmu składników majątkowych. ze względu na status pożytku publicznego, jaki posiadają badane kluby wyróżniono przychody z jednego procentu podatku dochodowego od osób fizycznych. z przeprowadzonej analizy wynika, że średnia dla klubów ogółem wyniosła 4%. najwyższą jego wartość obserwowano u klubów regionalnych tj. 4-5%, natomiast dla klubów i, ii i iii ligi 1-2%. http://www.sprawozdaniaopp.mpips.gov.pl/ wyniki ekonomiczne klubów sportowych o statusie pożytku publicznego w polsce 19 wnioski końcowe na podstawie przeprowadzonej analizy finansowej badanych klubów piłkarskich posiadających status organizacji pożytku publicznego i uczestniczących w rozgrywkach piłki nożnej w sezonie 2013/2014 stwierdzono, że: u wszystkich klubów niezależnie od poziomu klasy w jakiej rozgrywały mecze obserwowano niską wartość zasobów majątkowych. dominującym składnikiem majątku były przede wszystkim aktywa obrotowe, gdzie głównym ich składnikiem były środki pieniężne w kasie bądź na rachunku bankowym. służyły one przeważnie do regulowania zobowiązań bieżących; średnie zadłużenie badanych klubów było bliskie 100%. w rezultacie blisko jedna trzecia klubów wykazała ujemną wartość kapitału własnego. wśród nich 31 prowadziło działalność gospodarczą. taka sytuacja, w myśl prawa upadłościowego i naprawczego jest podstawą do ogłoszenia upadłości dla tych klubów sportowych, również mających formę stowarzyszeń, które prowadzą działalność gospodarczą; większość klubów charakteryzuje się niskimi wskaźnikami płynności finansowej bieżącej. średnia poniżej jedności oznacza, że na koniec roku 2013 kluby nie byłyby spłacić w całości swoich zobowiązań bieżących majątkiem obrotowym; u blisko połowy klubów ujemną wartość rentowności majątku ogółem oraz rentowności sprzedaży. jest to wynikiem odnotowanych u blisko połowy klubów strat netto, oraz skumulowania strat za lata poprzednie; w strukturze przychodów badanych klubów podstawowym źródłem są środki publiczne. do innych źródeł przychodów klubów zaliczono środki prywatne, pozostałe oraz przychody z 1% podatku od osób fizycznych. z analizy struktury przychodów wynika, że istnieje związek w wysokości udziałów środków publicznych i pozostałych ze względu na klasę rozgrywkową. najwyższy udział środków publicznych obserwowano w klubach regionalnych. w przypadku źródeł pozostałych, największy udział miały w strukturze przychodów kluby rozgrywające mecze na szczeblu krajowym. są to przedsiębiorstwa usługowe, które w ramach działalności operacyjnej oferują produkty i towary związane z działalnością sportową i pozasportową. reasumując, większość klubów piłkarskich posiadających status pożytku publicznego w polsce znajduję się w złej sytuacji finansowej. świadczą o tym uzyskane przez nie wyniki ekonomiczne w obszarze płynności, rentowności oraz zadłużenia. jednym z powodów złej sytuacji finansowej jest „uzależnienie” się klubów od środków publicznych, które u wielu z nich jest głównym źródłem finansowania działalności. należy przypuszczać, że w przyszłości nastąpi wzrost klubów sportowych chcących uzyskać status organizacji pożytku publicznego, w rezultacie, wpływy z przychodów 1 procenta mogą zwiększyć przychody a tym samym wpłynąć na poprawę ich sytuacji finansowej. 20 artur wyszyński literatura 1. baza sprawozdań finansowych i merytorycznych organizacji pożytku publicznego ministerstwa pracy i polityki socjalnej http://sprawozdaniaopp.mpips.gov.pl [dostęp dn. 20 listopada 2014 r.]. 2. ekstraklasa polskiego biznesu 2013, ernst&young www.ey.com/pl [dostęp dn. 20 listopada 2014 r.]. 3. makowski g, 2008, jeden procent niejedno ma imię, trzeci sektor nr 13. 4. licencje klubowe www.pzpn.pl/rozgrywki-klubowe/licencje-klubowe. 5. podręcznik licencyjny dla klubów iii ligi www.pzpn.pl/public/system/files/site_content/692/917-podręcznik licencyjny dla klubów iii ligi na sezon 2015 2016.pdf [dostęp dn. 20 listopada 2014 r.]. 6. płonka m., 2008, dylematy finansowania przedsiębiorczości społecznej w ekonomia społeczna 2008 nr 1. 7. pomykalska b., pomykalski p., 2014, analiza finansowa przedsiębiorstwa, wyd. pwn. 8. sznajder a., 2012, marketing sportu, wyd. pwn, warszawa 2014. 9. ustawa z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie dz.u. z 2010 r., nr 234, poz. 1536 z późn. zm. 10. ustawa z dnia 28 lutego 2003 roku, prawo upadłościowe i naprawcze, dz. u.2003 nr 60 poz. 535. 11. ustawa z dnia 25 czerwca 2010 roku, ustawa o sporcie, dz. u. z 2014 roku poz.715. 12. www.90minut.pl [dostęp dn. 10 listopada 2014 r.]. 13. piłkarska liga finansowa rok – 2013, czy pieniądze grają na boisku, lipiec 2014 – deloitte – www2.deloitte.com [dostęp dn. 20 listopada 2014 r.]. http://sprawozdaniaopp.mpips.gov.pl/ http://www.ey.com/pl http://www.pzpn.pl/rozgrywki-klubowe/licencje-klubowe http://www.90minut.pl/ quality in sport 4 (2) 2016, s. 7-19, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 25 viii 2016, praca została przyjęta do druku 19 ix 2016 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2016.021 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/748508 7 andżelika dzięgiel 1 the department of enterprise management faculty of economic sciences and management nicolaus copernicus university in toruń satisfaction survey of basketball fans at the example of the club twarde pierniki abstract increasing the quality of service is one of a main objective of service companies, including sporting organizations. a significant increase of leisure activities has influence on strong competition among the organizers of the cultural, social and sport events. the regular surveys of satisfaction are one of the elements of relationship marketing, which are necessary to get the high attendance of fans on events, e.g. basketball matches. in the article as an object of study has been chosen the club twarde pierniki. the main objective of the research was the assessment satisfaction from sports products offered by the basketball club and improvement their quality based on responses received from the customers – basketball fans. in 2015 by means of on-line survey method was conducted research in which participated 235 respondents. the results showed that the evaluations of organization of sports event (basketball matches, additional attractions), marketing and social activities of the club, as well merchandise in the fan shop, are high. only the fan club was rated lower than other components of the club activities. keywords: satisfaction survey, relationship marketing, basketball fans, tauron basket league, twarde pierniki, torun introduction sports is without any doubt a serious business nowadays. professional sporting organizations generate huge incomes every years e.g. national football league had revenue above 12 billion dollars in 2015 2 . shank (2008) sports product defines as ”a good, a service, or any combination of the two that is designed to provide benefits to a sports spectator, participant, or sponsor”. what is important, in the case of sports products of basketball club in much greater extent involve services rather than goods. furthermore, the consumption takes place mainly during the event and it is difficult to improve it, as in the case of a normal material product (klisiński 2008). 1 mgr andżelika dzięgiel, e-mail: dzięgiel@doktorant.umk.pl 2 http://money.cnn.com/2015/09/10/news/companies/nfl-revenue-profits/ (accessed 26 may 2016). 8 andżelika dzięgiel sporting organizations often have to operate in competition – in national dimension (e.g. clubs in the same discipline such as nba) and international dimensions (such as the uefa champions league in football). the crux of the biggest problems are related to the increasing competition between organizers of events and a low level of knowledge about the needs of participants in events. hence important is cooperation with various stakeholder groups. in the case of basketball club stakeholders include passive participants of the events (fans), sponsors, media, government, local community, external companies, employees, volunteers and competitors. according to perechuda (2006) researches of customer needs and expectations are associated with the process of communicating with the market and their results should provide guidance for marketing activities. this article was devoted to the study of satisfaction the most numerous groups of stakeholders – fans. what is more, the whole sports business depend on fans. building of events in line with expectations of its customers, especially the fans who create the atmosphere of match, is necessary to obtain the satisfaction of the other stakeholder groups (waśkowski 2007). when the sports event attracts more fans, it surely sponsors and governors of cities and local tourism economy or outsourcing companies, will be also satisfied. summing up, the whole sports business depends on fans. relationship marketing in sport marketing literature has barely fifty years old. nevertheless, during those fifty years the way of thinking about marketing and way how is practiced has changed significantly (chistopher et al. 2013). marketing is a broad and variously defined concept, which in its area covers the principles of the market, which should be used by the company, including also by sporting organizations. in recent years, when the changes took place in modern business also evolved the approach to marketing. as a result, increasing the degree of saturation of markets and knowledge about consumers and competition, enterprises focus on relationship and individualization of customers, rather than a transactional marketing (armstrong and kotler 2012). relationship marketing began to be one of the most important factors of building long-term success of the company by matching the offer to the customers' expectations. therefore the sporting organizations, which are treated as mediumsized enterprises (due to the number of employees and annual turnover), are obliged to adapt to the rules prevailing in the market including trends in marketing (sznajder 2012). genesis of relationship marketing dates back to the 60th century, when the results of analyzes of scientists from the university of upssala pointed to the importance of long-term benefits in the marketing activities of companies in the business-to-business market (abrev. b2b). the creator of the first definition of relationship marketing was leonard berry, who in 1983 described the concept as the creation, maintenance and enrichment of the customer relationship (otto 2004). essential to this process is the consistent use of updated knowledge about individual satisfaction survey of basketball fans at the example of the club twarde pierniki 9 needs and expectations of customers both for the creation of relevant products or services, but also to develop and continue the mutual benefits (christopher et al. 2013). research, which were conducted so far, show that maintaining stable relationships with customers are cheaper than attraction of new customers, as well as, leads to improve the company's position in the market e.g. through an increase in the number of recommendations (rudawska 2011). to this day, the theoretical base assumptions of the concept of relationship marketing form the three aspects of building relationships suggested by berry. the first is the creation of relationships. in the case of basketball games, relationship between professional sporting organizations with their fans starting from guarantee them watching game live, providing professional announcer, sanitary facilities and catering, as well as, access to free parking spaces and the high level of general services (e.g. professional protection, several information points). in the case of sponsors and media relationship are created on the stage of individual conversations, in the course of which is presented proposals for cooperation opportunities. the second step of individual marketing is maintaining relations between sporting organizations and their stakeholders by mutual dialogue. communication can take place through various instruments like internet (especially in social media, by newsletter) and mobile-marketing. it should be mentioned about the special loyalty programs. the main task for loyalty program is to reward solid and engaged customers by offering an attractive and personalized proposals for further cooperation e.g. fan card offers lower tickets price, extraordinary services on the matches and discounts for merchandise, as well as, cheaper drinks in local pubs (petrykowska 2014). the third stage of relationship marketing is the development and continuous improvement of basic offer, which influence on the overall quality of the products or services. it includes enrichment basic offer by additional services (extraordinary). the knowledge of the needs and perceptions of additional services, can turn out a key direction to achieve competitive advantage on the sports events market. to maintain relationships with fans by sporting organizations are necessary the regular satisfaction surveys from participation in a sports event, as well as, should be implement the changes suggested by the respondents. according to bühler and nufer (2012) sporting organizations need to know who their customers are and where they can find them. customer research is therefore an inevitable prerequisite for relationship marketing. the survey of satisfaction with participation in sports event serves to minimize the difference between the supplied sports product by the organizers and the expectations of the customer to this product (golas and mazur 2011). this article is mainly focused on satisfaction survey, which is element of relationship marketing. objective and method of study the main objective of the research was the assessment satisfaction from sports products offered by the basketball club and improvement their quality based on 10 andżelika dzięgiel responses received from the customers – basketball fans. identify and describe the expectations and needs of the key stakeholders of the analyzed sports event (i.e. basketball fans) is necessary to improve the sports product (e.g. a basketball game, merchandise). analysis of the opinions and the proposed changes suggested by basketball fans (stakeholders) are an important component of the research verifying satisfaction from taking part in sports event in the passive way. in this article as a subject for analysis were selected club twarde pierniki, which in 2014 began playing basketball in the highest level in the hierarchy of the class of men's basketball league in poland (i.e. tauron basket league, abrev. tbl). twarde pierniki is a basketball club which was established in 2004 in torun with initiative basketball enthusiasts. from 2015, when basketball team from torun began playing in the tbl, has name from two the biggest sponsors of club and is called polski cukier toruń 3 . after the end of the season in 2015, using the method cawi was carried out a survey among basketball fans of team polski cukier toruń. invitation to participate in the survey were sent e-mails for registered users of newsletter and made available on the official website of the club, as well as, on a dedicated facebook profile. the choice of the samples for the research was targeted. the respondents were belonged to basketball fans of team from torun. in this research was gained a satisfactory sample size 235 respondents. in this research used to measuring instrument, which was consisted mostly of closed questions. however, there was possibility to introduce additional indications and comments by using option "other". in order to obtain a more complete opinions and suggestions from the basketball fans in the questionnaire also included open-ended questions. in aspects related to the evaluation of satisfaction there were used of 6-point the numerical scale, which is example of the likert scale (kaczmarczyk 2011), on which the respondents had to indicate the extent to which these elements reflect their level of satisfaction, where "1" meant very low, and "6" very high. the questionnaire consisted of six parts. it began by examining the overall experience of supporting different sports teams. another parts involved the evaluations of sport events (matches and additional attractions), marketing and social activities of club, as well the fan shop and the fan club. at the end of the questionnaire were questions about the profile of the respondent. in this article were presented only responses from selected questions. a holistic approach to the subject also required a desk research. for this study were used several sources of information available in paper version or in electronic form. in turn, the most recent data were obtained from internet resources. in addition, some of the information involved author's experiences and observation. 3 http://twardepierniki.pl/klub/historia (accessed 26 may 2016). satisfaction survey of basketball fans at the example of the club twarde pierniki 11 results and discussion in this study involved 235 people. in the profile of the respondent examined how the socio-demographic characteristics have people who are the fans of basketball games. the analysis included gender, age, education, marital status, work position and evaluation of the financial situation. the analysis of gender structure shows that the vast majority of basketball fans are men 86% of the respondents and the remaining 14% of the sample are women. fig. 1. the age structure of the respondents. source: own study based on survey. most of the surveyed fans are young people who have not yet crossed the thirtysixth year of life, including the largest group was aged 19-25. detailed age structure shows figure 1. at the time of the study, most of the respondents (54%) declared that have higher education or postgraduate studies and 11% were students. with the fact of the young age of the respondents until 55% were not being married. further results show that the most respondents (34%) indicated that they work as specialist or independent worker. the second largest group (25% of respondents) are young people (students) who are in the course of further education. the percentage of other work position of basketball fans shows figure 2. 0 5 10 15 20 25 30 to 12 13-18 19-25 26-30 31-35 36-40 41-45 46-50 51-65 over 65 the percentage of responses (%) age range 12 andżelika dzięgiel fig. 2. the work position of the respondents. source: own study based on survey. the last point but not the least, in the profile of the respondent examined the financial situation of the basketball fans. the most of the respondents (51%) said that "i must be careful on my spending, but i can afford to put aside a certain amount per month". until 35% examined of basketball fans said that they not have to limit their daily spending, because they have enough money for most needs. in the next part of the questionnaire checked experiences from being fan in sports. in first question were studied how long respondents are basketball fans. the most respondents (51%) began to watching basketball games when they had from 11 to 16 years. almost every fourth among surveyed people (23%) indicated the age of 17-24 years. this means that sport lovers become basketball fans in youth. fig 3. the frequency of participation in the matches in home of the team polski cukier toruń in the season 2014/2015. source: own study based on survey. 13% 34% 13% 6% 25% 2% 3% 4% blue-collar worker specialist or independent worker mid-level manager (manager) management team (director / president) student retiree unemployed other 3% 12% 22% 20% 44% 0 1-3 4-7 8-11 12-15 satisfaction survey of basketball fans at the example of the club twarde pierniki 13 in next question was examined the frequency of participation in the matches of the team polski cukier toruń in the season 2014/2015 (figure 3). the results show that in this study participated mainly experienced basketball fans – until 64% of respondents attended at least 8 of the 15 matches, which took place in torun. in the next part of the questionnaire was examined why it is worth being basketball fans (figure 4). in this question was a possibility of multiple choice. the vast majority of respondents considered the entertainment as the main benefit of being the basketball fans. the vast majority of respondents (72%) considered matches as a good entertainment and the main benefit with being the basketball fans. additionally, for 67% of respondents variety of emotions on the matches are very important. more than half of the people surveyed believed that pride from every victories of favorite basketball team form some kind of advantages e.g. positive emotion and attitude to life. quite a few respondents were indicated also on the opportunities to admire the skills of players (45%) and spend time with friends (40%) on the basketball games. other responses were selected by less than every third person. fig 4. the most important benefits of being a basketball fans according to respondents. in this question was a possibility of multiple choice. source: own study based on survey. 0,5 1 7 8 13 16 21 28 39 45 57 67 72 0 10 20 30 40 50 60 70 80 other i do not see any lifestyle change prestige possibility of concluding new friends integration with other fans motivation to practice basketball or other sports escaping from everyday life opportunity to spend time with friends opportunity to admire the skills of players pride from every victory of my team variety of emotions (from euphoria after stress) entertainment the percentage of responses (%) 14 andżelika dzięgiel in subsequent parts of the questionnaire were included questions covering the respondents' evaluations of sports event (matches and additional attractions), marketing and social activities, the fan shop and the fan club. in first step respondents were questioned about evaluation of the level of organization of matches of team polski cukier toruń in home in the season 2014/2015. the respondents were asked to select a score from 1 to 6, where “1” meant a very negative evaluation and “6” meant very positive evaluation. in this study, the largest number of respondents (46%) gave score of 5. subsequently, most of the respondents evaluated their level of satisfaction on the good level scores 4 selected 28% of respondents. the assessment of 3 and below gave only 6% of examined fans. in turn, the average rating of all responses was 4.77. in order to analysis of the individual components of the quality of the organization of sports event and study the level of satisfaction with them, respondents were asked to evaluate of attractions before and during the basketball games. average scores, which were given by respondents, are presented in table 1. in this study were analyzed 15 attractions of match. the vast majority attractions (60%, 9 out of 15) received a score of higher than 4. the highest average rating obtained presentation of players – 4.96. the next a high score respondents gave for post-match meeting with fans (4.71) and then special showing of club mascot (4.64). in turn, the lowest scores achieved: gastronomy (3.45), the presence additional of entertainers (3.59) and attractions provided in the lobby (3.80). it is worth noting that, the club twarde pierniki unfortunately has not influence on gastronomy during own matches. because board of directors of sports hall, where take place the basketball games, are responsible for catering outlets in the hall. furthermore, the low score of additional entertainers (the fairy-tale characters) is likely caused too small engagement of clowns in emotion and activity during sports event. the respondents gave also low grades for attractions provided in the lobby hall. it may be caused the insufficient promotion that extraordinary attractions, as well as, fact that the first attempt to engage fans to additional activities before and during matches was unsuccessful. nevertheless, the club twarde pierniki should improve those form of entertainment. tab. 1. level of satisfaction with additional attractions before and during the matches attractions before and during the matches average rating atmosphere 4.22 presentation of players 4.96 performances of dance group cheerleaders torun 3.81 kids zone (children's play area) 4.51 showing of club mascot (rycerz piernisław) 4.64 presence of entertainers (clown) 3.59 announcer 4.07 musical 4.42 competitions carried out before and during the breaks between quarts 4.49 competitions carried out in the lobby 3.86 satisfaction survey of basketball fans at the example of the club twarde pierniki 15 attractions provided in the lobby 3.80 gastronomy 3.45 the fan shop 4.17 the fan club 3.83 post-match meeting with fans 4.71 source: own study based on survey. in the next part of the questionnaire checked, which attractions are the most interesting for respondents and should be present during basketball games in torun in the next season (figure 5). almost half of the respondents (47%) considered that competitions with valuable prizes and exhibition of basketball history are the most interesting attractions and should be available in every matches. almost every third respondent pointed at the expo (sports equipment and local products) and tasting local delicacies, like an additional value during basketball matches. other responses pointed less than 30% of examined fans. fig 5. the most interesting attractions which should be present during basketball games in torun in the next season, according to the respondents. in this question was a possibility of multiple choice. source: own study based on survey. 1 12 8 10 14 24 27 30 31 47 47 0 10 20 30 40 50 other none of the above an exhibition of artwork made by children dance shows / fashion advice on health and beauty activities for children (arts / music / movement) sports (fitness / crossfit / zumba) tasting local delicacies expo (sports equipment, local products) exhibition of memorabilia of club (basketball history) competitions with valuable prizes the percentage of responses (%) 16 andżelika dzięgiel another part of the study was focused on marketing and social activities of club twarde pierniki. among marketing actions realized by analyzed club the respondents gave the highest assessment on visiting basketball players and mascot club in kindergartens (average rating was 5.07). a high score (4.91) received also organization the trips for fans on the away matches. additional, current contact with fans in social media (facebook, twitter, instagram) was high valued (4.80). the respondents pointed the lowest rating for series club "między nami twardymi piernikami". it should be noted that the low score is related to with too small number of episodes and lack of continuing series on the whole season. it is worth noting that none of these marketing or social activities received a lower average rating than 4.17. it can be considered that the fans are satisfied with the club activities in the marketing and in the social dimension. tab. 2. level of satisfaction with elements of marketing and social activities of club twarde piernki elements of marketing and social activities of club average rating graphic design materials 4.52 films promoting the upcoming matches 4.69 shortcut films with matches 4.69 series club "między nami twardymi piernikami" 4.17 patron of the event "red bull king of the rock" 4.20 current contact with fans in social media 4.80 thematic matches (on the occasion of women's day, christmas and easter) 4.79 organization of together tours for fans on the away matches 4.91 competitions in social media for football fans 4.53 ticket competitions with radio gra 4.65 visiting basketball players and rycerza piernisława in kindergartens 5.07 source: own study based on survey. in another aspect of this study was checked the degree of satisfaction respondents with the fan shop. the most of the respondents evaluated their level of satisfaction from the fan shop on the good level scores 4 selected 34% of respondents. the assessment at least 5 gave 27% of examined fans. in turn, the average rating of all responses was 4.09. in the next part of the questionnaire was examined what gadgets of club (merchandise) respondents would like to buy in the next season. most respondents pointed to t-shirt with the logo of club (55%) and the replica of shirt of favorite team (53%). more than 20% of respondents also indicated on a baseball cap, a cup, a mascot for children. from 10 to 20% of respondents pointed on a winter caps, a lanyard, a mini shirt, a towel, a scarf, a wristband, a magnet, a sticker with the logo of the club. satisfaction survey of basketball fans at the example of the club twarde pierniki 17 fig 6. the most important benefits of membership in the fan club, according to respondents. in this question was a possibility of multiple choice. source: own study based on survey. the last part of this study was focused to assessing the fan club of twarde pierniki. the most of the respondents evaluated their level of satisfaction from fan club on the good level scores 4 selected 33% of respondents. the assessment of 5 and above gave 30% of examined fans. in turn, the average rating of all responses was 3.79. in the next question asked respondents about the most important benefits of membership in the fan club. the vast majority of respondents do not belonged to the fan club. this information should interest the club, which has to come up with a new strategy to encourage fans to join the organized group of fans. among the members of the fan club almost every third person (27%) indicated the possibility of the participation in the creation of the organized cheering during match and exactly the same number of respondents pointed on sense of community as the main benefits of being in organized group of fans. it maybe surprise that only a few respondents pointed to meetings with players fans also off-season (9%). it can be supposed that two meetings were not enough. unfortunately, the players almost a few days after the season came back to their homes. conclusion this paper maybe a valuable source of knowledge about expectations and needs of sports fans. the fans are the most important customers group for sporting organizations. hence establishing and maintaining healthy relationship with fans 8 9 11 12 16 27 27 62 0 10 20 30 40 50 60 70 ensuring additional entertainment meetings players with fans also off-season the priority to purchase tickets for away match greater respect of fans outside the fan club the discount on tickets for home matches the presence in organized group of fans (sense of community) the participation in the creation of the organized doping during match i did not belong to the fan club the percentage of responses (%) 18 andżelika dzięgiel should be main point of the strategy of sporting organizations. therefore, regular survey of satisfaction is one of the elements of relationship marketing, which are necessary to get the high attendance of fans on sports events. what is important, without the fans it is not possible to get a significant sponsor and without sponsorship the club would not exist. understanding the fans, their expectations and needs is key for sporting organizations. the results of research which were conducted on basketball fans of favorite team from torun, showed the high levels of satisfaction with the organizations of sport events (matches and additional attractions), marketing and social activities of club, as well assortment of the fan shop (merchandise). nevertheless, the fan club of team polski cukier toruń was rated lower than other components of the club activities. this information should interest the club, which has to come up with a new strategy to encourage fans to join the organized group of supporters. fans, who are not very loyal or committed need to be motivated every once in a while to attend games or buy merchandise. the information presented in the article maybe also useful for new basketball teams in professional leagues that are trying to find new fans. what is interesting, the sport lovers become basketball fans in youth. the basketball fans value the social actions, e.g. visits of basketball players in schools and kindergartens, the organized trips on away matches, as well as fast and efficient communication of sporting organizations in social media. what is more, basketball fans are beginning to expect the additional attractions and extraordinary services during matches e.g. competitions, exhibitions of historical materials about club or ensuring the special activities for children. references armstrong, g., kotler ph., marketing. wprowadzenie, wolter kluwer polska, warszawa 2012. bühler, a., nufer, g., relationship marketing in sports, wyd. butterworthheinemann, oxford 2012. masterman, g., strategic sports event management, routledge, new york 2014. christopher, m., payne, a., ballatyne, d., relationship marketing: creating stakeholder value, routledge taylor & francis group, london 2013. klisiński, j., teoria i praktyka marketingu w sporcie i biznesie sportowym, wseia, bytom 2008. kaczmarczyk, s., badania marketingowe. podstawy metodyczne, pwe, warszawa 2011. otto, j., marketing relacji: koncepcje i stosowanie, c.h. beck, warszawa 2004. perechuda, k., zarządzanie marketingiem w organizacji sportowej, awf, wrocław 2006. petrykowska, j., kształtowanie relacji z klientami jako podstawa budowania lojalności, [in:] a. wiśniewska (ed.), kształtowanie lojalności konsumenckiej, wyższa szkoła promocji, warszawa 2014. satisfaction survey of basketball fans at the example of the club twarde pierniki 19 rudawska, e., interesariusze w marketingu relacji na rynku usług sportowych, zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiego, no. 690, ekonomiczne problemy usług no. 79, szczecin 2011. shank, m.d., sports marketing – a strategic perspective, new jersey: prentice hall 2008. sznajder a., marketing sportu, pwe, warszawa 2012. waśkowski, z., uwarunkowania i sposoby wdrażania orientacji marketingowej w klubach sportowych, wyd. akademii ekonomicznej, poznań 2007. online resources: http://www.twardepierniki.pl (accessed 26 may 2016). https://www.facebook.com/baskettorun (accessed 26 may 2016). http://money.cnn.com/2015/09/10/news/companies/nfl-revenue-profits/ (accessed 26 may 2016). 52 quality in sport 1 (2) 2016, s. 52-62, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 20 ii 2015, praca została przyjęta do druku 7 ii 2016 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2016.005 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/723889 jakub niedbalski 1 uniwersytet łódzki jakości życia niepełnosprawnych sportowców wyczynowych w aspekcie społeczno-kulturowym – ujęcie socjologiczne the quality of life of disabled athletes in terms of socio–cultural issues sociological approach streszczenie głównym celem artykułu jest prezentacja indywidualnych, społecznych i organizacyjnych uwarunkowań uprawiania sportu przez osoby niepełnosprawne ujęta z perspektywy socjologicznej. w artykule staram się wyjaśnić, w jaki sposób sport wyczynowy może wpływać na życie osób niesprawnych fizycznie, co czynię z uwagi na socjologiczny charakter artykułu, koncentruję się na wielowymiarowym kontekście społeczno-kulturowym. na tej podstawie, odwołując się do indywidualnych doświadczeń niepełnosprawnych sportowców oraz osób z ich najbliższego otoczenia, zrekonstruowany zostanie charakter oraz zakres wpływu aktywności fizycznej i uprawiania sportu na życie osoby niepełnosprawnej. cały wywód opieram na syntezie trzech poziomów: ogólnospołecznego, lokalnego i indywidualnego, które można wydzielić na podstawie badań i analizy materiałów empirycznych. prezentowane wnioski oparte zostały na danych jakościowych zdobytych za pomocą techniki wywiadu swobodnego mało ukierunkowanego oraz obserwacji. analiza i interpretacja materiału badawczego prowadzona jest zgodnie z zasadami metodologii teorii ugruntowanej. słowa kluczowe: niepełnosprawność, aktywność fizyczna, sport, jakość życia abstract the main objective of the paper is to present the individual, social and organizational determinants of sport for people with disabilities from a sociological perspective. in the article i explained how professional sports can affect the lives of disabled physically people. i focused on the multi-dimensional socio-cultural context. referring to the individual experience of disabled athletes and the people around them, i have reconstructed the character and scope of the impact of physical activity and sport in the life of disabled person. the article based on a synthesis of three levels: general social, local and individual, which can be distinguished on the basis of research and analysis of empirical material. the conclusions are based on qualitative data gained using unstructured 1 dr jakub niedbalski, e-mail: jakub.niedbalski@gmail.com jakości życia niepełnosprawnych sportowców wyczynowych w aspekcie społeczno-kulturowym – ujęcie socjologiczne 53 interviews and observation techniques. analysis and interpretation of the empirical material is carried out according to the methodology of grounded theory. keywords: disability, physical activity, sport, the quality of life 1. wstęp w jednej ze swoich prac mirosław mylik napisał, (…) nie jest i nie może być w pełni szczęśliwym ten człowiek, który ma (…) brzydki wygląd czy jest kaleką, gdyż inni zbyt często niestety go wyśmiewają bądź z niego żartują (mylik 2001: 152). z drugiej strony przeciwwagą dla powyższych słów jest stanowisko reprezentowane przez zdzisławę żukowską (2006: 126), według której człowiek niepełnosprawny może nie tylko żyć normalnie, ale też czerpać z życia radość. jak dalej pisze przywołana autorka, jedną z takich dróg jest sport, który, można postrzegać, jako szansę zarówno dla indywidualnego rozwoju jednostki, jak jej i społecznej integracji. zaspokojona może być na tej drodze potrzeba samorealizacji jednostki niepełnosprawnej, jak i jej społecznej akceptacji. a fakt możliwości ich rozwoju w sporcie i podnoszenia swej sprawności, a nawet mistrzostwa sportowego poprzez awans na coraz wyższe szczeble współzawodnictwa stanowi istotną motywację do pracy nad sobą w aktywności sportowej (żukowska 2006: 126). biorąc pod uwagę te dwa stanowiska, które niejako dały asumpt do napisania niniejszego artykułu, poniżej, staram się wyjaśnić, w jaki sposób sport wyczynowy może wpływać na życie osób niesprawnych fizycznie. przy czym pomijam wszelkie wątki związane z fizyczną sferą życia osób niepełnosprawnych oraz jej aspektami rehabilitacyjnymi, koncentrując się na wielowymiarowym kontekście społeczno-kulturowym. wywód opieram na syntezie trzech poziomów: ogólnospołeczny, lokalny i indywidualny, które można wydzielić na podstawie badań i analizy materiałów empirycznych. na każdym z tych poziomów mamy do czynienia z określonymi sytuacjami i procesami psychospołecznymi kształtującymi ostatecznie to, co można nazwać jakością życia niepełnosprawnych sportowców. badania, które posłużyły do opracowania niniejszego tematu, przeprowadzone zostały w środowisku niepełnosprawnych sportowców, uprawiających sport wyczynowo (głównie wśród reprezentantów polski w różnych dyscyplinach paraolimpijskich). materiał empiryczny składał się z wywiadów swobodnych i narracyjnych przeprowadzonych ze sportowcami, fizjoterapeutami, trenerami, psychologiami oraz członkami obsługi technicznej, a także obserwacjach wykonanych podczas zgrupowań, konsultacji bądź zawodów sportowych. artykuł ma przede wszystkim charakter poglądowy, zarysowujący, istotne z punktu widzenia niepełnosprawnych sportowców kwestie społeczno-ekonomiczno-organizacyjne. do analiza materiałów empirycznych wykorzystano procedury metodologii teorii ugruntowanej (glaser, strauss 1969; glaser 1978; konecki 2000). 54 jakub niedbalski 2. teoretyczne podstawy badań – pojęcia i definicje sport osób niepełnosprawnych został zapoczątkowany w ubiegłym stuleciu, a na jego rozwój szczególny wpływ miały nowo powstające organizacje, których celem było kierowanie i zarządzanie różnymi formami aktywizowania ludzi dysfunkcjami psychofizycznymi. na przestrzeni lat zmianom ulegały zarówno warunki jak i możliwości uprawniania sportu przez osoby niepełnosprawne, a kolejne towarzyszące temu procesowi wydarzenia wyznaczały stopniowe przechodzenie od rehabilitacji poprzez rekreację do sportu wyczynowego (kosmol, morgulec, molik 2006: 63). taki przebieg rozwoju sportu niepełnosprawnych posiada swoją kontynuację w jego dzisiejszym rozumieniu. współczesny sport osób niepełnosprawnych można bowiem rozpatrywać zarówno z punktu widzenia teorii kultury fizycznej, jak i teorii rehabilitacji. z jednej strony lokuje się go w procesie szeroko rozumianej rehabilitacji, z drugiej zaś, jest on integralną dziedziną kultury fizycznej. sport osób niepełnosprawnych może przybierać zatem różne postaci, począwszy od sportu rehabilitacyjnego, poprzez rekreacyjno-amatorski, do sportu wyczynowego. rozróżnienie rodzaju aktywności sportowej, będzie się opierało na prymarnym celu oraz motywacji stojącej za taką czy inną formą owej aktywności. o ile, bowiem w rehabilitacji chodzi głównie o dojście do optymalnego poziomu sprawności, w rekreacji mamy do czynienia z jej zabawowo-amatorskim charakterem, natomiast w sporcie wyczynowym pojawia się rywalizacja oraz walka o osiągniecie jak najlepszego wyniku. można więc przyjąć, że w miarę jak rośnie profesjonalizacja sportu, maleje w nim koncentracja na niepełnosprawności sensu stricto, czyli inaczej rzecz ujmując, podnoszenie własnej kondycji fizycznej, a więc tego, co w rehabilitacji i sporcie rekreacyjnym jest podstawą działania i celem poszczególnych osób, w sporcie wyczynowym odgrywa rolę drugoplanową, będąc środkiem do osiągnięcia określonego celu. w tym przypadku na plan pierwszy wsuwa się rywalizacja, wyczyn oraz przekraczanie barier nie tylko własnego ciała, ale też przesuwanie granic, jakie mogą osiągać osoby z określonymi dysfunkcjami fizycznymi w ogóle. jak podkreślają witold rekowski i sławomir wilk (1997: 112), sport niepełnosprawnych jest po prostu sportem uprawianym przez określoną grupę ludzi, w którym można obserwować te same tendencje, co w sporcie ludzi zdrowych. wyjaśniając naturę sportu wyczynowego można za zbigniewem krawczykiem (2003: 162) przyjąć następujące jego właściwości: odrębność od życia codziennego; spontaniczność i nieprzewidywalność wyników; kreatywność działań; perfekcjonizm w wykonywaniu zadań; zgodność zachowań z określonymi regułami; postawa radości i satysfakcji z wygranej. a chociaż pojęcie sportu wyczynowego, zwłaszcza w przypadku osób niepełnosprawnych nie ma wyraźnie zarysowanych granic, co podkreślają tomasz tasiemski i magdalena koper (2013: 117), to znacznie trudnej jest dookreślić pojęcie „jakości życia”, które w literaturze przedmiotu doczekało się wielu różnorodnych definicji. autorzy różnych prac rozumieją je jako: zakres odczuwania szczęścia, satysfakcji, zadowolenia z życia (g. h. wrigth: za l. rabenda-bajkowska 1979); zakres, w jakim jednostki mogą realizować swoje potrzeby i dążenia (m. walenden za: l. rabenda-bajkowska 1979); poziom i powiązanie możliwości pełni rozwoju jednostki ludzkiej oraz jakości życia niepełnosprawnych sportowców wyczynowych w aspekcie społeczno-kulturowym – ujęcie socjologiczne 55 zadowolenia życiowego (a. siciński 1976). zdaniem agnieszki żyty i sylwii nosarzewskiej (2006: 18), jakość życia to wynik porównań wydarzeń pozytywnych do negatywnych w wyznaczonym czasie lub wynik porównań własnej sytuacji życiowej z tą, do której się dąży lub na którą się zasługuje. ujęcie to charakteryzuje jakość życia rozumianą jako subiektywne definiowanie własnej sytuacji życiowej, dokonywanej na drodze względnej obiektywizacji sytuacji podmiotu (żyta, nosarzewska 2006: 18). i takie właśnie rozumienie tego pojęcia zostało przyjęte na potrzeby niniejszego artykułu. 3. społeczno-kulturowy kontekst sportu osób niepełnosprawnych człowiek tworzy kulturę poprzez swoje dokonania, tak w sferze materialnej, jak również duchowej i moralnej. wyrazem tych ostatnich jest jakość jego odniesień do siebie samego, do drugiego człowieka, do dobra wspólnego i do całej otaczającej rzeczywistości. tak tworzona kultura może nieść za sobą potencjał, który służy moralnemu wzrastaniu człowieka. mówimy wówczas, że kultura wspomaga jego osobowy rozwój (barlak 2006: 141). jednym z mierników poziomu kultury danego społeczeństwa jest charakter postaw jego członków wobec osób niepełnosprawnych, która z kolei kształtuje stosunek takiej osoby do niej samej. osoba niepełnosprawna postrzega bowiem swoją sytuację w kontekście społeczno-kulturowych wartości ustanawianych przez pełnosprawnych członków społeczeństwa. a te, jak podkreśla stanisław kowalczyk (2003: 28), promują model człowieka mocnego, odnoszącego sukcesy (medialne, zawodowe, towarzyski), a przy tym człowieka dysponującego niepospolitą urodą i sprawnością. zdaniem jakuba mosza (2003: 205) naturalna skłonność do zwracania uwagi na kształty ludzkiego ciała sprawia, że wartościowania natury estetycznej pojawiają się również w obrębie rzeczywistości sportowej. ciała sportowców są niejednokrotnie utożsamiane z ideałem piękna i sprawności (biały 2011: 274-275). harmonia, symetria i proporcja kształtów powłoki cielesnej wzbudza zainteresowanie ze strony mediów, pomagając tym samym sportowej karierze, a w przypadku kariery medialnej jest jej znaczącym komponentem (mosz 2003: 207). sport stał się także naturalnym przedmiotem konsumpcji (mosz 2005: 227). współcześnie zaczął on coraz wyraźniej poddawać się rosnącym wpływom procesów komercjalizacji i merkantylizacji (zdebska 2010: 173). talent i praca sportowców pozostają, jak wszystko w społeczeństwie, którym rządzi rynek – towarem. ich cena zależy od relacji między podażą a popytem na zdolnych zawodników ze strony wyspecjalizowanych instytucji, kreujących widowisko sportowe oglądane przez miliony widzów (krawczyk 2003: 162). fascynacja sportem w społeczeństwach nowoczesnych powoduje, że jego najwybitniejsi (a więc często najbardziej medialni) przedstawiciele stają się gwiazdami kultury masowej. ucieleśniają nasze wyobrażenia o życiu szczęśliwym: w bogactwie, luksusie i sławie. gwiazdy sportu są podziwiane, szanowane i posiadają w społeczeństwie wysoką statusową pozycję (dziubiński 2011: 122, por. whannel 2002). 56 jakub niedbalski jak zatem na tym tle, jawi się postać niepełnosprawnego sportowca? marianna barlak (2006: 143), wskazuje, że swoisty kult witalności, może ograniczać rezultaty podejmowanych wysiłków integracyjnych. przy takiej bowiem postawie życiowej i tak pojmowanym sensie istnienia, może u osób dochodzić do braku akceptacji dla tych, którzy nie mogą sprostać promowanemu modelowi człowieka. dzieje się tak, gdyż w kanonach piękna nigdy nie było miejsca dla osób z dysfunkcjami, których ciała „niepełne”, „nieproporcjonalne”, pozbawione harmonii, są źródłem odrzucenia i społecznego napiętnowania, a w najlepszym wypadku litości. w związku z tym niepełnosprawnemu sportowcowi trudnej jest dotrzeć do publiczności i wzbudzić w niej zachwytu, niż ma to miejsce w przypadku jego pełnosprawnych kolegów. tak oto komentuje tę sytuację zawodniczka biorąca wielokrotnie udział w mistrzostwach świata, europy i paraolimpiadzie: przede wszystkim robię to dla siebie, ale chcę także pokazać, że ludzie niepełnosprawni to nie jest jakiś drugi gatunek, tylko wiele potrafią a czasami są nawet bardziej sprawni niż ci zdrowi ludzie. przede wszystkim trzeba udowodnić, że my nie jesteśmy jakimś podgatunkiem, tak jak powiedział pan korwin-mikke. zresztą według mnie to on na żadne „pan” to nie zasługuje. ale tak, niestety nas czasem widzą, bo jesteśmy inni, bo sport niepełnosprawnych jest nieestetyczny, a ludzie są brzydcy. a jeśli już niepełnosprawny sportowiec jest uznawany za bohatera, to przeważnie ze względu na jego umiejętność „pokonywania barier”, nie zaś faktyczne osiągniecia sportowe. biorąc zaś pod uwagę to, że, sport niepełnosprawnych nie jest obecny w mediach, nie ma też wielu kibiców poszczególnych dyscyplin, a sami sportowcy, choć odnoszą sukcesy, nie są znani szerszemu gronu odbiorców. jednocześnie sportowcy niepełnosprawni nierzadko mają poczuciu, że to, co robią bywa traktowane, jako forma zabawy, a nie prawdziwa sportowa rywalizacja. próżno byłoby też szukać (poza nielicznymi wyjątkami), instytucji oraz firm zainteresowanych wsparciem finansowym na rzecz osób niepełnosprawnych. sytuację taką dobrze oddają słowa prezesa pzsn start: kluczem do sukcesu jest to, aby informacje z naszych imprez sportowych znalazły normalnie swoje miejsce w wiadomościach sportowych. wówczas będzie się nam łatwiej naturalnie przebijać do świadomości ludzi i do świadomości sponsorów. bo niestety nasz sport, i to jest kolejny problem, nie cieszy się dużym zainteresowaniem sponsorów. mówią „fajnie, że to robicie”, ale nikt praktycznie nie idzie o krok dalej. naprawdę sponsoring, poza poszczególnymi, pojedynczymi zawodnikami praktycznie nie istnieje. no ja odziedziczyłem sytuację, w której w polskim związku nie mamy ani jednego sponsora. zdzisława żukowska wśród zestawu wartości sportu wymienia miedzy innymi wartości prestiżowe, a więc zdobycie wysokiej pozycji w społeczeństwie i uznania społecznego, co może być trudne do spełnienia ze względu na społeczny odbiór osób niepełnosprawnych (żukowska 2006: 129). brak prestiżu społecznego spowodowany po części nieznajomością sportu osób niepełnosprawnych, a po części stereotypowym postrzeganiem niepełnoprawnych w ogóle. a zatem, na poziomie ogólnospołecznym, osoba niepełnosprawna uprawiająca sport wyczynowo, jest, w jakim zakresie „niewidzialna”, co oznacza, że ani media, ani społeczeństwo, nie postrzegają w niej stu procentowego sportowca, a jeśli już, to raczej „z pewnym przymrużeniem oka” i pozostającego w cieniu swojej niepełnej sprawności. jakości życia niepełnosprawnych sportowców wyczynowych w aspekcie społeczno-kulturowym – ujęcie socjologiczne 57 4. sport niepełnosprawnych w kontekście rodzinnym i lokalnym na poziomie ogólnopolskim, jak pamiętamy, niepełnosprawni wyczynowcy są z reguły mało znani lub wręcz ignorowani, to sytuacja ma się znacznie lepiej na gruncie lokalnym, gdzie sportowcy, zwłaszcza z osiągnięciami na prestiżowych zawodach, zyskują nierzadko status gwiazd. ma to również swoje odzwierciedlenie w lokalnych mediach. przy czym taki przekaz, co łatwo zrozumieć, ma ograniczony zasięg i nie dociera do szerszego grona odbiorców. nie mniej jednak zarówno w miejscowości zamieszkania, a także w pracy czy szkole osoby te są rozpoznawane, znane i w jakimś zakresie doceniane, co dobrze pokazuje wypowiedź uczestnika paraolimpiady, zdobywcy brązowego medalu: ludzie u mnie w mieście to wiedzą o mnie, na ulicy mnie rozpoznają. czasem ktoś w sklepie zagada, coś miłego powie. byłem też u prezydenta miasta, potem to podali w lokalnej prasie, była też nasza telewizja. w pracy koledzy wiedzą, nie raz mi gratulowali. uprawianie sportu przekłada się również na relacje społeczne z innymi osobami w miejscu zamieszkania oraz charakter więzi z bliskimi. wśród przyjaciół oraz rodziny niepełnosprawni sportowcy zazwyczaj cieszą się uznaniem, a ich osiągnięcia przynoszą zasłużony prestiż. mogą też liczyć na wsparcie ze strony bliskich, jeśli nawet nie materialne to przynajmniej emocjonalne i mentalne. wydawać by się mogło, że taka sytuacja powinna mieć miejsce zawsze. nic jednak bardziej mylnego. na podstawie przeanalizowanych przypadków, można stwierdzić, że takie zachowanie nie jest standardem, a brak wsparcia można tłumaczyć kilkoma czynnikami. pierwszy z nich związany jest ze środowiskiem pochodzenia, które z uwagi na swój dysfunkcyjny i patologiczny charakter, nie zapewniała wsparcia osobom niepełnosprawnym w dążeniu do realizacji ich ambicji sportowych. jednak to właśnie w takich okolicznościach sport dla osoby go uprawiającej stawał się swoistą drogą ucieczki z „pułapki” dotychczasowego życia i umożliwiał zmianę własnej sytuacji egzystencjalnej. druga grupa czynników odnosi się do sytuacji, w których rola sportowca kolidowała z innymi rolami społecznymi np. rodzica, małżonka, pracownika czy nawet kolegi. te czynniki powodowały, że czasem działania ze strony bliskich zmierzały do zniechęcenia lub wprost uniemożliwienia uprawiania danej dyscypliny na poziomie wyczynowym. takie kolizje miały też miejsce w pracy, bowiem pracodawcy nie zawsze byli skłonni udzielać urlopów czy zmieniać ich rozplanowanie, stosownie do potrzeb sportowców, co wielokrotnie uniemożliwiało udział w zgrupowaniach oraz różnego rodzaju zawodach, a nawet występach w prestiżowych imprezach sportowych. taka sytuacja utrudniała lub wręcz eliminowała możliwość uprawiania sportu zgodnie z wymaganiami, jakie przed zawodnikiem stawia sport wyczynowy. w związku z tym zarówno wpływ osób bliskich, rodziny bądź przyjaciół, jak i tych wywodzących się z kręgów środowiska pracy, czy zawodowego, bywa niejednoznaczny i ambiwalentny. to z kolei ma bezpośredni wpływ, na jakość życia niepełnosprawnego sportowca, która kształtuje się na mocy relacji z otoczeniem. jeśli zatem brak jest wsparcia ze strony rodziny, to może je rekompensować wyrozumiały szef, i na odwrót. z tej perspektywy najtrudniejsza i najmniej komfortowa jest sytuacja osoby, która ani ze strony bliskich, ani środowiska pracy, nie uzyskuje wsparcia i zrozumienia dla swoich potrzeb. ja akurat mam rodzinę, dzieci, żonę i muszę to jakoś pogodzić. 58 jakub niedbalski jakbym chciał wyjeżdżać na każde zgrupowanie, konsultacje i uczestniczyć w zawodach, to nie byłoby mnie w domu parę miesięcy w roku. tak się nie da. tym bardziej, że ja pracuję i to ja utrzymuję rodzinę (fragment wypowiedzi jednego z reprezentantów polski, uczestnika paraolimpiady). również wpływ mediów nie jest w tym kontekście jednoznaczny, bowiem na poziomie lokalnym są one zainteresowane wydarzeniami związanymi ze sportowcami niepełnosprawnymi, a relacje z ważnych imprez znajdują swoje miejsce na łamach lokalnych gazet oraz regionalnych środkach radia i telewizji. media lokale, podają informacje o sportowcach i ich sukcesach, co w przypadku mediów ogólnopolskich zdarza się jedynie w przypadku najważniejszych wydarzeń sportowych, często dopiero pod naciskiem opinii publicznej. niemniej jednak nawet media lokalne rzadko przewidują pełne relacje z zawodów sportowych osób niepełnosprawnych, ograniczając się do krótkich sprawozdań. w tej sytuacji sportowcy niepełnosprawni z jednej strony mają poczucie doceniania w skali lokalnej, z drugiej zaś, porównując poziom zaangażowania mediów w sport pełnosprawnych, odczuwają rozczarowanie brakiem zainteresowania własnymi sukcesami, co przekłada się na poziom ich satysfakcji i ma bezpośredni wpływ na jakość życia w wymiarze psychospołecznym. 5. sport jako źródło konstruowania jaźni osoby niepełnosprawnej jak podaje zdzisława żukowska (2006: 128) społeczne uznawanie wartości sportu ma bezpośredni wpływ na samoocenę i samorealizację człowieka niepełnosprawnego. dalej ta sama autorka wśród wartości, jakie kreuje sport, wymienia prestiż, a więc zdobycie wysokiej pozycji w społeczeństwie i uznania przez innych. z kolei zygmunt czaja (2001: 47) pisze, że sport pomaga w procesie formacji, który doprowadza do dojrzałej osobowości. proces formacyjny składa się zaś z następujących etapów: po pierwsze, to poznanie siebie, ze wszystkimi uwarunkowaniami, pozytywnymi cechami oraz słabościami; po drugie, to akceptacja siebie, ze swoimi potrzebami, także tymi niedojrzałymi; po trzecie, to realizacja wartości, jako punktu odniesienia oraz źródła motywacji do przemiany (czaja 2001: 47). na tej podstawie można sformułować wniosek, iż uprawianie sportu wpływa na obraz siebie osoby niepełnosprawnej, bowiem jest on konstruowany na podstawie tego, jak postrzegają sportowców niepełnosprawnych pozostali członkowie społeczeństwa. w tym kontekście mamy do czynienia z jaźnią podmiotową oraz odzwierciedloną, a więc z jednej strony postrzeganiem siebie na zasadzie porównania się do innych osób oraz z drugiej strony, tym, jak osobie niepełnosprawnej wydaje się, że jest postrzegana przez innych (w tym wypadku głównie pełnosprawnych) członków społeczeństwa. z przeprowadzonych obserwacji wynika, że poczucie własnej wartości jest wśród niepełnosprawnych sportowców wyczynowych wyższe, niż w przypadku większości pozostałych osób z niepełnosprawnością fizyczną, bowiem dostrzegają jakości życia niepełnosprawnych sportowców wyczynowych w aspekcie społeczno-kulturowym – ujęcie socjologiczne 59 oni, że poprzez ich umiejętności, osiągnięcia i sukcesy, stanowią swego rodzaju elitą wśród kategorii osób niepełnosprawnych w ogóle. ponadto, osoby niepełnosprawne podkreślają, że sport ma pozytywne znaczenie, w tym zakresie, że stanowi swoisty środek wyjścia z życiowego impasu, zwłaszcza uporządkowania działań i określenia celu, do którego zamierza się dążyć, ale też wzmocnienia psychicznego oraz wiary we własne siły. ilustracją może być w tym przypadku wypowiedź reprezentantki naszego kraju w jednej z drużynowych dyscyplin sportowych: ja nie miałam normalnego życia, ojciec pił, matka jest chora psychicznie, wychowywali mnie dziadkowie i trochę ciotka. dość długo nie mogłam się z tym uporać i parę lat życia tak na niczym straciłam. ale potem, jak mnie znalazł jurek (niepełnosprawny sportowiec – przyp. jn) i mnie w środowisko wprowadził to się wszystko zaczęło inaczej toczyć. teraz wiem, czego chcę i wiem, że to jest moja szansa. sport kształtuje zatem z jednej strony poczucie wiary we własne siły, pozwala uzmysłowić sobie, że jest się człowiekiem wartościowym. daje także poczucie, tego iż nadal można robić rzeczy ważne i dające satysfakcję, między innymi poprzez pokonywanie własnych barier. z drugiej strony, ponieważ sport ma wymiar materialny a zarazem symboliczny, daje osobie go uprawiającej poczucie (przynajmniej w jakimś zakresie), że jego uprawianie i osiągane sukcesy, postrzegane są przez innych, jako wartość samo w sobie np. z racji reprezentowania polski na prestiżowych zawodach. sport w życiu jednostki zyskuje więc na znaczeniu jako swoista „nowa jakość” dzięki wynikających z jego uprawiania rekonstrukcji poglądów na własny temat (zarówno wśród osób które nabyły niepełnosprawność, jak i tych, którzy niepełnosprawni są od urodzenia), choć w przypadku jednak jak i drugie występują pewne różnice, bowiem pierwsi traktują sport jako „powrót” jakości, drudzy zaś jako „nową jakość”. pierwsi chcą poprzez sport udowodnić nadal przed sobą i innymi swoją wartość, drudzy dążą do pokazania własnych możliwości pomimo pewnych dysfunkcji. ale zarówno jedni jak i drudzy, poprzez sport chcą osiągnąć wyższy poziom jakości życia, choć może mieć on różne wymiary i rozmaity ostatecznie charakter. na koniec, trzeba zaznaczyć, że w wymiarze jednostkowym (osobowym) dochodzi do zsyntetyzowania poziomu ogólnospołecznego z lokalno-rodzinnym w wyniku, czego kształtuje się kontekst dla konstruowania „ja” osoby niepełnosprawnej. sportu daje zatem, jak podkreśla zdzisława żukowska (2006: 130), poczucie podmiotowości (poczucie osobistego szacunku i wiary w skuteczność i wartość ludzkich poczynań), wolności (niezależności i jej poczucia) oraz odpowiedzialności (za siebie i swoje czyny). 6. podsumowanie odwołując się do indywidualnych doświadczeń sportowców wyczynowych, w odniesieniu do wielopoziomowego kontekstu relacji społecznych, zrekonstruowany został charakter oraz zakres wpływu aktywności fizycznej i 60 jakub niedbalski uprawiania sportu na życie osoby niepełnosprawnej. jest to wpływ dialektyczny, co oznacza, że w przypadku lokalizmu i najbliższego otoczenia znajduje się przestrzeń sprzyjająca integracji społecznej i „pokazywaniu” sportu, ale na poziomie ogólnopolskim, zarówno media, jak i znaczna część naszego społeczeństwa, w opinii osób niepełnosprawnych, nie wykazuje zainteresowania ich aktywnością sportową. niemniej jednak przemiany następują też globalnie, ponieważ stopniowo zmienia się nastawienie społeczne do osób niepełnosprawnych w ogóle. przy czym nadal wyraźnie istniejące zróżnicowanie w poziomie zainteresowania sportem osób niepełnosprawnych i wynikające stąd nieporozumienia, sprawiają, że ów dychotomiczny charakter doświadczeń wzmaga się, czego konsekwencją jest mniej lub bardziej widoczny dysonans poznawczy sportowców niepełnosprawnych. z jednej strony bowiem są to osoby zazwyczaj znane w swoim środowisku lokalnym, rozpoznawalne „na ulicy” dzięki mediom lokalnym, a z perspektywy życia codziennego oceniające sport jako coś pozytywnego, co wpłynęło na sposób postrzegania siebie i spowodowało, że niejednokrotnie udało im się odnaleźć cel, sens i motywacje do pracy nad sobą oraz dalszego działania. z drugiej strony media ogólnopolskie praktycznie, poza niewielkimi wyjątkami, nie emitują programów poświęconych sportowcom niepełnosprawnym, informacji takich nie ma także w pismach ogólnopolskich, a stosunek społeczeństwa jest zazwyczaj dość „neutralny”, co oznacza, że większość osób nie wie praktycznie nic o sporcie niepełnosprawnych. wszystko to sprawia, że osoba niepełnosprawna czuje rozczarowanie, czasem gorycz i zniechęcenie, a często powątpiewanie w system integracji i faktyczną realizację jej postulatów. to z kolei czynniki, które obniżają poczucie wartości własnego sukcesu, ale także siebie samego, jako osoby, której osiągnięcia są niedoceniane, szczególnie w kontekście porównywań do sytuacji sportowców pełnosprawnych, którzy, jak podkreślali rozmówcy, nawet za uprawianie sportu w „niższej klasie”, są „lepiej wynagradzani niż oni”. niemniej jednak, podsumowując aktywność osób niepełnosprawnych na polu sportowym, należy uznać, za marianną barlak (2006: 143-144), że celem współczesnego sportu jest aktywizacja fizyczna jak największej liczby osób, bez względu na poziom sprawnościowego potencjału, płeć czy też wiek. aktywność sportowa, może bowiem dostarczać osobom z każdej grupy społecznej rozmaitych wartości i korzyści, pozwalając im także na odnalezienie siebie w nowej roli społecznej. natomiast osoba sprawna obserwując zmagania sportowe człowieka z dysfunkcjami, ma szansę zrozumieć sensie skromności wobec granic niemocy ludzkiej oraz pokory wobec bezwarunkowej godności każdego człowieka (barlak 2006: 143-144). literatura 1. barlak m., (2006), pedagogiczne wartości sportu integracyjnego, (w:) j. nowocień (red.), społeczno-edukacyjne oblicza olimpizmu. ruch olimpijski i niepełnosprawni sportowcy, tom i, warszawa: awf w warszawie, polska akademia olimpijska. 2. biały r., (2011), ideał szczupłego i atrakcyjnego ciała w kulturze masowej, (w:) z. dziubiński, m. lenartowicz (red.), kultura fizyczna a kultura masowa, warszawa: awf w warszawie, salezjańska organizacja sportowa jakości życia niepełnosprawnych sportowców wyczynowych w aspekcie społeczno-kulturowym – ujęcie socjologiczne 61 rp. 3. czaja z., (2001), sport pomocą w budowaniu domu, (w:) z. dziubiński (red.), aksjologia sportu, warszawa: salezjańska organizacja sportowa rp. 4. dziubiński z., (2011), kultura masowa a sport: związki i zależności, (w:) z. dziubiński, m. lenartowicz (red.), kultura fizyczna a kultura masowa, warszawa: awf w warszawie, salezjańska organizacja sportowa rp. 5. glaser b. g., (1978), theoretical sensitivity, san francisco: the sociology press. 6. glaser b. g., strauss a. l., (1967), the discovery of grounded theory. strategies for qualitative research, chicago: aldine publishing company. 7. kałamacka e., (2001), duchowe i materialne wartości sportu (w:) z. dziubiński (red.), aksjologia sportu, warszawa: salezjańska organizacja sportowa rp. 8. konecki k., (2000), studia z metodologii badań jakościowych. teoria ugruntowana, warszawa: pwn. 9. kosmol a., morgulec n., molik b., (2006), rozwój ruchu olimpijskiego – od rehabilitacji do sportu wyczynowego (w:) j. nowocień (red.), społeczno-edukacyjne oblicza olimpizmu. ruch olimpijski i niepełnosprawni sportowcy, tom i, warszawa: awf w warszawie, polska akademia olimpijska. 10. kowalczyk s., (2003), społeczno-integracyjna funkcja sportu, (w:) z. dziubiński (red.), społeczny wymiar sportu, warszawa: salezjańska organizacja sportowa rp. 11. krawczyk z., (2003), sport jako zwierciadło współczesnego społeczeństwa, (w:) z. dziubiński (red.), społeczny wymiar sportu, warszawa: salezjańska organizacja sportowa rp. 12. mosz j., (2005), sport w interpretacjach kulturowych, (w:) z. dziubiński (red.), sport jako kulturowa rzeczywistość, warszawa: salezjańska organizacja sportowa rp. 13. mosz j., (2003), sport w mediach kultury masowej, (w:) z. dziubiński (red.), społeczny wymiar sportu, warszawa: salezjańska organizacja sportowa rp. 14. mylik m., (2001), czy sport wpływa na zdrowie i piękno życia ludzkiego? (w:) z. dziubiński (red.),aksjologia sportu, warszawa: salezjańska organizacja sportowa rp. 15. rabenda-bajkowska l., (1979), jakość życia w koncepcjach teoretycznych i badaniach, studia socjologiczne, nr 3: 135-149. 16. rekowski w., wilk s., (1997), rehabilitacja ruchowa, (w:) z. krawczyk (red.), encyklopedia kultury polskiej xx wieku – kultura fizyczna, sport, warszawa: instytut kultury. 17. siciński a., (1976), styk życia, koncepcje, propozycje, warszawa: pwn 18. tasiemski t., koper m., (2013) miejsce sportu w procesie rehabilitacji osób niepełnosprawnych fizycznie, „niepełnosprawność – zagadnienia, problemy, rozwiązania.” nr iii (8). 19. whannel g., (2002), media sport stars. masculinities and moralities, london and new york: routledge. 62 jakub niedbalski 20. zdebska n., (2005), sport jako element rzeczywistości kulturowej. bohater sportowy jako bohater kulturowy, (w:) z. dziubiński (red.), sport jako kulturowa rzeczywistość, warszawa: salezjańska organizacja sportowa rp. 21. żukowska z., (2006), wartości sportu mierzone uczestnictwem młodzieży niepełnosprawnej w igrzyskach paraolimpijskich [w:] j. nowocień (red.), społeczno-edukacyjne oblicza olimpizmu. ruch olimpijski i niepełnosprawni sportowcy, tom i, warszawa: awf w warszawie, polska akademia olimpijska. 22. żyta a., nosarzewska s., (2006), jakość życia osób niepełnosprawnych – wielość spojrzeń, (w:) z. palak, a. lewicka, a. bujnowska (red.), jakość życia a niepełnosprawność, lublin: wydawnictwo umcs. 58 quality in sport 2 (2) 2016, s. 58-69, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 22 ii 2016, praca została przyjęta do druku 25 iv 2016 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2016.011 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/725661 agnieszka widawska-stanisz 1 wydział zarządzania, politechnika częstochowska jakość usług sportowo-rekreacyjnych na przykładzie klubu fitness dla kobiet the quality of sportrecreation services with regard of fitness club for women streszczenie celem artykułu było przedstawienie znaczenia jakości w usługowej działalności przedsiębiorstw sportowo-rekreacyjnych. biorąc pod uwagę aktualne wyniki badań dotyczące form spędzania wolnego czasu, prozdrowotnego stylu życia, mody na aktywność fizyczną i poszukiwania różnych sposobów zaspokojenia tych potrzeb, warto dostrzec potencjał, jaki drzemie w branży sportowo-rekreacyjnej. dodatkowo warto wspomnieć, że rynek usług sportowo-rekreacyjnych w polsce jest rynkiem bardzo rozdrobnionym a polscy nabywcy coraz częściej poszukują usług zaspokajających ich potrzeby kompleksowo oraz usług wysokiej jakości. w artykule posłużono się przykładem koncepcji funkcjonowania sieci fitness klubów dla kobiet oraz podjęto próbę zdiagnozowania determinantów wpływających na poziom jakości świadczonych tam usług sportowo-rekreacyjnych. celem pracy było przedstawienie znaczenia jakości usług sportowo-rekreacyjnych w klubie fitness dla kobiet. założono, że jednym z czynników decydujących o wyborze obiektu jest lokalizacja. ponadto założono, że klientki w swojej ocenie jakości świadczonych usług zwracają uwagę na kompleksowość oferty, solidność, empatię i świadectwo materialne. w pracy wykorzystano badanie przeprowadzone metodą wywiadu a jego wyniki porównano z wynikami wcześniej przeprowadzonych badań. słowa kluczowe: jakość usług, marketing, usługi sportowo-rekreacyjne summary the aim of this article was showing the meaning of quality in the service activity of sportrecreation companies. taking under consideration current research concerning the forms of spending free time, health-promoting lifestyle, trends of physical activity, searching of new ways of fulfilling these needs, it is worth noticing the potential of sport-recreation branch. additionally, it is worth mentioning that the market of sportrecreation services in poland is flaked and polish receivers more often look for services totally fulfilling their needs and high quality services. there is an example of function the chain of fitness clubs for women in this article, and the trial of attempt of diagnosing the determiners influencing the level of quality sportrecreation services. key words: the quality of services, marketing, sportrecreation services 1 dr inż. agnieszka widawska-stanisz, e-mail: awidawskastanisz@gmail.com jakość usług sportowo-rekreacyjnych na przykładzie klubu fitness dla kobiet 59 1. wstęp przedsiębiorstwa usługowe należą dzisiaj do rozwijających się najszybciej. udział sektora usług w wielu krajach rozwiniętych gospodarczo zwiększył się w ostatnich latach zarówno pod względem wytwarzanego dochodu jak i zatrudnionych tam osób. „według głównego urzędu statystycznego w iii kwartale 2015 roku w rolnictwie pracowało 1903 tys. osób, w przemyśle – 4913 tys., a w usługach – 9368 tys. w porównaniu do iii kwartału 2014 roku w przemyśle pracowało o 29 tys. osób mniej, ale w rolnictwie i usługach – odpowiednio o 71 tys. i o 113 tys. osób więcej(…) w 1995 roku w sektorze usługowym zatrudnienie znajdowało 46% pracujących – było to 6,7 mln ludzi. dwanaście lat później było to już 8 mln, a w 2010 roku – 9 mln pracowników. w 2000 roku udział usług w zatrudnieniu przekroczył 50% i od tej pory stale rośnie. wzrost znaczenia usług w zatrudnieniu jest charakterystyczny dla kraju, który osiągnął pewien poziom dochodów obywateli i którego gospodarka osiągnęła już pewien stopień nowoczesności, za czym przyszła podaż i popyt na różnego rodzaju usługi, tak adresowane do biznesu, co i do konsumentów.” (pracujący w rolnictwie, przemyśle i usługach, 2016) również branża usług sportoworekreacyjnych przeżywa swój rozkwit. w 2010 roku magazyn body life 2 przeprowadził badanie dotyczące branży usług fitness w polsce. badanie skierowane było do właścicieli i managerów klubów fitness. między innymi mieli oni ocenić perspektywy rozwoju tej branży w naszym kraju. jak wynika z zaprezentowanych wyników badań 29% badanych oceniło przyszłość branży bardzo dobrze, a aż 57% dobrze.(analiza rynku fitness 2010) do najważniejszych czynników determinujących rozwój branży usług sportowo-rekrecyjnych można zaliczyć:  czynniki demograficzne, np. spadek liczby urodzin, starzenie się społeczeństwa, procesy migracyjne oraz wzrastająca liczba niewielkich gospodarstw domowych (np. singli),  czynniki społeczno-ekonomiczne, płeć, wiek, wykształcenie i status zawodowy,  styl i jakość życia, w tym mobilność społeczeństwa, skracanie czasu pracy, co powoduje pojawienie się czasu wolnego i możliwości jego wykorzystania, emancypacja kobiet, zmiany w modelach rodziny (częściej spotykany model rodziny 2+1, 2+0, 1+1),  świadomość i edukacja, zwiększająca się liczba osób posiadających wszechstronne wykształcenie na poziomie wyższym i średnim,  rozwój technologiczny, innowacyjność w wielu dziedzinach,  globalizacja, w tym zjawisko konsumpcjonizmu,  inne (lubowiecki-vikuk i paczyńska-jędrycka 2010). „wśród aktywnych fizycznie polaków zmianie ulega sposób konsumpcji i formy aktywności fizycznej, pod tym względem zmierzamy w kierunku wzorców zachodnich. dostrzegają to m.in. międzynarodowe sieci klubów fitness, coraz chętniej wchodząc na polski rynek, który według nich ma jedne z najlepszych perspektyw rozwoju w europie.”(aktywność sportowa polaków 2015) 2 body life – czasopismo branżowe związane z usługami sportowo-rekreacyjnymi, należące do międzynarodowego holdingu health and beauty. 60 agnieszka widawska-stanisz rysunek 1. najpopularniejsze formy aktywności fizycznej według tns polska źródło: aktywność sportowa polaków, raport z badania tns polska, wrzesień 2015 sektor usług stale się rozwija, stąd potrzeba stałej i pogłębionej analizy problematyki usług. z jednej strony wiodąca rola usług w gospodarce stała się zauważalna, z drugiej natomiast nabywcy usług, jako decydenci w procesie zakupu, są coraz bardziej wymagający, znają swoje potrzeby i coraz większą uwagę przywiązują do jakości oferowanych im usług. celem pracy było przedstawienie znaczenia jakości usług sportowo-rekreacyjnych, wskazanie jak ważna w dzisiejszej rzeczywistości jest dbałość o zdrowie i atrakcyjny wygląd oraz jakie elementy wpływają na postrzeganą przez nabywców jakość usług. 2. koncepcja marketingu usług usługi są produktami szczególnego rodzaju. według a. payne usługą jest „każda czynność zawierająca w sobie element niematerialności, która polega na oddziaływaniu na klienta lub przedmioty bądź nieruchomości znajdujące się w jego posiadaniu a która nie powoduje przeniesienia prawa własności. przeniesienie prawa własności może jednak nastąpić, a świadczenie usługi może być lub też nie być ściśle związane z dobrem materialnym” (a. payne 1996). według ph. kotlera usługą jest „wszelka działalność lub korzyść, którą jedna ze stron może zaoferować drugiej, z zasady niematerialną i nieprowadzącą do uzyskania własności. jej wykonanie może, ale nie musi być związane z dobrem materialnym.” (hollins i shinkins 2009) inna definicja usług mówi, że „usługa jest przynoszącą nabywcy satysfakcję aktywnością lub serią aktywności, która ma miejsce podczas interakcji z osobą lub maszyną – lehtinen 1983”(usługi w gospodarce rynkowej 2009). i dalej według grönroosa „z usługą mamy do czynienia wtedy, gdy jedna ze stron powierza rozwiązane swojego problemu drugiej. ta z kolei składa obietnicę, że swą aktywnością postara się sprostać temu wyzwaniu” (usługi w gospodarce rynkowej 2009). z definicji tych wynijakość usług sportowo-rekreacyjnych na przykładzie klubu fitness dla kobiet 61 kają charakterystyczne dla usług cechy: niematerialność, nietrwałość, zróżnicowana jakość czy nierozdzielność usług z osobą wykonawcy. warto jednak zwrócić uwagę, że w przypadku niektórych usług i ich rozwoju, we współczesnej rzeczywistości niektóre cechy uległy znacznej dewaluacji. na przykład niektóre z usług można dziś magazynować, czego najlepszym przykładem jest możliwość przechowywania wiedzy na różnych nośnikach i w różnych formatach. usługi dziś można również transportować a w wysoko wyspecjalizowanych usługach moment powstania usługi może być oddzielony od momentu jej konsumpcji. mimo to nadal czynnikiem wyróżniającym marketing usług są wspomniane wyżej cechy a przedsiębiorstwa usługowe wykorzystując w swojej działalności różne zestawy instrumentów oddziaływania marketingowego wykorzystują najczęściej zestaw, który odpowiada specyfice świadczonych usług. klasyczne elementy mieszanki marketingowej opracowane przez mccarthy’ego to: produkt, cena, promocja i dystrybucja (marketing usług, 2003). w działalności usługowej elementy mieszkanki marketingowej zostały uzupełnione o dodatkowe trzy elementy: obsługę klienta, ludzi i procesy (a. payne 1996). w efekcie powstał zestaw siedmiu elementów tworzących marketing mix a pojawienie się dodatkowych elementów było całkowicie uzasadnione. usługi i ich specyficzne cechy powodują, że to właśnie ludzie i obsługa klienta są elementami, które mogą pomóc wyróżnić usługę i spowodować, że nabywcy otrzymując tak zaoferowaną wartość dodaną będą częściej korzystać z usług danego usługodawcy. czynnik ludzki oraz wypracowane standardy obsługi są dzisiaj elementem budowania przewagi konkurencyjnej oraz czynnikiem różnicującym jakość usługi. dodatkowo procesy, wymienione jako trzeci z dodatkowych elementów marketingu mix, rozumiane jako procedury, mechanizmy i czynności, również przyczyniają się do poprawy jakości usług. w kontekście niniejszego opracowania interesującym zestawem instrumentów marketingu mix dla usług jest koncepcja „8p”, która obejmuje: 1. produkt (product elements) – wszystkie komponenty usług kreujące wartość dla klienta. 2. miejsce i czas (place and time) – decyzje menedżerów określające kiedy, gdzie i jak dostarczać usługę klientom. 3. proces (process) – szczegółowe metody organizacji, opisu akcji i typowych etapów oraz kroków w procesie świadczenia usług. 4. wydajność i jakość (productivity and quality) – sprawność świadczenia usługi od początku do końca procesu oraz stopień, w jakim wykonana usługa satysfakcjonuje klienta w odniesieniu do jego potrzeb i oczekiwań. 5. ludzie (people) – personel w firmie usługowej (bezpośredniego i pośredniego kontaktu), a także inne osoby (również klienci), które stanowią integralny element świadczenia usługi. 6. promocja i edukacja (promotion and education) – wszelka działalność komunikacyjna zmierzająca do budowania preferencji i postaw konsumentów wobec usług lub usługodawców. 7. świadectwo materialne (physical evidence) – wszystkie wizualne i materialne elementy (budynki, wyposażenie techniczne, meble, personel, materiały drukowane, itp.), które oceniane przez klientów są dowodem określonej jakości usługi. 62 agnieszka widawska-stanisz 8. cena i inne koszty usługi (price and other costs of service) – rozpoznawanie i szukanie przez menedżerów sposobów minimalizowania wydatków i wysiłków ponoszonych przez nabywcę usługi: finansowych, czasowych oraz mentalnych i fizycznych. (marketing usług 2003) wybór i sposób wykorzystania właściwego zestawu narzędzi oddziaływania marketingowego jest niewątpliwie uzależniony od przedmiotu prowadzonej działalności usługowej. usługi sportowo-rekreacyjne są bardzo specyficzne, co wynika nie tylko ze specyfiki oferowanego produktu (aktywność fizyczna, obietnica poprawy zdrowia, figury, zrzucenia nadmiernych kilogramów, tworzenie więzi z innymi uczestnikami, uczestnictwo w społeczności osób aktywnych), ale także z ceny i kosztów jakie muszą ponieść nabywcy by osiągnąć zamierzony efekt (to nie tylko cena karnetu czy biletu wstępu ale również koszt dojazdu do klubu, poświęconego czasu czy wysiłku fizycznego). całość powinna być wysokiej jakości, we właściwym miejscu, w odpowiednim otoczeniu, z uwzględnieniem procesu komunikacji i w asyście wykwalifikowanego personelu. jakie zatem miejsce zajmuje jakość w marketingu usług? 3. miejsce jakości w marketingu usług zagadnienie jakości jest definiowane w literaturze w dwójnasób. pierwsza grupa definicji „obejmuje te, które określają jakość jako zgodność z wyznaczonymi standardami (specyfikacją). a zatem osiąganie pożądanej jakości polega po pierwsze na sformułowaniu szczegółowych norm, a następnie na dokładnym ich przestrzeganiu. zgodnie z tą koncepcją, podstawowym wymogiem wobec pracowników, od których w znacznej mierze zależy jakość produktu, jest ścisłe podporządkowanie się standardom narzuconym przez kierownictwo. można go zawrzeć w haśle: działaj właściwie (ang. do things right!). drugie podejście można określić mianem rynkowego. jego cechą jest traktowanie jakości w kategoriach użyteczności dla nabywcy (ang. fitness for use). zatem to nie kierujący przedsiębiorstwem, ale nabywcy, poprzez formułowanie określonych wymagań, wyznaczają standardy, które przedsiębiorstwo uwzględnia w swojej działalności. w tym przypadku, postulat sprostania wymogom jakościowym brzmi: podejmuj właściwe działania! (ang. do the right things!)”.(j. mazur 2001) oba te podejścia odnoszą się do indywidualnej oceny jakości dokonywanej przez nabywcę. ocena ta pojawia się w wyniku zaistnienia wielu różnych sytuacji i pod wpływem różnych czynników, zarówno tych obiektywnych jak i subiektywnych. podobne podejście prezentuje a. payne, gdzie „jakość może być postrzegana z dwóch różnych punktów widzenia – wewnętrznego i zewnętrznego. z wewnętrznego punktu widzenia jakość oznacza zgodność określonymi warunkami i normami, natomiast z perspektywy zewnętrznej jej podstawą jest relatywna ocena klienta, tzn. postrzeganie przez niego jakości na tle oferty konkurencji, i jak też powinny postrzegać ją firmy. kluczowym punktem koncepcji jakości jest bowiem to, aby do jej oceny przyjąć autentyczne kryteria klientów, a nie to, co w opinii menedżerów, ma jakoby być takim kryterium. (a. payne 1996) „jakość usługi to miara wskazująca w jakiej mierze realizacja konkretnego świadczenia odpowiada oczekiwaniom klienta. świadczenie usług wysokiej jakości jakość usług sportowo-rekreacyjnych na przykładzie klubu fitness dla kobiet 63 oznacza stałe spełnianie przez dostawcę oczekiwań swoich klientów” (j. mazur, 2001) jakość jest niewątpliwie jednym z najważniejszych efektów działalności usługowej. ponadto jakość usługi, obok ceny, jest jednym z najważniejszych czynników determinujących decyzje zakupowe klientów. w literaturze wspomina się o dwóch aspektach jakości usług – technicznej i funkcjonalnej. jakość techniczna to wynik procesów operacyjnych, rezultat świadczenia, czyli to, co nabywca otrzymuje od usługodawcy. natomiast jakość funkcjonalna to sposób pozyskania produktu usługowego przez nabywcę, czyli wynik kontaktów między świadczącym usługę a jej nabywcą. analizując zagadnienia jakości usług w aspekcie marketingu usług warto wspomnieć o koncepcji zintegrowanego marketingu. koncepcja ta zakłada integrację trzech elementów: jakości, obsługi klienta i marketingu oraz stawia nabywcę usług w centrum tych działań. konsekwencją tego typu postępowania jest zarządzanie relacjami z klientami i przejście z tradycyjnego, transakcyjnego podejścia do klienta do marketingu relacyjnego. relacje w nabywcami powinny bazować nie tylko na szerokim zastosowaniu instrumentarium oddziaływania marketingowego, ale również być ściśle powiązane z programami poprawy jakości świadczonych usług. „charakter usługi oraz fakt jej odmienności od dóbr materialnych powodują zróżnicowanie w jakościowo zorientowanych działaniach marketingowych firm usługowych. biorąc pod uwagę to, iż usługa zawiera w swej naturze niejednorodność pod względem jakościowym, a w konsekwencji trudność standaryzacji, określenie jakości usługi może być niezbyt jednoznaczne. jednak spojrzenie na ten problem przez pryzmat marketingowego dostosowania oferty do potrzeb nabywców skłania do stwierdzenia, iż poziom jakości usługi może być szacowany jako różnica między tym, co jest klientowi dostarczone w procesie usługowym a tym, czego ów klient oczekiwał od usługodawcy.”(marketing usług, 2003) niewątpliwe jakość usług bywa trudna do ocenienia. stąd, w wyniku badań amerykańskich naukowców l.l. berry’ege, a. parasuramana i v. zeithamla, pojawiły się najważniejsze kryteria wpływające na jakość usług:  „elementy materialne – pomieszczenia i urządzenia, sprzęt, wygląd personelu,  solidność – zdolność świadczenia pożądanych usług w sposób niezawodny, dokładny i konsekwentny,  szybkość reakcji – chęć świadczenia usługi terminowo i wola pomagania klientom,  pewność siebie – wiedza i kwalifikacje personelu, uprzejmość, zdolność tworzenia atmosfery zaufania i pewności,  empatia – troska o klienta, indywidualne podejście”(a. payne 1996). wzrost poziomu jakości usług powinien wyrażać się również poprawą produktywności, wydajności i obniżki kosztów, a także zauważalnym wzrostem udziału danej usługi na rynku. jeśli chodzi o ocenę usług, wiadomo, że wiele cech jakościowych poddawanych jest subiektywnej ocenie klientów. dlatego należy przede wszystkim wyeksponować te elementy działalności usługowej, które najłatwiej poddają się obiektywizacji i mogą kwalifikować się do mierzenia. zestaw kryteriów wpływających na postrzeganą jakość usług prezentuje tabela 1. 64 agnieszka widawska-stanisz tabela 1. kryteria determinujące jakość usług kryteria postrzeganie jakości profesjonalizm i kwalifikacje wiążą się z rezultatami. klienci musza mieć pewność, że firma świadcząca usługi, jej systemy operacyjne, zasoby oraz pracownicy dysponują warunkami, wiedzą i umiejętnościami umożliwiającymi rozwiązanie ich problemów w profesjonalny sposób. postawa i zachowanie wiążą się procesami. klienci muszą mieć świadomość, że pracownicy firmy usługowej są zainteresowani zarówno nimi, jak i rozwiązywaniem ich problemów w przyjazny i spontaniczny sposób. dostępność i elastyczność wiążą się z procesami. klienci powinni mieć poczucie, ze lokalizacja firmy, godziny jej pracy oraz systemy operacyjne są zaprogramowane i działają w sposób najdogodniejszy dla nich oraz wykazują adaptację do ich wymagań i życzeń. solidność i wiarygodność wiążą się z procesami. klienci powinni mieć pewność, ze mogą polegać na pracownikach firmy i jej systemach, i że zlecone zadania zostaną wykonane terminowo i w trosce o dobro ich interesów. system szybkiego reagowania wiążą się z procesami i dotyczą gwarancji, iż w razie trudności firma usługowa jest gotowa podjąć działania w celu ich usunięcia. reputacja i wiarygodność wiążą się z wizerunkiem i dotyczą zaufania, ze klienci otrzymają jakość odpowiednio do poniesionych wydatków. źródło: marketing usług, a. styś (red.), polskie wydawnictwo ekonomiczne, warszawa 2003, s. 29 kryteria wpływające na jakość świadczonych mogą zdecydowanie pomóc przedsiębiorcom opracować programy poprawy jakości usług. 4. metodyka badawcza celem pracy było przedstawienie znaczenia jakości usług sportoworekreacyjnych, wskazanie jak ważna w dzisiejszej rzeczywistości jest dbałość o zdrowie i atrakcyjny wygląd oraz jakie elementy wpływają na postrzeganą przez nabywców jakość usług. założono, że jednym z czynników decydujących o wyborze obiektu jest lokalizacja. ponadto założono, że klientki w swojej ocenie jakości świadczonych usług zwracają uwagę na kompleksowość oferty, solidność, empatię i świadectwo materialne. na potrzeby niniejszego opracowania przeprowadzono badanie metodą wywiadu z klientkami częstochowskiego klubu mrs. sporty. pytania, które zadano 35 klientkom częstochowskiego klubu mrs. sporty, dotyczyły przyczyn wyboru obiektu oraz oceny usług świadczonych w klubie. ponadto z managerem klubu przeprowadzono wywiad, którego istotą była ogólna ocena specyfiki jakość usług sportowo-rekreacyjnych na przykładzie klubu fitness dla kobiet 65 branży, zasad funkcjonowania sieci franczyzowej mrs. sporty oraz samego klubu. badania zostały przeprowadzone w klubie mrs. sporty zlokalizowanym w częstochowie, przy ulicy czecha 16 w okresie od listopada 2015r. do stycznia 2016 r. 5. jakość usług sportowo-rekreacyjnych w klubie mrs. sporty sport i rekreacja są dzisiaj pojęciami ściśle związanymi nie tylko z zagospodarowaniem czasu wolnego, ale również z ogólnie panującym trendem aktywności fizycznej, dbałości o zdrowie i życia zgodnie z ruchem slow life. można powiedzieć, że sport jest integralną częścią kultury, a w szczególności kultury fizycznej. jest to zjawisko, które w sposób dynamiczny wykształciło się w okresie kilku wieków i podlega dalszemu rozwojowi. elementami kultury fizycznej jest sport, rekreacja fizyczna i rehabilitacja ruchowa. pod pojęciem rekreacji (łac. – recreo, re – powtórzenie czynności lub powrót do stanu pierwotnego, cre-are, avi-atum – czynność tworzenia) kryje się „przywracanie czegoś, co istniało wcześniej. rekreacja ruchowa oznacza tyle co czynność odtwarzania lub przywracania utraconej sprawności fizycznej poprzez aktywność motoryczną i związaną z nią odnowę oraz relaksację psychiczną.(napierała i muszkieta 2011) w teorii rekreacji wyróżnia się rekreację czynną i bierną. ze względu na dużą trudność w ogólnej klasyfikacji zajęć rekreacyjnych, można również mówić o następujących rodzajach rekreacji: „fizycznej (ruchowej), twórczej, kulturalno – rozrywkowej, przez działalność społeczną”(lubowiecki-vikuk i paczyńska-jędrycka 2010). w ramach rekreacji uczestnicy mogą swoją aktywność opierać na poprawie sprawności ruchowej i wydolności organizmu, zajęciach korekcyjnych oraz na zajęciach plastycznych, teatralnych, czytelniczych w ramach rekreacji kulturalnorozrywkowej albo udzielać się w organizacjach społecznych, podejmować w czasie wolnym działania na rzecz innych ludzi. niniejsze opracowanie dotyczy działalności rekreacyjnej, która służyć ma poprawie zdrowia i polegać na podejmowaniu aktywności fizycznej w czasie wolnym, dlatego rozważania dotyczą jedynie teoretycznych i praktycznych zagadnień funkcjonowania przedsiębiorstw oferujących tę właśnie formę uczestnictwa w rekreacji. przedsiębiorstwa sportowo-rekreacyjne, które oferują swoje usługi na polskim rynku to przede wszystkim kluby fitness, siłownie, parki wodne, kręgielnie, korty tenisowe, itp. w opracowaniu posłużono się przykładem działającej na polskim rynku sieci klubów fitness– mrs. sporty. sieć oferuje swoje usługi wyłącznie kobietom co wyróżnia ja na tle innych przedsiębiorstw sportowo-rekreacyjnych. sieć mrs. sporty powstała w niemczech w 2003 roku i należy do globalnej grupy new evolution ventures, której założycielem jest mark mastrov, a inwestorami m.in. madonna i jackie chan. sieć działa na zasadzie franszyzy w 7 krajach, a w polsce jest obecna od 2011 roku. współtwórczynią i twarzą marki została znana niemiecka tenisistka steffi graf. koncepcja klubów fitness funkcjonujących pod szyldem mrs. sporty polega na zaoferowaniu kompleksowej usługi, w której skład wchodzi 30-minutowy trening obwodowy, program żywienia, indywidualna opieka trenera. ćwiczenia 66 agnieszka widawska-stanisz odbywają się na hydraulicznych przyrządach treningowych ustawionych w okręgu. pomiędzy stacjami (urządzeniami) ustawione są stacje pośrednie (step, platforma równoważna, ćwiczenia z piłką fitness, taśmami, bosu 3 lub flexi 4 – urządzenia pojawiają się wymiennie co jakiś czas). każda stacja to ćwiczenia, które trwają 40 sekund. po czym następuje zmiana stacji. zaletą koncepcji jest brak godzinowego grafika ćwiczeń. każda kobieta może przyjść, przebrać się w wygodny strój sportowy i zacząć ćwiczyć w dowolnej chwili zaczynając od dowolnie wybranej maszyny. warunkiem odbytego treningu jest wykonanie ćwiczeń na trzech obwodach. rysunek 2. koncepcja treningu w klubach mrs. sporty źródło: www.mrssporty.pl/ (data pobrania: 21.11.2015) wszystkie klientki w trakcie ćwiczeń są pod stałą opieką instruktorek (80% personelu sieci mrs. sporty to kobiety). ponadto ćwiczące panie motywowane są do regularnych ćwiczeń poprzez systematyczne pomiary masy ciała, ciśnienia krwi, obwodów poszczególnych części ciała. koncepcja marketingowa sieci obejmuje specyficzną ofertę, z opracowanymi standardami obsługi, skierowaną wyłącznie dla kobiet. „30-minutowa koncepcja trafia przede wszystkim do tych pań, które do tej pory uprawiały sport rzadko lub wcale. z przeprowadzonych badań wynika, że jest to 90% kobiet po 30. roku życia.” (mrs. sporty) w tym miejscu warto wspomnieć o takim elemencie marketingu jakim jest dystrybucja – lokalizacja obiektu. wyniki wielu dotychczas prezentowanych badań dowodziły, że lokalizacja jest ważna. „największa grupa warszawiaków korzystających z klubów fitness i siłowni ćwiczy raz lub dwa razy w tygodniu (38%). najważniejszym czynnikiem wyboru klubu jest bliskość i dogodność lokalizacji. aż dla 71% respondentów siłownia i klub fitness nie są jedynymi miejscami aktywności ruchowej wynika z badania arc rynek i opinia.”(warszawiacy w klubach fitness i siłowniach, 2016) dla porównania, podobne wyniki uzyskano wśród częstochowskich klientów przedsiębiorstw sportowo 3 bosu jest dwustronnym przyrządem stanowiącym unikalne połączenie piłki i stepu 4 flexi to drążek zakończony dwoma kauczukowymi ciężarkami z uchwytem pośrodku. jakość usług sportowo-rekreacyjnych na przykładzie klubu fitness dla kobiet 67 rekreacyjnych (kilku klubów fitness) w grudniu 2014 r. było to badanie przeprowadzone przez autorkę (rysunek 3) szeroki pakiet usług, dogodna lokalizacja oraz wysoka jakość usług uzyskały najwięcej odpowiedzi. co ciekawe w przypadku sieci mrs. sporty tak nie jest. w badaniu przeprowadzonym metodą wywiadu w okresie od listopada 2015r. do stycznia 2016 r. lokalizacja dla klientek mrs. sporty nie jest najbardziej istotna. jedynie 20% klientek zwracało uwagę na bliskość obiektu od miejsca zamieszkania lub pracy/centrum życiowego i było mieszkankami najbliższej obiektowi okolicy. aktualnie obiekt zlokalizowany jest w dzielnicy północ nazywanej przez częstochowian sypialnią częstochowy. pozostałe klientki dojeżdżały na zajęcia z bardzo odległych dzielnic miasta. świadczyć to może o wyjątkowej, dopasowanej do potrzeb kobiet ofercie, co zresztą w badaniu wielokrotnie klientki wskazywały. rysunek 3. przyczyny wyboru obiektu w badaniu częstochowskich klubów fitness (grudzień 2014) źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań na pytanie dotyczące czynników wpływających na wybór obiektu, najczęściej pojawiały się wśród odpowiedzi stwierdzenia o wyjątkowej atmosferze (kobiece wnętrza, dekoracje w odcieniach różu, damskie kosmetyki do demakijażu i pod prysznic, motywujące plakaty), kompetentnym personelu, możliwości przebywania i uprawiania sportu tylko w towarzystwie kobiet oraz brak godzinowego grafika zajęć. rzeczywiście, tym co wyróżnia sieć mrs. sporty jest możliwość przyjścia o dowolnej godzinie, przebrania się w wygodny strój sportowy i uczestniczenia w zajęciach. klientki bardzo często w swoich wypowiedziach wskazywały również na opiekę trenerek, inną niż ta jakiej doświadczyły w ogólnodostępnych (dla kobiet i dla mężczyzn) obiektach sportowo-rekreacyjnych. ponadto klientki częstochowskiego klubu mrs. sporty swoje oceny jakości usług świadczonych przez klub opierały na takich kryteriach jak (kolejność od najważniejszych): 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 wybór był przypadkowy wysoka jakosć świadczonych usług możliwość nawiązania nowych znajomosci prestiż miejsca liczne promocje i konkursy dogodna lokalizacja,parking możliwośc dopasowania do indywidualnych potrzeb czystośc i higiena pomieszczen wykwalifikowany personel z polecenia znajomych szeroki pakiet usług 68 agnieszka widawska-stanisz 1. pewność siebie w pierwszej kolejności to była wspaniała atmosfera, poczucie bycia członkinią klubu dla kobiet, uprzejmość, wiedza i kwalifikacje personelu, do którego można było zgłosić się w każdej chwili z wątpliwościami, z prośbą o radę, nie tylko w kwestiach ćwiczeń, ale często także sposobu odżywania, możliwość wspólnego uprawiania aktywności poza klubem (np. nordic walking). 2. empatia – na każdym etapie obsługi klienta odczuwalne indywidualne podejście do klienta, troska o jego zdrowie, prawidłowe wykonywanie ćwiczeń, wszystkie instruktorki zwracały się do klientek po imieniu i pamiętały o sukcesach lub ewentualnych problemach, kontuzjach. dodatkowo motywowały do ćwiczeń, zachęcały do udziału w grach motywacyjnych. 3. szybkość reakcji – klub świadczy swoje usługi w konkretnych godzinach z zachowaniem w zależności do dnia tygodnia 2 lub 3-godzinnej przerwy technicznej. w tym czasie klub jest sprzątany i przygotowywany dla ćwiczących w godzinach popołudniowych. zasady są jasne, ale niestety zdarzały się głosy, że przerwa techniczna jest zbyt długa. ponadto każda klientka co 5-6 tygodni ćwiczeń zapraszana jest na dodatkowe spotkanie z trenerką, w trakcie którego wykonywane są pomiary ciała, klientki są ważone, przeprowadzany jest wywiad. raz w miesiącu organizowane są wieczorki żywieniowe, spotkania z dietetykiem, itp. 4. solidność – w trakcie ćwiczeń zawsze na sali jest trenerka, która w razie potrzeby służy pomocą, pomaga ustawić maszyny, opiekuje się klientkami i ewentualnie koryguje postawę ćwiczących, tłumaczy w jaki sposób wykonywać poszczególne ćwiczenia, mierzy puls. z klientkami, które przez dłuższy czas nie pojawiają się w klubie, trenerki kontaktują się telefonicznie i przypominają o treningu. koncepcja klubu zakłada w swoich standardach odbywanie ćwiczeń minimum 3 razy w tygodniu. 5. elementy materialne – jak wcześniej wspomniano wyposażenie klubu to ustawione w okręgu hydrauliczne urządzenia treningowe oraz stacje pośrednie. sprzęt jest w bardzo dobrym stanie, w razie problemów ze stanem technicznym, natychmiast jest wyłączany z pracy, a w to miejsce proponowane są inne ćwiczenia. wnętrza klubu urządzone są w typowo kobiecym stylu, z dużą dominacją kobiecych elementów wykończenia i kolorystyki, dbałością o detale. również logo sieci utrzymane jest w kolorze różowym. zaplecze klubu to pomieszczenie szatni, łazienka, toaleta oraz salonik, w którym można posiedzieć, wypocząć, napić się herbaty, kawy, zjeść owoce. personel ubrany w strój firmowy – koszulki z logo sieci, spodnie i obuwie sportowe. warto wspomnieć, że klientki częstochowskiego klubu mrs. sporty to kobiety w wieku od 30 do 75 lat, mieszkanki częstochowy lub okolic, kobiety aktywne zawodowo lub na emeryturze. cena karnetu miesięcznego to 149 zł (pierwszy trening jest gratis, potem podpisywana jest umowa członkowska na minimum 6 miesięcy). jakość usług sportowo-rekreacyjnych na przykładzie klubu fitness dla kobiet 69 6. zakończenie w branży usług sportowo-rekreacyjnych niewątpliwie drzemie ogromny potencjał. polacy są coraz bardziej świadomi swoich potrzeb, oczekują kompleksowej oferty na wysokim poziomie. cieszy również fakt, że aktualna oferta przedsiębiorstw sportowo-rekreacyjnych jest coraz bardziej urozmaicona i dopasowana do potrzeb różnych segmentów rynku. należy jednak pamiętać, że to właśnie od jakości świadczonych usług, kompleksowo zaprojektowanych programów treningowych, kompetencji personelu i świadomie dobranych narzędzi propagujących aktywny styl życia będzie zależało czy przedsiębiorstwa sportowo-rekreacyjne przyciągną i zatrzymają na dłużej rzesze oddanych, lojalnych i sprawnych fizycznie klientów. literatura 1. analiza rynku fitness 2010, http://www.fit.pl/g/str/file/ankieta_fitness.pdf, dostęp: 20.01.2016. 2. hollins b., shinkins s., zarządzanie usługami. projektowanie i wdrażanie, polskie wydawnictwo ekonomiczne, warszawa 2009. 3. lubowiecki-vikuk a. p., paczyńska-jędrycka m., współczesne tendencje w rozwoju form rekreacyjnych i turystycznych, bogucki wydawnictwo naukowe poznań 2010. 4. marketing usług, a. styś (red.), polskie wydawnictwo ekonomiczne, warszawa 2003. 5. mazur j., zarządzanie marketingiem usług, wydawnictwo difin, warszawa 2001. 6. mrs. sporty – materiały wewnętrzne sieci franczyzowej. 7. napierała m., muszkieta r., wstęp do rekreacji, wydawnictwo uniwersytetu kazimierza wielkiego, bydgoszcz 2011. 8. payne a.(1996), marketing usług, pwe, warszawa. 9. pracujący w rolnictwie, przemyśle i usługach, http://rynekpracy.org/x/989321, dostęp: 20.01.2016. 10. usługi w gospodarce rynkowej, iga rudawska (red.), polskie wydawnictwo ekonomiczne, warszawa 2009. quality in sport 4 (2) 2016, s. 41-53, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 20 viii 2016, praca została przyjęta do druku 25 ix 2016 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2016.023 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/750233 41 41 tomasz seweryniak 1, acd department of sport coaching, chair of communication and management in sport university school of physical education in wroclaw agnieszka nowak 2, a-d department of didactics of sport, chair of theory in sports training university school of physical education in wroclaw aneta stosik 3, cd department of sport coaching, chair of communication and management in sport university school of physical education in wroclaw selected elements of motivational impact on sport performance in professional volleyball teams abstract the purpose of this study is to present techniques and means through which professional sport teams coaches may influence their players’ motivation. it includes analysis of present solutions used in practice and indicates directions for potential improvements. the conclusions of this study are based on a series of dedicated survey concerning various elements of motivational impact. the research was carried out among polish coaches of professional men’s volleyball league. the studies of literature combined with practical experience, allowed the authors to present a set of elements of motivational impact, including motivating methods referring to different sources and forms of motivation. the results show that in the process of motivation coaches resort to both individual and collective techniques of influence. motivational means declared to be used by respondents include: motivational speech, ongoing assessment of actions, raising voice, using reward and punishment system, code of honor and motivational recordings with own and opponent’s actions. keywords: motivation, sport coach, players, professional sport team 1 dr tomasz seweryniak, e-mail: tomasz.seweryniak@awf.wroc.pl 2 mgr agnieszka nowak, e-mail: agnieszka-anna-nowak@wp.pl 3 dr aneta stosik, e-mail: aneta.stosik@awf.wroc.pl 42 tomasz seweryniak, agnieszka nowak, aneta stosik 1. introduction the meaning of appropriate course of the process of motivating athletes, so they can achieve results adequate to their potential, has been underlined for many years and is reflected in several scientific papers (martens 2009, czajkowski 2004, franken and brown 1995, franken 2005, vallerand and standage 2008, geczi et al., 2009, murray 1996). said process can improve or deteriorate the level of involvement and, in consequence, affect the efficiency of a team. according to obuchowski (2000) actions are based on tasks, which are the state of affairs whose execution results from one’s own intentions. it is particularly important to differentiate task from requirement. therefore, efficiency means to keep optimal (in relation to individual potential) effectiveness of actions as a function of three factors: one’s personality, the style of his or her actions, and social arrangement in which he or she performs. in sport, especially in team games, the system of these three impact forces may appear in several relations and embed different power of influence. it is the team coach who determines the manner of such influence in the most significant way. therefore, to act efficiently, coaches not only need to know the players and their environment but also have to be able to assign appropriate tasks (mesjasz 2014). moreover, there are authors who consider utmost level of athletes’ motivation to be more important than any other element leading to achievement of good results (czajkowski 2004, gillet et al., 2012, karwiński 2005). taking this into account, it can be expected that coaches working with professional players will pay a lot of attention to and undertake many actions in said area. the status of professional athletes fulfilling their duties based on provisions of a contract in some sense justifies a situation where they are treated similar to employees of businesses outside sport industry, which has been indicated in the following papers: puciato (2013), łasiński (2003), r. panfil (2004), seweryniak (2003) and k. witkowski et al. (2011). consequences of such approach can be noticed in the influence of a superior (in this case a coach) on this particular kind of employee (an athlete). one of said consequences is widening the range of motivational impulses by adding variety of material factors, including financial ones. as a result of literature analysis (cramer and jackschath 1998, griffin 2005, listwan 2006, panfil r. 2000, stosik and morawski 2009, armstrong 2005, gonzalez 2013, maxwell 2013) we have elaborated several potential elements of motivational impact used by coaches in relation to individual players and the team as presented in table 1. the table also includes numbers of questions as they have appeared in the survey in relevance to particular elements. the aim of this paper is a description and analysis of motivational methods used by coaches of a top league (polish: ekstraklasa) of men’s volleyball. research questions posed in the context of the set forth aim: 1. to what extent do the coaches use motivation taking players’ individuality into account? 2. to what extent is individual and group motivation used? 3. to what extent is material and non-material motivation applied? 4. what techniques and tools do coaches apply in order to motivate their players? selected elements of motivational impact on sport performance in professional volleyball teams 43 5. how do coaches differentiate motivational impact in relation to training period? 6. do coaches have influence on the form of material motivation of players? 7. do coaches monitor and differentiate the effectiveness of used motivation on players and, if so, in what manner do they do it? 2. material and method the research has been conducted using diagnostics poll method with questionnaire survey. this dedicated survey was based on the studies of literature combined with authors’ practical experience. the questionnaire was provided in both paper and electronic form with an online access. the authors intended to survey polish coaches who are currently working or worked in the past in professional men’s volleyball league. potential and, in consequence, actual number of surveyed individuals has therefore been significantly affected by its characteristics. the latter is one of the reasons for relatively low number of respondents. 11 coaches participated in this study in the period between october 2013 and march 2014. said coaches have worked in professional league in different years since the beginning of its existence i.e. the year 2000 (http://www.plps.pl/historia.html) . then the results were subjected to qualitative and quantitative analysis. the survey was elaborated based on the studies of literature and practical experience of players and coaches which enabled authors to provide elements of motivational impact presented in table 1. the survey includes 47 questions. some of them are closed questions with three possible answers (‘yes’, ‘no’, ‘sometimes’). five questions were mixed – after choosing positive answer (‘yes’, ‘sometimes’) the respondent was asked to expand their answer. questions posed in the survey refer to various elements of motivational impact, which can be applied by coaches of professional sport teams. the questionnaire survey was then placed on an electronic platform in order to provide respondents with easier access to it. apart from the electronic form, the survey could also be provided and filled in on paper. table 1. elements of motivational impact of coaches lp elements of impact description questions in survey 1 individuation of motivational actions determination of motivational type, type of player’s personality, setting personal goals for players, different approach to players of a different motivational type, personality features; differentiation of players based on their optimum level of stimulation. 1 10 2 extent of individual and group motivation situations where coaches use individual or group approach, setting group goals , involving the team in planning tasks and goals, jointly developing a training plan. 11 17 44 tomasz seweryniak, agnieszka nowak, aneta stosik source: own work. 3. results collected results were divided into groups relating to elements of motivational impact, having regard to particular questions and responds and developed in the form of a diagram (figure 1). it should be noticed that in case of five questions (5,14,23,27,31) only 10 respondents provided an answer (some of them left empty space in the questionnaire). 3 extent of material and non-material motivation distinction between the impact of material and non-material motivation, situation where coaches used material and non-material motivation to bigger extend. 18 20 4 motivational tools and techniques used by coaches pointing out players’ mistakes, raising voice, notifying well and badly performed elements and those which needed corrections , using motivational speeches , showing recordings with well –performed actions of own team and those badly performed by the opponents before the game, working based on friendly relationships with full confidence, knowing private matters of players, using reward and punishment system and a code of honor. . 21 29 5 differentiation of action depending on training period number of used verbal motivation turing tournaments and games , alterations to number of verbal motivation in relation to training period. 30 35 6 coach’s influence on material motivational tools coach’s influence on used material motivation, the form of players’ contracts, bonuses and financial rewards granted. making bonuses depending on results and team involvement. establishing bonus tables within the team and the specifics of its granting (individual or group) and the knowledge of players themselves on the reasons bonuses are granted. 36 43 7 differentiation of motivational actions turing trainings and games and monitoring of effects. monitoring motivational actions used, looking for better solutions in case of inefficient impact of current motivational system. discussing players’ feelings and opinions on motivational approach applied, presuming that game result reflects effectiveness of motivation. 44 47 selected elements of motivational impact on sport performance in professional volleyball teams 45 46 tomasz seweryniak, agnieszka nowak, aneta stosik the study indicates that majority of coaches try to find out what kind of motivation characterizes certain players (fig. 1; question 1; 81,8% „yes”, 18,2% „no”) and that a significant group (question 2; 45,5% „no” and question 3; 36,4% „yes”) makes an effort to differentiate impact. all respondents set personal goals for players (question 4, 100% „yes”) and a lot of them takes into account personality type (question 6; 72,7% „yes”). a fairly large group of coaches helps to maintain intrinsic motivation with external stimuli (question 5; 54,5% ‘yes’). respondents answers indicate that the group of coaches avoiding criticism and presenting patience towards players oriented to fail is the same as the group of those acting contrary (question 7; 45,5% ‘yes’ i 45,5% ‘no’), whereas a lot of them boost players’ confidence regardless the situation (question 8; 72,7% ‘yes’). according to the respondents they are eager to use motivational ‘pep talk’ addressed to individuals insufficiently stimulated (question 9; 81,8% ‘yes’), however, this also happens towards those optimally stimulated (question 10; 18,2% ‘yes’ and 63,6% ‘often’). it seems that surveyed coaches are highly aware that motivation means ‘psychological state contributing to the level of one’s involvement’ and that ‘it includes factors that cause, define and maintain behaviors heading towards certain direction’ (stoner, freeman, gilbert as cited in stosik, leśniewska 2012) although it is common among coaches (question 11; 81,8% ‘yes’) to address players individually to motivate them, they chose to communicate with the team as whole more often (question 12; 100% ‘yes’). motivation is also willingly executed through setting group goals (question 13; 90,9% ‘yes’), involving players into planning of tasks and goals (question 14; 81,8% ‘yes’) and jointly developing plan of trainings and tasks (question 15; 72,7% ‘yes’). external rewards are presented as external indicators of achieving goals by significant number of respondents (question 16; 63,6% ‘yes’), whereas only a few of them defines success in motivating athletes under the category of realization of personal goals (question 17; 36,4% ‘yes’). vast majority of coaches noticed differences in the power of impact of material and non-material incentives (question 18; 72,7% ‘yes’), however, when analyzing answers concerning superiority of material or non-material incentives, significant differences between used practices can be observed (question 19, question 20). statements referring to superiority of non-material incentives (question 20; 45,5% ‘yes’), over practices where material ones dominate (question 19; 9,1% ‘yes’) are worth noticing. the results suggest that coaches use wide variety of methods and techniques in order to motivate their subordinates. the respondents declare that they sometimes point out players mistakes to achieve the latter (question 21; 100% ‘often’). the answers are similar in case of talking with players failing to execute commends, raising voice and applying reward and punishment system (questions 23,24 and 28 72,7% ‘yes’). motivational techniques used less commonly or occasionally include: notifying well-performed actions (question 22; 63,6% ‘yes’, 36,6% often’) and using video recordings with game actions (question 25; 63,6% ‘yes’, 18,2% ‘no’; 18,2% ‘often’). interestingly two of the respondents never used any video recordings. all coaches declare to avoid treating players as mere selected elements of motivational impact on sport performance in professional volleyball teams 47 employees and state that they strive to get to know their subordinates as human beings (questions 26, 27; 0% ‘no’). furthermore, similar group of coaches described such behaviors as consistent or occasional part of their work. the respondents willingly referred to the reward and punishment system (question 28; 72,7% ‘yes’). the tool in the form of decalogue or code of honor was used in half of cases and the same number of respondents used it often (question 29; 45,5% ‘yes’, 45,5% ‘often’). data concerning extent of verbal motivation during matches and trainings are very ambiguous (questions 31 and 32) although, vague domination of such action during matches can be noticed. far more significant tendency appears in relation to dependence of intensity of verbal motivation on training period (question 32; 63,6% ‘yes’) with the most intense in preparatory period (question 33; 63,6% ‘yes’) and significantly less intense in starting and transient period (questions 34, 35). the results of the study reflect strong differentiation of the impact coaches have on used forms of material motivation (question 36) because all answers received similar amount of indication. it could, therefore, be presumed that coaches’ impact was significant if we take sum of positive answers – (‘yes’36% and ‘often’ 27,3%) into account, although it seems too far-reaching simplification. close and ambiguous structure of answers that might prove certain trend can be noticed in questions (questions 37 and 38) concerning coaches impact on particular tools of material motivation (provisions of contracts and allocation of bonuses). despite ambiguous responses, considering number of positive answers and these indicating partial influence, it can be stated that coaches have certain possibility to affect players’ performance using said tools. according to gathered responses it is difficult to determine definitely, whether the bonuses are actually dependant on game results, (question 39), or on personal involvement, (question 40), however, dependency on results has been indicated more often (54.5% ‘yes’ and 27.3% ‘often’). it is similarly difficult to find a tendency which might prove that certain solutions related to team bonuses are preferable (question 41). relatively large group of respondents uses tables based on which bonuses are calculated (question 42, 45.5% ‘yes’, 27.3% ‘often’), although significant group does not resort to this tool at all (27.3% ‘no’). answers indicating to relatively big extend that players are aware why they have been granted with bonuses (question 43; 72.7% ‘yes’), combined with answers to previous question, suggest other then said tables, ways of calculating bonuses. answers to questions referring to 7. element are similar in terms of monitoring effects of undertaken motivational actions (question 44) and talks with players concerning results of used motivation (question 46). the most numerous group of coaches declared to resort to such solutions occasionally (72.7% ‘often’). the coaches definitely seek efficient motivational means if the effects of current action proves unsatisfactory (question 45; 72.7% ‘yes’). it is immensely interesting what coaches stated on potential reflection of players motivation on game results (question 47). only one respondent definitely denied such statement. 48 tomasz seweryniak, agnieszka nowak, aneta stosik 4. discussion the aim of this study was to describe and analyze motivational methods used by coaches of top polish league of men’s volleyball. naglak (2001) and martens (2009) in their theories distinguished two groups of athletes: success-oriented and failure-oriented. not only have they divided players into said groups but they also paid particular attention to a completely different approach to each of them. the authors described the essence of separate approach to both categories as the representatives of each tend to interpret their actions, successes and failures in a totally contrasting way. the research showed that all coaches strived to recognize motivational types of players but some of them used equal amount of motivation for both groups and did not differentiate players based on motivational category. it might have been a consequence of using various incentives. coaches who motivated all players in the same way might have paid closer attention to other aspects such as: personality type and their intrinsic motivation. focusing on said elements they might have presumed that additional division into success-oriented and failure-oriented players would not be justified in that case. martens (2009) described how does a pep talk affect athlete’s stimulation. he insisted that only those stimulated less then desired should be motivated. although, in a discipline such as volley ball, higher level of stimulation is more beneficial, the players must not exceed it, as if they do their performance proves to be less efficient then in case of optimal level of stimulation (see also: czajkowski 2014). the results show that only two coaches did not use pep talk towards players who had already been optimally stimulated. seven of them did so sometimes and two of them always. it might be a consequence of coaches approaching their teams as a group. the talk before the game is addressed to a whole team rather than individuals and maybe therefore the coaches who wanted to underline the unity of a team and to save some time, addressed their pep talks to entire teams of players. it is likely that individuals who were optimally stimulated learned to ‘switch-off’ during said meetings, so not to get ‘put off stride’ or over-motivated. it is also likely that the coaches were not aware of a fact that some bed performance was not caused by unnecessary talk which putting players ‘off stride’ but their daily incapacity. it seems regretful that surveyed coaches do not appreciate the power and value of persuasion as specific impact tool. persuasion is a motivational mean that does not imply anything but through its component tools tries to change attitude and the way motivated person things. through this group of means both motivating and motivated parties try to reach the same goal desired by both of them. persuasion is based on mutual dialogue of motivating and motivated, consultation and commonly set goals (stosik, leśniewska 2012).there are two types of persuasion: a reasonable persuasion in a form of consultation , acceptance, negotiations, inspiration and coaching and an emotional persuasion appealing to the sphere of emotions. the latter appears in such forms as: convincing, solicitation or calling for. it is assumed that when comparing reasonable and emotional persuasion the first one proves to be less effective and to have less efficient motivational impact. selected elements of motivational impact on sport performance in professional volleyball teams 49 several researchers such as: stosik and morawski (2009), panfil (2000) and martens (2009) have underlined the meaning of setting team and personal goals. they state, that personal goals are related to team goals and that they identify with a team through acceptance and compatibility of personal and team goals. the main problem stems from measurement of personal value of a player through balance of wins and losses. as result one maintains self-confidence by deteriorating others self esteem. if the players see success as an achievement of personal goals that enables them to refrain from comparing themselves to others. when winning a game becomes less important than execution of personal goals, the players become far more motivated to train, which allows them to work on their personal achievement with the assistance of a coach. then contest is no longer recognized as a final effect but rather as a periodical test in the process of executing personal goals. the players do not assess themselves as failing or succeeding depending on game result but by estimating what abilities or actions they have learned. studies show that outstanding players concentrate mainly on their personal goals rather than on defeating others. when allowed to set their own goals – with the assistance of a coach who helps to keep them realisticthe players take responsibility for their personal progress. having a sense of control they take credit for successes and responsibility for failure. this is the first step into efficient motivation of an athlete. the survey confirm importance of setting personal and team goals. all coaches explicitly stated that they have set personal goals and made sure that they were adjusted to individual needs. moreover, ten of them have also set group goals and only one of them did so from time to time. none of the respondents rejected setting group goals for their team. the coaches have been well aware of the significance of involving players into planning, goal setting and how deeply it affects motivation and achievement. they have also confirmed that personal goals set for players allow to use their full potential so that they feel fulfilled once they have accomplished their goals. listwan (2006) draws attention to the meaning of control of efficiency of used incentives. it is necessary to check on a regular basis, whether motivation chose by coaches actually affects their players. as every team consists of several completely different individuals, each of them will need different motivational factors. if you want to develop and help develop your players you need to monitor effectiveness of certain incentives on player in question and be ready to choose another incentive as the ‘old one’ may not be efficient anymore. some of the answers to survey questions relating to monitoring of efficiency of motivation may raise concerns. only two respondents controlled effectiveness of motivation (seven of them did so sometimes) and only one of the coaches actually discussed with players the outcome of used motivation (eight respondents did so sometimes). why is it so rare that the coaches seek follow up from their subordinates? maybe because, based on their experience, they simply knew whether the players were actually motivated after receiving certain incentives. but it is also likely that the coaches lack tools allowing them to estimate efficiency of certain motivational actions. 50 tomasz seweryniak, agnieszka nowak, aneta stosik 5. conclusions 1. individual approach to players (element 1) combined with influencing a team as a whole (element 2) should be presumed positive and can be recommended a good practice. the study, however, showed significant differences in coaches’ actions that may be assessed as failure or, on the contrary, as adjusted to certain needs or circumstances. 2. subjective treatment of a team in the process of motivation is a common practice among respondents and so are specific goals (personal and group). nevertheless, it would certainly be valuable to use particularly defined success, referring to achieving individual mastery and personal commitment into team success, to bigger extent. 3. analysis of a range and frequency in which material and non-material incentives are used indicated superiority of a non-material motivation, whereas material one refers to actions undertaken during tournaments to very little extent. therefore, it is recommended as follows: objectively measured efficiency of sport actions and influence of players on the results of contests should be combined with financial incentives of different values. 4. declared variety of used methods and techniques creates favorable conditions for efficient motivation, however, consistent motivational systems organizing coaches’ actions and preventing from lack of coordination should clearly be build on these grounds. 5. the respondents differentiated motivational impact on players according to training period, which seems desirable. declared high intensity of verbal persuasion in preparatory period then restricted in starting and further in transient period is difficult to assess unambiguously. 6. limited influence of coaches on used forms of material motivation creates conditions hindering efficient motivation of athletes. it, therefore, seems to be desirable to unable coaches as direct superiors of professional players and main motivating party to become more influential in the process of creating material motivational systems. 7. infrequent monitoring of efficiency of motivation seems to be a mistake. it might be resulting from lack of convenient and uncomplicated measuring tools and, therefore, it is highly recommended to spread existing and to develop new techniques providing follow-up information on the effectiveness of coaches motivating actions. 8. one of the most interesting conclusions is this showing that coaches quite clearly relate game results to the level of players’ motivation, which indicates the necessity to further popularization and development of knowledge among sport coaches. summarizing, the efficiency of motivation is not only dependent on all kinds of incentives affecting particular players and the team as a whole, but also on verity of individuals included in the process. diversification among personalities, tempers, internalized cultural patterns, systems of values, perceptions and many other areas show that no such thing as universal or unified motivational system selected elements of motivational impact on sport performance in professional volleyball teams 51 exists. it is worth adding the concept of well known researchers – robert yerkes and john d. dodson who tried to explain efficiency of fulfilled tasks through the level of motivation and stimulation. it appeared that a human being gets best results when his or her level of stimulation remains optimum. if the level of motivation to perform certain task is to high or to low the outcome will automatically be deteriorated. it is therefore an important suggestion for sport coaches (sikorski 2004). primary objective of motivation is to identify such means and actions that appeal to imagination and desires of individual players. therefore, motivation is a process of interaction between two parties: motivating (coach) and motivated (player). in order to achieve efficiency of this mutual relation, the coach needs to know behavioral mechanisms, motivational methods and techniques as well as needs and expectations of his or her players. there is no other way to get efficient results, satisfying for whole team, then having a coach aware of needs, aspirations and motives of individual players. a policy of a sport coach is successful when the team achieves the optimum level of performance, while individual needs and expectations of each player are met, thus creating certain supportive and effective culture and team spirit. incentives should motivate players to commit and contribute effort for future results which are determined through mutual agreement between a coach and his player. according to reinforcement theory, rewarding positive behavior increases probability that it will continue in future, which proves beneficial for the motivating party. several factors originating from this group of tools are used to motivate both players and teams. references 1. armstrong, m., a handbook of human resource management practice, 10th ed., kogan and page, london, philadelphia, 2006. 2. cramer, d., and jackschath, b., fuβballpsychologie, 2nd ed., meyer & meyer verlag, aachen, 1998. 3. czajkowski, z., nauczanie techniki sportowej, centralny ośrodek sportu, warszawa, 2004. 4. franken, r. e. and brown, d. j., why do people like competition? the motivation for winning, putting forth effort, improving one's performance, performing well, being instrumental, and expressing forceful/aggressive behavior, personality and individual differences, 01/1995. 5. franken, r. e., human motivation, 6th edn., cengage learning, 2006. 6. géczi, g., vincze, g., koltai, m and bognár, j., hungary elite young team players’ coping, motivation and perceived climate measures, physical culture and sport. studies and research, 2009, 46(1), 229-242. 7. gillet, n., berjot, s., vallerand, r., amoura, c. and rosnet, e., examining the motivation-performance relationship in competitive sport: a clusteranalytic approach. international journal of sport psychology. 2012, 43, 79102. 8. gonzalez, r., becoming unstoppable: how to be an olympian in business and in life, aspen publishing, 2008. 9. griffin, r.w., management, 11th ed., cengage learning, mason, 2005. 52 tomasz seweryniak, agnieszka nowak, aneta stosik 10. historia, http://www.plps.pl/historia.html. access 03.11.2014. 11. karwiński, m., motywowanie sportowców do uzyskiwania wysokich wyników, https://www.akademiasiatkowki.com.pl/b/motywowaniesportowcow-do-uzyskiwania-wysokich-wynikow/0?r=163, 2005. access 25.10.2014. 12. listwan, t., ed., zarządzanie kadrami. warszawa: wydawnictwo c.h. beck, 2006. 13. łasiński, g., sprawność zarządzania organizacją sportową, wydawnictwo akademii wychowania fizycznego we wrocławiu, wrocław, 2003. 14. martens, r.: successful coaching, 3 rd edn., human kinetics, champaign, illinois, 2004. 15. maxwell, j.c., the 5 levels of leadership. proven steps to maximize your potential, center street, new york, 2011. 16. mesjasz, j., dylematy pomiaru efektywności zarządzania zasobami ludzkimi. in: antczak, z. and borkowska, s., eds., przyszłość zarządzania zasobami ludzkimi. dylematy i wyzwania, wydawnictwo difin , warszawa, s. 68-69, 2014. 17. murray, e.j., motywacja i uczucia, pwn, warszawa, 1968. 18. naglak, z., teoria zespołowej gry sportowej. kształcenie gracza, wydawnictwo akademii wychowania fizycznego we wrocławiu, wrocław, 2001. 19. obuchowski, k., galaktyka potrzeb. psychologia dążeń ludzkich, 2nd edn., zysk i s-ka wydawnictwo, poznań, 2000. 20. panfil, r., edukacja uzdolnionego gracza i zarządzanie zespołem sportowym, wydawnictwo akademii wychowania fizycznego we wrocławiu, wrocław, 2000. 21. panfil, r., zarządzanie produktem klubu sportowego, akademia umiejętności managment & coaching, wrocław, 2004. 22. puciato, d., efektywność narzędzi motywacyjnych, rozprawy naukowe awf we wrocławiu, 2013, 40(1), 110-117. 23. seweryniak, t., proces doboru kadr w klubie piłki siatkowej na przykładzie drużyny żeńskiej ks gwardia wrocław, in: eds., panfil, r. and paluszek, k., zarządzanie i kierowanie w grach zespołowych , wtn, wrocław, 2003, 69-76. 24. sikorski, cz., motywacja jako wymiana – modele relacji między pracownikami a organizacją, wydawnictwo difin, warszawa, 10-20, 2004. 25. stoner, j.a.f., freeman, r.e., and gilbert, d.r. jr., management, prentice hall , s. 427, 1995. 26. stosik a. and leśniewska, a., motywacja w nowoczesnym podejściu do zarządzania – wyzwania dla trenerów i coachów, in: kurzawski, k., ed., strzelectwo sportowe: nowoczesne rozwiązania szkoleniowe, z.9, wydawnictwo polski związek strzelectwa sportowego w warszawie and akademia wychowania fizycznego we wrocławiu, 2012, 59 – 61. 27. stosik, a., morawski, m., zarządzanie kapitałem ludzkim dla menedżerów w sporcie, wydawnictwo akademii wychowania fizycznego we wrocławiu, wrocław, 2009. selected elements of motivational impact on sport performance in professional volleyball teams 53 28. vallerand, r.j. and standage, m., motivation in sport and exercise groups: a self-determination theory perspective, in: beauchamp, m. r. and eys, m. a., eds., group dynamics advances in sport and exercise psychology, routledge, 2008, 259-278. 29. witkowski, k., cieśliński, w. and stefaniak, t., kierunki rozwoju przedsiębiorstw sportowych bariery wzrostu, in: ed. skalik, j., zmiana warunkiem sukcesu. przełamywanie barier rozwoju i wzrostu przedsiębiorstw. prace naukowe uniwersytetu ekonomicznego we wrocławiu, nr 219, uniwersytet ekonomiczny, wrocław 2011, 294-300. quality in sport 1 (3) 2017, s. 57-71, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 30 vii 2017, praca została przyjęta do druku 27 viii 2017 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2017.006 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/834065 57 jan kosendiak(1), ewelina ptak(2) (1) uniwersytet zielonogórski (2) akademia wychowania fizycznego we wrocławiu, katedra dydaktyki sportu, doktorantka wspomaganie psychologiczne jako element poprawy jakości procesu treningowego psychological support as a factor of the training process quality improvement streszczenie jednym z kierunków optymalizacji procesu treningowego mogą być działania wspomagające. wspomaganie dotyczy obydwóch składowych procesu treningowego tj. treningu jak i wypoczynku. wspomagając trening dążymy do zintensyfikowania obciążeń treningowych lub takiego ukierunkowania procesów adaptacyjnych, żeby były w jak największym stopniu zgodne z celami treningu. przeciwne cele przyświecają stosowaniu metod wspomagających mechanizmy wypoczynkowe. chodzi tu o przyspieszenie procesów regeneracji i odnowy. pojęciem tym będziemy określać wszystkie działania zmierzające do przywrócenia pełnej zdolności wysiłkowej zawodnika po pracy. wspomaganie psychologiczne procesu treningowego może być jednym ze sposobów minimalizacji zakłóceń treningowych, a co za tym idzie powinno być niezbędnym elementem kierowania procesem treningowym sportowców prezentujących najwyższy poziom światowy. aby przystąpić do usprawniania systemu wspomagania psychologicznego procesu treningowego, a co za tym idzie do poprawy jakości tego systemu konieczne jest dokonanie analizy sytuacji istniejącej. postanowiono więc zapytać członków polskiej ekipy olimpijskiej udającej się na igrzyska olimpijskie w rio de janeiro 2016’ o to, jakie sposoby relaksacji przed zawodami akceptują i stosują. świadomie ograniczono się do technik relaksacji przed startem, gdyż potraktowano te badania jako badania pilotażowe prowadzące do całościowej identyfikacji problemu. dlatego autorzy pracy formułowali jej cel, jako identyfikacja preferencji zachowań związanych z relaksacją przed startem członków kadry olimpijskiej. aby cel pracy zrealizować postawiono następujące pytania badawcze: • jakie sposoby relaksacji przed zawodami deklarują i akceptują badani olimpijczycy? • czy preferowane sposoby relaksacji przed startem można uznać za racjonalne, zaplanowane i świadomie realizowane? jako metodę badawczą wykorzystano wywiad pisemny z użyciem ankiety wypełnianej internetowo (on-line). badanie przeprowadzono przed igrzyskami olimpijskimi w rio de janeiro 2016’ wśród reprezentantów polski 58 jan kosendiak, ewelina ptak zakwalifikowanych do udziału w tych igrzyskach. ankieta składała się z metryczki i 10 pytań, na które respondenci odpowiadali wg skali: zdecydowanie nie zgadzam się, nie zgadzam się, nie mam zdania, zgadzam się i zdecydowanie zgadzam się. wypełnienie ankiety było dobrowolne i całkowicie anonimowe. w badaniach wzięło 54 uczestników io rio de janeiro 2016’, w tej liczbie 25 osób, to mężczyźni, a 29 osób – kobiety. spośród badanych 43 sportowców posiadało klasę sportową mm (mistrzowską międzynarodową), a pozostałych 11 klasę sportową m (mistrzowską). średni wiek badanych, to 27 lat i 5 miesięcy (min – 19 lat, max 38 lat), a staż treningowy średni 13 lat i 5 miesięcy (minimum 5 lat, maksimum 24 lata). w wyniku przeprowadzonych badań okazało się, że: • większość badanych olimpijczyków zna i stosuje trening wizualizacyjny jako sposób na relaksację przed startem • ponad 70% akceptuje i stosuje muzykę w relaksacji przedstartowej • badani olimpijczycy bardzo sobie cenią spotkania z przyjaciółmi przed startem • aż 70% badanych nie akceptuje i nie stosuje gier komputerowych • badani stosują również zabiegi fizjoterapeutyczne w celach relaksacyjnych • trzy osoby przyznały się do akceptowania alkoholu, jak środka relaksacji przez zawodami. generalnie preferowane zachowania sprawiają wrażenie zachowań przypadkowych, nieplanowanych i niekontrolowanych. postuluje się więc zatem, aby zarówno relaksacja przed zawodami, jak i każde działanie zaliczone do wspomagania psychologicznego było ściśle zaplanowane ze względu na realizowane cele treningowe, precyzyjnie realizowane w całym cyklu treningowym oraz kontrolowane, tak jak to się dzieje w przypadku obciążeń treningowych. słowa kluczowe: wspomaganie treningu; trening psychologiczny; optymalizacja procesu treningowego abstract supportive activities may be one of the ways of the training process optimization. support involves both components of the training process, i.e. training and rest. the training support is aimed at the training load increase or at such orientation of the adaptation processes to meet the training goals as closely as possible. the different aims lay behind the methods that support the rest mechanisms. it is about increasing the peace of the regeneration and recovery processes. this term describes all activities aimed at restoring the full exercise capacity of the athlete after work. the psychological support of the training process can be one of the ways to minimize training disturbances and it should therefore be an essential part of the training process management in case of the top ranked athletes. to improve the psychological support system of the training process and to improve the system quality, it is necessary to analyze the current situation. that’s why, authors of the paper decided to ask the members of the polish olympic team wspomaganie psychologiczne jako element poprawy jakości procesu treningowego 59 competed at the 2016 olympic games in rio de janeiro on types of relaxation techniques they accepted and used before the competition. the relaxation techniques were deliberately limited to the pre-start relaxation techniques as the study was treated as a pilot study dedicated to the problem identification. therefore, the authors of the paper formulated its aim, as the identification of the pre-start relaxation preferences of the olympic team members. the following research questions were formulated to meet the aim of the study: • what types of the pre-start relaxation techniques are declared and accepted by the olympians? • could the preferred pre-start relaxation techniques be considered rational, planned, and consciously implemented? a written interview with an online questionnaire was used as a research method. the study was conducted before the 2016 olympic games in rio de janeiro, among the representatives of poland qualified for the games. the questionnaire consisted of demographics and 10 questions answered by the respondents in accordance with the scale: strongly disagree, disagree, neither agree nor disagree, agree, and strongly agree. the survey was voluntary and completely anonymous. the study involved 54 participants of the 2016 olympic games in rio de janeiro. 25 of them were men, and 29 were women. the 43 athletes had the international champion title, while the remaining 11 athletic had the champion title. the average age of the respondents was 27 years and 5 months (min 19 years, max 38 years), and the training period amounted to 13 years and 5 months on average (minimum 5 years, maximum 24 years). the research results show the following: • most of the investigated olympians know and apply visualization training as a pre-start relaxation technique, • over 70% of them accept and apply music during pre-start relaxation, • the olympians are very appreciative of meeting friends before the start, • as many as 70% of respondents do not accept or use computer games, • the subjects use also physiotherapy as a relaxation technique, • three people admitted they accept alcohol as a pre-start relaxation technique. generally speaking, preferred behaviors seem to be accidental, unplanned, and uncontrolled. therefore, it is recommended that both the pre-start relaxation and all psychological support activities are strictly planned in accordance with executed training objectives, accurately implemented throughout the training cycle, and controlled, as in case of training loads. keywords: training support; psychological training; training process optimization 1. trening sportowy jako system przez system rozumiemy odpowiednio złożony zbiór lub układ obiektów tak powiązanych lub zrelatywizowanych że tworzą jedność lub całość i przez to wykazują nowe właściwości (morawski 1992). sens systemu tkwi w powtarzanym od czasów arystotelesa stwierdzeniu, że całość jest czymś więcej niż sumą części. 60 jan kosendiak, ewelina ptak myślenie systemowe podsuwa bowiem nowe koncepcje i punkty widzenia prowadząc do nieoczekiwanych rozwiązań. wkroczyło ono również do nauk o kulturze fizycznej i do teorii sportu. (kosendiak 2010). morawski (1992) stwierdził, że w dzisiejszych czasach podejście systemowe jest niejako obowiązujące, należy do „dobrego tonu”. bywa także, niestety, że jest nadużywane. nie każdy bowiem schemat blokowy, „kompleksowy” okazuje się przejawem myślenia systemowego. rys. 1. trening sportowy jako system proces treningowy można opisać jako system ze sprzężeniem zwrotnym, w którym wyróżniamy następujące elementy (patrz rys. 1): x – wejścia – jest to całokształt oddziaływań jakim poddawany jest zawodnik. jest to zmienna niezależna, a ściślej zbiór zmiennych niezależnych, czyli tych parametrów treningowych, których wartości mogą być skwantyfikowane (wyrażone liczbowo). w praktyce są to po prostu obciążenia treningowe. y – wyjścia – są to mierzalne skutki treningu (efekty treningowe), które przekładają się na wynik sportowy. f – operator – jest to funkcja charakteryzująca właściwości procesu treningowego – opisuje ona model zależności efektów treningowych od obciążeń treningowych. z – są to te oddziaływania otoczenia które wpływają na efekt treningowy (y), na które trener i zawodnik nie mają wpływu. z≡{z`;z"} możemy je podzielić na oddziaływania negatywne, czyli zakłócenia (z') oraz oddziaływania pozytywne, czyli wzmocnienia (z"), y* jest to zbiór skwantyfikowanych parametrów wyznaczających cele działania systemu. różnica pomiędzy efektem treningowym, a celem ε = │y-y*│ stanowi dodatkową informację wejściową, co jest wyrażone na rys.1 pod postacią pętli sprzężenia zwrotnego. (kosendiak 2010) y= f(x, z, ε) kierowanie procesem treningowym każdego sportowca polega na rozwiązywaniu szeregu zadań optymalizacyjnych. optymalizacja jest to wybór rozwiązania najlepszego z możliwych. aby sformułować zadanie optymalizacji należy określić funkcję celu, czyli kryterium optymalizacji, oraz zbiór ograniczeń. (naglak, kosendiak 1978). rozwiązanie najlepiej spełniające kryterium będzie wspomaganie psychologiczne jako element poprawy jakości procesu treningowego 61 rozwiązaniem najlepszym, a jeżeli mieści się w ograniczeniach stanie się rozwiązaniem optymalnym. ryguła (2000) pisze, że optymalizacja zajmuje się poszukiwaniem i wyznaczaniem decyzji optymalnych. decyzje optymalne muszą być decyzjami dopuszczalnymi tzn. spełniającymi warunki ograniczające (np. sytuacja finansowa, aktualny stan zdrowia, możliwości wydolnościowe trenowanego, dostępność obiektów sportowych, środków treningowych itp.) (ryguła 2000). z drugiej strony decyzje optymalne to takie, które w możliwie najlepszy sposób spełniają kryterium optymalizacji. różne kryteria optymalizacji realizowane są na różnych etapach procesu treningowego. trenerzy próbują znaleźć odpowiedzi na następujące pytania: • jak optymalnie formułować cele treningowe? • w jaki sposób stosowane obciążenia treningowe przekładają się na efekty treningowe, a co za tym idzie na wyniki sportowe|? • jakie obciążenia treningowe należy zrealizować (w zakresie objętości i intensywności, a także w zakresie doboru środków treningowych i ćwiczeń), aby osiągnąć w zadanym czasie cele treningowe? • czy i w jaki sposób można prognozować wartości efektów treningowych (wyników sportowych) na podstawie znajomości zrealizowanego obciążenia treningowego? • w jaki sposób minimalizować zakłócenia wpływające na jakość procesu treningowego? to ostatnie pytanie ma szczególne znaczenie w kierowaniu procesem treningowym sportowców reprezentujących najwyższy poziom światowy. rys. 2. cel kierowania procesem treningowym na etapie mistrzowskim identyfikowanie i minimalizowanie wpływów otoczenia (patrz rys. 2.) jest we współczesnym sporcie kluczowym problem dotyczącym przygotowania sportowca do najważniejszych zawodów sportowych. (kosendiak 2010). poziom czołówki światowej w większości dyscyplin i konkurencji sportowych jest tak wyrównany, że o sukcesie decydują w dużej mierze czynniki poza treningowe. na tym poziomie zawodnicy są poddani jednakowemu przygotowaniu, dysponują jednakowym najlepszym sprzętem sportowym, korzystają z tych samych ośrodków przygotowania klimatycznego oraz wykorzystują to samo dozwolone wspomaganie. o sukcesie decyduje więc tzw. „dyspozycja dnia”. dlatego zidentyfikowanie i wyeliminowanie zakłóceń (z’) lub zidentyfikowanie i wprowadzenie wzmocnień 62 jan kosendiak, ewelina ptak (z”) może się okazać najskuteczniejszą drogą do realizacji zamierzeń i celów. można ten cel osiągnąć poprzez, między innymi, zaprojektowanie działań logistycznych i wspomagających, których celem jest zapewnienie zewnętrznych warunków realizacji celów treningowych (patrz rys. 3.) (kosendiak 2010). jednym z elementów takiego postępowania może być wspomaganie psychologiczne. rys. 3. działania prowadzące do optymalizowania procesu treningowego na etapie mistrzowskim 2. wspomaganie procesu treningowego proces treningowy (naglak 1987) jest to planowy modyfikowany regularnie realizowany proces pedagogiczny, którego istotą jest wywołanie u sportowca zmian postaw, wiedzy, umiejętności i cech uwarunkowanych przyjętymi celami. proces treningowy składa się z dwóch nierozłącznych części: (kosendiak, barszowski 2005) • wysiłek czyli oddziaływanie na organizm wybranymi bodźcami obciążeniami treningowymi, wywołującymi zmiany zmęczeniowe ukierunkowującymi adaptację, zmęczenie rozumiane jest jako czasowa niezdolność do wykonania określonej pracy fizycznej lub umysłowej, w sporcie może to być również konieczność skrócenia czasu pracy przy zachowaniu jej intensywności lub obniżenie jej intensywności przy zachowaniu stałego czasu. w wyniku zmęczenia pogarsza się sprawność wykonywanych czynności, maleje skuteczność działania, zwiększ się ilość błędów. • wypoczynek czyli przywracanie sprawności funkcjonalnej wszystkich narządów i układów na wyższym poziomie adaptacji. wypoczynek w procesie treningowym możemy scharakteryzować czasem niezbędnym do osiągnięcia gotowości do realizacji kolejnego obciążenia treningowego. czas potrzebny do pełnego wypoczynku zależy w głównej mierze od zmian zmęczeniowych będących wynikiem obciążeń treningowych oraz przebiegu wypoczynku. wspomaganie psychologiczne jako element poprawy jakości procesu treningowego 63 jednym z kierunków optymalizacji procesu treningowego mogą być działania wspomagające. wspomaganie dotyczy obydwóch składowych procesu treningowego tj. treningu jak i wypoczynku. (patrz: rys. 4) (kosendiak 2004). wspomaganie organizmu w fazie działania bodźców treningowych wspomaganie procesów restytucyjnych wysiłek wypoczynek wspomaganie procesu treningowego proces treningowy rys. 4. rola wspomagania w procesie treningowym we wspomaganiu treningu dążymy do zintensyfikowania obciążeń treningowych lub takiego ukierunkowania procesów adaptacyjnych, żeby były w jak największym stopniu zgodne z celami treningu, np. adaptacja do wysokiej temperatury otoczenia, dużej wilgotności, hipoksji, zimna. przeciwne cele przyświecają stosowaniu metod wspomagających mechanizmy wypoczynkowe. chodzi tu o przyspieszenie procesów regeneracji i odnowy. pojęciem tym będziemy określać wszystkie działania zmierzające do przywrócenia pełnej zdolności wysiłkowej zawodnika po pracy. będą to zarówno działania wspomagające przywracające sprawność funkcjonalną poszczególnych układów czy ich części poprzez usuwanie metabolitów wysiłkowych, uzupełnianie niezbędnych substancji energetycznych, jak i zapobieganie urazom przeciążeniowym. 3. wspomaganie psychologiczne wspomaganie psychologiczne procesu treningowego może być jednym ze sposobów minimalizacji zakłóceń treningowych, a co za tym idzie powinno być niezbędnym elementem kierowania procesem treningowym sportowców prezentujących najwyższy poziom światowy. jak wspomniano wcześniej na tym poziomie trudne jest optymalizowanie treningu poprzez odpowiedni dobór obciążeń treningowych, gdyż, aby osiągnąć poziom elity, sportowiec już wcześniej musiał stosować optymalne obciążenia. należy wiec poszukiwać nowych rozwiązań, a do takich należy optymalizowanie procesu treningu psychologicznego. 64 jan kosendiak, ewelina ptak we współczesnym piśmiennictwie nie brak prac głęboko uzasadniających stosowanie wspomagania psychologicznego w procesie przygotowania sportowców do dużych imprez sportowych. w wielu krajach wypracowano kompleksowe systemy wspomagania psychologicznego, a narodowe komitety olimpijskie zatrudniają sztaby psychologów, aby w pełny, kompleksowy sposób wspomóc sportowców rywalizujących na najwyższym światowym poziomie. przykładem jest praca haberla i petersona (2006), której autorzy prezentują konkretne wyzwania, którym powinni sprostać psychologowie zatrudnieni przez amerykański komitet olimpijski. autorzy zwracają uwagę na to, że wprawdzie wspomaganie dotyczy różnych grup sportowców, w różnych dyscyplinach sportowych (indywidualnych i zespołowych), to jednak psychologowie powinni mieć świadomość, że każdorazowo rozwiązują zadania unikalne, jednostkowe. z kolei pineschi i di pietro (2013) opisują metody i techniki relaksacji i innego wspomagania psychologicznego, które mogą być stosowane w ramach wsparcia oferowanego obecnie przez psychologów w dziale nauki sportowej brazylijskiego komitetu olimpijskiego. metody psychofizjologiczne opisane tutaj są wykorzystywane do treningu psychicznego elitarnych sportowców w celu wspomagania ich w zarządzaniu lękami i regulacji pobudzenia. autorzy również zwracają uwagę na konieczność rozwiązań całościowych, kompleksowych. jeśli chodzi o środki i techniki możliwe do zastosowania w treningu psychologicznym, to istnieje niezwykle bogate piśmiennictwo na tren temat. przykładowo pozytywne wyniki daje znana i powszechnie stosowana metoda treningu relaksacji progresywnej jacobsona. kolejnym dowodem na jej skuteczność jest praca jithendry i shahina (2014), którzy dokonali badan z udziałem młodych graczy w krykieta. pojawiają się ciągle nowe metody (lub ich modyfikacje). na przykład mikicin i kowalczyk (2015) stwierdzili, że łączenie relaksacji audiowizualnej z autogenicznymi ćwiczeniami znacząco poprawia zdolność sportowca do przedłużonego wysiłku umysłowego. ciekawe są wyniki badań dotyczące wykorzystania muzyki w psychologicznym wspomaganiu treningu. bishop (2010) twierdzi, że strategia słuchania muzyki emocjonalnej z szybkim tempem, zagranej z dużym natężeniem (głośno), prawdopodobnie zwiększy subiektywne pobudzenie i ma pozytywny wpływ na reaktywność. z kolei khazdozi i wsp. (2017) twierdzą, że odtwarzanie muzyki nie ma istotnego wpływu na motywację sportowców, podczas gdy ich nastrój może ulec znacznej zmianie poprzez słuchanie muzyki w czasie „rozgrzewki”. almeida i wsp. (2014) zajęli się z kolei problem opieki psychologicznej zawodnika, który znalazł się w sytuacji trudnej związanej z odniesieniem urazu. zdaniem szwedzkiego eksperta od spraw treningu mentalnego w sporcie, l.-e unestahla (1983) do pełnej automatyzacji reakcji psychicznych w sytuacjach startowych dochodzi dopiero po około trzech latach regularnego stosowania ćwiczeń. oznacza to, że wspomaganie psychologiczne powinno być działaniem długotrwałym, ściśle zaplanowanym i odniesionym do obciążeń treningowych realizowanych w kolejnych cyklach treningowych. model takiego rozwiązania zaproponowali krawczyński i nowicki (2004) inspirując się pomysłami unestahla (1983). wspomaganie psychologiczne jako element poprawy jakości procesu treningowego 65 tab. 1. stosowanie środków przygotowania psychologicznego w ramach periodyzacji procesu treningowego okresy treningowe ćwiczenia (środki) przygotowania psychologicznego okres przygotowawczy: w formie ćwiczeń grupowych lub indywidualnych: 1. podokres przygotowania ogólnego trening relaksacyjny podstawowy trening koncentracji uwagi podstawowy trening wyobrażeniowy 2. podokres przygotowania ukierunkowanego trening specyficznej koncentracji uwagi trening ideomotoryczny trening relaksacyjno-wypoczynkowy 3. podokres przygotowania specjalnego w formie ćwiczeń indywidualnych: wyobrażeniowe odtwarzanie najlepszego startu utrwalanie rutyny przedstartowej trening relaksacyjno-wypoczynkowy okres startowy w formie ćwiczeń indywidualnych 1. podokres stabilizacji formy wyobrażeniowe odtwarzanie planów startowych trening relaksacyjno-wypoczynkowy 2. podokres startowy wyobrażeniowe odtwarzanie planów startowych wyobrażeniowe odtwarzanie sytuacji kryzysowych i skutecznej interwencji wprowadzanie ewentualnych korekt do programu źródło: za: krawczyński, nowicki (red.) 2004, (inspiracja: unestahl 1983). należy zauważyć, że obciążenie treningowe oddziałuje zarówno na sferę fizyczną jak i psychiczną sportowca. tak więc zasadne jest stosowanie wspomagania psychologicznego zarówno w fazie wysiłkowej jak i w fazie wypoczynku. (zgodnie z założeniami zaprezentowanymi na rys. 4.) autorzy są zdania, że wspomaganie psychologiczne może przyjąć następujące sposoby i formy: wspomaganie psychologiczne w fazie wysiłkowej: • techniki oddechowe, • trening koncentracji uwagi, • trening wyobrażeniowy, • rutyna przedstartowa, • trening symulacyjny (sytuacje startowe), • kontrola emocji (sposoby pobudzania i wyciszania się), • metody motywacyjne wspomaganie psychologiczne w fazie wypoczynkowej: 66 jan kosendiak, ewelina ptak • techniki oddechowe, • trening relaksacyjny, • trening progresywny jacobsona, • trening autogenny, • trening wyobrażeniowy, • autohipnoza, • medytacje 4. cel pracy pytania badawcze metoda i materiał badawczy aby przystąpić do usprawniania systemu wspomagania psychologicznego procesu treningowego, a co za tym idzie do poprawy jakości tego systemu konieczne jest dokonanie analizy sytuacji istniejącej. postanowiono więc zapytać członków polskiej ekipy olimpijskiej udającej się na igrzyska olimpijskie w rio de janeiro 2016’ o to jakie sposoby relaksacji przed zawodami akceptują i stosują. świadomie ograniczono się do technik relaksacji przed startem, gdyż potraktowano te badania, jako badania pilotażowe prowadzące do całościowej identyfikacji problemu. dlatego autorzy pracy formułowali jej cel, jako identyfikacja preferencji zachowań związanych z relaksacją przed startem członków kadry olimpijskiej. aby cel pracy zrealizować postawiono następujące pytania badawcze: • jakie sposoby relaksacji przed zawodami deklarują i kaceptują badani olimpijczycy? • czy preferowane sposoby relaksacji przed startem można uznać za racjonalne, zaplanowane i świadomie realizowane? jako metodę badawczą wykorzystano wywiad pisemny z użyciem ankiety wypełnianej internetowo (on-line). badanie przeprowadzono przed igrzyskami olimpijskimi w rio de janeiro 2016’ wśród reprezentantów polski zakwalifikowanych do udziału w tych igrzyskach. ankieta składała się z metryczki i 10 pytań, na które respondenci odpowiadali wg skali: zdecydowanie nie zgadzam się, nie zgadzam się, nie mam zdania, zgadzam się i zdecydowanie zgadzam się. wypełnienie ankiety było dobrowolne i całkowicie anonimowe. w badaniach wzięło 54 uczestników io rio de janeiro 2016’, w tej liczbie 25 osób, to mężczyźni, a 29 osób – kobiety. w analizie wyników nie badano różnić pomiędzy płciami. spośród badanych 43 sportowców posiadało klasę sportową mm (mistrzowską międzynarodową), a pozostałych 11 klasę sportową m (mistrzowską). średni wiek badanych, to 27 lat i 5 miesięcy (min – 19 lat, max 38 lat), a staż treningowy średni 13 lat i 5 miesięcy (minimum 5 lat, maksimum 24 lata). 5. wyniki i ich analiza wyniki przeprowadzonych badań przedstawiono graficznie na rysunkach rys.5.-rys.12. wspomaganie psychologiczne jako element poprawy jakości procesu treningowego 67 okazało się, ze większość badanych olimpijczyków zna i stosuje trening wizualizacyjny jako sposób na relaksację przed startem. (rys. 5.). nie zawsze jednak jest to działanie celowe, gdyż trening wyobrażeniowy jest jednak sposobem kształtowanie sprawności specjalnej sportowca i powinien być raczej elementem treningu, a nie sposobem na relaksację. rys. 5. stosowanie treningu wizualizacyjnego jako sposób relaksacji przed zawodami w deklaracjach badanych polskich olimpijczyków ponad 70% akceptuje i stosuje muzykę w relaksacji przedstartowej, (patrz: rys. 6.), ale jak wspomniano wcześniej nie każda muzyka się do tego nadaje. bardzo ważny jest dobór nastroju, tempa, harmonii, melodyki a nawet siły głosu (natężenia dźwięków), gdyż efekty słuchania muzyki mogą być bardzo różne. (khazdozi i wsp.2017, bishop 2010). rys. 6. słuchanie muzyki jako sposób relaksacji przed zawodami w deklaracjach badanych polskich olimpijczyków wydaje się, że podobne zastrzeżenia można mieć też do czytania książek, jako metody relaksacji (rys. 7.), ale jest to tylko przypuszczenie, a istotne jest to, ze jest to metoda stosowana i akceptowana przez badanych. olimpijczycy bardzo sobie cenią spotkania z przyjaciółmi przed startem (rys.8.), ale przecież ta metoda relaksacji z reguły nie jest możliwa do realizacji, chyba, że zawody odbywają się w miejscu zamieszkania. wydaje się, ze zawodnik pozbawiony tej ulubionej metody relaksacji na zawodach w odległych krajach, w sytuacjach, gdy liczebność ekipy startującej jest niewielka może mieć powody do frustracji i wówczas ten sposób 2% 11% 8% 55% 25% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% zdecydowanie nie zgadzam się nie zgadzam się nie mam zdania zgadzam się zdecydowanie zgadzam się 6% 9% 13% 30% 42% 0% 20% 40% 60% zdecydowanie nie zgadzam się nie zgadzam się nie mam zdania zgadzam się zdecydowanie zgadzam się 68 jan kosendiak, ewelina ptak relaksacji może się okazać zupełnie nieskuteczny. aż 70% badanych nie akceptuje i nie stosuje gier komputerowych (rys. 9.), co jest wynikiem bardzo pozytywnym. rywalizacja w świecie wirtualnym nie może sprzyjać koncentracji i relaksacji przed startem. rys. 7. czytanie książek jako sposób relaksacji przed zawodami w deklaracjach badanych polskich olimpijczyków rys. 8. spotkania z przyjaciółmi jako sposób relaksacji przed zawodami w deklaracjach badanych polskich olimpijczyków rys. 9. gry komputerowe jako sposób relaksacji przed zawodami w deklaracjach badanych polskich olimpijczyków 6% 15% 26% 35% 19% 0% 20% 40% zdecydowanie nie zgadzam się nie zgadzam się nie mam zdania zgadzam się zdecydowanie zgadzam się 4% 13% 20% 43% 20% 0% 10% 20% 30% 40% 50% zdecydowanie nie zgadzam się nie zgadzam się nie mam zdania zgadzam się zdecydowanie zgadzam się 35% 35% 15% 13% 2% 0% 10% 20% 30% 40% zdecydowanie nie zgadzam się nie zgadzam się nie mam zdania zgadzam się zdecydowanie zgadzam się wspomaganie psychologiczne jako element poprawy jakości procesu treningowego 69 o wysokiej świadomości respondentów świadczy odpowiedź na pytanie o stosowanie alkoholu jako środka „relaksującego” (rys. 10.). większość sportowców odrzuca ten sposób, niemniej kilka osób akceptuje, co jest niepokojące, gdyż wynik w tym zakresie powinien być zupełnie jednoznaczny. wyjście do kawiarni/restauracji (patrz rys. 11.) jest raczej akceptowane natomiast nie wiadomo jaki może to mieć związek z koniecznością stosowania odpowiedniej diety, dlatego odpowiedzi na to pytanie należy interpretować podobnie jak odpowiedz na pytanie o kontakty ze znajomymi. wreszcie zapytano o problem stosowanie środków z zakresy fizjoterapii. (rys. 12.). przyjęło się w niektórych dyscyplinach sportu (np. w boksie), że fizjoterapeuta jest jednocześnie „pełniącym rolę” psychologa. w trakcie masażu i innych czynności istnieje możliwość szczerej wymiany zdań z terapeutą. jednak najprawdopodobniej nie każdy z nich posiada odpowiednia wiedzę i umiejętności, a także niektóre zabiegi fizykoterapeutyczne nie są możliwe do zastosowania przed zawodami i dlatego odpowiedzi na to pytanie są bardzo zróżnicowane. rys. 10. picie alkoholu jako sposób relaksacji przed zawodami w deklaracjach badanych polskich olimpijczyków rys. 11. wyjście do kawiarni/restauracji jako sposób relaksacji przed zawodami w deklaracjach badanych polskich olimpijczyków 63% 20% 11% 4% 2% 0% 20% 40% 60% 80% zdecydowanie nie zgadzam się nie zgadzam się nie mam zdania zgadzam się zdecydowanie zgadzam się 7% 22% 24% 41% 6% 0% 10% 20% 30% 40% 50% zdecydowanie nie zgadzam się nie zgadzam się nie mam zdania zgadzam się zdecydowanie zgadzam się 70 jan kosendiak, ewelina ptak rys. 12. korzystanie z usług fizjoterapeuty jako sposób relaksacji przed zawodami w deklaracjach badanych polskich olimpijczyków 6. podsumowanie wśród preferowanych sposobów na relaksację ważne miejsce zajmują racjonalne z punktu widzenia psychologicznego zachowania, takie jak trening wizualizacyjny, czytanie książek, słuchanie muzyki (jakiej?) czy unikanie gier komputerowych. wątpliwości budzą takie preferencje, jak spotkania z przyjaciółmi, czy wyjścia do kawiarni jako sposoby na „profesjonalną” relaksację. negatywne zaskoczenie budzi fakt stosowania alkoholu przez 3 badane osoby. generalnie preferowane zachowania sprawiają wrażenie zachowań przypadkowych, nieplanowanych i niekontrolowanych. dla usprawnienia wspomagania psychologicznego niezbędne jest zrealizowanie następującego postulatu: zarówno relaksacja przed zawodami, jak i każde działanie zaliczone do wspomagania psychologicznego powinno być ściśle zaplanowane ze względu na realizowane cele treningowe, precyzyjnie realizowane w całym cyklu treningowym oraz kontrolowane, tak jak to się dzieje w przypadku obciążeń treningowych. może to prowadzić do minimalizacji zakłóceń występujących w treningu, a co za tym idzie do poprawy jakości procesu treningowego. literatura 1. almeida p.l., olmedilla a., rubio, v.j., palou p. (2014) psychology in the realm of sport injury: what it is all about. revista de psicología del deporte 2014. vol. 23, núm. 2, pp. 395-400 issn: 1132-239x issne: 1988-563. 2. bishop d., (2010) ‘boom boom how’: optimising performance with music. sport & exercise psychology review, vol. 6 no.1 pp. 35-47 © the british psychological society. 3. elsborg p., diment g.m. , elbe a-m. (2013) sport psychology consultants’ perceptions of their challenges at the london 2012 olympic games. the sport psychologist, 2015, 29, 183 -195 © 2015 human kinetics, http://dx.doi.org/10.1123/tsp.2013-0105. 4. haberl p., peterson k., (2006) olympic-size ethical dilemmas: issues and challenges for sport psychology consultants on the road and at the olympic 13% 30% 17% 33% 7% 0% 10% 20% 30% 40% zdecydowanie nie zgadzam się nie zgadzam się nie mam zdania zgadzam się zdecydowanie zgadzam się wspomaganie psychologiczne jako element poprawy jakości procesu treningowego 71 games. ethics & behavior, 16(1), 25–40 copyright © 2006, lawrence erlbaum associates, inc. 5. jithendra v. s., shahin a. (2014) effect of jacobson’sdeep muscle relaxationship of uder-18 cricketeres. international journal of sports sciences and fitness, volume 4(1), 2014, pp. 82-88. 6. khazdozi, g., bahari, s., & ashayeri, h. (2017). effects of warming up with music on moods and training motivation among athletes. journal of history culture and art research, 6(1), 169-174. doi:http://dx.doi.org/10.7596/taksad.v6i1.713. 7. kosendiak j. (2004) wykłady z teorii sportu dla studentów akademii wychowania fizycznego. wrocław : bk wydawnictwo. 8. kosendiak j. (2010) systemowe podstawy optymalizacji procesu treningu, sport wyczynowy, 2010a; r.48; nr 1; s.49-54. 9. kosendiak j., barszowski p. (2005) nowoczesne wspomaganie farmakologiczne procesu treningowego i jego wpływ na zdrowie młodych sportowców. w:modelowe rozwiązania treningu w szkoleniu młodzieży uzdolnionej sportowo / pod red. dariusza śledziewskiego, anny kuder, krzysztofa perkowskiego. warszawa : polskie towarzystwo naukowe kultury fizycznej, 2005, s.172-186. 10. krawczyński m., nowicki d. (2004) psychologia sportu w treningu dzieci i młodzieży. centralny ośrodek sportu, wydawnictwo. warszawa 2004, wyd. 1. 11. mikicin m., kowalczyk m. (2015) audio-visual and autogenic relaxation alter amplitude of alpha eeg band, causing improvements in mental work performance in athletes. appl psychophysiol biofeedback (2015) 40:219–227 doi 10.1007/s10484-015-9290-0. 12. morawski j, m. (1992). dominanty ujęć systemowych. w: morawski j. (red.) współczesne problemy metodologii badań w kulturze fizycznej. wydawnictwo awf warszawa. 13. naglak z. kosendiak j.(1978). optymalizacja treningu sportowego podstawą rozwoju mistrzostwa sportowego. sport wyczynowy, 9, s. 44-48. 14. naglak z. (1987) społeczne i metodyczne aspekty sportu klasyfikowanego. awf wrocław. 15. pineschi g., di pietro a. (2013) anxiety management through psychophysiological techniques: relaxation and psyching-up in sport. journal of sport psychology in action, 4:181–190, 2013 copyright © association for applied sport psychology issn: 2152-0704 print / 2152-0712 online doi: 10.1080/21520704.2013.820247. 16. ryguła i. (2000). narzędzia analizy systemowej treningu sportowego. akademia wychowania fizycznego, katowice. 17. uneståhl, l-e: (ed.): the mental aspect of gymnastics. örebro, sweden: veje publishing, 1983. 32 quality in sport 3 (2) 2016, s. 32-42, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 29 ii 2016, praca została przyjęta do druku 25 v 2016 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2016.017 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/735275 marcin karwiński 1 katedra zarządzania kapitałem ludzkim, uniwersytet ekonomiczny w krakowie długość zatrudnienia trenera ekstraklasy i jej wpływ na wyniki sportowe employment duration of polish ekstraklasa managers, and its impact on organizations sport success streszczenie zespół sportowy, będący integralną częścią klubu sportowego, jest kluczowym elementem budowania sukcesu sportowego organizacji, który jest decydujący w ocenie jej efektywności. odpowiedzialność za zarządzanie tym zespołem jest w dużej mierze domeną głównego trenera, będącego jednocześnie szefem sztabu szkoleniowego, odpowiedzialnego za kompleksowe przygotowanie drużyny sportowej do zawodów. w obliczu dużej fluktuacji w zatrudnieniu trenerów w polskiej ekstraklasie piłkarskiej, autor uważa że warto przyjrzeć się wpływowi zmian trenerów na wyniki, a także zastanowić się nad przyczynami i zasadnością tym zmianom. w tym celu analizie poddane zostaną dane statystyczne (dotyczące wyników klubów), a także dane jakościowe związane z przyczynami zwolnień trenerów. w toku analizy istniejących danych autor stawia sobie za cel znalezienie zależności, lub jej braku pomiędzy zmianą na stanowisku trenera w krótkim i długim okresie. celem autora jest również identyfikacja czynników wpływających na zmiany na stanowisku trenera, oraz skuteczność tych działań (nie tylko w odniesieniu do wyników stricte sportowych). zebrane wyniki pozwolą również na analizę porównawczą poszczególnych klubów ekstraklasy i ich wyników, w odniesieniu do stabilności zatrudnienia. autor zakłada skupienie się na latach 2005 – 2015, uznając że dziesięcioletni okres jest wystarczającą podstawą do wyciągania wniosków. łącząc wyniki uzyskane w wyniku analizy danych z wiedzą z zakresu zarządzania, wystąpienie będzie głosem w dyskusji o istotności stabilności zatrudnienia trenerów. tekst będzie kontynuacją i rozwinięciem wątku podjętego przez autora wcześniej, w ramach konferencji o dysfunkcjach i patologiach w zarządzaniu. zagadnienie stabilności zatrudnienia na stanowisku trenera jest często dyskutowane w kręgach sportowych, jednak w odczuciu autora brakuje obiektywnego podejścia, z uwagi na częste emocje towarzyszące zmianom. w ramach wystąpienia, autor ma również na celu wykazanie podobieństw w długości zatrudnienia trenerów w polsce i w najsilniejszych ligach w europie. słowa kluczowe: piłka nożna, sport, zarządzanie, zarządzanie sportem, zarządzanie zespołem sportowym, trener 1 dr marcin karwiński, e-mail: karwinsm@uek.krakow.pl długość zatrudnienia trenera ekstraklasy i jej wpływ na wyniki sportowe 33 abstract sports team as a integral part of the organization, plays an important part in building its success and its effectiveness impacts the perception of the whole organization. proper team management plays a key role in building sports success, which leads to a conclusion that a position of a manager in football is a position of a high importance. the duration of the employment on that position varies and often is shorter than a year. that raises a question about the impact of manager’s employment stability on sports team’s performance. the author compared the duration of manager’s employment in polish ekstraklasa teams over last eleven seasons with the performance of the teams, that comparison led to a conclusion that there is no evident connection between the two, but it can be observed that higher stability often leads to better results. the research is going to be widened and continued to achieve deeper insight on the problem. keywords: football, sport, management, sports management, team management, coach 1. wprowadzenie profesjonalny klub sportowy w dzisiejszej rzeczywistości gospodarczej przypomina inne przedsiębiorstwa funkcjonujące na rynku, jednak nadal pozostaje unikalny w wielu elementach. na użytek niniejszego tekstu warto zwrócić uwagę na strukturę klubu oraz cele jego działalności, jako ze te dwa elementy istotne będą dla omawianego problemu długości zatrudnienia trenerów w ekstraklasowym klubie piłkarskim w polsce. te elementy są jednymi z kluczowych aspektów decydujących o unikalności organizacji sportowych, a także determinują potrzebę bardzo specyficznego podejścia do zarządzania nimi. autor chciałby jednak zwrócić uwagę na fakt że w obecnej rzeczywistości gospodarczej i zmianach w profesjonalnym sporcie, zarządzanie organizacją sportową coraz częściej wymaga podobnych rozwiązań jak te stosowane w innych gałęziach gospodarki, przy zachowaniu pewnej odrębności i unikalności. kluczowym zagadnieniem poruszanym w ramach niniejszego tekstu jest długość zatrudnienia trenerów w ekstraklasowych drużynach piłkarskich i jej wpływ na wyniki sportowe. artykuł ten ma charakter eksploracyjny, autor skupia się na rozpoznaniu potencjalnych źródeł, a także przedstawieniu wstępnych wniosków, wskazując dalsze kierunki badań tego istotnego zagadnienia. celem głównym rozważań jest rozpoznanie kluczowych aspektów rozpatrywanego zagadnienia, poprzez przedstawienie podstawowych danych dotyczących długości zatrudnienia trenerów, a także zwrócenie uwagi na pierwsze potencjalne wnioski. interesującym jest przeanalizowanie wybranych przypadków klubów i trenerów, pod kątem wyników przez nie osiąganych które bezpośrednio poprzedzały zmianę szkoleniowca, a także osiągane po tej zmianie. 34 marcin karwiński 2. rola trenera w klubie piłkarskim należy zwrócić uwagę że temat stabilności zatrudnienia trenerów, a także wpływu zmiany szkoleniowca na wyniki jest szeroko omawianym, a także komentowanym w środowisku sportowym, nie istnieje jednak jednoznaczny konsensus w kontekście wpływu rotacji na tym kluczowym stanowisku dla wyników drużyny, warto też zawrócić uwagę na fakt, że niejednokrotnie zasadnym jest traktowanie trenera jako lidera większego zespołu – sztabu szkoleniowego, który podąża za nim do kolejnych miejsc pracy. rolą trenera w nowoczesnym, profesjonalnym klubie piłkarskim jest zapewnienie właściwych warunków rozwoju i pracy dla zespołu sportowego, będącego najważniejszą częścią pionu sportowego organizacji. w polskiej rzeczywistości, będącej podstawą niniejszego artykułu, trenerzy są odpowiedzialni przede wszystkim za kwestie stricte sportowe czyli opracowanie i przeprowadzenie treningów, dobór właściwej kadry meczowej, a także opiniowanie i postulowanie poszczególnych transferów, jest to zdecydowanie mniejsza rola niż w modelu angielskim, gdzie trener łączy te zadania z zadaniami menedżerskimi, realizowanymi w polsce przez dyrektora sportowego. nie sposób jednak zauważyć że trener w swojej pracy odpowiada za właściwy dobór i wykorzystanie najcenniejszego zasobu klubu sportowego, czyli drużyny piłkarskiej, której koszty skompletowania i utrzymania są, szczególnie w rzeczywistości ekstraklasowej, kluczową pozycją w budżecie. trener w zasadzie jednoosobowo odpowiada za wynik drużyny, w większości przypadków to pierwszy trener rozliczany jest z jakości produktu dostarczanego przez zespół piłkarski, mierzony wynikami, a także stylem prezentowanym na boisku. menedżerowie są coraz częściej oceniani tylko na podstawie wyniku sportowego, co wydaje się praktyką nie do końca słuszną, biorąc pod uwagę złożoność zagadnienia (bridgewater 2010 s. 10). odpowiedzialność za wynik ma konsekwencje w postaci tego, że najczęstszą reakcją na niezadowalające wyniki drużyny jest zwolnienie trenera, zgodnie z przekonaniem że nowe spojrzenie na drużynę, czy też odmienienie metod szkoleniowych, modyfikacja taktyki spowoduje odwrócenie złej passy. warto zwrócić uwagę że mimo wszystko łatwiejszą operacją jest wymiana trenera, a co za tym zwykle idzie sztabu szkoleniowego, niż wymiana personelu zawodniczego, szczególnie w trakcie sezonu, kiedy kluby są ograniczone okresem transferowym. tego rodzaju podejście jest krytykowane niejednokrotnie przez środowisko trenerskie (co zrozumiałe) ale także i przez innych obserwatorów sportu. znany trener holenderski rinus michels twierdzi, że harmonia i czas dany trenerowi jest konieczny do zaobserwowania jego realnego wpływu na drużynę, a natychmiastowy efekt może być w równym stopniu dziełem przypadku (michels 2001 s. 135) niedawno przyjęte regulacje w polskiej ekstraklasie ograniczają możliwość rotacji trenerów w lidze, dany szkoleniowiec może pracować w jednym klubie w trakcie rundy (uchwała nr xii/189). ma to stopować zjawisko popularnie nazywane karuzelą trenerską, kiedy to szkoleniowcy potrafili prowadzić w krótkim odstępie czasu dwie i więcej drużyny. 2 trudno ocenić wpływ tych regulacji na stabilność pracy 2 interesującym jest fakt, iż zapis wynikający z uchwały pzpn regulującej stosunki na linii trener – klub podlega różnym interpretacjom, z uwagi na niedoprecyzowanie pojęcia rundy rozgrywek, która po reformie ekstraklasy może oznaczać rundę zasadniczą i rundę finałową (po podziale drużyn na dwie ósemki), a także tradycyjnie rundę jesienną i wiosenną. to doprowadziło do wątpliwości przy zatrudnianiu trenera długość zatrudnienia trenera ekstraklasy i jej wpływ na wyniki sportowe 35 trenera ligowego w polsce, dość powiedzieć że w sezonie 2015/16 w chwili pisania tego tekstu (po 21 kolejkach ligowych) na szesnaście drużyn w polskiej ekstraklasie, siedem dokonało co najmniej jednej zmiany na stanowisku pierwszego trenera (dwie drużyny nawet dwie zmiany), a pierwsza zmiana nastąpiła już w sierpniu niespełna miesiąc po rozpoczęciu rozgrywek. rola trenera jest zatem niezwykle istotna w profesjonalnym klubie sportowym, jednak warto zwrócić uwagę, że nie do końca jasne i sprecyzowane są zasady zatrudniania trenerów. sukces szkoleniowca zależy od wielu czynników, można jednak odnieść wrażenie, że kryteria zatrudnienia są nie do końca ustalone. trenberth sugerują że sztywniejsze reguły zatrudniania, programy wdrażania i lepsze przygotowanie do pracy mogłoby skutkować lepszymi efektami pracy trenerów w piłce nożnej (trenberth 2010 s. 174). 3. cele klubu sportowego bardzo istotnym zagadnieniem wpływającym na omawiany problem jest ustalenie celów klubu sportowego. wychodząc z założenia że klub sportowy ma dostarczać wartość dla swoich klientów i interesariuszy, można powiedzieć że cele jego działalności rozpatrywane są na różnych płaszczyznach. można wyróżnić, opierając się zarówno na literaturze przedmiotu, jak i badaniach i obserwacjach własnych autora cztery podstawowe obszary sukcesu klubu sportowego (karwiński 2011 s. 454). pierwszy z nich to obszar finansowy, odnoszący się do wyniku finansowego, realizacji bilansu, trzymaniu dyscypliny budżetowej (przede wszystkim bardzo istotnej płacowej), będący wypadkową działań pionu zarządzającego i administracyjnego klubu, którego odpowiednia realizacja jest niejednokrotnie częścią systemu licencyjnego, warunkując możliwość uczestnictwa drużyny w określonych rozgrywkach. miarą sukcesu w tym aspekcie działalności jest wynik finansowy, w przypadku klubów polskiej ekstraklasy, których wymaganą formą działalności jest spółka akcyjna, wydaje się on prostym do zmierzenia, aczkolwiek rzeczywistość powoduje że wynik finansowy bywa różnie oceniany, zależnie od sukcesów w innych obszarach, a także zależy od specyfiki klubu, czy też struktury właścicielskiej klubu. obszar marketingowy związany jest z budowaniem marki klubu, co wiąże się z jego popularnością mierzoną frekwencją na trybunach, a także co staje się coraz częściej istotniejszym miernikiem oglądalnością meczy danej drużyny w telewizji, a także medialnością mierzoną w ilości ukazujących się artykułów prasowych, czy też rozpoznawalnością marki. obszar społeczny związany ze społeczną odpowiedzialnością klubu, współpracy z otoczeniem i społecznością lokalną, kształtowaniem postaw, szkoleniem młodzieży, wspieraniem kampanii społecznych, użyczaniem wizerunku piłkarzy, czy też obiektów na ich potrzeby. istotne jest też kreowanie środowiska wokół klubu, które jest wypadkową działań interesariuszy i samej organizacji, między innymi poprzez tworzenie takich podmiotów jak stowarzyszenia kibiców, czy też inne podmioty wspierające, jak np. fundacje, czy stowarzyszenia wspierające tomasza pawłowskiego w drużynie wisły kraków, ponieważ prowadził on na początku sezonu również drużynę śląska wrocław. (prawosportowe.pl) 36 marcin karwiński sport młodzieżowy. obszar społeczny nie jest łatwo mierzalny, skuteczność działań klubu w tym zakresie uzewnętrznia się wizerunkiem w mediach lokalnych, a także jakością stosunków między organizacją a jej interesariuszami. obszar sportowy jest czwartym i ostatnim z wyróżnionych przez autora elementem sukcesu klubu sportowego. w toku badań i obserwacji, a także studiów literaturowych, można z dużą pewnością stwierdzić że obszar ten jest kluczowy dla osiągania pełnego sukcesu przez organizację sportową, a dobry wynik uzyskany w rozgrywkach sportowych może rekompensować, czy też pomagać w osiąganiu sukcesu w innych aspektach działalności, a nawet niejednokrotnie go warunkować. warto zwrócić uwagę że sukces sportowy klubu mimo pozornej wymierności, musi być jednak rozpatrywany w wielu aspektach, które niejednokrotnie powodują że jego ocena nie jest jednoznaczna. ocena konkretnego wyniku sportowego w danym sezonie może być różna w zależności od takich czynników jak aspiracje danego klubu, okoliczności zajęcia konkretnego miejsca, czy też stylu w jakim ten wynik został osiągnięty. ocena wyniku sportowego może tez być uzależniona od rezultatów konkretnych meczów, mających szczególne znaczenie zarówno dla interesariuszy jak i zarządzających klubem. rozpatrując działalność klubu sportowego wyraźnie widać istotność pionu sportowego, który jest centralnym elementem każdej organizacji działającej w tej branży. warto zwrócić uwagę na fakt, że zawodnicy, sportowcy są zazwyczaj najwyżej opłacanymi pracownikami. w ten sposób pracownicy których można określić odwołując się do innych przedsiębiorstw, jako pracownicy linowi tudzież produkcyjni, mają znacząco wyższe wynagrodzenie od pracowników administracyjnych czy też menedżerów średniego szczebla. ta sytuacja w powiązaniu z często młodym wiekiem i doświadczeniem tych pracowników powoduje problemy, które są bardzo rzadko spotykane w innych przedsiębiorstwach, mogąca prowadzić do demoralizacji pracowników, a także problemów wychowawczych. duże znaczenie pionu sportowego wynika z kluczowego wpływu wyniku sportowego na ocenę działalności organizacji sportowej przez jej otoczenie. niewątpliwie w sytuacji oceny działalności klubu przez właścicieli, czy podmioty finansujące jego działalność inne aspekty mają także istotne znaczenie, jednak dla większości podmiotów otoczenia takich jak kibice, czy dziennikarze, wynik sportowy rekompensuje inne niedostatki, nawet jeśli jest tylko jednostkowym wydarzeniem. sport poprzez fakt że wiąże się z mocnymi emocjami, nie często nie podlega zasadom racjonalnej oceny sytuacji. 4. relacje trener – klub trener i sztab szkoleniowy ma oczywisty i niewątpliwy wpływ na obszar sportowy, jednak warto zwrócić uwagę na pozostałem obszary działalności klubu i potencjalnego wpływu pracy trenerskie na każdy z nich. przeglądając zadania trenera określone przywoływaną wcześniej uchwałą pzpn regulującą relacje na linii trener klub, można zauważyć że jego praca wybiega poza czysto szkoleniowe sprawy (uchwała nr xii/189).. uchwała ta wymienia następujące zadania realizowane przez trenera drużyny ekstraklasowej: długość zatrudnienia trenera ekstraklasy i jej wpływ na wyniki sportowe 37 1. planowanie i bezpośrednia realizacja procesu szkoleniowego, obejmującego w szczególności elementy przygotowania fizycznego, taktycznego i techniki gry w piłkę nożną, 2. selekcja zawodników klubu do kadry pierwszego zespołu oraz powoływanie kadry tego zespołu na zgrupowania przygotowawcze i konkretne mecze ligowe, pucharowe lub towarzyskie, 3. kierowanie grą pierwszego zespołu klubu w trakcie spotkań ligowych, pucharowych i towarzyskich, przy akceptowaniu decyzji podejmowanych przez arbitrów zawodów, 4. opiniowanie przydatności poszczególnych zawodników pierwszego zespołu w związku z możliwością ich transferowania do klubu lub z klubu w sposób i w terminach wskazanych przez zarząd klubu, 5. analizowanie i ocena poziomu sportowego oraz osiąganych wyników przez pierwszy zespół klubu, jak też poszczególnych zawodników oraz przekazywanie informacji w tym zakresie zarządowi klubu, 6. udział w organizowanych konferencjach prasowych (w tym pomeczowych) oraz godne reprezentowanie klubu w działaniach promocyjnych podejmowanych na rzecz oraz w interesie klubu, 7. realizacja obowiązków wynikających z przepisów wewnątrzzwiązkowych i klubowych oraz kontraktu trenerskiego, a także dbanie o przestrzeganie dyscypliny i regulaminów sportowych przez podległych trenerowi zawodników klubu, 8. stosowanie się do nakazów i poleceń zarządu klubu w sprawach dotyczących realizacji kontraktu trenerskiego. 9. udostępnianie wizerunku trenera na rzecz klubu utrwalonego w trakcie obowiązywania kontraktu trenerskiego, w sposób umożliwiający również marketingowe wykorzystywanie jego wizerunku w związku z rozgrywkami prowadzonymi przez pzpn oraz inne uprawnione podmioty, można zwrócić uwagę, że większość działań za które bezpośrednio odpowiedzialny jest trener, związanych jest stricte z działalnością zespołu sportowego, ewentualnie jego wizerunkiem medialnym. godnym uwagi natomiast jest punkt czwarty mówiący o opiniowaniu przydatności zawodników do klubu, warto zwrócić uwagę, że zadanie to niejednokrotnie musi iść w parze z ogólną strategią przyjętą przez cała organizację, a także z uwagi na to że kontrakty podpisywane są zwykle na więcej niż pół sezonu, wpływa też na ewentualną pracę następców. praktyka pokazuje że decyzje podejmowane przez szkoleniowców mimo że teoretycznie są one krótkoterminowe, mogą znacząco wpływać na klub w długim okresie i to we wszystkich aspektach jego działalności. dlatego też tak istotnym staje się zwrócenie uwagi na zagadnienie długości zatrudnienia trenerów i to jak wpływa to na wyniki sportowe organizacji, co może być znaczącym przyczynkiem do skuteczności poszukiwań odpowiednich rozwiązań dla klubów nie tylko piłkarskich w zatrudnianiu i selekcjonowaniu pracowników w tym pionie. jest to szeroki temat, który co oczywiste nie zostanie nawet w małym stopniu wyczerpany w ramach niniejszego tekstu, jednak warto poczynić pewne kroki porządkujące wiedzę wejściową, stanowiąc wstęp do dalszych rozważań. 38 marcin karwiński 5. analiza danych empirycznych badania przeprowadzone na użytek niniejszego artykułu miały charakter badań niereaktywnych polegających na analizie danych zastanych. rozważania dotyczą danych dotyczących długości zatrudnienia trenerów w poszczególnych klubach piłkarskiej ekstraklasy. autor porównał długości zatrudnienia w poszczególnych klubach i średnią punktową osiąganą przez nie w tym czasie. badaniem objęto okres od sezonu 2004/05 do połowy sezonu 2015/2016. pierwszą rzeczą na którą warto zwrócić uwagę w interesującym nas przedmiocie będzie długość zatrudnienia trenerów w poszczególnych klubach ekstraklasy. tabela 1 prezentuje ilość dni przepracowanych przez poszczególnych trenerów (stan na 27.01.2016). średnia długość obecnego zatrudnienia trenera w ekstraklasie to niespełna 248 dni, zaledwie trzech z nich pracuje dłużej niż jeden rok kalendarzowy. ta liczba nie jest specjalnie niższa od średniej długości zatrudnienia trenera liczonej od sezonu 2004/05 a która wynosi 311 dni 3 . można w takim przypadku uznać że obecny sezon nie odbiega specjalnie od innych jeśli chodzi o fluktuację na stanowiskach trenerów. natomiast sześciu z nich pracowało w ekstraklasie w tych samych klubach w poprzednim sezonie. warto tu zaznaczyć ze w tabeli dla trenerów termaliki (piotr mandrysz) i zagłębia lubin (piotr stokowiec) ilość dni jest podana od końca sezonu i ligi (obie drużyny awansowały do ekstraklasy przed tym sezonem), byli oni zatrudnieni w swoich klubach wcześniej. należy zwrócić uwagę na fakt że dla większości trenerów (trzynastu na szesnastu) nie jest to pierwsza praca w ekstraklasie, wśród pozostałej trójki dwóch trenerów to obcokrajowcy i jeden polak wszyscy z bogatym doświadczeniem w innych krajach. to obrazuje fakt, że mimo sporej rotacji na stanowiskach trenerów, zwolnieni mogą liczyć na kolejny angaż w sytuacji w której ich nazwisko jest znane na rynku trenerskim – szczególnie istotny jest fakt że część trenerów decyduje się na krok w tył do i ligi co jeszcze zwiększa potencjalne możliwości znalezienia zatrudnienia. najwyżej sklasyfikowanymi drużynami, które zmieniły szkoleniowców w tym sezonie są ubiegłoroczny wicemistrz legia (2 miejsce w lidze), oraz mistrz polski lech (po słabym początku sezonu 5 miejsce), zmiany dotknęły także 15 w tabeli górnika zabrze (najszybsza zmiana trenera dokonana w sezonie już 13 sierpnia zarząd górnika zabrze zdecydował się na zatrudnienie leszka ojrzyńskiego. zarząd ostatniego w tabeli podbeskidzia również zdecydował się na zatrudnienie nowego szkoleniowca. dwa kolejne kluby wisła kraków i śląsk wrocław dokonały zmian pod koniec pierwszej części sezonu. natomiast najwięcej zmian trenerskich w sezonie 2015/2016 przeprowadzono w lechii gdańsk. pierwszy mecz w 2016 roku zostanie poprowadzony przez czwartego szkoleniowca w tym sezonie. 3 liczony okres trenowania w ekstraklasie, odliczono zatrudnienia trenerów przejściowych pracujących po kilka dni w przerwie pomiędzy zatrudnieniem jednego i drugiego trenera. długość zatrudnienia trenera ekstraklasy i jej wpływ na wyniki sportowe 39 tabela 1. liczba dni przepracowanych przez poszczególnych trenerów w polskiej ekstraklasie klub imię nazwisko dni jagiellonia michał probierz 660 górnik ł. jurij szatałow 598 ruch waldemar fornalik 477 piast radoslav latal 313 pogoń czesław michniewicz 293 cracovia jacek zieliński 282 termalica piotr mandrysz 234 zagłębie piotr stokowiec 234 korona marcin brosz 216 górnik z. leszek ojrzyński 167 podbeskidzie robert podoliński 129 legia stanisław czerczesow 113 lech jan urban 107 śląsk romuald szukiełowicz 51 wisła tadeusz pawłowski 36 lechia piotr nowak 14 źródło: opracowanie własne na podstawie danych z http://www.90minut.pl. rozpatrując zmiany szkoleniowców dokonane w tym sezonie można zwrócić uwagę, że ich podłoże zawsze związane było z niezadowalającymi wynikami, aczkolwiek różni się definicja tych niezadowalających wyników. najbardziej oczywistą była zmiana w lechu poznań, mistrz polski znajdował się na ostatnim miejscu w tabeli, zdobywając 5 punktów w 11 meczach wygrywając zaledwie jeden, występy w pucharach europejskich były również przeciętne. po kompromitującej porażce w krakowie z cracovią 5-2, zarząd lecha, który zazwyczaj wykazuje dużą cierpliwość do trenerów (średnia długość zatrudnienia trenera w okresie od sezonu 2004/05 to ponad 642 dni, czyli więcej niż dwa razy dłuższa od średniej ligowej), postanowił dokonać zmiany, a drużyna w kolejnych 10 meczach zdobyła 23 punkty (najwięcej w lidze obok legii) wygrywając siedem meczów, a także odniósł prestiżowe zwycięstwo we florencji w ramach ligi europy, nowy trener wywindował lecha na 6 pozycję w tabeli przed przerwą zimową. w tym przypadku zmiana trenera przeniosła się na oczywistą poprawę wyniku sportowego, aczkolwiek warto zwrócić uwagę że lech grał znacząco poniżej swoich możliwości, wynikających z warunków organizacyjno – finansowych, a także jakości personelu zawodniczego. legia warszawa dokonała zmiany trenera w tym samym mniej więcej czasie co lech poznań, również po 11 kolejce, po której zajmowała czwarte miejsce w lidze z 17 punktami (wygrywając 4 mecze a 5 remisując), za stratą 10 punktów do lidera rozgrywek. podobnie jak lech, klub z warszawy występował bez spektakularnych http://www.90minut.pl/ 40 marcin karwiński sukcesów w lidze europy (awans do fazy grupowej i porażka w pierwszym meczu). trener legii zwolniony został po dwóch remisach z rzędu, kolejne 10 meczy to bilans taki jak lecha czyli 23 punkty i 7 zwycięstw, oraz awans na drugie miejsce w tabeli. wpływ zmiany szkoleniowca w legii nie jest już tak jednoznaczny, jak w poprzednim przypadku, co prawda bilans został nieznacznie poprawiony, ale legia przegrała prestiżowy mecz z lechem u siebie, zremisowała u siebie z liderem tabeli, a także bardzo słabo zaprezentowała się w lidze europy (4 punkty w 5 meczach). do pełnej oceny tego ruchu kadrowego potrzeba zapewne dłuższego okresu gry. na przeciwnym biegunie znajdują się drużyny z dołu tabeli podbeskidzie i górnik zabrze, zmiana trenera w obu przypadkach podyktowana była słabym startem ligi – górnik dokonał zmiany już po 4 kolejce po której z jednym remisem, zamykał tabelę z zerowym dorobkiem punktowym (w wyniku kary odjęcia jednego punktu za nieprawidłowości finansowe) i po porażce w pucharze polski z zagłębiem sosnowiec, nowy trener też zaczął od porażki, aczkolwiek, notując stały progres w kolejnych 17 meczach zdobył 21 punktów, co dało dziesiąty wynik w lidze w tym okresie, a ostatecznie przedostatnie miejsce w bieżących rozgrywkach, z niewielką stratą do drużyn bezpośrednio wyprzedzających. podbeskidzie natomiast zmiany dokonało po 9 meczach w których zdobyło 7 punktów z jedną wygraną (w poznaniu z mistrzem polski), ale po kompromitującej porażce z wisłą kraków u siebie 0-6. podbeskidzie w kolejnych 12 meczach prowadzone przez nowego trenera zanotowało lepszy bilans (14 punktów, 11 miejsce w lidze w tym okresie), ale paradoksalnie spadło na ostatnie miejsce w ekstraklasie (z uwagi na znaczną poprawę wyników lecha poznań i górnika zabrze). każda ze zmian szkoleniowców w tych przypadkach przyniosła większą lub mniejszą poprawę wyników, co skłaniałoby to postawienia hipotezy, że zmiana szkoleniowca może być traktowana jako sposób na przezwyciężanie kryzysu w drużynie, czy tez poprawę wyników. jednak już przypadek legii sugeruje że tak zakładana prawidłowość może nie zawsze mieć odzwierciedlenie w rzeczywistości, jako że w tym przypadku nie nastąpiła jednoznaczna poprawa osiąganych rezultatów. w tym kontekście należałoby się zastanowić nad przyczynami zmiany i zasadnością uznawania konkretnych wyników jako niezadowalające. przykładem może być podbeskidzie z sezonu 2014/15 które dokonało roszady na stanowisku szkoleniowca z uwagi na niezadowalające wyniki (brak awansu do finałowej ósemki, do którego brakło 2 punktów), w czasie kadencji nowego trenera podbeskidzie wygrało 3 z 14 meczy (licząc nowy sezon). w tym sezonie bardzo jaskrawym przykładem na nieskuteczność zmiany trenera, czy też często pochopność decyzji jest zmiana w wiśle kraków, zmiana trenera nastąpiła po 17 kolejce po której wisła zajmowała 7 miejsce z 23 punktami 4 , następne cztery mecze pod kierunkiem nowego trenera przyniosły cztery przegrane i spadek na 13 miejsce w lidze, co pociągnęło za sobą kolejną zmianę szkoleniowca. osobnym przypadkiem jest drużyna lechii gdańsk która mimo dużych nakładów finansowych, a także dużej aktywności na rynku transferowym spisuje się poniżej oczekiwań, efektem 7 punktów w pierwszych 7 kolejkach (1 wygrana 4 remisy 12 miejsce) była wymiana trenera, który co prawda w 11 meczach zdobył 11 punktów (średnia taka 4 pamiętać należy jednak że zwolnienie trenera nastąpiło po prestiżowej porażce w derbach krakowa na swoim stadionie, był to drugi przypadek zwolnienia trenera wisły kraków bezpośrednio po przegranych derbach (poprzedni w 2011 roku). długość zatrudnienia trenera ekstraklasy i jej wpływ na wyniki sportowe 41 sama) ale na koniec swojej pracy w lechii przegrał 5 meczy z rzędu i zostawił drużynę która według zapowiedzi miała walczyć o czołowe lokaty na 14 miejscu w tabeli. można powiedzieć, że te dwa przypadki mogą być mocnym głosem dowodzącym o nieskuteczności zmiany szkoleniowca. należałoby w większym stopniu zwrócić uwagę na właściwą analizę problemu i potraktować każdy z przypadków indywidualnie. w tym celu należy zadbać o szerszy kontekst przeprowadzenia zmiany, co jest tematem na kolejne rozważania. w ramach niniejszego artykułu autor postanowił rozszerzyć nieco analizę wyników i wiąż pod uwagę szerszy zakres czasowy, opracowując dane od sezonu 2004/05 do sezonu bieżącego. okres 11 i pół sezonu powinien dać lepszy obraz stabilności zatrudnienia trenerów w poszczególnych ekipach ekstraklasy. na początek pewne ograniczenie narzucone przez autora – do analizy przyjęto że klub musiał rozegrać określoną liczbę sezonów w ekstraklasie, z racji ograniczonego miejsca wzięto pod uwagę kluby które w przyjęty okresie czasowym opuściły maksymalnie jeden sezon w najwyższej klasie rozgrywkowej. przyjmując takie kryteria w próbie znajdują się trzy kluby które przez cały ten okres grał w ekstraklasie (lech poznań, legia warszawa i wisła kraków) oraz dwa takie które, opuściły najwyższy poziom rozgrywkowy na maksymalnie jeden sezon (cracovia i górnik zabrze). biorąc pod uwagę 11 rozegranych sezonów trzy pierwsze kluby zdobyły razem dziewięć mistrzostw polski, natomiast dwa pozostałe kluby grały z bardzo różnym skutkiem plasując się raczej w środkowych lub dolnych partiach tabeli (ani razu nie skończyły sezonu w pierwszej trójce). tabela 2 pokazuje liczbę trenerów zatrudnionych w wyszczególnionych klubach oraz średnią długość kadencji liczoną w dniach. zaznaczyć należy że w tabelce nie ujęto trenerów przejściowych prowadzących drużynę w jednym, a czasem nawet w żadnym meczu. również w przypadku powrotów trener liczony jest dwukrotnie (np. dwie kadencje wojciecha stawowego w cracovii). jak widać najbardziej cierpliwym jest zarząd lecha poznań, natomiast najwięcej zmian dokonywali zarządzający górnikiem zabrze. jak widać nie ma bezpośredniego powiązania między sukcesami a długością pracy trenerów, należałoby zastanowić się zresztą która zmienna jest zmienną zależną w tym układzie sukcesu i długości kadencji. warto jednak zwrócić uwagę na casus przywołanego górnika zabrze, w którym co prawda zmiany były częste, a kadencje trenerskie najkrótsze, ale adam nawałka pracował z górnikiem 1234 dni aż do momentu przejęcia reprezentacji. górnik zajmuje piąte miejsce w tabeli ekstraklasy (zbiorczej dla kolejnych sezonów) za ten okres ze średnią punktową 1,52. po odejściu nawałki górnik w kolejnych 60 meczach zanotował średnią 1,18, przez ten okres pracowało z górnikiem 5 trenerów. tabela 2. zatrudnienie trenerów i ich wyniki w latach 2004 – 2016 klub liczba zatrudnionych trenerów 2004 -2016 średnia długość kadencji punkty na mecz w badanym okresie cracovia 14 275 1,25 górnik zabrze 16 244 1,21 lech poznań 7 642 1,73 legia warszawa 10 461 1,94 wisła kraków 18 280 1,76 żródło: opracowanie własne na podstawie 90minut.pl. 42 marcin karwiński 6. podsumowanie, dalsze kierunki badań przypatrując się tym danym można zauważyć że prosta analiza nie da odpowiedzi na pytanie czy stabilność zatrudnienia na stanowisku pierwszego trenera przyczyni się do lepszych wyników sportowych. z jednej strony mamy lecha i legię kluby w których kadencje trenerów trwają długo i zarządy tych klubów, mimo wygórowanych oczekiwań zachowują się dość powściągliwie, z drugiej strony warto zwrócić uwagę na przykład wisły kraków, która mimo największej liczby zmian szkoleniowców osiągała też największe sukcesy w badanym okresie. te rozważania mogą prowadzić do wniosku że proste badanie zależności tych dwóch czynników (długość pracy trenera i wynik sportowy) nie da satysfakcjonujących rezultatów. dlatego też zasadnym staje się postulat przeprowadzenia szerszych badań, połączonych z analizą jakościową okoliczności zwolnienia, która pozwoli na ustalenie kontekstu zmiany szkoleniowca w poszczególnych klubach. ciekawym też będzie analiza meczów poprzedzających zmianę, a także tych które zostały rozegrane zaraz po zmianie szkoleniowca. dalszym etapem badań powinny być wywiady z samymi szkoleniowcami, ale także z zawodnikami odnośnie ich spojrzenia na tę sytuację, które mogą dodatkowo wnieść interesujące wątki do opisywanego zjawiska. zagadnienie poruszone w powyższym artykule niewątpliwie ma istotne znaczenie w praktyce działalności organizacji sportowych w polsce, można domniemywać że dalsza część badań może odnosić się także do innych dyscyplin sportu, co w konsekwencji może stać się ciekawym i istotnym głosem w dyskusji dotyczącej tego obszaru zarządzania sportem. autor uważa że o ile nie da się przedstawić idealnych rozwiązań, można jednak prowadząc rozważania takie jak przedstawione powyżej, starać się zrozumieć powiązania pomiędzy czasem zatrudnienia, a wynikami organizacji, co pomoże w budowaniu modelu zarządzania sportem w naszym kraju. opracowania zagraniczne, które w różnym stopniu zwracają uwagę na ten problem, nie odpowiadają do końca specyfice naszego kraju, przez co ich przydatność jest w pewnym stopniu ograniczona. autor ma nadzieję kontynuować zapoczątkowane badania i w miarę ich rozwoju przedstawiać ich kolejne wyniki. literatura 1. bridgewater s. football management. palgrave macmillan, houndmills 2010. 2. karwiński m. zagadnienia stabilności zatrudnienia na stanowisku pierwszego trenera w polskich klubach piłkarskich. (w:) zdzisława janowska red. dysfunkcje i patologie w sferze zarządzania zasobami ludzkimi tom 4. wydawnictwo uniwersytetu łódzkiego, łódź 2011. 3. michels m. teambuilding – the road to success. reedswain publishing, spring city 2001. 4. trenberth l. organising and human resource management. (w:) managing football an international perspective butterworth-heinemann, oxford 2010 5. uchwała nr xii/189 z dnia 12 grudnia 2014 roku zarządu polskiego związku piłki nożnej dot. zasad regulujących stosunki pomiędzy klubem sportowym a trenerem piłki nożnej. 6. www.90minut.pl dostęp 29.02.2016. http://www.90minut.pl/ quality in sport 1 (2) 2016, s. 7-19, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 4 ii 2016, praca została przyjęta do druku 5 iv 2016 doi: http://dx.doi.org/ http://dx.doi.org/10.12775/qs.2016.001 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/723882 7 ryszard panfil 1 akademia wychowania fizycznego we wrocławiu ścieżki dywersyfikacji uprawiania gier sportowych jako wyznaczniki różnicowania kompetencji trenerów i team managerów – paradygmat a realia diversification of paths in sport games as a determinant of differentiating competences of trainers and team managers the paradigm vs. reality streszczenie współczesne gry sportowe charakteryzuje nasilająca się dywersyfikacją ścieżek i faz ich rozwoju. zróżnicowanie celów uprawiania gry na różnych ścieżkach wymaga jakościowego dostosowania do nich warunków ich osiągania, w tym tych wyznaczanych kompetencjami trenerów i organizatorów wspierających osoby uprawiające gry. biorąc powyższe pod uwagę sformułowano cele publikacji, które objęły w kolejności:  uzasadnienie potrzeby zdywersyfikowanego identyfikowania ścieżek i faz uprawiania gier sportowych,  następnie zdefiniowano sieciowo procesowy model pozwalający na elastyczną identyfikację ścieżek i faz rozwoju gier sportowych,  uwzględniając dywersyfikację ścieżek i faz uprawiania gier sportowych ukazano nieadekwatności obecnie preferowanych w polsce kompetencji trenerów i managerów i określono model jakościowo zróżnicowanych kompetencji w tym: trenera motoryki gracza, tutora adepta gry, coacha zespołu graczy i team managera. słowa kluczowe: gry sportowe, ścieżki rozwoju, kompetencje trenerów i managerów abstract contemporary sport games are characterised by an increasing diversification of paths and phases one may select when determining one's objective of engaging in a game. as these objectives and, consequently, conditions of achieving them change, trainers and other support personnel need to adapt their competences to one specific path and its accompanying objectives. in the light of the above, the purpose of this publication is to:  justify the need for diversified identification of the above-mentioned paths and phases, 1 prof. dr hab. ryszard panfil, e-mail panfil@op.pl 8 ryszard panfil  subsequently, define a network-processual model that enables flexible identification of these paths and phases,  explore the inadequacy of coaching and managing competences currently favoured in trainers and managers in poland; finally, present a model of qualitatively diversified sets of competences, including: player's fitness coach, talented player's tutor, team coach and team manager. keywords: sport games, development paths, competences of trainers and managers 1. wstęp współczesne gry sportowe wypełniające w coraz szerszym i zróżnicowanym wymiarze sportową przestrzeń społeczną wymagają od osób, które jako pracownicy lub animatorzy wspierają ich rozwój, zróżnicowanych jakościowo kompetencjach, które pozwolą na efektywne realizowanie sieć odrębnych procesów edukacji, trenowania i zarządzania aktywnością sportową ludzi uprawiających gry sportowe. z drugiej strony zdywersyfikowane formy gier sportowych stanowią instrumenty zaspokajania różnych potrzeb i ambicji osób je uprawiający. podstawę pragmatycznego identyfikowania gier sportowych jako sieciowo-procesowego zjawiska społecznego może stanowić refleksja praktyczna i teoretyczna dotycząca uwarunkowań różnicowania się ścieżek i występujących na tych ścieżkach faz rozwijania kompetencji sportowych. czynnikami personalnymi, które wyznaczają ścieżki i fazy rozwoju uprawiania sportu, a w konsekwencji różnicującymi warunki uczestnictwa w sporcie, są głównie zmieniające się: wiek, potrzeby i dyspozycje uprawiających sport. warunkami społecznymi są natomiast, wynikające z kultury organizacyjnej gier sportowych, interpersonalne relacje organizacyjne i rytualne. ważnym czynnikiem różnicowania ścieżek i faz uprawiania sportu są także, reguły organizacyjne jego uprawiania wyznaczane przez krajowe jak i międzynarodowe związki dyscyplin sportu, a także często sprzeczne cele sportu klasyfikowanego i dla wszystkich różnicujące źródła jego finansowania ( panfil 2000, 2015). biorąc powyższe pod uwagę, sformułowano cele publikacji, które objęły w kolejności:  uzasadniono potrzebę dywersyfikacji ścieżek i faz uprawiania gier sportowych,  następnie zdefiniowano sieciowo procesowy model pozwalający na elastyczną identyfikację ścieżek i faz rozwoju gier sportowych w polsce,  aby w konsekwencji przedstawić krytyczną ocenę zgodności faktycznych kompetencji trenerów i zarządców operacyjnie regulujących udział w sporcie z kompetencjami pożądanymi, zróżnicowanymi jakościowo, a wyznaczanymi specyfiką ścieżek i faz uprawiania sportu. ścieżki dywersyfikacji uprawiania gier sportowych jako wyznaczniki różnicowania kompetencji trenerów i team managerów – paradygmat a realia 9 2. uzasadnienie potrzeby dywersyfikacji ścieżek i faz uprawiania gier sportowych konieczność postrzegania ścieżek i faz uprawiania gier sportowych jako odrębnych obszarów aktywności psychofizycznej i społecznej ludzi wyznaczają sprzeczności i różnice pomiędzy tymi obszarami (ścieżkami i fazami). edukacja sportowa w sporcie klasyfikowanym, a także edukacja do sportu w sporcie dla wszystkich to ważne społecznie składniki przestrzeni sportowej. jednak są one ze sobą sprzeczne, zarówno na poziomie formułowanych celów jak i instrumentów ich realizacji (panfil 2000). tab. 1. sprzeczności pomiędzy edukacją w sporcie a edukacją do sportu wyznaczniki efektywnej edukacji do sportu wyznaczniki efektywnej edukacji w sporcie warunki i cele strategiczne: sprzeczne warunki i cele strategiczne: egalitarność oferty (chętni) sprzeczność elitarność oferty (uzdolnieni) wszechstronny rozwój zdolności sprzeczność specjalistyczny rozwój dyspozycji ograniczanie selekcji (zachęcanie mniej zdolnych) sprzeczność wymuszanie selekcja (zniechęcanie mniej zdolnych) instrumenty realizacji: sprzeczne instrumenty realizacji: środki oddziaływanie uśredniane sprzeczność środki oddziaływania zindywidualizowane upraszczanie reguł gry (gra jako środek) sprzeczność utrudnianie reguł sportowych (gra jako cel) współzawodnictwo jako środek rozwoju cech prospołecznych sprzeczność współzawodnictwo jako środek rozwoju umiejętności sportowych zabawa jako dominująca forma zajęć sprzeczność monotonia powtórzeń jako dominująca forma zajęć źródło: opracowanie własne z tab.1. wynika, że warunki i cele strategiczne edukacji do sportu, czyli sportowania się przez całe życie w ramach sportu dla wszystkich, uniemożliwiają jednoczesną realizacji celów edukacji sportowej, czyli wspierania rozwoju dyspozycji i umiejętności sportowych. w praktyce jest niemożliwe jednoczesne tworzenia warunków do upowszechniania uczestniczenia w sporcie dla wszystkich w tym ograniczania selekcji (zachęcanie mniej zdolnych uczestników do uprawiania) z jednoczesnym elitaryzowaniem uczestnictwa uzdolnionych i zniechęcaniem osób, które nie robią postępów w rozwoju umiejętności gry, koniecznych w sporcie klasyfikowanym. jest także niemożliwe jednoczesne wszechstronne rozwijanie zdolności motorycznych człowieka, które jest celem pracy w sporcie dla wszystkich i rozwój specjalistycznych kompetencji sportowych a to jest celem strategicznym pracy z uzdolnionymi. jak wynika z tabel 1. także instrumenty realizacji celów edukacji w sporcie, uniemożliwiają jednoczesną realizacji celów edukacji do sportowania się przez całe życie. gdyż jest niemożliwe jednoczesne uśrednianie zadań treningowych i tworzenie warunki do zabawy konieczne w edukacji do sportu i z drugiej strony 10 ryszard panfil indywidualizowanie zadań treningowych oraz egzekwowanie monotonni powtórzenia zadań treningowych stanowiących warunek konieczny przyswajania umiejętności w edukacji sportowej. trudno także jednocześnie upraszczać reguły trenowania, które charakteryzują edukację do sportowania się i utrudniać te reguły, a to charakteryzuje edukację w sporcie. panfil (2007, 2010) zwrócił także uwagę na zasadnicze sprzeczności pomiędzy warunkami rozwijania kompetencji do gry (praca z młodzieżą) a warunkami ich wykorzystania w grach klasyfikowanych (praca z dorosłym graczami). sprzeczność celów wyznacza konieczność różnicowania także instrumentów ich osiągania. tab. 2. różnice i sprzeczności pomiędzy rozwijaniem kompetencji do gry a ich wykorzystaniem w grze klasyfikowanej wyznaczniki efektywnego rozwijania kompetencji do gry wynik porównania wyznaczniki efektywnego wykorzystania kompetencji w grze cele strategiczne : cele strategiczne: rozwój umiejętności sportowych różne ujawnianie efektywności sportowej rozwój gracza (interdyspozycji do gry) różne rozwój synergii między graczami(efektów organizacyjnych w grze) wzmacnianie wewnętrznych motywów rozwoju kompetencji graczy różne wykorzystanie zewnętrznych motywów do gry instrumenty realizacji: instrumenty realizacji: zmienność pozycja w zespole jako środek rozwijania umiejętności gry sprzeczność stabilność pozycja w zespole jako środek ujawniania synergii zespołowej osłabianie wpływu efektów organizacyjnych na rozwój sportowca sprzeczność wzmacnianie wpływu efektów organizacyjnych na efektywność zespołu osłabianie wpływu efektów grupowych na rozwój sportowca sprzeczność wzmacnianie wpływu efektów grupowych na efektywność zespołu źródło: opracowanie własne z tab.2. wynika, że cele strategiczne pracy z adeptami gry i zespołami dorosłych graczy są różne. to oznacza, że osiąganie celów edukację uzdolnionych graczy uniemożliwia jednoczesne osiąganie celów prowadzenia zespołów dorosłych graczy. rozwój umiejętności gry odbywa się kosztem efektywności ujawnianych w grze. trudne jest także jednoczesne rozwijanie gracza (zespół jako środek rozwoju) i zespołu, którego gracz jest elementem (zespół jako cel). także warunki ujawniania motywacji wewnętrznej do samorozwoju i zewnętrznej (merkantylnej) zasadniczo od siebie się różnią. tak więc instrumenty rozwijania kompetencji adeptów gry, wykluczają jednoczesną realizacji celów wynikających z potrzeby ujawniania tych kompetencji w grze. treści tabeli 2. pokazują, że instrumenty realizacji celów eduścieżki dywersyfikacji uprawiania gier sportowych jako wyznaczniki różnicowania kompetencji trenerów i team managerów – paradygmat a realia 11 kacji sportowej i instrumentów pracy z zespołami dorosłych graczy są ze sobą sprzeczne. jeżeli w pracy z adeptami gier sportowych zmieniamy ich pozycje w zespole, gdyż pozycja jest środkiem rozwijania umiejętności gry to w pracy z zespołem dorosłych graczy stabilizujemy pozycje w zespole gdyż to pozwala na ujawnianie synergii zespołowej w grach klasyfikowanych. dlatego też w pracy z adeptami gier sportowych ograniczamy wpływ efektów organizacyjnych i grupowych na rozwój graczy, gdyż efekty te osłabiają rozwój umiejętności indywidualnych, to w pracy dorosłymi graczami wzmacniamy znaczenie tych efektów, gdyż ich ujawnianie w grze zwiększa efektywność całego zespołu. tak, więc opracowując strategie rozwoju gier sportowych, w tym kształcenia kadr wspierających rozwój gier w sporcie dla wszystkich i sporcie klasyfikowanym, należy zbadać, czy przyjęte cele i instrumenty ich realizacji, nie są wobec siebie sprzeczne, i czy są kompatybilne z celami strategicznymi. gdy będą niezgodne podejmowane w tych obszarach działania będą nieracjonalne, a często niewykonalne, lub w skrajnych sytuacjach przeciwskuteczne. praktyka organizacji sportu wskazuje niestety, że w polsce gry sportowe traktowane są jako zunifikowana przestrzeń społeczna , w której realizuje się dalece ujednolicone merytorycznie projekty w zakresie rozwijania kompetencji kadr trenerskich. takie podejście generuje niesprawność w pracy trenerów wynikającą z nieadekwatności ich zunifikowanych kompetencji do zróżnicowanych jakościowo wymogów ścieżek i faz uprawiania gier (panfil 2015 b). 3. dywersyfikacja ścieżek i faz uprawiania gier sportowych – ujęcie sieciowo procesowe przedstawiona analiza pomiędzy wyznacznikami różnicującymi wymiary uprawiania gier, a szczególnie ukazanie sprzeczności pomiędzy tymi wymiarami, wskazuje na potrzebę sformułowania pragmatycznego, zdywersyfikowanego procesowo i elastycznego strukturalnie paradygmatu uprawiania sportu, uwzględniającego te różnice i sprzeczności. opisanie takiego modelu, inspirowanego refleksją praktyczną, pozwoli na racjonalizowanie przedsięwzięć w powiększającej i różnicującej się społecznej przestrzeni udziału ludzi w sporcie. współczesne gry sportowe, w aspekcie społecznym, stają się motoryczną przestrzenią, którą wypełnia sieć równolegle rozwijających się ścieżek uprawiania gier sportowych i wyróżnianych na tych ścieżkach faz rozwoju graczy, nadając uprawianiu gier sportowych procesowy wymiar. to zróżnicowanie gier sportowych nadaje przestrzeni społecznej, w której gry są uprawiane, coraz bardziej egalitarny wymiar. ilustrując organizację procesów uczestniczenia we współczesnych grach sportowych możemy porównać ją do przestrzeni postrzeganej jako rozszerzający się ku górze walca, gdyż zakres oferowanych form uprawiania gier wzrasta, a nie jak dotychczas gry były postrzegane jako organizacyjna piramida, w której dokonuje się selekcja i liczba uczestników ciągle maleje. wzrastająca egalitarność organizacji gier sportowych przejawia się w eliminowaniu barier ograniczających szanse uczestniczenia w nich i oferowaniu chętnym szerokiego wyboru ścieżek ich uprawiania, w tym w sporcie klasyfikowanym na ścieżce for profit lub for prestiż a w 12 ryszard panfil sporcie dla wszystkich na ścieżce for fitness ( ryc. 1). wypełniające tę wirtualną, motoryczną przestrzeń społeczną, rozwijające się równolegle, ścieżki i fazy uczestniczenia ludzi w grach sportowych, dają szansę udziału w nich każdemu człowiekowi niezależnie od wieku a także dynamiki poziomu dyspozycji osobniczych do uprawiania gier sportowych. gry klasyfikowane for gry dla wszystkich for profit prestiż fitness ryc. 1. ścieżki i fazy uprawiania gier sportowych źródło: opracowanie własne fi rm a / p ry w a tn ie 1 6 l a t 1 3 l a t 6 l a t k lu b / s z k o ła k lu b sz k o ła / d o m z a d o w o le n ie z u d zi a łu w g rz e ( a m a to rz y i a n im a to rz y g ie r sp o rt o w y c h ) 1 9 l a t zachęcanie do sportu rodzice k la sy fi k o w a n a s k u te c zn o ść (c o a c h ze sp o łu g ra c zy ) k re o w a n ie w id o w is k a ( te a m m a n a g e r) k la sy fi k o w a n a s k u te c zn o ść ( tr e n e r m o to ry k i sp e c ja ln e j) r o zw ij a n ie k o m p e te n c ji s p o rt o w y c h (t u to r a d e p tó w g ry ) rozwój zainteresowania grami (wychowawcy fizyczni, rodzice) ścieżki dywersyfikacji uprawiania gier sportowych jako wyznaczniki różnicowania kompetencji trenerów i team managerów – paradygmat a realia 13 dynamika dyspozycji osobniczych do gier sportowych i potencjał kompetencyjny graczy oraz ich wiek różnicują, w granicach poszczególnych ścieżek, fazy uprawiania gry i tak: 1) zachęcone przez rodziców do uczestnictwa w grach dzieci w wieku 6 – 12 lat, niezależnie od predyspozycji do gier, w ramach wychowania do sportu (wychowania fizycznego) rozwijają zainteresowania grami realizowanymi w formie zabawy edukacyjnej, w ramach wspólnej ścieżki. główne cele uczestniczenia w grach w tej fazie jest diagnozowanie predyspozycji dzieci do sportu a gra jako forma zabawy stanowi instrument rozwoju osobowości w tym socjalizacji dzieci, 2) pomiędzy 13 a 19 rokiem życia (+/3 lata) następuje różnicowanie ścieżek i faz uprawiania gier i tak: uzdolnieni adepci gry w ramach sformalizowanej edukacji, w procesie tutoring przekształcają dyspozycje do gry w umiejętności gry a następnie w kompetencje sportowe tj. profesjonalny stosunek do gry. poziom sportowy rozgrywek w tej fazie rozwoju adepta gry dostosowany jest do indywidualnych dyspozycji adepta (adepci gry uznawani za uzdolnionych stanowią ok. 10 % zarejestrowanych graczy), młodzież zainteresowana grami, w ramach klubowego treningu motoryki specjalnej, rozwija umiejętności motoryczne z piłką i uczestniczy w młodzieżowych rozgrywkach klasyfikowanych (młodzież zainteresowana grami stanowi ok. 50% zarejestrowanych graczy), 3) w wieku 19 lat (+/2 lata) następuje dalsze zróżnicowanie ścieżek i faz rozwoju i tak: adepci gry o umiejętnościach warunkujących efektywną grę są transferowane do klubów firm, gdzie współtworzą widowiska sportowego dystrybuowane for profit (ok. 1% zarejestrowanych graczy), dorastający zainteresowani grami, uczestniczą w klubowym treningu zespołowym i dla prestiżu uczestniczą w rozgrywkach klasyfikowanych (ok. 39% zarejestrowanych graczy), zainteresowani uprawianiem gier for fit, wywołujących zadowolenie, uprawiają gry amatorsko, w sposób formalnie nieklasyfikowany i są animatorami rozwoju tej ścieżki uprawiania gier. egalitarny, elastyczny procesowo postrzegany model rozwoju gier sportowych daje jego uczestnikom szansę przemieszczania się pomiędzy ścieżkami i, w zależności od zmiany potrzeb lub pojawiających się ograniczeń dyspozycyjnych, wybór innej równoległej ścieżki lub fazy uczestniczenia w grach. w przestrzeni klasyfikowanych gier sportowych występują równoległe ścieżki i fazy ich uprawiania, w tym for profit i for prestiż, które są elastycznie powiązane i umożliwiają je uprawiającym przemieszczanie się pomiędzy tymi ścieżkami. w przypadku gier sportowych dla wszystkich uprawianych for fitness obserwuje się tendencje nie tylko przemieszczania się osób ze ścieżki gier klasyfikowanych uprawianych for prestiż lecz także dopływ nowych uczestników spoza przestrzeni gier sportowych tj. innych form aktywności sportowej. tak więc zdywersyfikowany, procesowo opisany model egalitarnej organizacji gier sportowych, został zidentyfikowany jako 14 ryszard panfil wieloletni, częściowo instytucjonalizowany, proces elastycznego uczestniczenia w grach sportowych, uprawianie których odbywa się w granicach wyznaczających różne ścieżki i fazy. kryteria podziału na ścieżki i fazy są dwuwymiarowe gdyż wyznaczane są zmiennością potrzeb, tempem i poziomem rozwoju dyspozycji osobniczych osób uprawiających gry sportowe. pierwszy pionowy wymiar wyznaczają różnice pomiędzy potrzebami młodzież uprawiającej gry sportowe a potrzebami osób dorosłych. drugi poziomy wymiar wynika z różnic pomiędzy poziomem dyspozycji do gier sportowych osób utalentowanych i tych zainteresowanych uprawianiem gier dla własnej satysfakcji lub organizacyjnego ich wspierania jako animatorzy. z drugiej strony reguły formułowane przez środowiska gier sportowych a określające zasady uczestniczenia i reguły rywalizacji wyznaczają elastyczność przestrzeni tworzonej przez ścieżki i fazy i możliwości ich łączenia, szczególnie przepływu uprawiających gry sportowe pomiędzy ścieżkami i fazami. należy zauważyć, że opisane powyżej kryteria wyznaczają elastyczne granice pomiędzy ścieżkami uczestnictwa w grach klasyfikowanych i sporcie dla wszystkich. należy także zauważyć, że w różnych fazach rozwoju, w ramach gier klasyfikowanych występują dwukierunkowe przejścia uprawiających gry pomiędzy wyróżnionymi ścieżkami tj. pomiędzy klasyfikowaną for profit a for prestiż. przejścia te występują wśród graczy w wieku 13-19 lat (+/3 lata), przy czym intensywność tych przejść wraz z wiekiem graczy maleje. w tym czasie także gracze klasyfikowani for prestiż przechodzą na ścieżkę gier dla wszystkich uprawianych for fit i realizują swoje zainteresowania jako animatorzy. gracze dorośli natomiast, często jako sympatycy konkretnych gier lub wolontariusze aktywnie wspierają rozwój event-ów. fakty te wskazują, że tworzy się dynamiczna sieć zapewniająca egalitarny przepływ uprawiającym gry w społecznej przestrzeni gier sportowych. przedstawiona analiza wymiaru uprawiania gier w polsce, z uwzględnieniem ścieżek i faz pozwala na określenie wielkości zapotrzebowania na zróżnicowane jakościowo kompetencje kadr wspierających osoby uprawiających gry, w tym nauczycieli, trenerów i managerów. 4. dywersyfikacja kompetencji trenerów i team managerów w grach sportowych w polsce system kształcenia kadr dla potrzeb sieciowo i egalitarnie postrzeganego sportu posiada wiele luk i znajduje się w fazie transformacji. w praktyce, mimo formalnej deregulacji zawodu trenera, utrwalona w świadomości środowiska sportowego, zunifikowana aksjologia sportu powoduje ciągłe jeszcze podejmowanie prób ujednolicania kompetencji trenerów i managerów a to z kolei prowadzi do pogłębiania się pragmatycznej nieadekwatności tych kompetencji z wymogami różnicowania się warunków wspierania uprawiania gier sportowych. obserwuje się wprawdzie próby adaptowania do nowych wymogów wcześniejszych, sprzed 1989 roku, rozwiązań edukacyjnych tj. programów i form kształcenia (żukowski 1989), (perkowski 2009), (ustawa z dnia 25 czerwca 2010 roku o sporcie), (rozporządzenie ministra sportu i turystyki z dnia 18 lutego 2011), (sozański, sadowski 2013). ścieżki dywersyfikacji uprawiania gier sportowych jako wyznaczniki różnicowania kompetencji trenerów i team managerów – paradygmat a realia 15 jednak modyfikowanie wcześniejszych rozwiązań nie sprawdza się w nowych realiach gier sportowych, które ulegają szybkim zmianą jakościowym. formalna deregulacja przepisów wyznaczających pozycję zawodu trenera (ustawa z dnia 13 czerwca 2013 roku) upraszczająca warunki uzyskania uprawnień do wykonywania tego zawodu spowodowała szybkie powstanie sieć instytucji kształcących, w tym firm prywatnych i jednostek organizacyjnych w związkach sportowych. w sieci tej wiodącą rolę odgrywają polskie związki sportowe (np. uchwała nr 30/13 zarządu związku piłki ręcznej w polsce z dnia 1 września 2013 r.) a akademie wychowania fizycznego próbują się w ten proces włączać. analiza treści realizowanych programów kształcenia oferowanych na rynku usług edukacyjnych w tym zakresie jest słabo zróżnicowana jakościowo i nadal mocno zunifikowana. programy te (patrz programy licencjonowania polskich związków gier sportowych) koncentrują się głównie na zagadnieniach metodyki treningu różnych przejawów motoryki graczy. z treści ryciny 1 wynika, że do pracy z uzdolnionymi adeptami gier sportowych, konieczne są kompetencji tutora adepta gry, natomiast do pracy z dorosłymi uprawiającymi gry sportowe for profit kompetencje team managera o wrażliwości coacha a do pracy w sporcie dla wszystkich kompetencje animatora coacha personalnego. w polsce brakuje instytucji rozwijających te zróżnicowane, odrębne kompetencje. w praktyce z młodzieżą z uzdolnieniami do gier sportowych, z dorosłymi profesjonalnymi graczami a także tymi uprawiającymi sport dla wszystkich pracują instruktorzy i trenerzy o dalece zunifikowanych kompetencjach, głównie metodyka motoryki, nieadekwatnych do efektywnego wspierania rozwoju adeptów gier sportowych, profesjonalnych graczy a także tych, którzy uprawiają sport dla satysfakcji. zaproponowany w pracy elastyczny procesowo postrzegany model rozwoju gier sportowych w zespołowej formie pozwala na wyznaczenie zróżnicowanych warunków edukacyjnego, trenerskiego i zarządczego wspierania osób uprawiających gry zespołowe na różnych ścieżkach w różnych fazach rozwoju adekwatnie do potrzeb i dyspozycji osób te gry uprawiających. analiza oczekiwanych i oferowanych kompetencji osób operacyjnie regulujących proces uprawiania gier sportowych w polsce wskazuje, że występuję istotne luki i niezgodności pomiędzy kompetencjami oczekiwanymi, które wynikają ze specyfiki ścieżek i faz uprawiania gier zespołowych w sposób klasyfikowany a zunifikowanymi, nieadekwatnymi kompetencjami posiadanymi przez nauczycieli wychowania fizycznego, a także instruktorami i trenerami, którzy wprawdzie posiadają różne klasy i licencje jednak pod względem posiadanych kompetencji są słabo zróżnicowani. uwzględniając zdywersyfikowane wymogi ścieżek i faz uprawiania gier poniżej przedstawiono zróżnicowane jakościowo modele kompetencji kadr wspierających osoby uprawiające gry sportowe (ryc. 1). ścieżka gier klasyfikowanych for prestiż (młodzież) – faza zespołowego treningu motoryki z piłką do pracy z młodzieżą w fazie treningu motoryki specjalnej, uprawiającej gry zespołowe for prestiż niezbędne są kompetencje instruktora lub trenera danej gry zespołowej. trener motoryki specjalnej organizuje grupowe i zespołowe zadania 16 ryszard panfil treningowe wyznaczając i kontrolując ich intensywność, organizuje i realizuje proces trenowania motoryki graczy. trener motoryki specjalnej, współpracuje z młodymi graczami, którzy wprawdzie uprawiają gry klasyfikowane i realizują własne pasje czy ambicje lecz poziom prezentowanych przez nich dyspozycji osobniczych uniemożliwia im uzyskanie efektywności sportowej for profit. praca z młodzieżą, dla której udział w grze klasyfikowanej jest głównym stymulatorem podejmowania treningu powoduje, że trener motoryki specjalnej dokonując ustawienia gracz na polu gry lub dokonując zmian ustawienia powinien obok potencjału motorycznego graczy uwzględniać potrzebę ujawniania przez nich satysfakcji z udziału w grze klasyfikowanej (wszyscy musza grać niezależnie od umiejętności). zmiany w zespole są instrumentem socjalizacji. praca z młodzieżą zainteresowaną uprawianiem określonej gry zespołowej wymaga od trenera obok znajomości motoryki gracza i podstaw taktyki gry także wysokiego poziomu kompetencji społecznych. obecnie w polskim systemie kształcenia kadr trenerskich kompetencje takie uzyskują instruktorzy i trenerzy różnej klasy sportowej z odpowiednią licencją np. b i a w piłce nożnej (panfil r. 2010). ścieżka gier klasyfikowanej for prestiż (dorośli) – faza trenowania zespołu graczy do pracy z dorosłymi graczami, uprawiającymi gry klasyfikowane for prestiż, niezbędne są strategiczne kompetencje coacha zespołu jako stymulatora spójności zespołu (kreatora dobrej „atmosfery” i regulatora konfliktów w zespole). na tej ścieżce uprawiania gier zespołowych udział w grach klasyfikowanych jest głównym celem podejmowania wysiłku treningowego przez graczy. w zespole trenuje zazwyczaj dwukrotnie, a niekiedy trzykrotnie więcej graczy niż miejsc w tzw. podstawowym składzie. dlatego kierowanie zespołem graczy uprawiających gry dla prestiżu wynikającego z udziału w grach klasyfikowanych, wywołuje potrzebę wprowadzania ciągłych zmian w składzie zespołu, ustawieniu w grze, zajmowanych pozycjach w grze. umiejętne wprowadzanie zmian w zespole zaspokaja potrzebę uczestniczenia w grze wszystkich trenujących graczy. proces wprowadzania zmian w zespole obejmuje więc : 1. kreowanie klimatu do zmiany – uzasadnianie graczom uwarunkowań zmiany jako wyznacznika równych szans. 2. dokonanie zmian (w składzie podstawowym, w ustawieniu, w trakcie gry wprowadzanie rezerwowych graczy) – dostarczanie graczom pełnej informacji o warunkach dokonywania zmiany. 3. ewaluowanie zmiany – monitorowanie efektywności gry umożliwiające ocenę wpływu zmiany na wyniki zespołu i stanowi podstawę uzasadniania kolejnych zmian (panfil, 2010). ścieżki dywersyfikacji uprawiania gier sportowych jako wyznaczniki różnicowania kompetencji trenerów i team managerów – paradygmat a realia 17 ścieżka gry klasyfikowanej for profit – faza rozwoju kompetencji umiejętności gry proces nauczanie – uczenie się gry wymaga heterotelicznego jego postrzegania, gdyż zgodnie z koncepcją naglaka (2005), gra jest efektywnym instrumentem nauczania gry. w przypadku gry zespołowej nauczania – uczenia się działań stosowanych w grze, w różnym stopniu zależnych od partnerów i przeciwników, zarówno w ofensywie jak i defensywie wymaga więc stosowania symulacji fragmentów gry klasyfikowanej i jest podstawowym wyznacznikiem pracy tutora z adeptami gry. tutor adepta gry w wieku 13-19 lat (+/3 lata) powinien posiadać więc kompetencje pozwalające na: a) identyfikowanie indywidualnych profilów dyspozycji do gry jej adeptów, co umożliwia monitorowanie ich przekształcenia w procesie treningowym w interdyspozycje do gry, b) indywidualizowanie procesu nauczania – uczenia się gry, która przejawia się w stosowaniu indywidualnych procedur rozwijaniu zróżnicowanych dyspozycji do gry jej adeptów mimo, że procesy trenowania prowadzony jest w grupie adeptów, c) intelektualizowania procesu nauczania – uczenia się gry tj. zaskakiwania grą i antycypowania gry, czyli celowego (wynikającego z gry) wyznaczania zadań rozwijających umiejętności gry uwzględniając profil intelektualno motoryczny adepta gry, d) wynikające z holistycznego postrzeganie dyspozycji osobniczych adepta gry integrowanie środków edukacji ogólnej i nauczania – uczenia się gry oraz dostosowywanie środków nauczania – uczenia się gry do reguł gry klasyfikowanej, oraz e) inspirowanie uzdolnionych adeptów gry do rozwijania interdyspozycji osobowościowo – motorycznych i przez monotonną pracę treningową przekształcanie ich w umiejętności gry. konieczność systematycznego usamodzielniania adepta danej gry sportowej stawia także wymóg posiadania przez tutora adeptów gry kompetencji coacha, które ułatwiają tutorowi usamodzielnianie sportowca. analiza programów kształcenia kadr edukatorów sportowych w polsce wskazuje, że kompetencje tutora i coacha w kształceniu trenerów dyscyplin sportu są pomijane lub traktowane marginesowo (panfil 2007). ścieżka gry klasyfikowanej for profit faza kreowania widowiska do pracy z dorosłymi graczami, uprawiającymi gry klasyfikowane for profit, niezbędne są kompetencje team managera, który współpracuje z graczami i wzmacnia zadaniowo orientowane relacje między nimi (ujawnia synergię organizacyjną). w związku z powyższym manager współpracujący z dorosłymi graczami powinien posiadać operacyjne kompetencje team managera. kompetencje managera zespołu graczy dotyczą: pozyskiwania/odstępowania graczy i na podstawie ewaluacji efektywności ich współdziałania w grze elastyczne alokowanie graczy 18 ryszard panfil na polu gry. efektywne budowanie zespołu i zarządzanie nim realizowane jest przez: formułowanie strategii gry, monitorowanie efektywności w grze, wspieranie rozwoju kompetencji, konsultowanie rozwiązań (z ekspertami i graczami), przenoszenie odpowiedzialności na graczy i coaching zespołu. team manager podejmuje decyzje w zakresie wzajemnego wpływania na siebie graczy i trenerów współpracujących. we współpracy z graczami team manager wykorzystuje coaching zespołu (team coaching), który wymaga postrzegania zespołu graczy jako synergicznej hybrydy będącej jednocześnie organizacją i grupą. proces coachingu zespołu rozumiany jest jako proces partnerskiej współpracy coacha z graczami i polega na wzajemnym sprzęganiu ich czynności decyzyjnych i wykonawczych w kierunku zwiększania efektywności w grze. traktowanie graczy jako współdecydentów i współwykonawców zwiększa świadome ich zaangażowanie w wyznaczanie i realizację zadań i powoduje także wzrost świadomości graczy o ich odpowiedzialności za uzyskiwane przez zespół wyniki (panfil 2010, 2015 a). 5. podsumowanie podsumowując należy zauważyć, że odrębności, a szczególnie sprzeczności pomiędzy identyfikowanymi w społecznej przestrzeni sportu rodzajami aktywności motorycznej człowieka powodują, że racjonalna ewaluacja procesów realizowanych w grach sportowych, wymaga jakościowej dywersyfikacji kryteriów (mierników) tej ewaluacji. wydaje się, że sieciowo-procesowe postrzeganie przestrzeni organizacyjnej sportu pozwala na identyfikację sieci relacji pomiędzy ścieżkami i fazami uprawiania sportu, i wpływu tej sieci na dynamikę kompetencji kadr edukacyjnie, organizacyjnie i zarządczo wspierających osoby uprawiające sport w ramach zidentyfikowanych ścieżek i faz. efektywne wspieranie uprawiania gier sportowych wymaga więc jakościowego różnicowania kompetencji trenerów i managerów personalnych wynikającego ze sprzeczności pomiędzy podlegających pogłębiającej się dywersyfikacji ścieżek i faz rozwoju gier sportowych. dywersyfikacja ścieżek i faz uprawiania gier sportowych i ograniczona kompatybilności pomiędzy nimi wymaga jakościowej zmiany kompetencji trenerów pracujących w grach sportowych, w tym trenerów zespołów graczy na team managerów a trenerów adeptów gry na tutorów – coachów młodych graczy. literatura 1. naglak z. (2005), nauczanie i uczenie się wielopodmiotowej gry z piłką. awf wrocław. 2. panfil r. (2000), edukacja uzdolnionego gracza i zarządzanie zespołem sportowym, studia i monografie, akademia wychowania fizycznego wrocław. 3. panfil r., coaching uzdolnionego gracza (2007), akademia umiejętności management &coaching. wrocław. s.10, 122 s. ścieżki dywersyfikacji uprawiania gier sportowych jako wyznaczniki różnicowania kompetencji trenerów i team managerów – paradygmat a realia 19 4. panfil r. (2008), efektywny coaching zespołów zadaniowych: na przykładzie zespołów sportowych, studia i monografia. akademia wychowania fizycznego we wrocławiu, nr 92, s. 112-113, 184 s. 5. panfil r., (2010), zarządzanie kapitałem ludzkim w efektywnych firmach sportowych, [w:] listwan t., witkowski s.a. (red.), menedżer w gospodarce opartej na wiedzy, „prace naukowe uniwersytetu ekonomicznego we wrocławiu”, wydawnictwo uniwersytetu ekonomicznego we wrocławiu, wrocław. 6. panfil r. i inni (2015), coaching and coach education in poland, international sport coaching journal, human kinetics, inc 2, 50-63. 7. panfil r. (2015 a), style współpracy efektywnego team managera z zespołem profesjonalnych graczy w organizacji sportowej, zarządzanie zasobami ludzkimi, ip i ps, warszawa nr 5 s. 48-69. 8. perkowski k. (2009), doskonalenie kompetencji zawodowych trenerów sportu wyczynowego w polsce. warszawa, wydawnictwo awf. 9. rozporządzenie ministra sportu i turystyki z dnia 18 lutego 2011 roku w sprawie szczegółowych warunków uzyskiwania kwalifikacji zawodowych w sporcie. 10. sozański, h., & sadowski, j. (eds). (2013), trener wczoraj, dziś, jutro biała podlaska: wydział wychowania fizycznego i sportu awf. 11. uchwała nr 30/13 zarządu związku piłki ręcznej w polsce z dnia 1 września 2013 r. w sprawie zasad i warunków prowadzenia zespołów piłki ręcznej w zawodach i rozgrywkach organizowanych przez zprp, ehf lub ihf. 12. ustawa z dnia 13 czerwca 2013 roku o zmianie ustaw regulujących wykonywanie niektórych zawodów. 13. ustawa z dnia 25 czerwca 2010 roku o sporcie. 14. żukowski r. (1989), zawód i praca trenera warszawa: spółdzielcza agencja reklamowa spar. 30 quality in sport 2 (2) 2016, s. 30-42, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 17 xii 2015, praca została przyjęta do druku 5 v 2016 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2016.009 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/725656 mateusz ciepłucha 1 uniwersytet szczeciński mechanizmy i nieprawidłowości w procesie wyceny przedsiębiorstw piłkarskich mechanisms and abnormalities in business valuation of football enterprises streszczenie w pracy omówiono w sposób syntetyczny proces i nieprawidłowości wyceny przedsiębiorstw piłkarskich. wykazano metody wyceny, ich mocne i słabe strony, a także ograniczenia. przedstawiono czynniki, od których uzależniony jest proces ewaluacji klubów sportowych. wyodrębniono i omówiono przykładowe sposoby wykorzystywane przez decydentów i księgowych w celu manipulowania sprawozdawczością finansową jednostki, które zmniejszają przejrzystość i zasadność wyceny wartości. w dalszej części opracowania opisane zostały uwarunkowania wyceny i oceny przedsiębiorstw piłkarskich w odniesieniu do ich ewidentnej specyfiki działalności. celem badań było przedstawienie niejednoznaczności i trudności ewaluacji biznesu sportowego mającego szerokie nacechowanie jakościowe. charakterystyka ta wpływa więc w znaczącym wymiarze na dyferencję w zakresie wartości księgowych i rynkowych. materiałem badawczym wykorzystanym w opracowaniu jest przegląd literatury w danej dziedzina oraz symulacja proces wyceny przedsiębiorstwa piłkarskiego za pomocą analizy wskaźnikowej oraz wskaźników c/z i c/wk. słowa kluczowe: wycena przedsiębiorstw, kreatywna rachunkowość, wskaźniki finansowe summary the paper shows in synthetic way a process and irregularities in the football business valuation. it has been shown selected valuation methods, their strengths, weaknesses and limitations. paper also indicate the factors on which depends the process of clubs evaluations. further part of article discusses examples of ways used by decision-makers and accountants to manipulate the financial reporting units that reduce transparency and legitimacy of valuation. the following part of the study describes the conditions of evaluation and assessment of enterprises of football in relation to their specific business evident. the aim of the study was to present ambiguity and difficulty evaluating sports business. football business has wide range of features marked by quality factors. this characteristic affects so significant dimension to design differences among book value and market value. the research materi 1 mateusz ciepłucha, e-mail: cieplucha.mateusz.bartosz@gmail.com mechanizmy i nieprawidłowości w procesie wyceny przedsiębiorstw piłkarskich 31 al used in the study is a review of the literature and simulation model of football business valuation based on ratio analysis, p/e and p/bv indicators. keywords: business valuation, creative accounting, financial indicators 1. wstęp dziedzina zajmująca się badaniem aspektów związanych z wyceną wartości danego przedsiębiorstwa jest bardzo skomplikowana, złożona, wielowymiarowa oraz posiadająca znaczne nacechowanie subiektywizmem osoby badającego dany podmiot. wycena przedsiębiorstw jest niezwykle istotna w procesie transakcyjnym kupna/sprzedaży jednostek. istnieje wiele różnorodnych metod wyceny, z których każda skupia się w szczególności na zróżnicowanych segmentach działalności podmiotu. przyjmuje się jednak, że najskuteczniejsze jest wybranie jednej metody i ewentualne wykorzystywanie poszczególnych, innych metod jako formy weryfikacyjne, kontrolne wyniki naszej analizy (zarzecki 2013). w obecnie skrystalizowanej gospodarce wolnorynkowej maksymalizacja wartości przedsiębiorstwa jest najistotniejszym elementem jego funkcjonowania. dlatego też tak istotna jest jego ewaluacja i otrzymanie ostatecznego wyniku analizy ewaluacyjnej, jakim jest wartość przedsiębiorstwa. proces wyceny wartości przedsiębiorstwa utożsamiany jest z wykazaniem wartości kapitałów własnych danej jednostki. w sytuacjach, w których dokonuje się wyceny, takich ja np. kupno/sprzedaż jednostki, likwidacja, upadłość, fuzje, przejęcia istotne jest wyznaczenie różnicy pomiędzy aktywami posiadanymi przez przedsiębiorstwo a jego zobowiązaniami (które to zobowiązania są przejmowane przez jednostkę/podmiot nabywający prawa do podmiotu (zarzecki 2013). wycena wartości staje się procesem niezwykle skomplikowanym ze względu na ilość czynników wpływających na jej przebieg, a także ostateczny rezultat. podstawową kwestią jest niezwykle szeroki zakres informacji, które powinien posiadać analityk. mowa tu nie tylko o informacjach wewnętrznych danej spółki, ale także o sytuacji zewnętrznej. ogólny stan gospodarki, poziom stóp procentowych, poziom bezrobocia, trendy panujące na rynku kapitałowym, poziom inflacji, poziom konkurencji na rynku, aspekty publiczno-prawne. w istocie jest to proces oparty o wykorzystywane modele wyceny, a co za tym idzie nie jest doskonały, dlatego też istotne jest uświadomienie sobie przez rozpoczęciem prac ewaluacyjnych w jakim celu przeprowadzamy wycenę, oraz określić skuteczny plan działania (hitchner i mard 2011). 2. cel badań celem opracowania jest przedstawienie mechanizmów oceny i wyceny przedsiębiorstwa piłkarskiego. wskazanie na charakterystyczne aspekty związane z tą działalnością, uwarunkowania związane ze sprawozdawczością i ewaluacją wartości. proces oceny i wyceny wartości jest niezwykle istotny, ma on ogromny 32 mateusz ciepłucha wpływ na mechanizmy zachodzące w gospodarce, kształt podejmowanych przez poszczególne podmioty decyzji finansowych i zarządczych. szczególnie z uwagi na funkcjonowanie w gospodarce opartej na wiedzy i informacji niezbędne jest efektywne wykorzystanie informacji finansowej. istotne wydaje się jednak to, czy skuteczne podejmowanie decyzji na podstawie obiektywnej i bezkrytycznej ocenie sprawozdań jest zawsze możliwe. 3. materiały i metody badawcze w opracowaniu wykorzystane zostały wykorzystane materiały literaturowe z dziedziny rachunkowości, sprawozdawczości, biznesu sportowego i wyceny wartości. badanie zostało oparte na ocenie sprawozdań finansowych przedsiębiorstwa manchester united z wybranych okresów badawczych (lata 20122014). wykorzystane zostały metody matematyczne opierające się na analizie wskaźnikowej i giełdowej. wskaźnikami, które zostały poddane weryfikacji są m.in. wskaźnik płynności, wskaźnik zadłużenia, wskaźnik rentowności aktywów, c/z, c/wk. miary te zostały wybrane ze względu na to, iż w sposób kompleksowy starają się przedstawić rzeczywistość gospodarczą. wskazują na kondycję przedsiębiorstwa w aspektach płynności, polityki zadłużenia, zyskowności w wymiarze księgowym, a także oceny wskaźników rynkowych, giełdowych. 4. wybrane metody wyceny przedsiębiorstwa piłkarskiego realia gospodarcze oparte są na wiedzy i informacji, chęć posiadania efektywnej informacji, które jest w stanie wspomóc podejmowanie skutecznych decyzji doprowadziła do wykreowania się wielu metod wyceny przedsiębiorstw. ze względu na podejście do kategorii wartości wyróżnia się metodę rynkową. opiera się ona na wykorzystaniu wskaźników udostępnianych przez rynek, ponieważ jej zwolennicy upatrują w rynku najbardziej efektywnego i godnego zaufania źródła informacji (dunal 2014). w ramach metod rynkowych wykorzystuje się takie wskaźniki (dunal 2014) jak m.in.:  wskaźnik c/z – iloraz ceny rynkowej jednej akcji danego przedsiębiorstwa i zysku netto osiągniętego w okresie bazowym, przypadającego na jedną akcję,  c/wk – jest to iloraz ceny rynkowej jednej akcji danego przedsiębiorstwa  i wartości księgowej. ukazuje on zależność i różnice pomiędzy wartością przedstawianą w sprawozdaniach finansowych a obecną wartością rynkową,  ev/(zo+a) – jest to iloraz wskaźnika ev i sumy zysku operacyjnego (ebit) osiągniętego przez daną jednostkę w danym okresie z amortyzacją (zarzecki 2010). kolejną możliwością przeprowadzenia wyceny przedsiębiorstwa jest metoda mechanizmy i nieprawidłowości w procesie wyceny przedsiębiorstw piłkarskich 33 nie rynkowa. która opiera się w głównej mierze, na analizie danych pochodzących ze sprawozdań finansowych danego przedsiębiorstwa. powyższa metoda dzieli się na trzy podstawowe rodzaje: 1. majątkowe – metoda ta opiera się na teorii, że przedsiębiorstwo jest warte tyle, ile wart jest jej majątek. polega w głównej mierze na analizie bilansu i wyznaczeniu wielkości kapitału własnego posiadanego przez jednostkę. w jej ramach wyróżnia się wycenę aktywów netto i wycenę aktywów w oparciu o metodę odtworzeniową. wyrażają je poniższe wzory (miciuła 2012): a. wartość przedsiębiorstwa (metoda aktywów netto) = wartość bilansowa aktywów – wartość bilansowa pasywów obcych (wskaźnik ten jest tożsamy z kategorią kapitału własnego). b. wartość przedsiębiorstwa (metoda odtworzeniowa) = wartość brutto aktywów * (1 – zużycie fizyczne danego aktywa) * (1 – zużycie moralne danego aktywa). 2. dochodowe – metody te opierają się na prognozowanych wielkościach dochodu osiąganego przez przedsiębiorstwo. opierają się w szczególności na prognozowanych wielkościach sprzedaży, prognozowanych wielkościach wypłacanej dywidendy i ogólnej rentowności danego przedsiębiorstwa (miciuła 2010). do metod dochodowych zalicza się m.in. metodą zdyskontowanych eva (ang. economic value added), która opiera się na ocenie obecnej wartości danego projektu, tj. zestawienia zmiany wartości przedsiębiorstwa w czasie przy wykorzystaniu poszczególnych zasobów. wskazuje na wartość dodaną, dochód osiągany przez jednostkę w ramach jej działalności, biorąc pod uwagę ich efektywność wobec wykorzystanego kapitału (panfil 2009). 3. porównawcze – metody porównawcze polegają na benchmarking’u danej jednostki w odniesieniu do charakteryzujących się podobnymi cechami jednostek działających na rynku. dzięki takiej analizie otrzymuje się bardzo efektywną informację, ponieważ poza informacjami wewnętrznymi firmy, bierze się bezpośrednio pod uwagę sytuację na rynku, stan konkurencji. metoda ta posiada jednakże pewne wady związane z trudnościami w przeprowadzaniu procesów porównawczych. komparastyka jest bowiem bardzo trudna, a także bardzo często nieefektywna ze względu na podejmowanie przez badaczy prób porównywania wielkości ze sobą nieporównywalnych (miciuła 2014). niezwykle istotnym elementem procesu wyceny przedsiębiorstwa jest przyjęcie pewnego modelu wyceny wartości poszczególnych składników aktywów i pasywów, co w konsekwencji przekłada się na wartość przedsiębiorstwa jako zorganizowanej całości. wyróżnia się m.in. poniższe metody wyceny ze względu na odniesienie do standardu wartości:  wartość rynkowa – (ang. market value) jest to wartość danego składnika majątku, bądź też przedsiębiorstwa jako podmiotu, która uznawana jest za niezwykle prawdopodobną do uzyskania w procesie kupna-sprzedaży zrealizowanym na rynku pomiędzy stronami 34 mateusz ciepłucha transakcji. posiada ona cząstkowy charakter subiektywny, jednak w istocie zaznacza się, iż jest ona wyznaczana przez siły rynkowe, które opierają się na racjonalnych i efektywnych działaniach uczestników rynku (skoczylas 2007). wartość rynkowa określana jest także jako tzw. wartość godziwa, tzn. taka wartość, która satysfakcjonuje stronę sprzedającą i kupującą, a także stwarza szansę na uzyskanie godziwego „wynagrodzenia” dla podmiotu sprzedającego (budzik-nowodzińska 2012).  wartość księgowa – wartość ta określana jest bezpośrednio w oparciu o informacje zawarte w sprawozdaniach finansowych, dowodach księgowych, stąd nazywana jest z ang. book value. jest to wartość początkowa środków majątkowych oszacowana na dany dzień bilansowy (z uwzględnieniem utraty wartości, poniesionych kosztów etc.), bądź też jest księgową wartością całego przedsiębiorstwa, jako różnica pomiędzy kwotą aktywów i zobowiązań jednostki (kategoria ta jest tożsama z pozycją kapitałów własnych) (panfil i szablewski 2011). book value posiada liczne wady metodologiczne, które mogą wypaczać ostateczny wynik. do takich negatywnych cech zalicza się m.in. oparcie jej na wartościach historycznych zawartych w pozycjach bilansowych, które jednocześnie mogą być ustalane w sposób znacznie odbiegający od realnej, teraźniejszej sytuacji, nie odzwierciedla ona także realnych korzyści, które mogą być osiągnięte z danego składnika majątku, a jedynie jego wartość w momencie przyjęcia do jednostki (statyczny i statystyczny charakter). wartość księgowa nie jest ustalana na podstawie informacji pochodzących z rynku, co za tym idzie nie jest do końca wyceną realną i efektywną (zarzecki 2000). 5. problemy związane z wiarygodną wyceną przedsiębiorstwa piłkarskiego notowanego na giełdzie w oparciu o wykorzystanie analizy ekonomicznej oczywistą kwestią jest to, iż analiza ekonomiczna może być efektywnym źródłem oceny jednostki, wyceny jej wartości. jednakże musi być ona przeprowadzana we właściwy sposób, tak, aby rzetelnie odwzorować rzeczywistość gospodarczą. analiza posiada charakter narzędzia wykorzystywanego do syntetycznego opisu sytuacji przedsiębiorstwa, ponieważ jest wykorzystywana przez struktury zewnętrzne zajmujące się szeroko pojętą oceną, analityką podejmującą na jej podstawie decyzje. jej pierwotny charakter jest jednak nieco inny, głównym celem jej przeprowadzania winno być bowiem dostarczenie informacji na temat sytuacji przedsiębiorstwa dla właścicieli jednostki. niestety często zauważa się tzw. konflikt interesów (konflikt agencyjny, pryncypalny), polegający na rozszczepieniu, asymetrii celów zarządu i właścicieli. związane z tym zjawisko wykorzystania sprawozdań finansowych do celów menedżerów jest bardzo niepożądane, stwarza to bowiem pole do nadużyć, kreuje struktury dla wykorzystania w sprawozdawczości tzw. kreatywnej rachunkowości i prowadzi do niewiarygodnego odwzorowywania mechanizmy i nieprawidłowości w procesie wyceny przedsiębiorstw piłkarskich 35 rzeczywistości gospodarczej (micherda 2006). kreatywna rachunkowość jest to przeciwstawna forma dokonywania ewidencji w odniesieniu do tzw. sformalizowanej rachunkowości. stara się ona wykorzystać takie elementy wykonywane w procesie ewidencji, które w pewnej materii nie są ściśle sformalizowane, unormowane sztywnymi przepisami prawa. dlatego też w wielu przypadkach nie do końca można mówić o złamaniu prawa, a jedynie o działaniu nieetycznym, prowadzi to jednak do zaburzeń decyzji, które odnoszą się do sfery realnej gospodarki, a co za tym idzie ich charakter jest sprzeczny z istotą analizy ekonomicznej, jako sposobu na wiarygodny, rzetelny opis podmiotu gospodarczego (wąsowski 2010). przejawem kreatywnej księgowości jest tzw. agresywna rachunkowość. charakteryzuje się ona takim dobraniem metod wyznaczania poszczególnych elementów ujmowanych za pomocą ewidencji, aby przedstawiały one wyższe dochody, wartości interesujących nas wskaźników. za narzędzia wykorzystywane w agresywnej rachunkowości (kutera 2006) można uznać m.in.:  ewidencja przychodów w momencie sprzedaży (wystawienia faktury), a nie  w momencie zakończenia transakcji sprzedaży (realne wpłynięciu należności wynikającej z wystawionej faktury),  wykorzystanie narzędzia przyspieszonej amortyzacji na niekorzyść metody amortyzacji liniowej (nierealny okres zużycia danego składnika majątku),  sposób wyceny zapasów za pomocą metody fifo (gdy sytuacja na rynku daje podstawy do tego by sądzić, iż ceny będą rosły w danym okresie), przyczynia się to do zwiększenia marży jednostkowej na sprzedaży, a co za tym idzie zwiększa znacząco przychody jednostki w okresie stosowania takiego zabiegu, jednakże w rzeczywistości marża ta może się znacząco różnić,  niedoszacowywanie tzw. wątpliwych, „złych” należności, na które także tworzy się rezerwy, których wielkość może być wyznacznikiem poziomu ryzyka handlowego danej jednostki, co bezpośrednio wiąże się z płynnością finansową i możliwością jej utraty, ustalanie możliwości nieotrzymania danych należności od kontrahentów przeprowadzana jest najczęściej w dość subiektywny i nie właściwy sposób. poza możliwością wykorzystywania agresywnej polityki rachunkowości w celu zniekształcenia rzeczywistości gospodarczej, istnieją także inne instrumenty, takie jak (kutera 2006):  wygładzanie zysków (technika ta polega na takiej ewidencji zysków, aby możliwe było zmniejszenie już i tak wysokich poziomów zysku w okresach, w których jednostka, jak i cały rynek prosperuję bardzo dobrze, oraz późniejszym transferze tych zysków na lata słabsze, w których jednostka osiąga gorsze wyniki, notuje spadki wskaźników).  kreatywna rachunkowość (jest stwierdzeniem bardzo pojemnym, zapożyczającym narzędzia z wielu różnych metod zniekształcania sprawozdań finansowych).  fałszerstwo ksiąg rachunkowych (sytuacja skrajna, charakteryzująca się tym, że sprawozdania finansowe, dokumenty źródłowe nie mają swojego faktycznego odzwierciedlenia w rzeczywistości, są one tworzone jedynie 36 mateusz ciepłucha na potrzeby procesu sprawozdawczego).  upiększanie, kolorowanie wyników (może objawiać się jako subiektywne wykorzystanie wskaźników, które w sposób lepszy, ale nie koniecznie bardziej wiarygodny i właściwy przedstawiają stan finansów i procesów zachodzących w jednostce gospodarczej). wydaje się, iż kreatywne podejście do sprawozdawczości, zniekształcanie wyników, a nawet ich preparowanie jest zjawiskiem nieuniknionym, ponieważ jak długo istnieją regulacja prawne kształtujące pewne aspekty funkcjonowania rynków, tak długo istnieją podmioty naginające, bądź też łamiące te zasady w celu osiągania korzyści. ważną kwestią jest jednak to, aby minimalizować, marginalizować skalę tego zjawiska, aby przestrzeń gospodarcza była jak najbardziej przejrzysta i efektywna. w racjonalizacji i ułatwieniu przepływu informacji na temat przedsiębiorstw pomaga zdecydowanie znaczny rozwój i wykorzystanie technologii informacyjnych (internetu). dzięki szybkiemu i powszechnemu dostępowi do sprawozdań spółek giełdowych trafiają one do większej grupy odbiorców, a co za tym idzie łatwiejsza staje się identyfikacja zachodzących nieprawidłowości. wielką siłą internetu jest także to, że złe wiadomości rozchodzą się w nim z zatrważającą prędkością i posiadają cechy charakterystyczne dla pędzącej kuli śnieżnej, której zatrzymanie jest praktycznie nie możliwe. skutkuje to tym, że będąc niejako spółką publiczną istnieje bardzo duże ryzyko szybkiej utraty zaufania do danej jednostki, które to nadszarpnięte zaufanie ciężko odzyskać w przyszłości. wszystkie transakcje dokonywane w przestrzeni gospodarczej, na rynkach finansowych, a przede wszystkim te realizowane za pośrednictwem rynku kapitałowego opierają się na wzajemnym zaufaniu i akceptacji ryzyka. gdy rynkiem wstrząsa wydarzenie, które to zaufanie ogranicza, bądź też stawia w wątpliwość, problem może mieć nie tylko podmiot tracący zaufanie, ale także rynek jako całość. dlaczego tak jest ? jeżeli w koszyku gnije jedno jabłko to istnieje duże prawdopodobieństwo, że zaczną gnić i kolejne, co automatycznie przekłada się na awersję potencjalnego konsumenta do zakupu tegoż dobra. podsumowując powyższe rozważania transparentność raportów finansowych jest niezwykle istotna z punktu widzenia wszystkich interesariuszy, w związku z czym zachowanie jest adekwatności i etyczności wydaje się być kluczowe dla zwiększenia efektywności działań gospodarczych. (brigham i daves 2007) powyższa teza pociąga za sobą prostą refleksję, wszystkim uczestnikom rynku, każdemu interesariuszowi powinno zależeć na tym, aby sprawozdania finansowe, a co za tym idzie analizy finansowe były sporządzane właściwie, adekwatnie, rzetelnie. w innym wypadku mechanizmy rynkowe tylko pozornie będą efektywne, ponieważ decyzje podejmowane przez jego uczestników będą opierały się na założeniach nie mających realnego odzwierciedlenia w stanie faktycznym. analiza ekonomiczna i jej najważniejsze narzędzie, jakim jest analiza finansowa, służą do odkrywania mechanizmów zachodzących w realnej gospodarce finansowej badanych obiektów. efektem końcowym powinna być informacja tożsama ze stanem rzeczywistym, która będzie w pełni użyteczna dla każdego z interesariuszy. jednakże nie każdy z nas jest w stanie pogodzić się z rzeczywistością, zawsze znajdą się osoby, nie mające ochoty na poznanie i weryfikację swoich błędów. dlatego też, jak w każdym przejawie biznesu, tak i w procesie dokonywania i analizy niezbędny jest element uczciwości, który pozwoli mechanizmy i nieprawidłowości w procesie wyceny przedsiębiorstw piłkarskich 37 na zbudowanie długofalowego zaufania i współpracy pomiędzy zainteresowanymi stronami. problemy i niejednoznaczność procesy wyceny wartości może prowadzić do wielu niedoskonałości na rynku, zaburzeń i kryzysów. negatywny aspekt tego procesu wiąże się z istotnością wykorzystania wyników takiej analizy. wycena wartości przedsiębiorstwa jest bowiem kluczowym elementem w procesie podejmowania decyzji rynkowych i ściśle go determinuje. dlatego też nieefektywna, nie prawdziwa informacja uniemożliwia wręcz możliwość podjęcia skutecznej decyzji i wprowadzające element wysokiego ryzyka, destabilizacji i asymetrii informacji na rynku. wydaje się, że proces wyceny nigdy nie będzie idealny, choć poprzez ewolucję poszczególnych teorii, szkół i nurtów ekonomii badacze starają się stworzyć efektywny model wyceny wartości, jest to niezwykle trudne i subiektywne (mączyńska 2012). trudnością jest jednak nie tylko samo przeprowadzenie procesu wyceny. istotną i zawiłą kwestią wydaje się już etap wyboru metody estymacji. dobra decyzja w tym zakresie będzie bowiem determinować efektywność dokonanej analizy. w związku z czym należy uwzględnić wiele zmiennych i cech charakterystycznych, które warunkują zasadność i możliwość skorzystania z danej metody. cechami takimi (zarzecki 1999) są m.in.:  ilość i jakość dostępnych danych odnośnie obiektu wobec którego dokonywany jest proces wyceny,  kondycja i przyszłe trendy odnośnie sektora w którym działa podmiot gospodarczy,  występowanie specyficznych zjawisk sektorowych, sezonowości itp. wszystkie transakcje dokonywane w przestrzeni gospodarczej, na rynkach finansowych, a przede wszystkim te realizowane za pośrednictwem rynku kapitałowego opierają się na wzajemnym zaufaniu i akceptacji ryzyka. gdy rynkiem wstrząsa wydarzenie, które to zaufanie ogranicza, bądź też stawia w wątpliwość, problem może mieć nie tylko podmiot tracący zaufanie, ale także rynek jako całość. dlaczego tak jest? jeżeli w koszyku gnije jedno jabłko to istnieje duże prawdopodobieństwo, że zaczną gnić i kolejne, co automatycznie przekłada się na awersję potencjalnego konsumenta do zakupu tegoż dobra. podsumowując powyższe rozważania transparentność raportów finansowych jest niezwykle istotna z punktu widzenia wszystkich interesariuszy, w związku z czym zachowanie jest adekwatności i etyczności wydaje się być kluczowe dla zwiększenia efektywności działań gospodarczych (brigham i daves 2007). 6. specyfika procesu wyceny i oceny przedsiębiorstw piłkarskich w ramach wyceny wartości przedsiębiorstw piłkarskich także istnieje wiele problemów i możliwych dysfunkcji, niedopatrzeń i niejednoznacznych elementów procesu ewaluacji. jest to związane w szczególności ze specyficznym charakterem tychże działalności gospodarczych. istotną i logicznym stanem rzeczy jest bowiem wpływ osiągnięć sportowych na wysokość wyceny przedsiębiorstwa. ogólna forma drużyny, miejsce w tabeli, osiągnięcia w rozgrywkach kontynentalnych, wszystkie 38 mateusz ciepłucha te czynniki mają wpływ na sytuację jednostki piłkarskiej, jednakże wpływ ten nie jest jednakowy w odniesieniu do poszczególnych klubów piłkarskich. odnośnie relacji odwrotnej, tj. wpływu wartości przedsiębiorstwa, jego stopy zwrotu, dochodowości na formę sportową, także zauważana jest taka zależność. jednakże korelacja ta nie jest wystarczająco silna, aby wychodzić z założenia, iż dzięki osiąganym wysokim zyskom zespół będzie osiągał wysokie wyniki sportowe, a także że istnieje pewna zależność kontrastowa. wobec powyższych rozważań można by stwierdzić, że forma sportowa paradoksalnie nie jest najbardziej istotnym aspektem przedsiębiorstw piłkarskich, jednakże wobec emocjonalnych decyzji inwestorów, mogą mieć duży, losowy wpływ w sytuacji przedsiębiorstw notowanych na giełdzie (majewski 2014). w rzeczywistości, w odniesieniu do największych klubów osiągnięcia sportowe oczywiście mają spory wpływ na reputację klubu, jednakże nie ma bezpośredniego wpływu na wyniki finansowe, ponieważ globalne, wielkie przedsiębiorstwa piłkarskie posiadają w przewadze inne źródła dochodów poza nagrodami stricte sportowymi. wydaje się więc, iż wyniki, forma sportowa ma wpływ na wartość i cenę akcji w odniesieniu do nie do końca racjonalnych decyzji inwestorów. wskazuje się nawet na relacje pomiędzy wynikami zespołów narodowych a ogólnymi, zagregowanymi wskaźnikami poszczególnych giełd (bell i in., 2009). istotną kwestią jest jednak to, że ogólny poziom wyników sportowych, miejsca w tabeli, punktów, strzelonych bramek ma wpływ na wartość akcji (co w ostatecznym rozrachunku wpływa na wartość wyceny przedsiębiorstwa), jednakże korelacja ta jest skromna i zdecydowanie słabsza niż pozostałych czynników o charakterze finansowo-zarządczym. zdecydowanie większe znaczenie ma ostateczna pozycja ligowa (ze względu na prognozowanie płynności finansowej, a także możliwość spadku, relegacji z ligii), aniżeli cząstkowe wyniki krótkoterminowe osiągane na przestrzeni całego sezonu (bell i in., 2009). patrząc z punktu widzenia całości badanych zależności nie istnieją mocne powiązania pomiędzy powyższymi zjawiskami. istnieją jednak pewne wyjątki, w których widać mocną, znaczącą korelację pomiędzy wynikami a zmianą wartości/ceny akcji. wskazuje się także, że korelacja jest tym wyższa, im wyższy jest poziom rozwoju danego kraju, gospodarki. m. saraç i feyyaz zeren wskazują także jak specjaliści z uniwersytetu w reading na zdecydowany wzrost znaczenia wyników w końcowych etapach sezonu, które mają bezpośredni wpływ na ostateczny wynik sportowy, jakim jest miejsce w tabeli, wygrana ligi, bądź też spadek do niższej klasy rozgrywkowej (sarac i zeren 2013). 7. wyniki tabela 1. w sposób syntetyczny przedstawia wybrane, podstawowe wskaźniki finansowe osiągnięte w badanym okresie przez manchester united w poszczególnych obszarach działalności przedsiębiorstwa. analiza wskaźnikowa jest bardzo szeroko wykorzystywana w procesie podejmowania decyzji inwestycyjnej, a także w procesie wyceny wartości i atrakcyjności inwestycji przez potencjalnych inwestorów. mechanizmy i nieprawidłowości w procesie wyceny przedsiębiorstw piłkarskich 39 tabela 1. wybrane wskaźniki finansowe manchesteru united za lata 2012-2014 wskaźnik 2014 2013 2012 płynność bieżąca 63% 69% 65% ogólne zadłużenie 59% 60% 49% roe 5% 33% 10% poziom kosztów finansowych 4% 11% 11% wartość księgowa akcji 15,5 $ 13 $ 10 $ źródło: opracowanie własne na podstawie manchester united plc annual report 2013/2014, manchester 2014 oraz manchester united plc annual report 2012/2013, manchester 2013 z danych zawartych w tabeli 1. jasno wynika, iż poziom zadłużenia klubu jest na relatywnie wysokim poziomie, co jest w dużym stopniu charakterystyczne dla działalności przedsiębiorstw piłkarskich. na przestrzeni badanych lat trudno zauważyć bezpośredni związek pomiędzy wskaźnikami stopy zwrotu, a wzrostem wartości księgowej jednej akcji. istotną sprawą jest jednak fakt, że akcje przedsiębiorstw piłkarskich, ich cena i popyt na takie papiery wartościowe, są w dużej mierze oderwane od typowych wskaźników finansowych, ocen efektywności. związane jest to z prestiżem posiadania akcji takiego podmiotu, który jest niewątpliwie bezcenny dla osób będących fanami zespołu „czerwonych diabłów”. teoretycznie najważniejsze wskaźniki rentowności w badanym okresie zmieniały się bardzo zaskakująco, co wiąże się bezpośrednio z dużą nieregularnością osiąganych zysków netto w danych okresach rozrachunkowych. fakt ten czysto teoretycznie powinien wpływać negatywnie na atrakcyjność i wartość spółki, w tym wypadku jest jednak zupełnie odwrotnie. wycena wartości przedsiębiorstwa jest to proces bardzo złożony i często dość subiektywny. w poniższej tabeli nr 2 autor przedstawi kilka możliwych symulacji wyceny manchesteru united. z tabeli 2 wynika jednoznacznie, że w badanym okresie wartość księgowa akcji analizowanego przedsiębiorstwa stawała się coraz bliższa wartości rynkowej akcji. zjawisko to wskazuje na zwiększenie efektywności wyceny rynkowej względem stanu faktycznego, wykazywanego w sprawozdaniach finansowych. wskaźnik c/z uległ znaczącemu zmniejszeniu w roku 2013. spowodowane to było w ogromnej mierze faktem wzrostu wysokości kapitału własnego, w skutek przeprowadzonej przez przedsiębiorstwo emisji akcji własnych. wartość rynkowa klubu od pewnego czasu kształtuje się na względnie ustabilizowanym, zbliżonym do wartości księgowej poziomie. wskazuje to na uwiarygodnianie się wyceny wartości przedsiębiorstwa, a co za tym idzie na brak znaczącego przewartościowania biznesu przez inwestorów giełdowych. wydaje się więc, iż w obecnej sytuacji rynkowej wycena man40 mateusz ciepłucha chesteru united dokonywana przez siły popytu i podaży na rynku kapitałowym jest efektywna i zbliżona do wartości księgowej. nie znaczy to jednak, iż wycena ta jest odpowiednia, ponieważ wartość księgowa w pewnym sensie także może nie w pełnym zakresie oddawać rzeczywisty stan przedsiębiorstwa. wartą podkreślenia jest sytuacja, w której dość poważne zmiany w finansach klubu (zauważone poprzez dokonaną analizę finansową) w bardzo małym stopniu odzwierciedlone są w rynkowej i księgowej wycenie przedsiębiorstwa. tabela 2. wybrane wskaźniki wyceny manchesteru united wskaźnik 2014 2013 2012 c/z 85,52 11,56 53,33 c/wk 1,03 1,19 1,41 wartość księgowa akcji 15,5 13 10 wartość rynkowa akcji 16 15,53 14,05 wartość księgowa przedsiębiorstwa 2 498 650 000 447 960 000 237 100 000 źródło: opracowanie własne na podstawie manchester united plc annual report 2013/2014, manchester 2014 oraz manchester united plc annual report 2012/2013, manchester 2013. 8. wnioski proces wyceny przedsiębiorstwa, w szczególności funkcjonującego w obrębie tak specyficznego sektora jakim jest rozrywka sportowa jest niezwykle złożony i trudny do efektywnego przeprowadzenia. większość z dostępnym narzędzi estymacji wartości opiera się na działaniach liczbowych w zakresie poszczególnych kategorii wskaźników finansowych. istotnym problemem jest jednak bardzo częsta niejednoznaczność i subiektywność niektórych wielkości, ich uznaniowy charakter, poziom szacowań i możliwych odchyleń. kolejną kwestią jest konflikt związany z jednoznaczną agregacją wielkości, które posiadają w znacznej mierze cechy jakościowe, niemierzalne. w biznesie sportowym bardzo dużą rolę odgrywają emocje, poziom przywiązania, sympatii do danego przedsiębiorstwa piłkarskiego, co jest jednoznacznym efektem trudno mierzalnym mającym znaczący wpływ na poziom wartości jednostki w oczach potencjalnego inwestora. pomijając powyższe trudności związane z ewaluacją ceny warto wskazać na niedoskonałości związane z wykorzystywanymi bardzo często informacjami źródłowymi w postaci sprawozdań finansowych. kreatywna rachunkowość, przekłamania księgowe, fałszerstwa i zbyt znaczące naginanie przepisów w obszarze sporządzania i prezentacji danych księgowych tworzą zjawiska asymetrii i nieprawidłowości informacji, a co za tym idzie znacząco 2 wartość ta jest utożsamiana w szerokiej mierze z kategorią kapitału własnego przedsiębiorstwa, tj. pasywów posiadanych przez jednostkę, pomniejszonych o zobowiązania mechanizmy i nieprawidłowości w procesie wyceny przedsiębiorstw piłkarskich 41 utrudniają procesy ewaluacji biznesu. w wielu sytuacjach znaczący wpływ na poziom wyceny mają także cechy zupełnie niemierzalne i nie mające odzwierciedlenia w sprawozdaniach finansowych. wydaje się, że tak też jest w przypadku manchesteru united. związane jest to ze specyfiką działalności takiego podmiotu, a także ze specyficznym podejściem obecnych i potencjalnych inwestorów. oczywistą kwestią jest, że inwestorzy w każdym działaniu kierują się mniej, lub bardziej swoimi uczuciami i doświadczeniami (aspekt behawioralny) literatura 1. bell a., brooks ch., matthews d., sutcliffe ch., over the moon or sick as a parrot? the effects of football results on a club’s share price, icma centre, henley university of reading, reading 2009, s. 2-18. 2. brigham e. f., daves p. r. (2007), intermediate financial management, thomson south-western, united states of america, s. 16-19. 3. budzik-nowodzińska i. (2012), wartość godziwa w wycenie przedsiębiorstw, studia ekonomiczne. zeszyty naukowe wydziałowe uniwersytetu ekonomicznego w katowicach, nr 126, wydawnictwo naukowe uniwersytetu ekonomicznego w katowicach, katowice, s. 23-26. 4. dunal p. (2014), rynkowe metody wyceny przedsiębiorstw, future of finance część ii, przyszłość finansów przedsiębiorstw i ubezpieczeń, vol 2, no 300, łódz, s. 4-10. 5. hitchner j. r., mard m. j. (2011), financial valuation workbook – stepby-step exercises and tests to help you master financial valuation – third edition, john wiley & sons, inc., new jersey, s. 141-145. 6. kutera m., hołda a., surdykowska s., oszustwa księgowe – teoria i praktyka (2006), wydawnictwo difin, warszawa, s. 35-37. 7. mączyńska e. (2012), dysfunkcje i dylematy pomiaru działalności gospodarczej, studia ekonomiczne/uniwersytet ekonomiczny w krakowie, nr 118 nauki o zarządzaniu u początków i współcześnie, kraków, s. 395403. 8. majewski s. (2014), modelling of football companies’ rates of return according to sport results and bookmakers’ expectations on the example of serie a, beh – business and economic horizons, vol 10, issue 3, prague development center, prague, s. 214-220. 9. manchester united plc annual report 2012/2013, manchester 2013. 10. manchester united plc annual report 2013/2014, manchester 2014. 11. micherda b. (2006), problemy wiarygodności sprawozdania finansowego, wydawnictwo difin, warszawa, s. 171-175. 12. micuła i. (2010), metody wyceny przedsiębiorstw, zarządzanie wartością przedsiębiorstwa w warunkach kryzysu, finanse, rynki finansowe, ubezpieczenia nr 35, wydawnictwo naukowe uniwersytetu szczecińskiego, szczecin, s. 563-577. 13. micuła i. (2012), metodyka wyceny wartości przedsiębiorstwa według koncepcji mdr, a kryzys zaufania, zarządzanie i finanse, vol 10 nr 4 cz. 2, szczecin, s. 65-74. 42 mateusz ciepłucha 14. micuła i. (2014), współczesna metodologia wyceny przedsiębiorstw wg koncepcji mdi – r i jej wyzwania w przyszłości, acta universitatis lodziensis. folia oeconomica, vol. 2, t. 300 future of finance. część ii. przyszłość finansów przedsiębiorstw i ubezpieczeń, łódź, s. 187-193. 15. panfil m., szablewski a. (2011), wycena przedsiębiorstwa – od teorii do praktyki, wydawnictwo poltext, warszawa, s. 76-77. 16. panfil m. (2009), wycena biznesu w praktyce – metody, przykłady, wydawnictwo poltext, warszawa, s. 21-25. 17. saraç m., zeren f (2013), the effect of soccer performance on stock return: empirical evidence from “the big three clubs” of turkish soccer league, journal of applied finance & banking, vol. 3, no. 5, scienpress ltd., s. 299-314. 18. skoczylas w. (2007), determinanty i modele wartości przedsiębiorstwa, polskie wydawnictwo ekonomiczne, warszawa, s. 18-19. 19. wąsowski w. (2010), kreatywna rachunkowość – fałszowanie sprawozdań finansowych, wydawnictwo difin, warszawa, s. 13-20. 20. zarzecki d. (1999), metody wyceny przedsiębiorstw, fundacja rozwoju rachunkowości w polsce, warszawa, s. 59-62. 21. zarzecki d. (2000), metody wyceny przedsiębiorstw – zarys teorii a praktyka, wydawnictwo naukowe uniwersytetu szczecińskiego, szczecin, s. 63-65. 22. zarzecki d. (2010), mnożniki rynkowe w wycenie przedsiębiorstw, zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiego nr 586, finanse, rynki finansowe, ubezpieczenia nr 25, wydawnictwo naukowe uniwersytetu szczecińskiego, szczecin, s. 419 – 422. 23. zarzecki d. (2013), kluczowe wyzwania wyceny przedsiębiorstw, wycena zobowiązań warunkowych i aktywów nieoperacyjnych, zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiego nr 768 finanse, rynki finansowe, ubezpieczenia nr 63, wydawnictwo naukowe uniwersytetu szczecińskiego, szczecin, s 534-546. http://bazekon.icm.edu.pl/bazekon/element/bwmeta1.element.ekon-element-issn-0208-6018 http://bazekon.icm.edu.pl/bazekon/element/bwmeta1.element.ekon-element-issn-0208-6018 quality in sport 1 (1) 2015, s. 29-44 praca wpłynęła do redakcji 3 iii 2015, praca została przyjęta do druku 28 vi 2015 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2015.003 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/753685 29 andżelika dzięgiel 1 , łukasz luciński 2 wydział nauk ekonomicznych i zarządzana uniwersytet mikołaja kopernika w toruniu ocena jakości usług świadczonych przez polskie kluby piłkarskie evaluation of the quality of services provided by the polish football clubs streszczenie kibice stanowią istotę dla widowiska sportowego, a ich brak na trybunach negatywnie wpływa na wartość imprez ocenianych z perspektywy fanów, sponsorów i mediów. głównym celem badań była ocena jakości wybranych usług oferowanych przez polskie kluby piłkarskie. jakość usług sportowych należy utożsamić ze zdolnością do zaspokojenia potrzeb związanych z daną aktywnością fizyczną. za pomocą metody on-line survey przeprowadzono badania ankietowe uzyskując odpowiedzi od prawie trzystu kibiców piłki nożnej. wyniki wykazały, że typowy kibic piłki nożnej to mężczyzna w wieku od 21 do 30 lat z średnim wykształceniem i dochodem poniżej 1600 zł brutto. z kolei jakość zbadanych działań realizowanych przez polskie kluby jest oceniana na poziomie dostatecznym. procesowi doskonalenia powinna zostać poddana strona internetowa drużyny i asortyment pamiątek klubowych. organizacje sportowe chcąc pozyskać większą liczbę stałych kibiców powinny realizować swoje działania marketingowe na podstawie cyklicznych badań potrzeb i oczekiwań kibiców. słowa kluczowe: kibic, piłka nożna, klub piłkarski, widowisko sportowe, jakość usług, segmentacja, marketing sportu abstract fans are the essence of the sports event and their absence in the stands can negatively affect on the value of events, which are evaluated from the perspective of permanent fans, sponsors and media. the main objective of the study was the assessment of the quality of selected services offered by polish football clubs. the quality of sports services should be defined as the ability to meet the needs of a particular physical activity. by means of on-line survey method was conducted research, receiving responses from nearly three hundred football fans. the results showed that the fan of football is the man between 21 and 30 years of age with secondary education and gross income below 1600 pln. the quality of examined the activities carry out by the polish clubs is judged on passable level. the process of improvement 1 e-mail: a.dziegiel@o2.pl 2 e-mail: l.lucinski@gmail.com 30 andżelika dzięgiel, łukasz luciński should be start with the team website and the assortment of football souvenirs. sports organizations in order to attract more permanent fans should realize their marketing efforts by regular research of needs and expectations of fans. key words: fan, football, football club, sports event, quality of services, segmentation, sports marketing wstęp uczestnicy widowisk sportowych są specyficzną grupą konsumentów, którzy z jednej strony nabywają produkt – możliwość oglądania na żywo meczów, a z drugiej strony poprzez swoje zachowania mogą znacząco wpływać na jakość i sposób postrzegania samego wydarzenia. nie dziwi zatem określenie, że kibice nazywani są wyjątkowymi klientami oraz że stanowią podwalinę dla biznesu sportowego (rudawska 2011). rozgrywki na boisku to nie tylko rywalizacja sportowa, ale także dopingujący kibice przeżywający w trakcie zawodów silne emocje. to oni zaczynają stanowić o wartości produktu sportowego i tym samym determinują jego atrakcyjność i spektakularność. konieczność tworzenia, utrzymywania i wzbogacania relacji opartych na emocjach z klientami wynika z dwóch powodów: (1) zakup biletów sportowych zasila budżet organizacji, (2) kibice zachęcają innych do aktywnego dopingu. warto dodać, że prawdziwi fani piłki nożnej identyfikują się z klubem i sportowcami, a także są lojalni wobec dopingowanej drużyny przez wiele lat (sznajder 2012). brak kibiców na trybunach sprawia, że atmosfera i istota widowiska sportowego traci wartość zarówno dla fanów, jak i obecnych i potencjalnych sponsorów, a także mediów. wobec tego na całym świecie kluby sportowe zabiegają o dobre relacje z kibicami przygotowując dla nich możliwie najbardziej spersonalizowane i dostosowane do ich potrzeb oferty produktów i usług sportowych (klisiński 2008). przed rozpoczęciem badań wśród fanów widowisk sportowych należy poznać ich segmentację. kibiców różnych dyscyplin można podzielić zasadniczo na dwie grupy: osoby przed telewizorami (tzw. kibice w kapciach) oraz osoby oglądające na żywo wydarzenia w obiektach sportowych. wśród kibiców obecnych na stadionach należy wyróżnić trzy grupy: chuligani (ang. hooligans), ultrasi (ang. ultras), skoczkowie/pikniki (ang. groundhoppers). chuligani, jak sama nazwa wskazuje, podczas wydarzenia sportowego poszukują rozrywki i bójek, a rywalizacja na boisku nie jest dla nich istotna. z kolei za budowanie atmosfery i oprawy meczu odpowiedzialni są ultrasi. tymczasem skoczkowie to kibice zainteresowani konkretną dyscypliną i jak najczęstszym udziałem we wszystkich meczach ulubionej drużyny. w odróżnieniu od ultarasów pikniki nie biorą aktywnego udziału w tworzeniu widowiska (bühler, nufer 2012). nieco odmiennego podziału kibiców dokonał prestiżowy i niezależny instytut badawczy „arc rynek i opinia” wyodrębniając fanów sportu, fanów obojętnych, kibiców kanapowych oraz kibiców niedzielnych (sznajder 2012). ocena jakości usług świadczonych przez polskie kluby piłkarskie 31 obecnie z powodu prasowej nagonki ruch kibicowski w polsce nie cieszy się zbyt dobrą opinią, a jego przedstawiciele z góry skazywani są na społeczny ostracyzm. jednym z celów niniejszego artykułu była prezentacja zjawiska społecznego, jakim jest ruch kibicowski. szczególna uwaga została poświęcona ocenie postaw kibiców klubów piłkarskich m.in. podczas podejmowania decyzji konsumpcyjnych związanych z organizacją widowisk sportowych. w polsce marketing sportowy wciąż znacznie odbiega od profesjonalnego poziomu znanego z lig europy zachodniej. niestety zarówno wysokie ceny pamiątek, jak i uboga gama produktowa i usługowa oferowana przez poszczególne kluby powodują powstawanie szarej strefy „nielegalnych” pamiątek produkowanych przez samych kibiców. łamanie praw autorskich jest powszechnie akceptowalne przez społeczeństwo, którego wciąż nie stać na nabywanie licencjonowanych produktów. wpływa to negatywnie na wysokość przychodów polskich klubów, których dochody odbiegają zarówno od europejskiej czołówki, jak i również „średniaków” ze starego kontynentu. marketing sportu i jakość usług klubów piłkarskich marketing to szerokie i różnorodnie definiowane pojęcie, które w swym obszarze obejmuje zasady działania na rynku jakimi powinny kierować się przedsiębiorstwa, w tym organizacje sportowe (armstrong, kotler 2012). analizując relacje między sportem a marketingiem można zaobserwować dwie koncepcje: 1) marketing przez sport (ang. marketing through sport), 2) marketing sportu (ang. marketing of sport). marketing przez sport oznacza wykorzystanie sponsoringu jako narzędzia promocji. tymczasem marketing sportu to zastosowanie odpowiednich środków do komunikowania się z konsumentami i wskazywania korzyści z uprawiania aktywności fizycznej, czy uczestnictwa w widowiskach sportowych (sznajder 2012). druga koncepcja marketingu dotyczy m.in. meczów organizowanych przez kluby piłkarskie. kluby chcąc odpowiednio funkcjonować na rynku są zmuszone do ciągłego doskonalenia świadczeń realizowanych na rzecz klientów, m.in. kibiców. cech widowiska sportowego, jakimi są pełna emocji rywalizacja, doping zawodnikom, niezwykła rozrywka, czy możliwość oderwanie od spraw codziennych, nie można traktować w wymiarze produktów materialnych. stąd na poziom zadowolenia z udziału w meczach wpływa jakość, obsługa klienta, wartość i zadowolenie, którą budują kompleksowe usługi (klisiński 2000). pojęcie usługi definiowane jest najczęściej jako działanie oferowane klientowi w celu zaspokojenia jego potrzeb i osiągnięcia oczekiwanych profitów (szczepańska 2010). inne podejście prezentuje m. daszkowska (1998), która usługę wyjaśnia jako „(…) użyteczny produkt niematerialny, który jest wytwarzany w wyniku pracy ludzkiej, w procesie produkcji, przez oddziaływanie na strukturę określonego obiektu, w celu zaspokojenia potrzeb ludzkich”. stąd można uznać, że to co nie jest dobrem materialnym, jest usługą (ujęcie negatywne). z kolei w literaturze przedmiotu nie ma jednolitej definicji jakości usług. stanowi to efekt różnorodnego podejścia do zagadnienia, a także jego odmienność w zależności od rozpatrywanej branży. jednakże większość defini32 andżelika dzięgiel, łukasz luciński cji jakości usług zawiera w sobie sedno postrzegania różnicy pomiędzy usługą oczekiwaną a otrzymaną (urban 2007). odnosząc się do tematyki niniejszej pracy, jakość usługi sportowej można utożsamić ze zdolnością do zaspokojenia potrzeb związanych z daną aktywnością fizyczną. składają się na nią cztery elementy: jakość obiektu, jakość organizatora, jakość trenera i jakość obsługi (nowińska 2005). przykładowo jakość obiektów i urządzeń określają takie parametry jak stan techniczny i wyposażenia, funkcjonalność, estetyka, certyfikacja. z kolei na ocenę jakości organizatora wpływa profesjonalizm, sprawność, odpowiedzialność, kreatywność i nastawienie na klienta. tymczasem stopień zadowolenie z całego procesu obsługi powiązany jest z niezawodnością, rzetelnością, terminowością, szybkością reakcji, gwarancją bezpieczeństwa i wizerunkiem usługodawcy. wśród usług oferowanych przez kluby piłkarskie należy wymienić zapewnienie widowiska sportowego i wydarzeń mu towarzyszących (otoczka meczów), prowadzenie sklepiku kibica, stałej komunikacji z fanami za pomocą strony internetowej i narzędzi social media, a także kształtowanie długotrwałych relacji z kibicami poprzez dedykowane programy lojalnościowe np. karty kibica. mając na uwadze ciągłe udoskonalanie jakości należy realizować trzy działania. pierwsze z nich to profilaktyka jakości, czyli odpowiednie dobranie personelu, ciągłe ich motywowanie i narzucenie standardów w obsłudze, a także dbanie o stan techniczny urządzeń. drugi etap obejmuje monitoring, na który składa się analiza opinii klientów, pomiar satysfakcji, weryfikacja funkcjonowania urządzeń infrastruktury sportowej. ostatnie działanie stanowi naprawy wynikające z błędów jakości np. odszkodowania, odpowiadanie na skargi, załatwianie reklamacji. należy podkreślić, że koszty profilaktyki i monitoringu są wysokie, ale nie wyższe niż straty wynikające z braku zapewnienia odpowiedniej jakości usług sportowych (śniadek 2008). w branży sportowej coraz więcej podmiotów podejmuje się świadomego zarządzania m.in. dobrowolnie certyfikując obiekty, badając opinie klientów, a także standaryzując obsługę według oczekiwań klientów (nowińska 2005). organizacje sportowe, które są postrzegane jako średniej wielkości przedsiębiorstwa (ze względu na liczbę zatrudnionych osób i obrót roczny), są zobligowane do dostosowania się do reguł panujących na rynku, w tym tendencji panujących w działaniach marketingowych. oznacza to, że kluby piłkarskie powinno dążyć do jak najlepszego dostosowania swojej oferty produktów i usług sportowych do oczekiwań odbiorców. niezbędne do tego są cykliczne badania satysfakcji kibiców z udziału w meczach i stopnia zadowolenia z udostępnionej oferty klubowej. cel i metodyka badań oraz materiał źródłowy głównym celem niniejszego artykułu było sprecyzowanie cech społecznodemograficznych uczestnika widowisk sportowych oraz określenie oceny jakości wybranych usług oferowanych przez polskie kluby piłkarskie (na różnych szczeblach rozgrywek). rozpoznanie i opisanie profilu kibica jest niezbędne do najlepszego dostosowania oferty produktów i usług sportowych do oczekiwań odbiorców. badanie oceny jakości działań realizowanych przez kluby służy głównie zminimaliocena jakości usług świadczonych przez polskie kluby piłkarskie 33 zowaniu różnicy pomiędzy dostarczoną ofertą produktów sportowych przez organizacje a oczekiwaniami kibiców. badanie na rzecz niniejszego artykułu przeprowadzono w maju 2014 roku za pomocą ankiety internetowej wykorzystując elektroniczną wersję kwestionariusza. dobór próby do pomiarów był celowy. respondentami byli wyłącznie kibice piłki nożnej. zaproszenie do wzięcia udziału w badaniu zostało udostępnione na stronie internetowej www.kibice.net oraz forach klubów piłkarskich grających w tmobile ekstraklasie. ostatecznie udało się uzyskać satysfakcjonującą wielkość próby – 298 respondentów. kwestionariusz w wersji elektronicznej składał się z pytań jednoi wielokrotnego wyboru. istniała także możliwość wprowadzania dodatkowych wskazań i komentarzy za pomocą opcji „inne”. całościowe ujęcie tematu wymagało również kwerendy literatury. na rzecz opracowania skorzystano z kilku źródeł informacyjnych udostępnionych w formie papierowej, bądź w postaci elektronicznej. z kolei najbardziej aktualne dane pozyskano z zasobów internetu. dodatkowo, część informacji stanowiły doświadczenia i obserwacje własne. wyniki badań za pomocą profilu respondenta zbadano, jakie cechy społeczno-demograficzne posiada osoba, która jest kibicem meczów piłki nożnej. w analizie uwzględniono: płeć, wiek, wykształcenie, miejsce zamieszkania oraz średni, miesięczny dochód brutto (tab. 1). tab. 1. główne charakterystyki społeczno-demograficzne uczestnika widowisk sportowych charakterystyki profil uczestnika widowisk sportowych płeć mężczyzna (88%) wiek (w latach) 21-30 (55%) wykształcenie średnie (76%) średnie, miesięczne dochody brutto (zł) poniżej 1600 (45%) miejsce zamieszkania miejscowość pow. 100 tys. mieszkańców (66%) źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych; n = 298 (k=37, m=261). z analizy struktury płci wynika, że zdecydowaną większość miłośników piłki nożnej stanowili mężczyźni – 88% ogółu respondentów (tj. 261 osób), a pozostałe 12% próby obejmowały kobiety (37 osób). większość zbadanych fanów to ludzie młodzi, którzy nie przekroczyli jeszcze trzydziestego roku życia, w tym najliczniejsza grupa była w wieku 21-30 lat. w momencie trwania badania najwięcej respondentów (76%) zadeklarowało wykształcenie średnie. można przypuszczać, że z racji młodego wieku ankietowane osoby mogły stanowić studentów, którzy byli w trakcie realizacji dalszej edukacji. wobec tego, nie dziwi także niski średni, miesięczny dochód brutto – poniżej 1600 zł (45% wskazań ankietowanych osób). większość zbadanych kibiców mieszkała w dużych miastach (66%). warto dodać, że 34 andżelika dzięgiel, łukasz luciński dostęp do widowisk sportowych jest zdecydowanie większy w aglomeracjach miejskich, aniżeli na obszarach wiejskich. tożsame wyniki badań przeprowadzonych wśród polskich kibiców piłki nożnej, uzyskał w 2011 roku a. hadzik. typowym fanem wybierającym się w podróż w celach oglądania na żywo meczów futbolowych byli mężczyźni pomiędzy 26 a 35 rokiem życia, posiadający średnie wykształcenie oraz niskie dochody brutto. co więcej, wydatki ponoszone na jednorazowy udział w wydarzeniu w przypadku kibiców piłki nożnej wynosił 100-200 zł (hadzik i in. 2011). w dalszej części kwestionariusza zbadano staż uczestnictwa w widowiskach sportowych (rys. 1). zdecydowana większość ankietowanych osób uczęszczała na mecze od kilku lat. aż 64% respondentów oglądało imprezy sportowe na żywo od co najmniej sześciu lat, w tym 37% po raz pierwszy pojawiło się na stadionie ponad 10 lat temu. z kolei stażem krótszym niż 12 miesięcy legitymowało się zaledwie 7% zbadanych osób. wyniki te wskazują na duże doświadczenie respondentów związane z aktywnym kibicowaniem, a im większy staż tym wyniki badań można uznać za bardziej wiarygodne. rys. 1. staż uczestnictwa w widowiskach sportowych źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych; n = 298 (k=37, m=261). w kolejnej części badania przeanalizowano częstotliwość uczestnictwa respondentów w widowiskach sportowych ulubionej drużyny (rys. 2). najwięcej, aż 41% ankietowanych osób zadeklarowało, że pojawiało się na każdym meczu, co świadczy o dużej systematyczności. druga grupa pod względem liczności wskazań (36%) była uczestnikiem większości rozgrywek, ale nie wszystkich. mniej niż co czwarta osoba pojawiała się na stadionie tylko na pojedynczych meczach. warto podkreślić, że ostatnią opcję wybierało procentowo najwięcej kobiet (55%). 7% 29% 27% 37% poniżej roku 1-5 lat 6-10 lat ponad 10 lat ocena jakości usług świadczonych przez polskie kluby piłkarskie 35 rys. 2. uczestnictwo w widowiskach sportowych ulubionej drużyny źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych; n = 298 (k=37, m=261). rys. 3. typ kibica źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych; n = 298 (k=37, m=261). w kolejnym pytaniu respondenci zostali poproszeni o subiektywne przyporządkowanie się do jednej z grup kibicowskich: pikników, ultrasów, bądź hoolsów (rys. 3). najwięcej, aż 49% zbadanych osób identyfikowało się z grupą szalikowców (ultrasów), która odpowiedzialna jest za przygotowywanie dopingu. osoby dojrzałe znacznie częściej uznawały się za pikników – aż 75% osób powyżej 30 roku życia wybrało właśnie tę opcję. większość kobiet również uważa się za pikników, czyli widzów pojawiających się na stadionie dość regularnie, lecz nie biorących aktywnego udziału w tworzeniu widowiska (55% kobiet). co ciekawe 4 panie przypisały się do segmentu hoolsów, czyli bojówkarskich ekip walczących za barwy klubowe z innymi grupami o podobnej charakterystyce, bądź biorących udział w bójkach. przynależność do cieszącej się złą sławą podgrupy kibicowskiej zadeklarowało 11% badanych, z czego większość stanowiły osoby młode – 83% respondentów w wieku od 21 do 30 lat. świadczy to o dobrze znanym w kibicowskim świecie „cyklu ży41% 36% 23% uczestnictwo we wszystkich meczach uczestnictwo na większości meczów uczestnctwo w pojedyńczych meczach 40% 49% 11% pikniki ultrasi hoolsi 36 andżelika dzięgiel, łukasz luciński cia”, który najczęściej zaczyna się od tworzenia opraw (ultras), poprzez walkę za klub (hools), po zakończenie swojej kibicowskiej działalności i bierne obserwowanie spotkań piłkarskich (piknik). na rzecz badania zanalizowano także, które klasy rozgrywkowe reprezentowane przez kluby, były najczęściej dopingowane przez respondentów (rys. 4). aż 63% ankietowanych osób uczęszczało na mecze najwyższej klasy rozgrywkowej, spośród których 15% zbadanych kibiców miało okazję oglądać ulubiony zespół również w pucharach europejskich, a 24% brało udział w widowiskach w ramach i ligi. pozostałe 13% uczęszczało na spotkania niższych szczebli rozgrywkowych. rys. 4. najczęściej dopingowany poziom rozgrywek meczów piłki nożnej ulubionej drużyny źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych; n = 298 (k=37, m=261). w dalszej kolejności zbadano determinanty, które miały kluczowy wpływ na udział ankietowanych osób w widowisku sportowym (rys. 5). okazało się, że respondenci oglądali mecze na żywo z racji przywiązania do klubu tzw. lokalny patriotyzm (91% wskazań respondentów) oraz chęci integracji i identyfikacji z lokalną społecznością (58%). świadczy to o mocnym przywiązaniu do lokalnych tradycji, historii i klubu, z którymi kibice z danego miasta mogą się identyfikować. co ciekawe, zdaniem ankietowanych osób cena biletów, szczebel rozgrywek, akcje promocyjne klubu, czy jakość infrastruktury sportowej miały znacznie mniejszy wpływ na ich obecność na trybunach. warto zauważyć, że elementy te są najczęściej stosowanymi instrumentami marketingowymi klubów sportowych. analizując wyniki pod względem płci należy dodać, że kobiety znacznie częściej zwracały uwagę na takie aspekty, jak cena biletu, poziom gry drużyny, atrakcyjność rywala, czy szczebel rozgrywek, aniżeli mężczyźni. 15% 49% 23% 4% 9% t-mobile ekstraklasa i europejski puchar t-mobile ekstaklasa i liga ii liga ocena jakości usług świadczonych przez polskie kluby piłkarskie 37 rys. 5. czynniki udziału w widowisku sportowym źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych; n = 298 (k=37, m=261). uwaga: istniała możliwość wielokrotnego wyboru. rys. 6. średnie, miesięczne wydatki na ulubioną drużynę źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych; n = 298 (k=37, m=261). niniejsze badanie miało również na celu sprawdzenie, jaką kwotę zbadani fani piłki nożnej przeznaczają miesięcznie na wydatki związane z sympatyzowanym zespołem, tj. zakup gadżetów klubowych, pamiątek, biletów (rys. 6). okazało się, że większość ankietowanych osób przeznaczała na wyżej wymienione cele mniej niż 50 zł. w dalszej kolejności – 27% respondentów wydawało na produkty i usługi związane z klubem i ulubioną drużyną od 51 do 100 zł. zaledwie 17% respondentów przeznaczało więcej niż 100 zł, a tylko 8% kwotę wyższą niż 150 zł. warto dodać, że pod względem płci i wieku nie uzyskano znaczącej różnicy w odpowiedziach respondentów na analizowany aspekt. wyniki niniejszego pytania można 0% 50% 100% transmisja w mediach jakość infrastruktury sportowej warunki pogodowe szczebel rozgrywek akcje promocyjne klubu poziom gry drużyny cena biletu atrakcyjność drużyny przeciwnej chęć integracji z lokalną społecznością przywiązanie do klubu (lokalny… 9% 22% 22% 26% 26% 28% 33% 34% 58% 91% procentowy udział pozytywnych odpowiedzi c z y n n ik i u d z ia łu w w id o w is k u sp o rt o w y m 8% 9% 27% 56% powyżej 150 zł 101-150 zł 51-100 zł poniżej 51 zł 38 andżelika dzięgiel, łukasz luciński odnieść do mentalności przeciętnego polaka, który jest niechętny do wydatkowania zbyt dużej liczby pieniędzy na obiektach sportowych jednocześnie narzekając na niewielki asortyment gadżetów i ubogą ofertę marketingową polskich klubów. warto dodać, że zbadani kibice bardzo często jako wydatek wskazywali w komentarzach koszty podróży na mecze wyjazdowe. w dalszej części kwestionariusza ankiety zadano pytanie o subiektywną ocenę wysokości cen biletów na spotkania ulubionego zespołu (rys. 7). dla największej liczby respondentów cena okazała się idealna (43%). tymczasem dla niemal co trzeciej ankietowanej osoby bilety były zbyt drogie (33%). z kolei bilety na spotkania faworyzowanej drużyny jako tanie oceniło 15% zbadanych kibiców, a bardzo tanie 9%. warto podkreślić, że w niższych ligach częstą praktyką jest sprzedaż biletów za symboliczną złotówkę lub też brak opłat za możliwość oglądania na żywo umiejętności piłkarzy. rys. 7. opinia o cenach biletów na mecze ulubionej drużyny źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych; n = 298 (k=37, m=261). potwierdzeniem przypuszczeń, że oferta produktowa polskich klubów jest uboga były odpowiedzi respondentów na pytania dotyczące subiektywnej oceny zakresu asortymentu (rys. 8). aż 40% ankietowanych osób uznało, że oferowany przez klub zakres produktów był ubogi, a kolejne 10% uważało, że bardzo ubogi. z kolei dla mniej niż co trzeciej osoby (31% respondentów) oferta klubu była zadowalająca. tylko 14% respondentów oceniało asortyment jako szeroki, a zaledwie 4% jako bardzo szeroki. należy dodać, że mężczyźni najczęściej wskazywali, że oferta produktowa była uboga, podczas gdy zdaniem większości pań była zadowalająca. może stanowić to zaskakujący rezultat, gdyż gadżety dedykowane kobietom to wciąż na polskim rynku niezagospodarowana nisza. warto wspomnieć o ogólnej tendencji panującej w klubach sportowych, gdzie produkcja i sprzedaż klubowych pamiątek stanowi dodatkową i niezbyt dochodową działalność. wobec tego merchandising ogranicza się do pojedynczych wzorów koszulek, czy szalików. tylko w sytuacji, w której drużyna gra w wyższej klasie rozgrywkowej, a w związku z tym klub jest bardziej medialny, oferta gadżetów jest bardziej rozbudowana. jednakże na 8% 25% 43% 15% 9% bardzo drogie drogie w sam raz tanie bardzo tanie ocena jakości usług świadczonych przez polskie kluby piłkarskie 39 polskim rynku wciąż brakuje profesjonalnych sklepów dedykowanych pamiątkom ulubionego zespołu sportowego. rys. 8. ocena asortymentu pamiątek klubowych ulubionej drużyny źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych; n = 298 (k=37, m=261). w dalszej części kwestionariusza ankiety zbadano opinię o cenach gadżetów oferowanych przez klub ulubionej drużyny (rys. 9). dla większości – 46% respondentów, pamiątki okazały się drogim zakupem. tymczasem dla 41% ankietowanych osób ceny pamiątek zostały ocenione jako „w sam raz”. warto podkreślić, że we wszystkich grupach wiekowych odsetek osób, które uważały pamiątki za zbyt drogie był podobny i oscylował w granicach 40-50%. tożsame wyniki uzyskano różnicując dane ze względu na wielkość miejsca zamieszkania, wiek, płeć i dochody. można przypuszczać, że cechy społeczno-demograficzne respondentów nie miały wpływu na opinię o cenach oficjalnych pamiątek klubowych. rys. 9. opinia o cenach asortymentu pamiątek klubowych ulubionej drużyny źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych; n = 298 (k=37, m=261). w dalszej części badania zanalizowano rodzaje artykułów dostępnych w sklepiku kibica (rys. 10). okazało się, że najczęściej oferowanymi pamiątkami były szaliki (95% wskazań respondentów), koszulki i t-shirty (90%) oraz smycze do 5% 15% 31% 40% 9% bardzo szeroki szeroki w sam raz ubogi bardzo ubogi 6% 46% 41% 4% 3% bardzo drogie drogie w sam raz tanie bardzo tanie 40 andżelika dzięgiel, łukasz luciński kluczy (89%). rzadziej można było kupić proporczyki (80%), repliki koszulek meczowych (82%), czy też gazetkę klubową, której możliwość nabycia miało zaledwie 45% ankietowanych osób. warto podkreślić, że zakres pamiątek był uzależniony od miejsca zamieszkania respondentów – im większa miejscowość, tym szerszy asortyment dostępnych towarów. należy zauważyć, że głównym wyznacznikiem oferty produktowej nie jest wielkość rynku zbytu i składany popyt na różnorodne dobra, ale przede wszystkim klasa sportowa i strategia marketingowa klubu. jednakże większość drużyn grających w najwyższych klasach rozgrywkowych pochodzi z dużych ośrodków miejskich. rys. 10. gadżety ulubionej drużyny oferowane przez klub źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych; n = 298 (k=37, m=261). uwaga: istniała możliwość wielokrotnego wyboru. w dobie globalizacji i powszechnego dostępu do internetu oficjalne strony klubów piłkarskich stają się wizytówką solidnego przedsiębiorstwa. wobec tego na rzecz niniejszego artykułu zbadano opinie na temat jakości strony internetowej ulubionej drużyny (rys. 11). najwięcej – 43% respondentów, oceniło stronę swojego klubu za dobrą. w dalszej kolejności witryna internetowa drużyny uzyskała notę przeciętną (ocena „3” – 29% wskazań ankietowanych osób). tymczasem co piąty respondent nadał notę najwyższą – 5. warto zauważyć, że nawet kluby z niższych lig przykładają coraz większą uwagę do jakości prowadzenia witryn internetowych. obecnie w przypadku zespołów iv ligi można odnaleźć w internecie bieżące informacje na temat drużyny, co jeszcze kilka lat temu nie było standardem nawet wśród zespołów ekstraklasy. niestety na forach internetowych przeznaczonych dla kibiców pojawiają się komentarze podkreślające przerost formy nad treścią, co również nie jest zbyt korzystne (www.kibice.net, 2014). prowadzi to do wniosku, że fani piłki nożnej często zamiast efektownej szaty graficznej preferują przejrzystość informacji i dużą częstotliwość dodawanych aktualności z życia klubu. 0% 20% 40% 60% 80% 100% gazetka klubowa oryginalna koszulka meczowa proporczyk repliki koszulek meczowych smycz pozostała odzież (t-shirt, polo,… szalik 45% 73% 80% 82% 89% 90% 95% procentowy udział pozytywnych odpowiedzi g a d ż e ty k lu b o w e u lu b io n e j d ru ż y n y ocena jakości usług świadczonych przez polskie kluby piłkarskie 41 rys. 11. ocena strony internetowej ulubionej drużyny źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych; n = 298 (k=37, m=261). na oficjalnych witrynach internetowych klubów można odnaleźć poza ciekawostkami z życia drużyny, także liczne multimedia do pobrania np. tapety na telefon komórkowy, czy odnośnik do sklepiku kibica oraz sprzedaży biletów online. wobec tego, w kolejnym pytaniu kwestionariusza zbadano najczęściej poszukiwane informacje dotyczące ulubionej drużyny na oficjalnej stronie internetowej (rys. 12). wyniki badań wykazały, że najwięcej – 89% respondentów, na witrynie klubowej poszukiwało informacji na temat aktualności, a w dalszej kolejności danych o meczach wyjazdowych i biletach (85%). natomiast 44% ankietowanych osób odwiedzało stronę klubową w celu obejrzenia i/lub pobrania darmowych multimediów, takich jak tapety, zdjęcia, filmy dotyczące zespołu oraz skróty z meczów. rys. 12. poszukiwane informacje na stronie internetowej ulubionej drużyny źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych; n = 298 (k=37, m=261). uwaga: istniała możliwość wielokrotnego wyboru. 20% 43% 29% 5% 2% 5 4 3 2 1 brak stony internetowej 0% 50% 100% multimedia do pobrania (np. tapety) mecze/wyjazdy/bilety aktualności z życia zespołu 44% 85% 89% procentowy udział pozytywnych odpowiedzi in fo rm a c je d o st ę p n e n a st ro n ie i n te rn e to w e j k lu b u 42 andżelika dzięgiel, łukasz luciński rys. 13. działania marketingowe klubu źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych; n = 298 (k=37, m=261). uwaga: istniała możliwość wielokrotnego wyboru. działania marketingowe klubów, które są traktowane jako średniej wielkości przedsiębiorstwa, powinny być ukierunkowane na budowanie trwałych relacji z klientami, tj. kibicami meczów piłki nożnej. w komentarzach respondentów biorących udział w badaniu kilkakrotnie podkreślono, że marketing sportowy polskich klubów nie jest zbyt rozwinięty. najpopularniejsze pozostają wciąż programy lojalnościowe i obowiązkowe obecnie w wyższych ligach karty kibica, na których obecność wskazywało 70% ankietowanych osób (rys. 13). dodatkowo przy opcji programów lojalnościowych respondenci podkreślili niską ich korzyść ograniczającą się jedynie do zniżek na zakup kolejnych karnetów. kolejnymi popularnymi działaniami marketingowymi okazały się konkursy z nagrodami (70% wskazań respondentów), a także spotkania z zawodnikami (65%). wciąż marginalny był udział klubów oferujących swoim kibicom darmowe pamiątki – zaledwie 16% respondentów wskazało na tę odpowiedź. przykładowo, wiele angielskich, włoskich i niemieckich zespołów często drogą pocztową rozsyła pamiątki swoim kibicom z całego świata (sznajder 2012). co więcej, wyniki badań wykazały, że w mniejszych miejscowościach bardzo popularne okazało się oferowanie sympatykom futbolu darmowych wejściówek (47% wskazań wśród ankietowanych z miejscowości do 15 tys. mieszkańców), z kolei w dużych aglomeracjach popularną praktyką było nawiązywanie kontaktów ze sklepami i lokalnymi punktami gastronomicznymi w celu uzyskania dla kibiców zniżek bądź specjalnych ofert. 0% 20% 40% 60% 80% darmowe pamiątki darmowe wejściówki zniżki w sklepach/restauracjach itp. spotkania z zawodnikami konkursy z nagrodami programy lojalnościowe/karty kibica 16% 40% 41% 65% 70% 70% procentowy udział pozytywnych odpowiedzi w y b ra n e d z ia ła n ia m a rk e ti n g o w e ocena jakości usług świadczonych przez polskie kluby piłkarskie 43 rys. 14. ocena działań marketingowych klubu ulubionej drużyny źródło: opracowanie własne na podstawie badań ankietowych; n = 298 (k=37, m=261). kwestionariusz ankiety kończyło newralgiczne pytanie o ogólną ocenę działań marketingowych ulubionego klubu piłki nożnej. najwięcej respondentów (42%) wskazało na notę dobrą. druga pod względem liczebności grupa ankietowanych osób (30%), oceniła działania na „3”, czyli na poziom przeciętny. niemniej jednak średnia wskazań wszystkich odpowiedzi wyniosła 3,41, a wyniku tego nie można uznawać za satysfakcjonujący rezultat. wobec tego, zdaniem respondentów kluby powinny udoskonalić swoje działania marketingowe. wnioski organizacje sportowe, ze względu na generowane dochody i liczbę pracowników, są postrzegane jako przedsiębiorstwa średniej wielkości. obliguje to do dostosowania się do rynkowych reguł działalności m.in. „walki” o potencjalnego klienta, a w przypadku klubów sportowych – kibica. niestety zaprezentowane wyniki badań wykazały, że większość klubów piłkarskich oferuje produkty i usługi na niezadawalającym poziomie w stosunku do możliwości. sprawia to, że potencjał marketingowy i finansowy drzemiący w kibicach jest wciąż niedostatecznie wykorzystywany. co więcej, jakość zbadanych działań realizowanych przez polskie kluby piłki nożnej jest oceniana na poziomie dostatecznym. kluby sportowe chcąc pozyskać większą liczbę stałych sponsorów i kibiców powinny udoskonalić swoje działania marketingowe m.in. stosując analizę porównawczą (benchmarking) z prestiżowymi klubami europejskimi, a także poprzez prowadzenie cyklicznych badań potrzeb i oczekiwań fanów piłki nożnej. 15% 30% 42% 7% 6% 1 2 3 4 5 44 andżelika dzięgiel, łukasz luciński literatura 1. armstrong g., kotler ph., marketing. wprowadzenie, wyd. wolter kluwer polska, warszawa 2012. 2. bühler a, nufer g., relationship marketing in sports, wyd. butterworthheinemann oxford 2012. 3. daszkowska m., usługi. produkcja, rynek, marketing, wyd. pwn, warszawa 1998. 4. hadzik a., tomik r., szromek a.r., 2011, characteristics of polish national football team fans as sports tourists, [w:] j. kukuczka, studies in physical culture and tourism, academy of physical education, katowice, vol. 18, no. 1, 2011, s. 51-60. 5. klisiński j., teoria i praktyka marketingu w sporcie i biznesie sportowym, wyd. wseia, bytom 2008. 6. klisiński j., profesjonalizacja i profesjonaliści w zarządzaniu sportem, wyd. politechniki częstochowskiej, częstochowa 2000. 7. nowińska a., jakość usług w fitness klubach, [w:] h. mruk (red), marketingowo o sporcie, sport & business fundation, poznań 2005. 8. rudawska e., interesariusze w marketingu relacji na rynku usług sportowych, wyd. zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiego, nr 690, ekonomiczne problemy usług nr 79, szczecin 2011. 9. śniadek j., marketing sportu powszechnego – nowoczesne narzędzie oddziaływania na konsumenta usług sportowo-rekreacyjnych, [w:] w.w. gaworecki, z. mroczyński, turystyka i sport dla wszystkich w promocji zdrowego stylu życia, wyd. wstih, gdańsk 2008. 10. szczepańska k., kompleksowe zarządzanie jakością. przyszłość i teraźniejszość. wyd. politechnika warszawska, warszawa 2010. 11. sznajder a., marketing sportu, wyd. pwe, warszawa 2012. 12. urban w., definicje jakości usług – różnice oraz ich przyczyny, problemy jakości nr 3, wyd. sigma-not, warszawa 2007. źródła internetowe 1. forum kibiców górnika zabrze, www.gornikforum.com [data dostępu:10.05.2014]. 2. forum kibiców lecha poznań, www.forum.hejlech.pl, [data dostępu:10.05.2014]. 3. forum kibiców legii warszawa, http://www.fanatycy.warszawa.pl, [data dostępu:10.05.2014]. 4. forum kibiców wisły kraków, www.wislakraków.pl/forum, [data dostępu:10.05.2014]. 5. kibice.netnajwiększe polskie forum kibicowskie, http://www.kibice.net, [data dostępu:10.05.2014]. quality in sport 2 (3) 2017, s. 73-93, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 27 viii 2017, praca została przyjęta do druku 20 ix 2017 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2017.012 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/835731 73 michał nowak1 swps uniwersytet humanistycznospołeczny w warszawie, katedra prawa karnego analiza wyników badań ankietowych na temat odpowiedzialności dyscyplinarnej sportowców za stosowanie środków i metod niedozwolonych z perspektywy wyzwań współczesnego sportu analysis of results of survey on disciplinary liability for use of athletes and methods prohibited from the perspective of contemporary challenges of sport streszczenie artykuł ten poświęcony jest analizie badań własnych przeprowadzonych w formie ankietowania na temat dyscyplinarnej odpowiedzialności sportowców za stosowanie środków dopingowych. dopingiem jest zażywanie substancji zabronionych, a odpowiedzialność za stosowanie środków dopingowych jest odpowiedzialnością dyscyplinarną. motywem przewodnim dla przeprowadzonego badania jest przypadek tenisistki marii sharapowej, która użyła meldonium. dla celu tego artykułu został przeprowadzony sondaż obejmujący 580 respondentów. analiza ma służyć uzyskaniu opinii, czy respondencji zdają sobie sprawę co stanowi doping w sporcie i jakie są kary za jego wykorzystanie w sporcie wyczynowym. istotne jest czy respondenci negatywnie oceniają zawodników stosujących doping jak szarapowa i czy chcą surowszych kar za stosowanie środków dopingowych. badanie przekazuje ważne informacje zawierające opinie o stosowaniu środków dopingowych. ważne, że pomimo coraz większej wykrywalności przypadków stosowania środków dopingowych na świecie, to stosowanie dopingu jest częste wśród sportowców. tymczasem niezatwierdzone substancje, które pojawiają się na rynku, stają się trudniejsze do wykrycia i są coraz bardziej niebezpieczne dla sportowca. słowa kluczowe: doping; substancje niedopuszczone; metody zabronione w sporcie; meldonium abstract this paper concerns the analysis of disciplinary responsibility of sportsman for doping. responsibility for doping has a constructive character of disciplinary, but in exceptional circumstances, the nature of legal liability under the penal code. the motive to carry out the research was doping of tennis player maria sharapova and she used meldonium. for the purpose of the article was carried out a survey of 580 1 mgr michał nowak, studia doktoranckie iii rok, e-mail: michal.nowak2@interia.pl 74 michał nowak people. the study showed that despite the fact, that the respondents are interested in sports and amateur practice, it is not exactly are aware of what is doping in sport, and what are the penalties for its use in professional sport. people negatively evaluate such sportsman as sharapova and they want greater penalties for doping. the survey is an important exploration opinion on doping. despite more and more serious cases of doping in the world, and still these subject is treated marginally and slowly becomes a real plague among sportsman. non approved substances that appear on the market, are becoming harder to detect, more and more dangerous for the sportsman. keywords: doping; non-approved substances; methods prohibited in sport; meldonium wstęp niniejszy artykuł poświęcono odpowiedzialności dyscyplinarnej zawodników sportowych za stosowanie dopingu, na podstawie opinii zebranych wśród internautów. w obliczu stale rosnących wyzwań, jakie stawia się przed zawodnikami oraz wzrostu popularności sportu w społeczeństwie, tematyka odpowiedzialności dyscyplinarnej wśród sportowców na gruncie reżimu odpowiedzialności prawnej, wydaje się niezwykle aktualna i godna uwagi. model odpowiedzialności dyscyplinarnej w sporcie jest specyficzny zarówno na gruncie krajowym jak i światowym, i z pewnością należy uznać go za model interwencjonistyczny. zgodnie z obowiązującymi przepisami, odpowiedzialność za stosowanie dopingu ma zwyczajowo charakter dyscyplinarny, natomiast w sytuacjach wyjątkowych również charakter odpowiedzialności prawnej na gruncie przepisów kodeksu karnego. 1. cel i hipotezy badawcze celem niniejszego artykułu jest przeprowadzenie analizy badań ankietowych własnych i sformułowanie wniosków z perspektywy stawianej w tym miejscu hipotezy, że pomimo coraz większego zainteresowania sportem, zarówno amatorskiego jak i zawodowego, ale również w postaci kibicowania, respondenci nie do końca mają świadomość na czym polega doping w sporcie i jakie są kary za jego stosowanie u zawodowych sportowców. pomocnymi w realizacji celu są odpowiedzi na poniższe pytania badawcze, oznaczające zagadnienia wymagające rozwiązania, rozstrzygnięcia lub wyjaśnienia. w ujęciu naukowym problemem badawczym jest bowiem obiektywny stan niewiedzy o zjawisku, natomiast w ujęciu dydaktycznym problemem badawczym jest potrzeba zdobycia wiedzy na nurtujący badacza temat. problem badawczy należy sformułować poprzez określenie w formie pytania pewnego obiektywnego stanu niewiedzy. zasadne wydaje się sformułowanie następujących problemów badawczych: 1. czym dla badanej grupy jest doping w sporcie? analiza wyników badań ankietowych na temat odpowiedzialności dyscyplinarnej sportowców za stosowanie środków i metod niedozwolonych z perspektywy wyzwań współczesnego sportu 75 2. czy badana grupa wie jakie substancje należą do zakazanych substancji stosowanych w dopingu w sporcie? 3. czy badana grupa używa świadomie substancji dopingujących w sporcie, który uprawiają?(nawet jeżeli jest to sport amatorski)? 4. jak powinno karać się zawodowych sportowców za używanie dopingu, w ocenie respondentów? 5. czy znają ostatnie doniesienia o dopingu w sporcie dotyczące marii szarapowej? i jakie na nich wywarły wrażenie takie informacje? 2. metodologia badań celem metodologii jest poznanie i odnosi się ono do rzeczywistości, a drogą ku poznaniu są badania naukowe, które wymagają przeprowadzenia wieloetapowego oraz celowego procesu zróżnicowanych czynności poznawczych. żeby otrzymane wyniki były pełne, rzetelne oraz adekwatne względem zgłębianej rzeczywistości, działania poznawcze muszą pozostawać w zgodzie z zasadami i procedurą badawczą. w procesie badawczym wyróżnia się zasadniczo kilka etapów, bowiem na początku wymagane jest określenie celu badań, a dalej rozpoznanie problemów badawczych, sformułowanie hipotez, właściwe przeprowadzenie badań, a na końcu analiza uzyskanych wyników badań. przeprowadzenie badań własnych wymaga zastosowania odpowiedniego warsztatu badawczego obejmującego metodę badań, techniki badań oraz narzędzia badawcze. metoda określa sposób poznania naukowego celowo i świadomie wybrany przez badacza. każda metoda badawcza wykorzystuje określone techniki badań jako szczegółowe czynności praktycznego postępowania i wykonywania prac badawczych, które pozwalają zgromadzić oraz uporządkować uzyskane informacje. z kolei narzędzia badań to przedmioty, narzędzia, instrumenty, urządzenia techniczne czy aparatura pomiarowa stosowane w badaniach naukowych. wybór odpowiedniej metody badań decyduje o możliwości zastosowania odpowiedniej techniki badań, która to wpływa na wybór konkretnego narzędzia badawczego. istnieje wiele rodzajów metod badawczych jak metoda badawcza obserwacyjna, eksperymentalna, metoda badania dokumentów, sondaż diagnostyczny, metoda analizy i krytyki piśmiennictwa, metoda analizy i konstrukcji logicznej, metoda statystyczna, metoda symulacji komputerowej. do technik badawczych należy obserwacja, wywiad, ankietowanie, badanie dokumentów, czy techniki socjometryczne. zaś popularnymi narzędziami badań są kwestionariusze ankiet, kwestionariusze wywiadów, testy, arkusze obserwacji. w prezentowanym badaniu wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego, technikę ankietowania i narzędzie kwestionariusza ankiety bazującego na formularzu internetowym, zawierającym uporządkowany zestaw pytań, na które badana grupa osób dobrowolnie i anonimowo udzielała odpowiedzi. badanie miało charakter eksploracyjny i dotyczyło wycinka społecznego, jakim są opinie i postawy użytkowników internetu wobec dopingu w sporcie. wielkość grupy badawczej w celu uzyskania miarodajnych wyników powinna wynosić odpowiednią 76 michał nowak liczbę respondentów i oscylować w granicach kilkaset osób. taka liczebność grupy badawczej wydaje się reprezentatywna dla realizacji celu badań. 3. definicja dopingu w sporcie znaczenie słowa „doping” może odbiegać i zawężać jego właściwy sens, termin został włączony do polskiego słownictwa w wyniku zapożyczenia z języka angielskiego (ang. dope narkotyzować, fałszować). słownik języka polskiego termin „doping” definiuje jako zwiększanie możliwości fizycznych zawodnika poprzez stosowanie substancji nielegalnych lub dozwolonych, ale w zbyt dużej ilości (www1). zjawisko dopingu pojawiło się wraz z uprawieniem sportu i stało się jego nieodłącznym elementem. międzynarodowy komitet olimpijski za doping uznał podanie lub zastosowanie przez sportowców jakiejkolwiek substancji obcej dla organizmu lub jakiejkolwiek fizjologicznej substancji użytej w nieprawidłowej dawce lub niefizjologiczną drogą w zamiarze podwyższenia w sztuczny, czyli nieuczciwy, sposób zdolności wysiłkowej podczas zawodów (skup 2017, s. 295). powszechnie przyjęta definicja dopingu uregulowana została w światowym kodeksie antydopingowym. bez znaczenia jest okoliczność, czy sportowiec świadomie czy nieświadomie użył substancji zabronionej (kędzior, rzeszotarski 2011, s. 224). doping jest postacią oszustwa w sporcie, gdyż stanowi drastyczne oraz podstępne naruszenie zasady uczciwej czystej rywalizacji, zgodnej z duchem fair play oraz zasadą równych szans konkurentów (wach 2004, s. 77). doping należy jednak odróżnić od dowolnego wspomagania. jednakże uważa się, że granica między dozwolonym wspomaganiem a niedozwolonym dopingiem zostaje przekroczona, w sytuacji gdy to wspomaganie ma decydujący wpływ na osiągnięcie wyniku sportowego, dzięki czemu wysiłek sportowca przestaje być najistotniejszy w we współzawodnictwie (leszczyńska 2013, s. 97). 4. zwalczanie dopingu na świecie podstawą prawną zwalczania dopingu w sporcie o charakterze powszechnie obowiązującym jest konwencja antydopingowa rady europy, sporządzona 16 listopada 1989 roku w strasburgu (konwencja antydopingowa 1989), która stanowiła pierwszy o takim znaczeniu instrument prawa międzynarodowego w dziedzinie zwalczania dopingu w sporcie. przeświadczenie o konieczności zwalczania dopingu w sporcie skutkowało utworzeniem 10 listopada 1999 r. w lozannie światowej agencji antydopingowej (wada) z inicjatywy międzynarodowego komitetu olimpijskiego (mkol). najważniejszym dokumentem wada jest światowy kodeks antydopingowy, który jest podstawowym i uniwersalnym dokumentem, na którym oparty jest światowy program zwalczania dopingu w sporcie. zwalczaniem dopingu w sporcie międzynarodowym w znacznej mierze przede wszystkim zajmuje się światowa agencja antydopingowa (ang. world antidoping agency), dalej również: wada (światowy kodeks antydopingowy 2015). analiza wyników badań ankietowych na temat odpowiedzialności dyscyplinarnej sportowców za stosowanie środków i metod niedozwolonych z perspektywy wyzwań współczesnego sportu 77 ze względu na to, że nie należy ona do instytucji publicznych, organów administracyjnych, ani też rządowych organizacji międzynarodowych, tylko jest prywatną fundacją, to wymaga silniejszej podstawy prawnej, zobowiązującej państwa do przestrzegania reguł antydopingowych (pawłucki 2013, s. 286). taką podstawą jest międzynarodowa konwencja o zwalczaniu dopingu w sporcie, sporządzona w paryżu w dniu 19 października 2005 roku (nowak 2015, s. 34). konwencja zakazuje stosowania dopingu co służy zagwarantowaniu równości podczas rywalizacji, ochronie zdrowia uczestników ruchu sportowego oraz zachowaniu wartości społecznej sportu. międzynarodowa konwencja o zwalczaniu dopingu w sporcie miała dążyć do zunifikowania i zharmonizowania standardów wynikających ze światowego kodeksu antydopingowego (wach 2007, s. 138). sam kodeks nie jest jednak integralną częścią konwencji, a jedynie w formie załączników dołączono do konwencji „listę zabronionych substancji i metod” oraz „standardy przyznawania wyłączeń dla celów terapeutycznych”. założeniem konwencji jest jednak, żeby każdy sportowiec podlegać będzie regularnym testom na obecność zabronionych środków i jednakowym karom w przypadku naruszenia przepisów. 5. zwalczanie dopingu w polsce w celu skoordynowania walki z dopingiem w sporcie na szczeblu krajowym oraz międzynarodowym państwa – strony, zgodnie z art. 4 ust. 1 konwencji antydopingowej, zobowiązują się do poszanowania zasad kodeksu, przy równoczesnym podejmowaniu dodatkowych działań uzupełniających. na mocy art. 13 konwencji państwa sygnatariusze zobowiązały się do wspomagania wada w jej misji (jagiełło 2015, s. 8). w polsce walką z dopingiem zajmuje się obecnie polska agencja antydopingowa (polada), która przejęła kompetencje uprzednio funkcjonującej komisji ds. zwalczania dopingu w sporcie (kdzdws), a jej działalność polega m.in. na planowaniu, koordynowaniu, wdrażaniu, monitorowaniu i usprawnianiu systemu kontroli antydopingowej, prowadzeniu wykazu substancji i metod zabronionych, przeprowadzaniu kontroli antydopingowych podczas zawodów oraz poza nimi, ustanawianiu reguł dyscyplinarnych dotyczących dopingu, prowadzeniu badań wspierających zwalczanie dopingu w sporcie, wspieraniu, opracowywaniu i wdrażaniu programów edukacyjnych, informacyjnych lub szkoleniowych odnośnie zwalczania dopingu w sporcie, a także współpracy z innymi właściwymi organizacjami i agencjami krajowymi oraz innymi organizacjami antydopingowymi, w tym współpracy z wada podczas przeprowadzanych przez nią dochodzeń. polada jest organizacją odpowiedzialną za przyjmowanie i wprowadzanie przepisów antydopingowych, biorącą udział w realizacji antydopingowych postępowań dyscyplinarnych, nadzorowaną i finansowaną przez ministerstwo sportu i turystyki. najważniejszym polskim aktem normatywnym regulującym kwestie dopingu w sporcie jest ustawa z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie (dz. u. z 2016 r. poz. 176), a z dniem 1 lipca 2017 weszła w życie nowa ustawa o zwalczaniu dopingu 78 michał nowak w sporcie (dz. u. 2017 poz. 1051), która reguluje sprawy dotyczące zwalczania dopingu w sporcie, w szczególności organizację i zakres działania polskiej agencji antydopingowej. poza tym, pośrednio zajmuje się tym aspektem ustawa z dnia 6 września 2001 r. o prawie farmaceutycznym (dz.u. nr 126, poz. 1381) oraz ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii z dnia 29 lipca 2005 r. (dz.u. nr 179, poz. 1485). walka z dopingiem w polsce jest ponadto regulowana aktami normatywnymi rangi ustawowej, jak również wiążącymi nasz kraj ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi oraz przepisami stosowanymi przez organizacje sportowe, tworzone przez światową agencję antydopingową, albo też w sposób zgodny z nimi poprzez międzynarodowe federacje sportowe (nowak 2015, s. 35). 6. lista zabroniona styczeń 2016 -wada (www2) so substancje niedopuszczone ang. non approved substances każda substancja farmakologiczna, która nie jest uwzględniona w dalszej części tej listy, a która nie posiada akceptacji do obrotu jako produktu leczniczego stosowanego u ludzi oraz nie jest przeznaczona dla zastosowania terapeutycznego (na przykład leki przedkliniczne lub w trakcie badań klinicznych albo substancje zatwierdzone tylko dla użytku w weterynarii, jak również leki, które zostały wyrejestrowane, czy też zmodyfikowane narkotyki) są substancjami zawsze zabronionymi w sporcie (www2). s1 steroidy anaboliczno-androgenne s2 hormonypeptydowe, czynniki wzrostu, pokrewne substancje i mimetyki s3 beta 2 agoniści s4 hormony i metaboliczne modulatory s5 diuretyki i środki maskujące kolejną grupę stanowią metody zabronione w sporcie na i poza zawodami m 1 metody zwiększające transfer tlenu m 2 manipulacje fizyczne lub chemiczne m 3 doping genetyczny następnie są substancje zabronione tylko na zawodach s6 stymulanty s7 narkotyki s8 kanabinoidy thc, (marihuana i haszysz) s9 glikokortykoidy ostatnią grupę stanowią substancje zabronione w określonych dyscyplinach sportowych analiza wyników badań ankietowych na temat odpowiedzialności dyscyplinarnej sportowców za stosowanie środków i metod niedozwolonych z perspektywy wyzwań współczesnego sportu 79 p1 alkohol p2 beta-blokery 7. meldonium – nowa substancja na liście substancji i metod zabronionych wada tenisistka maria szarapowa, panczenista paweł kuliżnikow oraz około stu innych zawodników, zostało zawieszonych od początku roku za stosowanie, zakazanego od 1 stycznia 2016 meldonium. jest to substancja, która od 2015 roku była na liście tak zwanych substancji monitorowanych, natomiast od stycznia 2016 r. znajduje się na liście substancji i metod zabronionych (nowik 2016). obecność meldonium w organizmie sportowca od 1 stycznia 2016 r. powoduje naruszenie art. 2.1 kodeksu wada, co odnosi skutek w nałożeniu sankcji przewidzianych w kodeksie. tym samym na podstawie art. 7.9.1 kodeksu powinno zostać nałożone tymczasowe zawieszenie na zawodnika, na czas rozpoznania jego sprawy. według przepisów antydopingowych art. 2.2.1. kodeksu, to zawodnik jest w obowiązku dopilnować, aby do jego organizmu nie zostały wprowadzone żadne substancje zabronione. niemniej jednak maria szarapowa twierdziła, że oszustwem było ponoć to, że pięciokrotnie ostrzegano ją przed korzystaniem z wymienionej substancji, i że wkrótce znajdzie się na liście zabronionych środków. w zasadzie nie ma to znaczenia, bowiem zawodnik powinien wiedzieć jakie substancje w przyszłości wejdą na listę substancji zabronionych i w związku z czym musi on zadbać o to, aby do czasu opublikowania nowej listyjego organizm był bez śladu tej substancji. odnośnie meldonium sprawa jest nieco bardziej skomplikowana, ponieważ brak jest wyraźnych naukowych dowodów, jakie wskazywałyby na czas wydalania substancji z organizmu. dlatego też w sprawach zawodników, którzy udowodnią, że stosowali meldonium przed 1 stycznia 2016 r., a zespoły orzekające uznają, że faktycznie zawodnicy nie wiedzieli, ani też nie mogli podejrzewać, że meldonium będzie nadal obecne w ich organizmie po 1 stycznia 2016 r. istnieją podstawy do skrócenia kary wykluczenia z powodu braku winy lub też zaniedbania (klimczyk 2016). jak do tej pory żaden z zawieszonych zawodników nie potrafił udowodnić, że przyjmowali meldonium przed 01.01.2016 rokiem. w związku ze skalą problemu obecnie wada prowadzi wraz z akredytowanymi laboratoriami szczegółowe badania. 80 michał nowak 8. opracowanie ankiety 8.1. charakterystyka badanej grupy w badaniu wzięło udział 580 osób z całej polski. ankieta została przeprowadzona w okresie od 14.03.2016 do 05.04.2016 roku. kanałem dotarcia do respondentów były media społecznościowe, a sama ankieta została zamieszczone na portalu ankietka.pl. charakterystykę grupy badawczej przedstawia metryczka zawarta w kwestionariuszu ankiety, która obejmuje takie dane jak: płeć, wiek, wykształcenie, miejsce zamieszkania będące zmiennymi niezależnymi, zmiennymi ilościowymi i zmiennymi osobowościowymi. w badaniu było niemal tyle samo kobiet (49%) jak i mężczyzn (51%). płeć respondentów biorących udział w badaniu nie wywiera żadnego wpływu na wartość wyników badań, a w równym stopniu cenne są wypowiedzi osób płci żeńskiej i męskiej najliczniejszą grupę stanowiły osoby w wieku 25 – 29 lat (38%), oraz 18-24 lat (19%) i 30-34 lat (19%). wiek respondentów stanowi istotną zmienną od której zależy wiedza o dopingu w sporcie i stosunek respondentów do stosowania dopingu, gdyż wydaje się, że młodsze osoby mają mniej negatywny stosunek do stosowania dopingu niż osoby starsze. wykres 1. podział respondentów ze względu na wiek źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. najliczniejszą grupę stanowiły osoby pomiędzy 25 a 29 rokiem życia było aż 38% wszystkich badanych. na drugim miejscu znalazły się osoby pomiędzy 18, a 24 rokiem życia oraz 30 i 34 rokiem, po 19%. nieco mniej było osób pomiędzy 35, a 39, z wynikiem 11% wszystkich badanych. poza tym najwięcej osób (29%) 1% 19% 38% 19% 11% 5% 3% 1% 1% 1% 1% poniżej 18 lat 18-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65 lat i powyżej analiza wyników badań ankietowych na temat odpowiedzialności dyscyplinarnej sportowców za stosowanie środków i metod niedozwolonych z perspektywy wyzwań współczesnego sportu 81 zamieszkuje miasto powyżej 1 mln mieszkańców oraz w mieście pomiędzy 500 tys., a 1 mln mieszkańców (22%). najmniej osób było z miasteczka do 20tys. mieszkańców (4%). miejsce zamieszkania nie powinno mieć znaczenia dla wyników badań, gdyż obecnie wszystkie osoby mieszkające na wsi oraz w miastach posiadają jednakowe możliwości poznawcze o zażywaniu dopingu przez sportowców z telewizji, gazet, czy internetu. wykres 2. podział respondentów ze względu na miejsce zamieszkania źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. poza tym 61% wszystkich respondentów biorących udział w badaniu deklarowało wyższe wykształcenie, zaś 22% średnie i zawodowe, a 16% wyższe niepełne tzn. licencjat i inżynierskie. posiadane wykształcenie powinno wpływać na opinię o stosowaniu dopingu w sporcie, przy czym im wyższe wykształcenie tym powinna być wyższa wiedza o skutkach negatywnych stosowania dopingu w sporcie i konsekwencji w postaci odpowiedzialności dyscyplinarnej. wykres 3. podział respondentów ze względu na wykształcenie źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. 12% 4% 6% 6% 13% 8% 22% 29% wieś miasto do 20 000 mieszkańców miasto od 20 001 do 50 000 mieszkańców miasto od 50 001 do 100 000 mieszkańców miasto od 100 001 do 250 000 mieszkańców miasto od 250 001 do 500 000 mieszkańców miasto od 500 001 do 1 000 000 mieszkańców miasto powyżej 1 000 000 mieszkańców 1% 22% 16%61% podstawowe, gimnazjalne zawodowe i średnie wyższe (licencjat/ inżynier) wyższe (magister i powyżej) 82 michał nowak 8.2. doping w sporcie według opinii badanej grupy analiza wyników badań obejmuje usystematyzowanie udzielonych odpowiedzi respondentów i ma za zadanie udzielić odpowiedzi na sformułowane w pracy problemy badawcze oraz zweryfikować opracowane hipotezy badawcze. pierwsze pytanie dotyczyło tego, co według respondentów oznacza termin „doping”. było to pytanie z możliwością wyboru kilku odpowiedzi. najwięcej, bo aż 84% zdecydowało, że jest to obecność substancji zabronionej w organizmie osoby uczestniczącej lub przygotowującej się do uczestnictwa w rozgrywce sportowej. ponadto przeszła połowa badanych (54%) za doping uważa użycie, zamiar użycia, pomoc lub nakłanianie do użycia przez osobę uczestniczącą lub przygotowującą się do uczestnictwa w rozgrywce sportowej substancji zabronionej. nieco mniej, bo 38% badanych zdeklarowało, że nawet podanie lub usiłowanie podania substancji zabronionej osobie startującej w rozgrywce sportowej także podlega pod doping w sporcie. poza tym 33% ankietowanych jest zdania, iż doping to także posiadanie w związku ze startem w rozgrywce sportowej substancji zabronionej oraz utrudnianie, albo udaremnianie kontroli dopingowej lub manipulowanie jej przebiegiem. zdecydowanie mniej (19%), za doping uważa także handel substancjami zabronionymi lub przyrządami do zażywania takich środków oraz zażywanie suplementów diety poprawiających ogólny stan zdrowia. niewielki procent respondentów za doping w sporcie uważa zażywanie leków na receptę (4%) oraz suplementów diety poprawiających ogólny stan zdrowia (5%). wykres 4. znaczenie terminu doping w sporcie według respondentów źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. 5% 4% 84% 53% 33% 38% 33% 19% zażywanie suplementów diety poprawiających ogólny stan zdrowia zażywanie leków przepisanych na receptę przez lekarza obecność substancji zabronionej w organizmie osoby uczestniczącej lub przygotowującej się do uczestnictwa w rozgrywce sportowej użycie, zamiar użycia, pomoc lub nakłanianie do użycia przez osobę uczestniczącą lub przygotowującą się do uczestnictwa w… posiadanie w związku ze startem w rozgrywce spotortowej substancji zabronionej podanie lub usiłowanie podania substancji zabronionej osobie startującej w rozgrywce sportowej utrudnianie lub udaremnianie kontroli dopingowej lub manipulowanie jej przebiegiem handel substancjami zabronionymi lub przyrządami do zażywania takich środków analiza wyników badań ankietowych na temat odpowiedzialności dyscyplinarnej sportowców za stosowanie środków i metod niedozwolonych z perspektywy wyzwań współczesnego sportu 83 następnie zbadano czy respondenci spotkali się kiedykolwiek z dopingiem w sporcie. znakomita większość, bo aż79% słyszało o tym zjawisku w mediach lub czytało w prasie bądź internecie. niewiele, ponieważ 13% z badanych przyznało, że doping w sporcie dotyczył jego osobiście bądź kogoś z jego otoczenia. niespełna 4% ankietowanych zdeklarowało, że nie słyszało o takim zjawisku, a 3% nie wie o co chodzi. wykres 5. znajomość zjawiska dopingu w sporcie przez respondentów źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. zapytano respondentów, w której dyscyplinie sportowej proceder dopingu jest najczęstszy. było to pytanie wielokrotnego wyboru i jak pokazały wyniki, najwięcej osób uważa kolarstwo (57%), kulturystykę (55%) oraz lekką atletykę (54%). ponadto wyróżniono także biegi narciarskie (37%), pływanie (27%) oraz sporty walki (21%). dość ciekawą obserwacją jest to, że pomimo ostatnich afer dopingowych w tenisie, jedynie 19% respondentów uważa tę dyscyplinę za szczególnie narażoną na przyjmowanie dopingu przez zawodników. w pozostałych dziedzinach, w szczególności dotyczących gier zespołowych tj. piłka nożna (9%), czy koszykówka (6%), doping jest stosowany raczej w niewielkim stopniu. ponadto 5% badanych, zaznaczyło odpowiedź inne, i niemal wszystkie odpowiedzi dotyczyły tego, że praktycznie każda dziedzina sportu jest narażona na przyjmowanie dopingu przez sportowców. wykres 6. dziedziny sportu w których najczęściej stosowany jest dopingu w opinii respondentów źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. 79% 13% 4% 3% tak, słyszałem/am o takiej sytuacji w telewizji/radiu/internecie/prasie tak, taka sytuacja spotkała mnie lub kogoś z mojego otoczenia nie, nie słyszałem/am o czymś takim nie wiem 55% 19% 37% 57% 21% 42% 54% 27% 9% 6% 5% 6% 84 michał nowak poddano także analizie, jak respondenci odbierają stosowanie dopingu przez sportowców. dla zdecydowanej większości badanych (91%) doping jest oszustwem. jedynie 4% badanych dopuszcza doping, w indywidualnych przypadkach, a dla 3% ankietowanych jest wręcz normalne i potrzebne w dzisiejszych czasach. tylko 2% respondentów nie miało w tej kwestii zdania. wykres 7. postrzeganie zjawiska dopingu w sporcie przez respondentów źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. 8.3. wiedza respondentów na temat zakazanych substancji stosowanych w dopingu w sporcie w celu zbadania wiedzy respondentów na temat najbardziej popularnych substancji stosowanych przy dopingu w sporcie, poproszono aby odpowiedzieli, które z wymienionych substancji są im znane. jak pokazują wyniki najbardziej popularnymi i znanymi substancjami są kreatyna (85%) oraz efedryna (71%). najmniej natomiast clenbuterol (79%) oraz winstrol (74%). pozostałe substancje jak metanabol, gainer oraz bcaa, są znane mniej więcej połowie respondentów. wykres 8. znajomość respondentów na temat substancji stosowanych w dopingu w sporcie źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. 91% 4% 3% 2% 0% 20% 40% 60% 80% 100% oszustwem dopuszczalne, to kwestia indywidualna potrzebne, w dzisiejszych czasach to normalne nie wiem/ nie mam zdania 26% 49% 71% 21% 85% 42% 46% 74% 51% 29% 79% 15% 58% 54% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% winstrol metanabol efedryna clenbuterol kreatyna gainer bcaa tak nie analiza wyników badań ankietowych na temat odpowiedzialności dyscyplinarnej sportowców za stosowanie środków i metod niedozwolonych z perspektywy wyzwań współczesnego sportu 85 w celu jeszcze bliższego rozpoznania wiedzy na temat wskazanych w badaniu niedozwolonych środków w sporcie, zapytano badaną grupę osób, czym według nich jest metanabol. przeszło 18% ankietowanych od razu odpowiedziało, że nie wie. poza tym 37% badanych odpowiedziało prawidłowo, że jest to steryd oraz 21%, że jest to nielegalny rodzaj dopingu. pokrywa się to mniej więcej z poprzednim pytaniem, bowiem wiedza na temat tego sterydu jest mniej więcej w proporcjach jak w poprzednim pytaniu. wykres 9. wiedza respondentów na temat metanabolu źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. zapytano również o bcaa, które jest aminokwasem, powszechnie stosowanym w sporcie jako suplement diety. ponad 54% badanych najpierw zdeklarowało, że wie co to za środek, natomiast poniższe badanie wykazało, że 57% badanych nie do końca jednak zna tą substancję. różnica wśród osób, które zdeklarowały, że nie wiedzą co to za substancja, a faktyczną wiedzą respondentów jest zaledwie 3%. 37% 21% 1% 3% 2% 10% 7% 1% 18% steryd nielegalny rodzaj dopingu legalny rodzaj dopingu potoczna nazwa popularnego suplementu dla sportowców legalny suplement sprzedawany w sklepach dla sportowców substancja zwiększająca siłę i masę mięśniową substancja służąca do poprawy sylwetki lek zalecany przez lekarzy dla sportowców nie wiem 86 michał nowak wykres 10. wiedza respondentów na temat bcaa źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. zbadano także, skąd respondenci czerpią zazwyczaj wiedzę na temat środków zakazanych w sporcie. jak pokazuje poniższy wykres najwięcej badanych korzysta w tym celu z internetu (66%), a dopiero w dalszej kolejności od znajomych (23%), z prasy (21%), czy też z telewizji (20%). poza tym 22% zdeklarowało, że nie słyszało o takich środkach, zaś mniej więcej 4% z grupy co zaznaczyło odpowiedź inne przyznało, ze w ogóle nie szuka, bo się tym nie interesuje. wykres 11. źródła informacji na temat substancji zabronionych w sporcie, z jakich korzystają respondenci źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. 4% 6% 5% 11% 23% 12% 9% 3% 27% steryd nielegalny rodzaj dopingu legalny rodzaj dopingu potoczna nazwa popularnego suplementu dla sportowców legalny suplement sprzedawany w sklepach dla sportowców substancja zwiększająca siłę i masę mięśniową substancja służąca do poprawy sylwetki lek zalecany przez lekarzy dla sportowców nie wiem 66% 21% 23% 20% 12% 12% 8% 22% analiza wyników badań ankietowych na temat odpowiedzialności dyscyplinarnej sportowców za stosowanie środków i metod niedozwolonych z perspektywy wyzwań współczesnego sportu 87 8.4. przyjmowanie substancji dopingujących w sporcie amatorskim w tej części badania, postanowiono sprawdzić, czy respondenci sami kiedykolwiek przyjmowali środki dopingujące i czy robili to świadomie, a także czy znane są im skutki zdrowotne stosowania dopingu w sporcie. najpierw zbadano, czy w ogóle respondenci uprawiają jakikolwiek sport. jak pokazuje wykres poniżej, aż 77% respondentów zdeklarowało, że uprawia rekreacyjnie i amatorsko, poza tym 8% badanych zdeklarowało, że uprawia go wyczynowo, natomiast pozostałe 15% respondentów stwierdziło, że nie uprawia sportu w ogóle. wykres 12. rodzaj sportu uprawianego przez respondentów źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. następnie poddano badaniu cel uprawiania sportu przez respondentów. najwięcej, bo 67% badanych uprawia sport dla poprawy samopoczucia oraz w celu utrzymania dobrej kondycji fizycznej (62%). dość duża grupa, uprawia sport w celu utraty zbędnej tkanki tłuszczowej, jak również dla utraty masy ciała (19%). poza tym 8% ankietowanych zdeklarowało, że uprawia sport dla gratyfikacji finansowej i medalowej, co pokrywa się z tym, ze 8% badanych uprawia sport wyczynowy (zawodowy). w odpowiedzi jako „inne” przede wszystkim badana grupa osób zgłaszała, że uprawia sport dla przyjemności. wykres 13. cel uprawiania sportu przez respondentów źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. 8% 77% 15% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% wyczynowy (zawodowy) amatorski (rekreacyjny) nie uprawiam 8% 67% 62% 40% 21% 19% 11% 7% dla gratyfikacji medalowej/finansowej dla poprawy samopoczucia dla poprawy kondycji dla utraty zbędnej tkanki tłuszczowej dla towarzystwa (z kimś bliskim/znajomym) dla utraty masy ciała nie uprawiam inne, jakie? 88 michał nowak spytano również respondentów, czy zdarzyło się im sięgnąć po środki dopingujące. zdecydowana większość stwierdziła, że nie sięgała nigdy po takie substancje, poza tym 5% badanych nie wie, ale aż 7% deklarowało, że brało środki dopingujące w sporcie. niski odsetek osób, który przyznał się do stosowanie dopingu, nie dziwi, ponieważ pytanie ma charakter wrażliwy. wykres 14. używanie środków dopingujących przez respondentów źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. poza tym spytano respondentów, czy w ogóle byli kiedykolwiek badani pod kątem obecność substancji dopingowych w ich organizmie. jak pokazuje wykres poniżej 92% respondentów nie było badanych pod kątem dopingu, natomiast 6% tak, a 2% nie wieco również zgadza pokrywa się z faktem, że 8% respondentów jest związanych ze sportem zawodowo. wykres 15. badanie respondentów na obecność w organizmie środków dopingujących źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. zapytano również co sprawiło, że respondenci w ogóle sięgnęli po środki dopingujące. przeszło 91% badanych zapewniło, że nigdy dobrowolnie nie sięgał po środki dopingujące. poza tym osoby, które wcześniej zdeklarowały, że przyjmowały substancje niedozwolone w sporcie przede wszystkim robiły to w celu poprawy sylwetki (3%) oraz polepszenia wyników (2%) i z ciekawości (2%). ani jedna osoba nie potwierdziła, że przyjmowała doping ze względu na nacisk ze strony środowiska. wykres 16. cel przyjmowania przez respondentów środków dopingujących źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. 7% 89% 5% tak nie nie wiem 6% 92% 2% tak nie nie wiem 2% 3% 0% 1% 1% 2% 1% 91% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% polepszenie wyników poprawa sylwetki nacisk ze strony środowiska zalecenia trenera zalecenie lekarza z ciekawości innejakie? nigdy nie sięgałem/am po tego typu środki analiza wyników badań ankietowych na temat odpowiedzialności dyscyplinarnej sportowców za stosowanie środków i metod niedozwolonych z perspektywy wyzwań współczesnego sportu 89 8.5. kary dla sportowców za używanie dopingu, w ocenie respondentów na wstępie, sprawdzono jaka jest wiedza respondentów na temat kar za stosowanie dopingu w sporcie. zdecydowanie najwięcej osób, jest zdania, że zawodnik przyłapany na dopingu jest czasowo wykluczony z rozgrywek (79%), odbiera mu się prawo udziału w rozgrywkach sportowych (69%), a także że jest zawieszony (68%). według 41% ankietowanych wiąże się to także z karami pieniężnymi dla zawodnika oraz dożywotnim wykluczeniem z rozgrywek (44%). wykres 17. wiedza respondentów na temat kar za doping źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. następnie zbadano czy respondenci dysponują wiedzą na temat skutków zdrowotnych przyjmowania dopingu. według największej liczby osób biorących udział w badaniu (64%) jest to przede wszystkim ryzyko zmian zakrzepowo – zatorowych oraz zaburzenia osobowości i funkcji somatycznych (57%). poza tym środki dopingujące mają negatywny wpływ na płodność (45%). wykres 18. wiedza respondentów na temat negatywnych skutków mających wpływ na zdrowie zawodnika źródło: badanie własne 79% 69% 41% 6% 44% 68% 3% 7% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% czasowe wykluczenie z rozgrywek sportowych odebranie prawa do startu w rozgrywkach… kara pieniężna kara pozbawienia wolności dożywotnie wykluczenie z rozgrywek… zawieszenie zawodnika innejakie? nie wiem 57% 64% 45% 21% 16% 5% 19% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% zaburzenia osobowości i funkcji somatycznych zwiększone ryzyko zmian zakrzepowo-… niepłodność duże ryzyko raka nadnerczy duże ryzyko raka jelita grubego innejakie? nie wiem 90 michał nowak dalej zbadano, czy istniejące regulacje dotyczące odpowiedzialności dyscyplinarnej są wystarczająco restrykcyjne. wykres 19. opinia respondentów na temat surowości kar za doping w sporcie źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. dla większości respondentów są one zbyt mało surowe (31%).poza tym, aż 26% ankietowanych nie zna tych regulacji lub nie ma w tej kwestii zdania. dla 23% badanych są one na odpowiednim poziomie, a dla 16% zbyt mało restrykcyjne. poza tym zapytano respondentów, na jaki okres zawodnicy powinni być wykluczani ze sportu. jak pokazują wyniki poniżej najliczniej wypowiedziano się za dyskwalifikacją na 3 lata (31%), a nawet dożywotnio (26%). poza tym 14% ankietowanych stwierdziło, ze nie ma zdania w tym temacie. wykres 20. opinia respondentów na temat wykluczenia za doping w sporcie źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. 8.6. czy znają ostatnie doniesienia o dopingu w sporcie dotyczące marii szarapowej? i jakie na nich wywarły wrażenie takie informacje? w związku z sytuacją, jaka wstrząsnęła międzynarodowym światem tenisa ziemnego, na temat wystąpienia marii szarapowej, w którym tenisistka sama przyznała się podczas turnieju wielkiego szlema w australii w styczniu 2016 roku, do stosowania dopingu, postanowiono zbadać, w jakim stopniu wywarło to wrażenie na ankietowanych. w przypadku szarpowej chodziło o wprowadzenie od 1 stycznia 2016 roku na listę substancji zakazanych meldonium, która to substancja dotąd nie była zakazana. pokazuje to jednak, że wspomaganie lekami, które mają na celu zdecydowanie zbyt restrykcyjne zbyt restrykcyjne na odpowiednim poziomie zbyt mało surowe zdecydowanie za mało surowe nie wiem/ nie mam zdania/ nie znam regulacji 2% 2% 23% 31% 16% 26% 3% 13% 31% 8% 3% 26% 3% 14% do 3 miesięcy do roku do 3 lat do 10 lat powyżej 10 lat dożywotnio nie powinno wykluczać się ze sportu nie mam zdania analiza wyników badań ankietowych na temat odpowiedzialności dyscyplinarnej sportowców za stosowanie środków i metod niedozwolonych z perspektywy wyzwań współczesnego sportu 91 zwalczanie chorób jest często stosowaną praktyką w sporcie, która zniekształca sportową rywalizację w duchu fair play. na wstępie zapytano, czy respondenci w ogóle słyszeli o tej sytuacji. jak można było się spodziewać zdecydowana większość, bo 83% badanych słyszało o tym incydencie, natomiast pozostałe 17% stwierdziło, że nie słyszało nic na ten temat. poproszono ankietowanych, aby wyrazili własne zdanie na temat zachowania szarapowej. jak pokazały wyniki, połowa ankietowanych uważa, że zachowanie szarapowej było naganne i nie powinna tak postąpić (50%). poza tym dla 9% było także niewłaściwe, ale nie do końca naganne, natomiast 10% badanych jest zdania ze szarapowa mogła paść ofiarą pomyłki. poza tym 26% albo nie słyszało o tej sytuacji (13%), albo nie ma zdania w tej kwestii(13%). wykres 21. zachowanie marii szarapowej w opinii respondentów źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. w związku z tym zapytano respondentów jak często badania na obecność substancji dopingowych powinny być wykonywane u sportowców zawodowych. badania pokazują, że ankietowani są zdania, iż takie badania powinno wykonywać się raz w miesiącu lub częściej (62%) lub też przynajmniej raz na pól roku (31%). wykres 22. częstotliwość wykonywania badań u zawodowych sportowców w opinii respondentów źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. 50% 9% 10% 2% 2% 13% 13% było naganne, nie powinna tak postąpić było niewłaściwe, ale nie naganne mogło… było spowodowane jej pomyłką/ niewiedzą o… było neutralne było właściwe nie mam zdania nie słyszałem/am o tej sytuacji 62% 31% 3% 1% 2% raz w miesiącu lub częściej raz na pół roku raz w roku rzadziej niż raz w roku nie ma potrzeby wykonywania tego typu… 92 michał nowak wnioski badania ankietowe pokazały, że respondenci generalnie interesują się sportem. osoby te uprawiają go amatorsko, ale pomimo to, nie do końca mają świadomość na czym polega doping w sporcie i jakie są kary za jego stosowanie u zawodowych sportowców. większość ankietowanych ma wiedzę na temat dopingu z mediów i internetu, rzadko kogo osobiście dotyczy to zjawisko. choć z racji drażliwości tematu, trzeba się liczyć z tym, że przynajmniej część badanych nie mówiła prawdy. za najbardziej podatne sporty badani wymieniali te, o których najczęściej mówi się w mediach (kolarstwo, np. amstrong, lekka atletyka, bo np. rosjanie, zostali oskarżani o stworzenie zorganizowanego systemu dopingu, przez co zostali wykluczeni ze wszystkich zawodów, łącznie z igrzyskami olimpijskimi w rio de janeiro biegi narciarskie min. kowalczyk). najmniej podatne są natomiast dyscypliny sportowe w których występują zespoły. przeszło 90% ankietowanych uważa, że doping jest oszustwem i niemal tyle samo osób (89%) nigdy nie sięgnęło po niedozwolone środki w sporcie. jak wspomniano powyżej, ta druga wartość może być przeszacowana. tymczasem doping aktualnie stanowi jedno z największych zagrożeń dla sportowej rywalizacji. doping narusza bowiem ogólne zasady uczciwej konkurencji, a także stanowi niebezpieczeństwo dla zdrowia zawodników. poza tym odnośnie sprawy szarapowejnajgłośniejszej od ostatnich kilku tygodni – pokazuje, że ludzie negatywnie oceniają takich sportowców i chętnie zaostrzyli by kary za stosowanie dopingu. sprawa tenisistki jest istotną eksploracją opinii na temat dopingu. na marginesie należy zauważyć, że szarapowa została ukarana dyskwalifikacją i zakazem startów przez okres 15 miesięcy. jednocześnie kara ta doping spowodowała, że cześć sponsorów zrezygnowało z dalszego sponsorowania tenisistki. pomimo coraz liczniejszych i coraz poważniejszych spraw dopingowych na całym świecie, wciąż temat ten jest traktowany marginalnie i powoli staje się prawdziwą plagą wśród sportowców. tym bardziej, że substancje zabronione, które pojawiają się na rynku, są coraz trudniejsze do wykrycia, a coraz bardziej niebezpieczne dla przyjmujących je sportowców. warto zatem zastanowić się, czy nie należałoby szerzyć wiedzy na temat dopingu od najmłodszych lat, perswadując zawodnikom, że doping jest nieuczciwym, nagannym a zarazem krótkotrwałym i niebezpiecznym procederem. należałoby również większy nacisk położyć na uczelniach wyższych, w szczególności tam gdzie sport jest ważnym elementem(np. na awf-ach). być może zaostrzenie kar w postaci dożywotniego wykluczenia, także dałoby do myślenia zawodnikom, którzy stosują niedozwolone substancje. na koniec należy zauważyć, że prawidłowość przeprowadzonych badań może być obarczona błędem, chociaż ankieta miała charakter anoninowy, stąd respondenci powinni udzielać odpowiedzi adekwatnych do własnych poglądów na postawione pytania. analiza wyników badań ankietowych na temat odpowiedzialności dyscyplinarnej sportowców za stosowanie środków i metod niedozwolonych z perspektywy wyzwań współczesnego sportu 93 literatura 1. jagiełło d. (2015), ramy odpowiedzialności i postępowanie dowodowe w związku z podejrzeniem stosowania dopingu w sporcie w: d. jagiełło, t.gardocka (red.), problemy prawne na styku sportu i medycyny, wyd. c.h. beck, warszawa. 2. kędzior m., rzeszotarski r. (2011), [w:] m gniatkowski (red.), ustawa o sporcie. komentarz, wrocław. 3. klimczyk ł. (2016), czy stanowisko wada w sprawie meldonium oznacza amnestię dla zawodników? [w:] http://prawosportowe.pl/ dostęp z dnia 14.04.2016. 4. leszczyńska a. (2013), nowoczesne technologie w sporcie – dozwolone wspomagania czy doping technologiczny, [w:] r kossakowski i inni (red.) football i cała reszta. sport w perspektywie nauk społecznych. 5. nowak m. (2015), walka z dopingiem w polsce, [w:] problemy prawne na styku sportu i medycyny, d. jagiełło, t.gardocka (red.), wyd. c.h. beck, warszawa. 6. nowik m. (2016), szarapowa przyjmowała lek stosowany przez armię zsrr w czasie wojny. jak działa meldonium? [w:] http://zdrowie.dziennik.pl/ dostęp z 30.03.2016. 7. pawłucki a. (2011), sportowiec, pseudo-sportowiec, anty-sportowiec. dlaczego czyn sportowy jest moralnie dobry? [w:] z. dziubiński, m. lenartowicz (red.), kultura fizyczna a kultura masowa, salos rp, warszawa. 8. skup k. (2017), walka z dopingiem w prawie międzynarodowym i unii europejskiej [w:] d. kronobis-romanowska (red.), aktualne problemy prawa unii europejskiej i prawa międzynarodowegoaspekty teoretyczne i praktyczne, wrocław. 9. światowy kodeks antydopingowy (2015), wyd. world anti-doping agency, montreal, quebec. 10. wach a. (2004), odpowiedzialność prawna osób trzecich w sprawach dopingowych, „sport wyczynowy”, nr 9-10. 11. wach a. (2007), światowa konwencja antydopingowa, „sport wyczynowy”, nr 1-3. strony internetowe www1 http://sjp.pl www2 https://www.wada-ama.org 28 quality in sport 4 (1) 2015, s. 28-45, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 10 xii 2015, praca została przyjęta do druku 29 xii 2015 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2015.021 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/works/690378 wilson andrés cárdenas-polanía 1 facultad de marketing en la universidad de santo tomás (bogotá, colombia) propuesta sobre el proceso productivo para financiar empresas del deporte a partir del estudio de sus seguidores proposal on the production process to finance companies sport from studying his followers resumen el seguidor del deporte debe ser el centro de la operación de las empresas del deporte. para eso hay que entenderlo y a partir de sus necesidades desarrollar el modelo de negocio que regirá a la empresa del deporte para lograr sostenibilidad financiera. se plantea una propuesta que se sustenta en la psicología social y la sociología en lo teórico y dos investigaciones en lo metodológico: una descriptiva correlacional transversal y la otra se basa en análisis estadístico de datos textuales. tomando algunas de sus conclusiones, orientan la propuesta hacia canalizar las necesidades del seguidor del deporte hacia un intercambio denominado consumo cultural. transita para esto, los elementos necesarios que la empresa debe desarrollar para maximizar emociones, motivaciones e identidades durante los partidos, torneos y eventos deportivos. lo hace utilizando la amplificación de los valores simbólicos, desarrollar estadísticas y promover la práctica del deporte. con ese recorrido, surgen actores que deben acompañar el proceso para su éxito: deportistas, medios de comunicación y anunciantes. con estos insumos se podrá hacer una intersección entre el seguidor y el consumidor del patrocinador. palabras clave: marketing deportivo, seguidor del deporte, modelo de negocio, necesidades del consumidor abstract the follower of sport should be the focus of the operation of sport companies. for that we must understand their needs so we can develop the business model that gives direction to the sport company to achieve financial sustainability. the proposal is based on social psychology and sociology at the theoretical part and in two methodological research: a transversal cross-correlation descriptive and the other is based on statistical analysis of textual data. taking some of its conclusions, 1 profesor de la facultad de marketing en la universidad de santo tomás (bogotá-colombia). es candidato a doctor en administración de empresas de la universidad católica de argentina (uca), magister en psicología del consumidor de la fundación universitaria konrad lorenz (colombia) y administrador de empresas de la pontificia universidad javeriana (colombia). ha trabajado en empresas del deporte desde 2000. mail: proyectos.consultor@gmail.com twitter: @acardenas74 linkedin: co.linkedin.com/in/andrescardenaspolania propuesta sobre el proceso productivo para financiar empresas del deporte a partir del estudio de sus seguidores 29 the proposal aimed to channel the needs of the follower of sports to an exchange called cultural consumption. for this, the necessary elements that the company must develop to maximize emotions, motivations and identities during games, tournaments and sporting events. it does this using the amplification of symbolic values, develop statistics and promote the practice of sport. with this tour, arise actors that the process for its success must accompany: athletes, media and advertisers. with these inputs we can make an intersection between the follower and the consumer of the sponsor. keywords: sport marketing, fan of sports, business model, costumer needs introducción para sobrevivir y prosperar, toda empresa debe lograr alinear sus recursos de tal manera que pueda desarrollar sus operaciones. las empresas del deporte, no son la excepción. estas empresas (clubes, escuelas deportivas, entre otras), mantienen al tiempo dos retos constantes: el primero es lograr resultados trazado en lo deportivo. el segundo objetivo es mantener a flote su operación administrativa y obtener lo necesario para financiar y sostener en el tiempo lo deportivo. entonces busca las cantidades que requiere de recursos logísticos, administrativos y financieros y con ello poder cubrir entrenamientos, desplazamientos, fogueos, campeonatos, partidos, uniformes, entre otros. este escrito es una reflexión sobre una propuesta para la generación de recursos poniendo como eje central el espectador o seguidor del deporte; donde se sabe que el seguidor es importante para el deporte pero es descuidada su incorporación en partidos, torneos y eventos deportivos (pte) que no son de alta envergadura, como eventos locales o familiares, es decir de poca envergadura. metodología para sustentar la propuesta sobre el funcionamiento de las empresas del deporte alrededor del seguidor o espectador, se utilizó teoría de las ciencias sociales, básicamente psicología social y sociología. porque las empresas trabajan para satisfacer necesidades humanas. entonces, a partir de estas ciencias se plantearon dos investigaciones. la primera fue descriptiva correlacional mediante encuesta, para desarrollar un diseño no experimental de tipo transversal donde participaron 350 personas en colombia, seguidores y no seguidores del deporte con un muestreo no probabilístico. por medio de la recolección de información, se indagó la forma en que se da la correlación estadística entre 347 diferentes variables asociadas a la psicología social, la sociología y el consumo cultural; y todas se contrastaron con la variable discreta dicotómica “seguimiento del deporte”. por medio de algunas de estas relaciones, se construyó y justificó una propuesta de modelo de negocio del deporte que se presenta, basado en las necesidades de los seguidores del deporte. 30 wilson andrés cárdenas-polanía el instrumento tenía preguntas nominales y ordinales cerradas orientadas a conocer aspectos demográficos de la persona, sus preferencias en el seguimiento del deporte, pasadas y presentes; opiniones y posturas frente a elementos del deporte y conocimientos y percepciones sobre actividades del mundo del deporte. esto fue apoyado en excel y spss. la segunda investigación de apoyo se basa en el análisis de datos realizada bajo el análisis estadístico de datos textuales (bécue, 1992). con ello, se desarrolló un recuento de frecuencias de las palabras más mencionadas por los participantes del estudio alrededor de lo que significa para ellos el seguir deportes; y se revisaron las concordancias para la interpretación de las palabras surgidas. todo esto usando el software spad. planteamiento de la propuesta el seguidor se define como esa persona que asiste a las graderías y/o ejerce algún tipo de seguimiento sobre sus deportes y/o equipos favoritos. también lo ejerce por medio de la televisión o la radio, leyendo periódicos o participando en redes sociales alrededor de su deporte. lo hace porque busca emociones y con su seguimiento puede sembrar los insumos necesarios para financiar la operación que la empresa del deporte necesita. para empezar la propuesta, hay que determinar los pasos que normalmente se establecen en un proceso bien general de producción de cualquier empresa de cualquier sector productivo de la economía 2 . la figura 1 lo muestra: figura 1. proceso tradicional y general de producción elaboración propia. 2 no se desconoce que existen procesos productivos diferentes y particulares. lo mostrado es eso el proceso común y general que suele existir proceso tradicional de producción (ptp) • insumos (elementos necesarios para lograr fabricar) • producción (lugar donde se genera el producto) • promoción y distribución (seducir al consumidor para llevarlo hasta el lugar de venta) • venta (realizar un intercambio entre comprador y vendedor) propuesta sobre el proceso productivo para financiar empresas del deporte a partir del estudio de sus seguidores 31 la descripción del proceso es el siguiente. este comienza con la adquisición de los insumos necesarios. estos se procesan para construir un producto. luego se distribuye y se promociona, es decir se acerca el producto al consumidor. al final, se genera la compra al intercambiar el producto por su dinero. teniendo en cuenta estos pasos, normalmente se ha pensado que el proceso productivo termina en partidos, torneos o eventos deportivos (pte) 3 . de tal manera que el proceso, supuestamente termina en la venta del partido, por lo general reflejado en la taquilla que el espectador paga, la valla en el estadio, o el aviso en la camiseta de los jugadores. sin embargo, el proceso productivo del deporte requiere analizarse mejor. para ese análisis, se empezará estableciendo los comparativos de la figura anterior con respecto al proceso productivo general del deporte. estos se muestran en la figura 2: figura 2. comparación entre el proceso tradicional y general de producción y el proceso de producción del deporte 3 partido, torneo o evento deportivo se le llamará pte comparación de procesos de abastacemiento proceso tradicional de producción (ptp) • insumos (elementos necesarios para lograr fabricar) • producción (lugar donde se genera el producto) • promoción y distribución (seducir al consumidor para llevarlo hasta el lugar de venta) • venta (realizar un intercambio entre comprador y vendedor) proceso de producción en el deporte (ppd) • convocatoria (deportistas + entrenadores + recursos físicos) • torneo o evento • emoción, motivación e identidad (emi) (boletines, correo electrónico, afiches, etc.) • consumo cultural (los consumidores compran elementos que les genere valor simbólico reflejado en emi) 32 wilson andrés cárdenas-polanía insumos el proceso productivo del deporte comienza con la convocatoria. esta etapa se constituye en el equivalente a los “insumos” requeridos para poder desarrollar el partido, el torneo o el evento deportivo (pte). la convocatoria se divide en tres tipos de insumos: los humanos 4 , es decir deportistas que participan del juego, jueces, entrenadores, colaboradores. dos, los físicos: balones, cancha, graderías, vistieres, etc. y tres, los de ampliación del valor simbólico: medios de comunicación. cuando se habla de insumos, hay que entender muy bien que se quiere decir y que es lo que se esperan de estos, especialmente los insumos humanos y los de la ampliación del valor simbólico. esto porque ambos responden a estímulos y motivaciones, como seres humanos que son. el torneo sin humanos simplemente no existe. y por el lado de los estímulos y motivaciones, el deportista estará en el evento deportivo porque tiene motivaciones para, primero, prepararse para el evento (entrenar, superarse, etc.) y segundo, debe sentir que hay motivaciones que lo impulsan a prepararse para esa competencia e ir hasta el evento. de él –el deportistadepende la calidad del espectáculo. por eso dentro de los insumos humanos hay que incluir la presupuestación de los premios y recompensas por los esfuerzos que harán. las recompensas para el deportista pueden ser simbólicas y/o económicas. hasta aquí, nada nuevo. para los que actúan como amplificadores del valor simbólico, los medios de comunicación, son también gerenciados por seres humanos y por lo tanto también esperan motivaciones para estar en el evento; no bajo recompensas y premios como los deportistas sino en el interés de que existan espectadores o seguidores dispuestos a escucharlos, verlos, etc. entonces los intereses de los amplificadores son exactamente los mismos de los organizadores del evento deportivo, partido o torneo: tener las graderías llenas de seguidores o en el caso de ellos, todos pendientes de la transmisión. ¿por qué hay que tener en cuenta a los medios de comunicación? porque ellos realizan el papel que hace el micrófono dentro de un concierto. el cantante en este caso es el deportista. pero, si no hay micrófonos el espectáculo no se disfruta igual. en otras palabras, los amplificadores del valor simbólico tienen el papel de incrementar la capacidad de recepción del valor simbólico; tal cual como el micrófono amplifica el sonido en el concierto y con ello el disfrute del mismo. suplir el cubrimiento de medios de comunicación en el pte se debe hacer por medio de terceros y/o desarrollarse con recursos propios por parte de la organización del evento. lo que sí es claro es que la amplificación (o medios de comunicación) obligatoriamente se requiere. es decir, o son periodistas invitados o es periodismo desarrollado por los propios organizadores. parece obvio, pero los pte familiares o de baja envergadura, no los incluyen, los consideran un lujo. pero los amplificadores no llegaran solo porque se les invite. ellos estarán si hay público que se interese en ellos como se mencionó antes, pero ese interés 4 un insumo humano hace referencia solo a que se necesitan seres humanos para que el deporte se pueda desarrollar. no se pretende cosificar al hombre. propuesta sobre el proceso productivo para financiar empresas del deporte a partir del estudio de sus seguidores 33 surge de tener hechos destacados, ósea noticias que llamen la atención. y ¿en dónde están esas noticias y hechos destacados? en el valor simbólico del deporte: la incertidumbre. la incertidumbre debe ser la curiosidad de no saber qué va a pasar en el futuro (ferrand, et. al, 2007, págs. 29-31) y no, como pasa en muchos eventos deportivos: la ignorancia de no saber qué ha pasado antes. la incertidumbre es la piedra angular del modelo de negocio del deporte. esto quiere decir, que los organizadores deben levantar y proveer un inventario amplio de estadísticas previas, historias y anécdotas que enriquezcan el pasado del pte -y divulgarlo, claro (ferrand, et. al, 2007, pág. 29), para qué alimente lo que puede ser el contenido del pte. los deportistas, con su generación de emociones, deberán desafiar esas estadísticas, historias y anécdotas (ferrand, et. al, 2007). esto no es romanticismo y mucho menos un lujo. ¡es importante! así se genera identidad, la cual, junto con la emoción son las dos necesidades que busca satisfacer el seguidor. para esto, berger y luckmann (1995) al escribir sobre las teorías de la identidad, manifiestan que: “la identidad constituye, por supuesto, un elemento clave de la realidad subjetiva y en cuanto a tal, se halla en una relación dialéctica con la sociedad. la identidad se forma por procesos sociales. una vez que cristaliza, es mantenida, modificada o aun reformada por las relaciones sociales. los procesos sociales involucrados, tanto en la formación como en el mantenimiento de la identidad, se determina por la estructura social”. (berger & luckmann, 1995, pág. 214) interpretando el fragmento, es claro que cuando berger y luckmann mencionan que la identidad se cristaliza, se debe hacer del pte algo más conocido de sus acontecimientos pasados; es decir divulgar lo que ha pasado en pte pasados antes del pte actual. en otras palabras, la incertidumbre debe derivar en la construcción de expectativas. para corroborar este planteamiento, dentro del instrumento, se preguntó si había o no relación entre el “seguimiento del deporte” y la variable “conocidos en la cancha para disfrutar”. esta última variable busca identificar si existía relación entre ejercer el seguimiento del deporte y “si habiendo alguien conocido en la cancha, se disfruta más un pte”. pues se encontró que esta variable si está relacionada con el seguimiento de manera positiva, presentando un nivel de significancia inferior al 5% (aceptando la hipótesis). la relación se sustenta en que en la categoría de la variable “completamente de acuerdo” existen residuos corregidos mayores a 2, y por lo tanto existe la probabilidad de que se dé la relación entre ellas si se repitiese el experimento. ver anexo 1. la relación entre el seguimiento y el disfrute con alguien conocido en la cancha lleva a deducir que es importante para la identidad que se conozca el pasado de ese alguien previamente y que con la confianza que da el conocerlo, se genera identidad hacia él y con ello se amplifica el valor simbólico. es decir, se disfruta más el pte cuando se conocen previamente sus estadísticas, historias y anécdotas. por último en esta sección, ¿son realmente los medios de comunicación amplificadores del valor simbólico? se revisó si había correlación entre el 34 wilson andrés cárdenas-polanía seguimiento y los medios de comunicación y si lo hay. véase el anexo 2, allí se evidencia que hay relación con el seguimiento en los medios de comunicación: asistencia a escenarios, televisión, radio, prensa, redes, internet. en todos se evidenció aprobación de la hipótesis en la correlación con el seguimiento. los medios favoritos fueron televisión e internet; pero los otros aunque las cifras pueden ser más hacia el no seguimiento, concluyendo con esto una relación negativa, mostró que los que si hacen seguimiento estarían dispuesto a responder al llamado de ese medio. esto se deduce de los residuos corregidos. producción pasando al siguiente eslabón de la cadena productiva del deporte, viene la etapa de producción, la cual es el partido, el torneo o el evento deportivo (pte). a continuación, su explicación: figura 3. proceso de producción del deporte (ppd) – etapa 2: torneo o evento elaboración propia. en esta etapa viene la generación (la producción) de valor simbólico. el desarrollo del pte 5 es el área de producción porque con las distintas jugadas y movimientos del encuentro se generan momentos de emoción, pasión, júbilo y alegría. para apoyar esta afirmación, hay que basarse en la identidad; específicamente, en el conector que existe entre los procesos individuales y los grupales que menciona tajfel: la motivación de la persona a pertenecer a ese grupo, tal como se encuentra en el siguiente esquema propuesto por el autor: 5 pte significa partido, torneo o evento deportivo proceso de producción en el deporte (ppd) • convocatoria (deportistas + entrenadores + recursos físicos) • torneo o evento • emoción, motivación e identidad (emi) (boletines, correo electrónico, afiches, etc.) • consumo cultural (los consumidores compran elementos que les genere valor simbólico reflejado en emi) propuesta sobre el proceso productivo para financiar empresas del deporte a partir del estudio de sus seguidores 35 cuadro 1. proceso para la búsqueda de identidad social adaptado a partir de la propuesta de tajfel para indagar “la motivación de la persona a pertenecer a ese grupo” se desarrolló un análisis de datos textuales donde se le pidió a los encuestados escribir palabras que asociaran a “seguir el deporte”. al hacerse el análisis, las palabras más repetidas fueron: emoción, alegría, pasión y júbilo. luego dentro del método de encuesta, se establecieron estas 4 palabras como líderes de 4 grupos con otras 2 palabras adicionales. otra vez, emoción, con 53,4%; pasión, con un 59,4%; júbilo, con un 69,2%; y alegría, con 56,5% fueron las más escogidas. entonces, emoción, alegría, pasión y júbilo son las motivaciones que se deben producir durante el pte y los medios de comunicación son quienes deben amplificarlos. para ver los resultados completos, ver anexo 2. nótese que al describir la producción no necesariamente se menciona la palabra “ganar”. ese es solo un aspecto importante que generan grandes dosis de emoción. complementando, se encontró que cuando se preguntó si había correlación entre la variable “seguimiento del deporte” y la variable “seguir aunque no gane”, no se encontró correlación. lo cual significa que puede o no, ser decisivo que gane el equipo para ser seguido; es decir, algunos seguirán y otros no. esto explica porque se hace seguimiento de algunos equipos y/o jugadores aunque no tengan oportunidad de salir victorioso o no se gane. ver anexo 1 procesos para la búsqueda de identidad social procesos individuales procesos grupales procesos macrosociales motivación de la persona para evaluarse a sí misma + importancia de la pertenencia de la persona a ese grupo = motivación de la persona a pertenecer a ese grupo motivación de la persona a pertenecer a ese grupo = grupos particularizados o diferenciados de otros “grupo distintivo” + comparación entre grupos contexto social => establece las comparaciones establece lo distintivo > 36 wilson andrés cárdenas-polanía distribución y promoción la tercera etapa es la promoción y la distribución. para la cadena del deporte, se llamará: “emoción, motivación e identidad (emi)”. su explicación es: figura 4. proceso de producción del deporte (ppd) – etapa 3: promoción y distribución elaboración propia. “la promoción, sin importar a quien vaya dirigida, es un intento por influir” (stanton, et al., 2007) y la distribución técnicamente es dejar en capacidad al consumidor para poder acceder a los servicios ofrecidos (zeithaml, et al., 2009, pág. 439). bajo estas definiciones, lo que impulsaría a los espectadores al consumo cultural en un evento deportivo son las emociones, motivaciones e identidades (emi) que se imagine que pueda llegar a tener en el pte. es decir las expectativas que se generan sobre lo que puede ser el pte. por lo tanto es deber de los organizadores despertar el valor simbólico entre los espectadores, haciendo evidente los elementos motivacionales del pte. para facilitar este despertar, existen dos alternativas que provienen de lo conocido: uno son las estadísticas y el otro es promover la práctica de ese deporte. berger y luckmann (1995), por medio de la socialización se determina que son las experiencias las que influyen en los caminos que se escogen para recorrer. con las estadísticas se generan historias y anécdotas con los cuales se puede hacer más conocido el evento. la experiencia de un pte anterior es la materia prima del siguiente pte; por eso hay que procurar que se queden buenos recuerdos. para la segunda medida, la propuesta de promover los pte por medio de la práctica del deporte está basado en que se evidenció que la práctica está correlacionada con el seguimiento del mismo (ver anexo 1). el promover la práctica redundará en que el individuo se habrá relacionado con los elementos motivacionales de ese deporte, conocerá mejor los actores (los deportistas) y por ello proceso de producción en el deporte (ppd) • convocatoria (deportistas + entrenadores + recursos físicos) • torneo o evento • emoción, motivación e identidad (emi) (boletines, correo electrónico, afiches, etc.) • consumo cultural (los consumidores compran elementos que les genere valor simbólico reflejado en emi) propuesta sobre el proceso productivo para financiar empresas del deporte a partir del estudio de sus seguidores 37 habrá edificado mejor sus identidades. entonces la práctica se puede promocionar con actividades promocionales donde potenciales seguidores participen de juegos relacionados con el deporte, es decir, como lo llaman en marketing, generación de activaciones de marca. también, entre quienes se entrena y practica el deporte, se da una mayor posibilidad de estar presente en las graderías, siguiendo el pte, por lo tanto hay que asegurarse de invitarlos. venta por último, se desarrolla el consumo cultural como mecanismo de venta. consumo cultural significa “conjunto de procesos de apropiación y usos de productos en los que el valor simbólico prevalece sobre los valores de uso y de cambio, o donde al menos estos últimos se configuran subordinados a la dimensión simbólica” (garcía-canclini, 2006, pág. 73). figura 5. proceso de producción del deporte (ppd) – etapa 4: venta elaboración propia. el consumo cultural se encontrará en el intercambio (compra-venta) de elementos que le permitan fortalecer la identidad social y la socialización del espectador. es un intercambio de valores de uso por valores de cambio, donde el valor de uso es la taquilla, la camiseta, el suvenir, etc. por su parte el valor de cambio es el dinero que se paga por el bien (marx, 2005). el intercambio, tal como lo menciona garcía-canclini (2006) se da no por el valor de uso, sino por su valor simbólico, porque por ejemplo, en la camiseta, esta no es lo que se compra (valor de uso) si no lo que significa en sí (valor simbólico). ahora bien, se encuentra el elemento de la pauta que los anunciantes pagan por aparecer en el pte; en vallas o en las camisetas de los jugadores. allí también se da un proceso de intercambio. éste también se rige por las mismas reglas proceso de producción en el deporte (ppd) • convocatoria (deportistas + entrenadores + recursos físicos) • torneo o evento • emoción, motivación e identidad (emi) (boletines, correo electrónico, afiches, etc.) • consumo cultural (los consumidores compran elementos que les genere valor simbólico reflejado en emi) 38 wilson andrés cárdenas-polanía del valor simbólico ya que como dicen ferrand, et. al, (2007, pág. 36) “teniendo en cuenta su público objetivo de comunicación, el patrocinador analiza la compatibilidad con la audiencia del evento”, expresado en la figura que ellos exponen: figura 6. intersección entre el público objetivo del evento y el público objetivo de comunicación del patrocinador ferrand, et. al, 2007, pág. 36 entonces si el anunciante invierte en pauta o en una táctica comercial o de mercadeo es porque encuentra en el espectador presenciando el pte, una empatía con sus valores simbólicos. otro tipo de intercambio que se suscita es el pago que hacen los medios de comunicación por adquirir los derechos de transmisión del evento. ellos, los medios, como amplificadores del valor simbólico, pagan por éste derecho, buscando que con su transmisión lleven el pte hasta espectadores que por lo general no se encuentran físicamente dentro del escenario deportivo. resulta importante para el medio de comunicación pagar porque existe importancia (por su valor simbólico) para suficientes espectadores y por otro lado, existen suficientes marcas dispuestas a pagar por anunciar en su transmisión. es decir que los medios de comunicación al adquirir los derechos de transmisión, esperan tener los mismos beneficios de los organizadores del torneo. discusión 1. interacción entre seguidor y actores clave del modelo de negocio del deporte: la etapa de consumo cultural dentro del proceso de producción del deporte es la que le genera ingresos a los organizadores del pte y es lo que motivó éste escrito a indagar las variables que se relacionan con el seguimiento del deporte, porque así se podrá hacer una mejor oferta deportiva y con ello mejorar las condiciones de las empresas, instituciones y actores que intervienen en el deporte. pero para lograr que el consumo cultural se dé, los organizadores deberán tener en el centro de toda ésta operación al espectador o seguidor. los deportistas, los medios de comunicación y los anunciantes son actores importantes dentro del proceso de operación, pero todos giran alrededor del espectador (seguidor). la figura 7 muestra cómo se da esta interacción con el seguidor y el resto de los actores. público objetivo de comunicación del patrocinador audiencia directa e indirecta del evento propuesta sobre el proceso productivo para financiar empresas del deporte a partir del estudio de sus seguidores 39 figura 7. interacción entre el espectador y los actores de negocio del deporte elaboración propia. entre deportistas, medios de comunicación y anunciantes presentan una línea directa hacia el seguidor porque cada uno de ellos necesita algo del seguidor. para el deportista, el seguidor incrementa su valor de mercado porque se valoriza en la medida en que más personas lo sigan. para los medios, entre más espectadores los sigan, más se valoriza su audiencia para la pauta. y para el anunciante, el seguidor es el que desea cautivar dentro de su propuesta comercial y de mercadeo. la figura 8 muestra esta relación concreta: figura 8. interacción entre el espectador y los actores de negocio del deporte. solo con el seguidor elaboración propia. pero entre ellos se forma un triángulo porque se necesitan: sin los medios de comunicación se limita la promoción del deportista; y sin una relación con el anunciante, el deportista no logra los suficientes ingresos que este requiere. seguidor deportistas medios de comunicación anunciantes seguidor deportistas medios de comunicación anunciantes 40 wilson andrés cárdenas-polanía a su vez, los medios de comunicación requieren del deportista para poder tener que contar en sus coberturas (generación de contenidos) y estos, los medios, necesitan de los anunciantes para generar sus ingresos. sobre los anunciantes, estos necesitan de los deportistas para que sean la identidad que enganche sus propuestas comerciales y de mercadeo; y sobre los medios de comunicación, estos le servirán de canal para hacerse visibles. la figura 9 muestra esta relación: figura 9. interacción entre el espectador y los actores de negocio del deporte. solo entre actores elaboración propia. es evidente que se requiere fusionar la figura 8 con la 9. de estos dos sale la figura 7. pero es en la figura 10 donde se completa el accionar, ya que falta el papel que desarrolla la empresa de deportes con todas estas relaciones que se configuran. el papel entonces, de las empresas del deporte es velar para que todos actúen en armonía. la empresa de deportes debe aprovechar esa armonía para que pueda desarrollar su modelo de negocio. a continuación la figura 10: figura 10. interacción entre el espectador y los actores de negocio del deporte integrado elaboración propia. seguidor deportistas medios de comunicación anunciantes seguidor deportistas medios de comunicación anunciantes empresa del deporte propuesta sobre el proceso productivo para financiar empresas del deporte a partir del estudio de sus seguidores 41 2. la secuencia del proceso de producción del deporte: por último, el orden del proceso de producción hay que revisar dos aspectos. el primero, debido a las características propias de los productos intangibles o también llamados servicios; la promoción y la distribución tienden a darse primero que la producción (zeithaml, et al., 2009). esto debido a que un producto intangible primero se promociona, luego se vende y luego se fabrica. con lo cual la etapa dos (producción) se da en la etapa tres; y la etapa tres (promoción y distribución) se da en la dos dentro de la de la figura 2. el segundo aspecto de esto, es que debido al continuo proceso de socialización, el consumo cultural promueve una nueva convocatoria ya que las emociones, motivaciones e identidades logradas en el ciclo anterior ejercen influencia sobre un nuevo ciclo. entonces no se puede desconocer que las vivencias recordadas en eventos anteriores (e inclusive parecidos) influyen en las expectativas del al actual pte. la figura 11 muestra cómo quedaría el proceso de producción del deporte con los dos ajustes: figura 11. proceso de producción en el negocio del deporte (ppd) ajustado elaboración propia. la forma de circularidad de la figura 11en ves de una lineal de la figura 2, refleja la continuidad en la producción, donde el pte anterior, reflejado en el consumo cultural, va a influir en la convocatoria y así sucesivamente. e inclusive resulta difícil determinar donde se da el consumo cultural ya que específicamente este se da durante todo el proceso manifestado en diferentes formas pero se ubica así para poderlo poner en la figura. entonces lo que resulta no son etapas separadas y demarcadas como la figura 2, sino algo continuo como lo es un círculo. para terminar, nótese que el esquema desarrollado se ha fundamentado en lo que realmente vende el deporte: valores simbólicos, a través de emociones, motivaciones e identidad. es por eso que la propuesta de negocio del deporte debe incorporar la maximización de estos elementos durante sus pte, para que generen el convocatoria pte emoción motivaciones identidad consumo cultural 42 wilson andrés cárdenas-polanía ingreso de recursos y con ello poderle brindar a la entidad deportiva la sostenibilidad financiera que esta requiere. conclusiones no se puede olvidar que el objetivo último pretendido en este escrito no es simplemente generar emociones e identidad en los seguidores, sino procurarle alternativas de sostenibilidad financiera a las empresas del deporte. esto resulta importante porque lograr emociones es lo que se busca del deporte como entretenimiento, pero olvidar que esto se debe convertir en ingresos es declarar un pobre rendimiento del espectáculo del deporte a futuro porque no es sostenible. los deportistas para lograr buenos rendimientos, se les debe garantizar un trabajo de preparación de mediano plazo y sostenido; por lo tanto garantizar ingresos sostenidos es lo clave para ello. el siguiente modelo, resume de manera general lo pretendido con la propuesta: figura 22. modelo simplificado de proceso de producción en el negocio del deporte (ppd) elaboración propia. y de manera específica, lo propuesto es lo siguiente: figura 33. modelo ampliado de proceso de producción en el negocio del deporte (ppd) elaboración propia. con esta propuesta se pretende comprender de manera holística el negocio del deporte para que este, además de darle sentido de vida a muchas personas como lo hace actualmente, se pueda consolidar como opción laboral más solida, ya que un mejor funcionamiento de la empresa del deporte, hará que esta pueda generar mejores condiciones laborales a quienes contrata y podrá incrementar el número de colaboradores en la medida en que podrá brindar mejores y más completos y complementarios servicios. pte (partidos, torneos y eventos deportivos) sostenibilidad financiera emi (emociones, motivaciones e identidad) pte sostenibilidad financierae m i amplificación del valor simbólico (emociones, motivaciones e identidad) tener gente conocida en las canchas (estadísticas, historias, anécdotas) promover la práctica (activaciones de marca estadísticas, generación de recuerdos, historias, anécdotas) intersección entre el seguidor y consumidor del patrocinador (búsqueda de compatibilidad y generación de oportunidades para el patrocinador) propuesta sobre el proceso productivo para financiar empresas del deporte a partir del estudio de sus seguidores 43 anexo 1 cuadro 2. correlación entre seguimiento y las variables descritas nombre de la variable porcentaje de los si seguidores porcentaje de los no seguidores porcentaje total seguidores resultado del chicuadrado de pearson se acepta o se rechaza la hipótesis (mayor a 0,05) conclusión conocidos en la cancha para disfrutar ca 6 : 43,7% a: 41,7% d: 9,2% cd: 5,3% ca: 22,5% a: 42,5% d: 20% cd: 15% ca: 40,2% a: 41,9% d: 11% cd: 6,9% 0,008 se acepta hay correlación positiva alguien conocido en cancha seguir aunque no gane ca: 27,3% a: 34,1% d: 28,8% cd: 9,8% ca: 25,6% a: 28,2% d: 38,5% cd: 7,7% ca: 27,0% a: 33,2% d: 30,3% cd: 9,4% 0,672 no se acepta no hay correlación en seguir aunque no se gane. por lo tanto, puede darse tanto el seguir como el no seguir asistencia a escenarios si: 31,9% no: 68,1% si: 2,3% no: 97,7% si: 27% no: 73% 0,000 se acepta hay correlación positiva asistencia a escenarios televisión si: 90,1% no: 9,9% si: 9,3% no: 90,7% si: 76,6% no: 23,4% 0,000 se acepta hay correlación positiva televisión radio si: 29,1% no: 70,9% si: 2,3% no: 97,7% si: 24,6% no: 75,4% 0,000 se acepta hay correlación positiva radio prensa si: 33,8% no: 66,2% si: 0,0% no: 100% si: 28,1% no: 71,9% 0,000 se acepta hay correlación positiva prensa redes sociales si: 46,0% no: 54,0% si: 4,7% no: 95,3% si: 39,1% no: 60,9% 0,000 se acepta hay correlación positiva redes sociales internet si: 62,9% no: 37,1% si: 4,7% no: 95,3% si: 53,1% no: 46,9% 0,000 se acepta hay correlación positiva 6 ca: significa completamente de acuerdo. a: simplemente de acuerdo. d: simplemente en desacuerdo. cd: completamente en desacuerdo 44 wilson andrés cárdenas-polanía internet práctica deporte si: 68,5% no: 31,5% si: 16,3% no: 83,7% si: 59,8% no: 40,2% 0,000 se acepta hay correlación positiva con la práctica del deporte anexo 2 distribución de porcentajes en preferencias de valores simbólicos del deporte cuadro 3. primer grupo: nombre del valor simbólico porcentaje de los si seguidores porcentaje de los no seguidores porcentaje total seguidores compañerismo 36,5% 33,3% 36,1% gritar 8,7% 23,3% 10,5% emoción 54,8% 43,3% 53,4% cuadro 4. segundo grupo: nombre del valor simbólico porcentaje de los si seguidores porcentaje de los no seguidores porcentaje total seguidores patriotismo 18,3% 12,9% 17,6% diversión 22,1% 29,0% 23,0% pasión 59,6% 58,1% 59,4% cuadro 5. tercer grupo: nombre del valor simbólico porcentaje de los si seguidores porcentaje de los no seguidores porcentaje total seguidores jubilo 69,1% 70,0% 69,2% descanso 13,0% 13,3% 13,1% amigos 17,9% 16,7% 17,7,4% cuadro 6. cuarto grupo: nombre del valor simbólico porcentaje de los si seguidores porcentaje de los no seguidores porcentaje total seguidores euforia 29,8% 32,3% 30,1% familia 13,0% 16,1% 13,4% alegría 57,2% 51,6% 56,5% bibliografía 1. bécue, m. (1992). el analisis estadistico de datos textuales. la lectura según los escolares de enseñanza primaria. anuario de psicología(55), 722. 2. berger, p. l., & luckmann, t. (1995). la construcción social de la realidad (decimotercera edición ed.). buenos aires, argentina: amorrortu editores. propuesta sobre el proceso productivo para financiar empresas del deporte a partir del estudio de sus seguidores 45 3. calabuig, f., burillo, p., crespo, j., & mundina, j. y. (2010). satisfacción, calidad y valor percibido en espectadores de atletismo. revista internacional de medicina y ciencias de la actividad física y el deporte, 10(40), 577-593. 4. ferrand, a., camps, a., & torrigiani, l. (2007). la gestión del sponsoring deportivo. barcelona: editorial paidotribo. 5. funk , d. c., beaton, a., & alexandris, k. (2012). sport consumer motivation: autonomy and control orientations that regulate fan behaviours. sport management review, 15, 355–367. 6. garcía-canclini, n. (2006). el consumo cultural: una propuesta teórica. en g. sunkel, el consumo cultural en américa latina (segunda edición ed., págs. 72-113). bogotá d.c., colombia: convenio andrés bello. 7. hsieh, l.-w., wang, c.-h., & yoder, t. (diciembre de 2012). factors associated with professional baseball consumption: a cross-cultural comparison study. international journal of business and information, 6(2), 135-159. 8. luna-arocas, r. (1998). segmentación psicográfica y marketing deportivo. revista de psicología del deporte, 121-135. 9. luna-arocas, r., & mundina-gómez, j. (1998). la satisfacción del consumidor en el. revista de psicología del deporte, 149-158. 10. marx, k. (2005). el capital: crítica de la economía política (veinte ed., vol. i). (p. scaron, trad.) méxico: siglo xxi editores s.a. 11. mason, d. (1999). what is the sports product and who buys it? the marketing of professional sports leagues. european journal of marketing, 33(3/4), 402-418. 12. sandoval, m., cortés, o., & crissien, b. (2009). caracterización sectorial de las organizaciones deportivas de la ciudad de bogotá d.c. revista ean. 13. sandoval, m., cortés, o., & crissien, b. (2010). perfil de los usuarios activos y finales de clubes deportivos de bogotá d.c. revista ean, 134153. 14. stanton, w. j., etzel, m. j., & walker, b. j. (2007). fundamentos de marketing (decimocuarta ed.). (a. carranza garza, c. calderon valencia, x. hurtado licón, s. i. garcía lópez legorreta, a. p. nuñez cervera, & r. vite lópez, trads.) méxico, méxico: mcgraw hill. 15. zeithaml, v. a., bitner, m. j., & gremler, d. d. (2009). marketing de servicios (quinta ed.). (j. p. calderon dávalos, & i. lópez espinosa, trads.) méxico, méxico: mcgraw hill. 80 quality in sport 2 (2) 2016, s. 80-96, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 11 iv 2016, praca została przyjęta do druku 22 v 2016 doi: http://dx.doi.org/10.5281/zenodo.53980 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/728308 krzysztof m. westfal 1 katedra prawa cywilnego i handlowego wydziału prawa i administracji uniwersytet im. adma mickiewicza w poznaniu prawne aspekty wykorzystania wizerunku sportowca w świetle działań marketingowych legal aspects of athletes' image rights usage in the light of marketing activities streszczenie z reguły prawo nie nadąża za życiem. potencjał ekonomiczny jaki niesie ze sobą wizerunek sportowca został dostrzeżony przez specjalistów marketingowych już wiele lat temu. z tego tytułu gwiazdy zawodowego sportu osiągają każdego roku ogromne sumy. w praktyce gospodarczej i w realiach profesjonalnego sportu komercyjny wymiar wizerunku sportowca jest faktem. także dające się zaobserwować tendencje rozwoju oraz wykładni polskiego prawa wydają się fakt ten zauważać. podejmowane próby ujęcia majątkowego czy też mieszanego osobisto-majątkowego charakteru prawa do wizerunku zasługują na aprobatę. doniosłość zagadnienia prawa do wizerunku profesjonalnych sportowców znalazła swoje odzwierciedlenie także na gruncie obowiązującego prawa. art. 14 ust. 1-3ustawy z dnia 25 czerwca 2010 roku o sporcie (dz.u.2016.176 j.t.) wprowadzają bowiem przepisy szczególne w stosunku do art. 23 i 24 ust. 13 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. kodeks cywilny (dz.u.2016.380 j.t.) oraz art. 81 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dz.u.2006.90.631 j.t. z późn. zm.), które wyznaczają główne ramy prawne prawa do wizerunku. wspomniane przepisy ustawy o sporcie przyznają polskiemu związkowi sportowemu oraz polskiemu komitetowi olimpijskiemu wyłączne prawo do wykorzystywania do swoich celów gospodarczych wizerunku, odpowiednio, członka kadry narodowej w stroju reprezentacji kraju albo członka reprezentacji olimpijskiej w stroju reprezentacji olimpijskiej z chwilą ich powołania do takiej reprezentacji. szczególne rozwiązania prawne funkcjonujące w odniesieniu do wizerunku profesjonalnych sportowców były także przedmiotem orzecznictwa sądu najwyższego. kluczowe znaczenie dla wykładni art. 14 ust. 1-3 ustawy o sporcie ma wyrok sn z dnia 16 grudnia 2009 r., sygn. akt: i csk 160/09, który wydany został w oparciu o nieobowiązujący już art. 33 ust. 1 i 2 uchylonej ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o sporcie kwalifikowanym (dz.u. 2005 nr 155 poz. 1298). dla zagadnienia wykorzystania wizerunku sportowca nie bez znaczenia pozostaje także fakt, że profesjonalni sportowcy posiadają najczęściej także status osoby powszechnie znanej. w świetle art. 81 ust. 2 o.p.a.p.p. rozpowszechnianie wizerunku sportowca – osoby powszechnie znanej nie wymaga zgody takiej osoby, 1 mgr krzysztof m. westfal, e-mail: k.m.westfal@gmail.com prawne aspekty wykorzystania wizerunku sportowca w świetle działań marketingowych 81 jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, a w szczególności społecznych lub zawodowych. w przypadku podmiotów uprawnionych do rozpowszechniania wizerunku sportowców panuje spora różnorodność. w zależności od sytuacji faktycznej uprawnienie takie przysługiwać może oprócz samego sportowca chociażby polskiemu komitetowi olimpijskiemu, polskiemu związkowi sportowemu, klubowi sportowemu lub organizacji zbiorowego zarządzania prawami sportowców. mając na względzie wielopłaszczyznowość problematyki wizerunku sportowca, oraz powszechność zawierania umów marketingowych, których przedmiotem jest właśnie wizerunek postulować należy, żeby dające się zaobserwować zmiany w prawym ujęciu tego zagadnienia zmierzały w kierunku sprostania potrzebom kreowanym przez rynek. słowa kluczowe: prawo sportowe, prawo do wizerunku, prawo do wizerunek sportowca, komercjalizacja prawa do wizerunku, marketing w sporcie summary usually the law is at least one step behind the market demands. economic potential of athletes’ image rights has been recognized by marketing specialists many years ago. selling image rights brings huge amounts of money to professional athletes each year. in market practice and in the realities of professional sport, commercial character of the image rights has become a fact. also noticeable tendencies in development of polish law interpretation seems to acknowledge that fact. latest attempts of redefining nature of the image rights as economical or mixed economical-personal one deserves for approval. the importance of the issue of professional athletes’ image has found its reflection in legislation. art. 14 par. 1-3 of the sports act of 25 th june 2010 sets lex specialis to art. 23 and 24 paragraphs 1-3 of the polish civil code as well as to art. 81 par. 1 and 2 of the copyright and related rights act of 4 th february 1994 which sets general legal frameworks for image rights in poland. abovementioned provisions of the sport act grants the polish sports unions and the polish olympic committee with the exclusive right to use, in order to their business goals, image of the athletes wearing, respectively, the polish national team outfit or the olympic team outfit. specific legal provisions functioning in relation to the professional athletes’ image were also the subject of the case law of the supreme court. of key importance for the interpretation of art. 14 paragraphs 1-3 of the sports act has a supreme court judgment of 16 th december 2009, i csk 160/09, which was issued on the basis of art. 33 paragraph 1 and 2 of the repealed qualified sport act. for issues of athletes image usage not without significance is the fact that professional athletes usually have the status of a commonly known persons. in the light of art. 81 par. 2 of sports act disseminating the image of an athlete who is commonly known person as well, does not require the consent of such a person, 82 krzysztof m. westfal provided that the image has been made in connection with the performance of public functions, in particular social or professional ones. regarding to the issue of entities authorized to disseminating athletes image there is considerable diversity. depending on the factual situation, except of an athlete itself, such entitled entity might become the polish olympic committee, the polish sport union, sport club or organization for collective management of rights of athletes. having regard to the multidimensional issue of the athletes' image, and bearing in mind how common practice concluding of the marketing contracts concerning image rights has become, it should be postulated that observable changes concerning issue in question, shall be made towards meeting the needs espoused by the market. keywords: sports law, image rights, athletes’ image rights, image rights commercialization, marketing in sports w styczniu 2016 roku świat obiegła wiadomość, że znany piłkarz klubu fc barcelona i reprezentant argentyny – javier mascherano, został skazany przez hiszpański sąd w związku z nadużyciami podatkowymi jakich miał się dopuścić w odniesieniu do dochodów uzyskiwanych z tytułu wykorzystania swojego wizerunku. według doniesień prasowych, wysokość zobowiazań podatkowych, których odprowadzenia piłkarz próbował uniknąć w roku 2011 i 2012 według doniesień prasy wyniosła ok. 1,5 mln euro (sharma). podobne problemy z prawem miał także klubowy i reprezentacyjny kolega mascherano, i jednocześnie najlepszy zawodnik 2015 r. lionel messi. w jego przypadku kwota wykrytych oszustw podatkowych za lata 2007-2009 wynosi ok. 4,1 mln euro (jishin). nie jest konieczna szczegółowa znajomość hiszpańskiego systemu podatkowego, aby z łatwością zauważyć, że sumy dochodu z tytułu wykorzystania wizerunku sportowców, których dotyczą opisane powyżej afery podatkowe, są niebagatelne. wizerunek sportowca jest bowiem, obok umiejętności czysto sportowych, jego najcenniejszym aktywem majątkowym. w przeciwieństwie do zbiorowych podmiotów sportowych, do których należy zaliczyć: międzynarodowe organizacje sportowe, polski komitet olimpijski (dalej także jako pkol), polski komitet paraolimpijski oraz międzynarodowy komitet olimpijski, a także podmioty prowadzące działalność sportową, o których mowa w art. 43 ust. 6 ustawy z 25 czerwca 2010 r. o sporcie (dalej jako u.o.s.) (ustawa o sporcie), a przez które rozumieć należy: polskie związki sportowe (art. 7 ust. 1 i nast. u.o.s.), kluby sportowe (art. 3 u.o.s.), uczniowskie kluby sportowe (art. 4 ust. 1 u.o.s.), związki sportowe (art. 15ust. 4 u.o.s.) i osoby prawne działające w formie spółki kapitałowej zarządzające ligą zawodową (art. 3 u.o.s.) (westfal, sportowa odpowiedzialność dyscyplinarna z tytułu korupcji sportowej, s. 436) 2 , pojedynczym sportowcom, zwłaszcza tym mniej znanym, 2 pojęcie podmiotów prowadzących działalność w sporcie, o których mowa w art. 43 ust. 6 u.o.s. nie obejmuje wszystkich zbiorowych, czy też kolektywnych podmiotów działających w sporcie. poza zakresem takiego pojęcia pozostają bowiem międzynarodowe organizacje sportowe, które w ogóle nie muszą prowadzić działalności na terenie polski, a jednak pośrednio mieć znaczny wpływ na kształt sportu w prawne aspekty wykorzystania wizerunku sportowca w świetle działań marketingowych 83 oprócz prawa do wizerunku nie przysługują najczęściej inne prawa majątkowe, reprezentujące istotną wartości rynkową. najbardziej dochodowe prawa majątkowe w sporcie, do których zaliczyć należy przede wszystkim prawa z tytułu transmisji współzawodnictwa sportowego czy prawa z rejestracji znaków towarowych (westfal, znaki towarowe w sporcie, s. 675-676) przysługują bowiem najczęściej zbiorowym podmiotom sportowym, a nie zaś poszczególnym sportowcom 3 . punktem wyjścia dla dalszych rozważań powinno być wyjaśnienie pojęcia wizerunku. otóż, wizerunek, jako dobro osobiste człowieka podlega na podstawie prawa cywilnego szczególnej ochronie. zgodnie z art. 22 kodeksu cywilnego (dalej jako k.c.) (kodeks cywilny) dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach. ochrona, o której mowa wyżej, zgodnie z art. 24 k.c. polega w szczególności na uprawnieniu tego, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, do żądania zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. dalej idącymi uprawnieniami związanymi z ochroną wizerunku jest możliwość żądania ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności ażeby złożyła oświadczenie o odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. z punktu widzenia tematyki niniejszego opracowania, najistotniejszym aspektem cywilnoprawnej ochrony wizerunku jako dobra osobistego jest jego wymiar majątkowy. zgodnie z literalnym brzemieniem art. 24 k.c. ten, którego wizerunek został naruszony, może na zasadach przewidzianych w kodeksie żądać również zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny. regulacja zawarta w art. 24 k.c. ma jednak charakter kompensacyjny, jej cel sprowadza się do wynagrodzenia doznanej krzywdy (por. art. 445 k.c, 448 k.c., 446 §4 k.c.). zgodzić należy się z poglądem, że wizerunek osoby fizycznej w prawie polskim korzysta z podwójnej ochrony prawnej. pierwsza z nich, funkcjonuje w oparciu o art. 23 i 24 k.c. za przedmiot ochrony ma poza majątkowe interesy osób fizycznych, ze wszystkimi płynącymi z tego faktu konsekwencjami, a więc: nieprzenoszalnością prawa, jego niedziedzicznością oraz wygaśnięciem wraz ze śmiercią osoby będącej podmiotem prawa. drugi rodzaj ochrony, kreowany przez art. 81 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej polsce. pojawia się także wątpliwość, zawłaszcza w świetle wykładni historycznej i przepisów uchylonej ustawy o sporcie kwalifikowanym (ustawa o sporcie kwalifikowanym) czy działalność w sporcie należy wiązać z działalnością gospodarczą prowadzoną w odniesieniu do sportu. w takim przypadku spod pojęcia tego wyłączone powinny być polski związek olimpijski i polski komitet paraolimpijski, w przypadku których działalność gospodarcza jest wybitnie marginalna. przede wszystkim natomiast należy dopuścić możliwość taką, że podmiotem prowadzącym działalność sportową jest osoba fizyczna, np. sportowiec uprawiający sport indywidualny poza strukturami klubu (m. badura, h. basiński, g. kałużny, m. wojcieszak). dlatego też, dla określenia wszystkich podmiotów zbiorowych czy też kolegialnych funkcjonujących w sporcie, autor proponuje stosowanie terminu „zbiorowe podmioty sportowe”. 3 spotykaną praktyką jest co prawda, że prawa z rejestracji znaków towarowych przysługują także samym sportowcom, jednakże dotyczy to zazwyczaj największych gwiazd światowego sportu. jedną z przesłanek rejestracji znaku towarowego jest bowiem jego rozpoznawalność (zdolność odróżniająca), co wiąże się z popularnością samego sportowca, a wiec i popularnością jego wizerunku. 84 krzysztof m. westfal jako u.o.p.a.) (prawo autorskie), ma za przedmiot ochrony wizerunek jako przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, a także prawo majątkowe. zgodnie z ust. 1 wskazanego przepisu rozpowszechnianie wizerunku wymaga zezwolenia osoby na nim przedstawionej. jednak szczególną uwagę nalży zwrócić na zd. 2, zgodnie z którym w braku wyraźnego zastrzeżenia zezwolenie nie jest wymagane, jeżeli osoba, której wizerunek jest rozpowszechniany, otrzymała umówioną zapłatę za pozowanie. przy czym majątkowego aspektu wizerunku, o którym mowa w ustawie autorskiej nie można sprowadzać do tego, że naruszenie tego dobra może wywołać szkodę majątkową lub uszczerbek (nacisk na kompensacyjny charakter ochrony wizerunku widoczny jest w przytoczonych wyżej przepisach k.c.). w istocie bowiem, wizerunek jest dziś dobrem niematerialnym o realnej lub potencjalnej wartości ekonomicznej (marketingowej), a w niektórych przypadkach wartości znacznej i wymiernej. jak zresztą można wywnioskować z przytoczonych na początku niniejszego opracowania przykładów messiego i mascherano, wizerunek jest dobrem poddanym daleko idącej komercjalizacji, w konsekwencji czego niepodważalna jest obecnie możliwość czynienia go przedmiotem umów i obrotu handlowego. zgodnie z wyrokiem sądu najwyższego z dnia 20 maja 2004 r. (ii ck 330/03) osobisty charakter omawianego dobra i uregulowanie zawarte w powołanym art. 81 ust. 1 u.o.p.a. nie stoi na przeszkodzie rozporządzeniu w drodze umowy przysługującym prawem do wizerunku. przychylić zatem należy się do poglądów dotyczących komercjalizacji wizerunku i towarzyszących im twierdzeń o jego majątkowym, bądź mieszanym osobisto-majątkowym charakterze (balcarczyk, s. 268-277). niektórzy przyrównują nawet wizerunek do towaru (pązik, s. 134). konsekwencją takiej wykładni jest uznanie, że w przeciwieństwie do dóbr i praw niemajątkowych, wartość wizerunku nie ustaje wraz ze śmiercią danej osoby (barta j., markiewicz r.). potwierdzenia powyższych poglądów można także dopatrywać się w wyroku sądu najwyższego z dnia 5 czerwca 2009 r.(i csk 465/08), stwierdzając, że w sprawie o ochronę dóbr osobistych mogą być dochodzone, według wyboru powoda, roszczenia o charakterze wyłącznie niemajątkowym, albo tylko o charakterze majątkowym, albo zarówno o charakterze niemajątkowym i majątkowym 4 . ów komercyjny wizerunek, o którym mowa w art. 81 u.p.a.p.p. to wytwór niematerialny, który za pomocą środków plastycznych przedstawia rozpoznawalną podobiznę danej osoby. nie ma tutaj znaczenia sposób jego utrwalenia, co wynika ze specyfiki ustawy autorskiej (i aca 158/15). jak słusznie zauważył sąd apelacyjny w gdańsku w wyroku z dnia 21 czerwca 1991 r. (i acr 127/91), ochroną przewidzianą w art. 23 k.c. objęty jest nie tylko przykładowo wymieniony w tym przepisie wizerunek człowieka, ale także emitowany głos np. w telewizji. warto zwrócić także uwagę, że wizerunek nie ogranicza się tylko do określonych wrodzonych cech fizycznych, ale może obejmować także dodatkowe elementy związane z 4 w praktyce problematyczna okazała się kwestia wysokości opłaty od pozwu w sprawie o ochronę dóbr osobistych, gdy powód decyduje się na dochodzenie roszczeń majątkowych obok roszczeń niemajątkowych, w zakresie których ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych przewiduje stałą opłatę. pojawiła się bowiem wątpliwość, czy należy osobno uiścić opłatę w zakresie roszczenia majątkowego oraz roszczenia niemajątkowego. kwestia ta została ostatecznie rozstrzygnięta uchwałą sądu najwyższego w składzie 7 sędziów z dnia 16 października 2009 r. (iii czp 54/09) w której sąd najwyższy stwierdził, iż opłatę stałą pobiera się od pozwu o ochronę dóbr osobistych w części dotyczącej roszczeń niemajątkowych. prawne aspekty wykorzystania wizerunku sportowca w świetle działań marketingowych 85 wykonywanym zawodem, jak charakteryzacja, ubiór, sposób poruszania się, inne elementy identyfikujące, np. okulary, fryzura czy nawet szczególna linia profilu bądź charakterystyczny cień. w każdym przypadku chodzi o cechy immanentnie związane z konkretną osobą fizyczną, dla niej znamienne i pozwalające na jej rozpoznawalność. za wizerunek w analizowanym znaczeniu nie można potraktować sposobu postrzegania i oceny danej osoby w odbiorze zewnętrznym (jej życiorysu, cech charakteru, postępowania, utrwalonej pozycji zawodowej itp. (ii ck 330/03, i aca 1741/14). powyższe prowadzi do konstatacji, że jedna osoba może posiadać kilka wizerunków podlegających ochronie prawnej. w przypadku sportowców wyróżnić można przede wszystkim: wizerunek osób powszechnie znanych, wizerunek „codzienny” niezwiązany z żadnym z działalnością sportową czy zawodową, oraz przeciwstawny mu wizerunek zawodniczy, który podzielić można dalej na wizerunek członków reprezentacji olimpijskiej i kadry narodowej oraz wizerunek sportowca uprawiającego sport indywidualnie lub w klubie. prowadząc rozważania nad potencjałem ekonomicznym wizerunku sportowca wskazać należy, że wartość rynkowa tego aktywa uzależniona jest od jego potencjału gospodarczego. potencjał ten oceniany powinien być zwłaszcza w świetle zdolności wykorzystanie wizerunku sportowca w działalności marketingowej poszczególnych przedsiębiorców. to marketing stanowi bowiem płaszczyznę praktycznego wykorzystania wizerunku sportowca 5 . skoro o marketingu już wspomniano, wyjaśnić należy jak pojęcie to definiowane jest w literaturze przedmiotu. otóż zdaniem kotlera i kellera jako marketing rozumieć należy proces społeczny, w którym jednostki i grupy otrzymują to, czego potrzebują poprzez tworzenie, oferowanie oraz swobodną wymianę z innymi towarów i usług, które posiadają wartość (kotler, keller, s.5 ). natomiast zgodnie z definicją american marketing association marketing to działania, zespół instytucji i procesów służących tworzeniu, komunikowaniu, dostarczaniu i wymianie produktów, które mają wartość dla klientów, partnerów i społeczeństwa (ama). wśród wielu rodzajów marketingu, na szczególne wyróżnienie zasługuje zwłaszcza marketing sportowy, który podzielić można jeszcze na dalsze podkategorie, czyli marketing sportu oraz marketing poprzez sport 6 . marketing poprzez sport, polega na promocji produktów i usług przedsiębiorcy poprzez wytworzenie w świadomości konsumentów związku między tymi produktami i usługami a sportem. efekt ten osiąga się z jednej strony poprzez sponsorowanie sportu, a z drugiej poprzez wykorzystanie wizerunku lub renomy uczestników sportu 7 do ich reklamy. sponsorowanie sportu sprowadza się w szczególności do finansowania: i) współzawodnictwa sportowego (pojedynczego jak 5 uwagę na zależność między wykorzystaniem wizerunku, a jego zyskiwaniem na popularności zwrócił także sąd najwyższy w wyroku z dnia 16.12.2009 r. (i csk 160/09). 6 pojawiają się postulaty, żeby wyróżnić trzy rodzaje marketingu sportowego, a mianowicie: i) marketing poprzez sport, ii) marketing produktów i usług sportowych, oraz iii) marketing organizacji sportowych (ludwiniak, s. 139-151), jednakże ten ostatni może z łatwością zostać przyporządkowany w zależności od konkretnych warunków, do któregoś z wcześniaczych typów. 7 przez uczestników sportu należy rozumieć nie tylko zbiorowe podmioty sportowe, o których mowa była wcześniej, ale także inne podmioty biorące udział w szeroko rozumianej działalności sportowej, a przede wszystkim samych sportowców. 86 krzysztof m. westfal i zorganizowanego) – tytułem przykładu służyć może wykupienie nazwy tytularnej rozgrywek, jak w przypadku siatkarskiej plusligi, ii) drużyn sportowych gdzie jak w przypadku vive tauron kielce firma sponsora zawarta jest w nazwie klubu, iii) partycypowania w kosztach budowy lub utrzymania obiektów sportowych – znanym przykładem jest wykupienie prawa do nazwy stadionu piłkarskiego, która w miejsce tradycyjnego westfalenstadion brzmi obecnie signal iduna park, oraz iv) sponsorowanie poszczególnych sportowców. z kolei wykorzystanie wizerunku i renomy uczestników sportu w marketingu polega najczęściej na: i) wykupieniu reklamowego czasu antenowego w trakcie współzawodnictwa sportowego, ii) wykorzystywanie sportowych znaków towarowych do promocji towarów i usług, iii) a także, co w kontekście niniejszego opracowania wydaje się najważniejsze, wykorzystywanie wizerunku sportowców i wizerunków zbiorowych podmiotom sportowych do promocji towarów i usług danego przedsiębiorcy. przez pojęcie marketing sportu rozumieć należy z kolei całokształt działań związanych z promocją i zwiększeniem zysków z samej działalności sportowej, a więc zorientowanych na zwiększenie zainteresowania sportem. przykładem marketingu sportowego mogą być coraz popularniejsze praktyka odbywania tourne drużyn sportowych po innych kontynentach, gdzie rozgrywają pokazowe mecze i turnieje towarzyskie, czy też polityka największych klubów sportowych, polegająca na podpisywaniu kontraktów z najbardziej rozpoznawalnymi zawodnikami i promowaniu współzawodnictwa wizerunkiem tych zawodników. wobec tematyki niniejszego opracowania, zarówno marketing sportu, jak i marketing poprzez sport mają tak samo istotne znaczenie. w jednym i drugim przypadku promocja oferowanych towarów i usług odbywać się będzie z wykorzystaniem wizerunków sportowców. żeby nie być gołosłownym i potwierdzić powyższe twierdzenia, najlepiej posłużyć się przykładem. wspomnieć można chociażby dobrze znaną reklamę telewizyjną pewnej marki samochodów, w której udział brała „polska trójka z dortmundu” czy też „polskie trio z dortmundu” (opel). z kolei z okazji niedawnych mistrzostw europy mężczyzn w piłce ręcznej, sponsor kadry narodowej spółka z branży surowców energetycznych – dla potrzeb autopromocji w reklamie telewizyjnej wykorzystywała wizerunki zawodników kadry (pgnig). polski producent okien zdecydował się z kolei na wykorzystanie w promowaniu swoich towarów dwóch znanych piłkarzy, mianowicie andrea pirlo i philippa lama (drutex). zawodnicy kadry narodowej w piłce nożnej biorą często udział w reklamach marki wiodącej sieci sklepów sprzedaży detalicznej (biedronka). klasycznym jednak przykładem wykorzystania wizerunku zawodnika w marketingu, jest jego zdjęcie w koszulce z oznaczeniem sponsora. jak wspomniano wyżej, działania marketingowe polegają głównie na promowaniu towarów i usług, a niekiedy także swojej własnej marki lub renomy. dlaczego natomiast sponsorzy i inni uczestnicy obrotu decydują się w ogóle na promowanie swoich usług właśnie poprzez wykorzystanie wizerunku sportowców? odpowiedź również została już pośrednio udzielona wyżej. wizerunek sportowców jest bowiem jednym z niewielu aktywów, których prawo do wykorzystania może uzyskać sponsor w zamian za określone inwestycje w sport. gdyby sponsor nie uzyskał możliwości wykorzystania wizerunku sportowca w swoich działaniach marketingowych, przekazywanie jakichkolwiek kwot na sport byłoby całkowicie nieopłacalne z biznesowego punktu widzenia. prawne aspekty wykorzystania wizerunku sportowca w świetle działań marketingowych 87 podsumowując dotychczasowe uwagi, wskazać można, że w świetle polskiego prawa wizerunek osoby fizycznej, w tym również sportowca, może mieć charakter prawa majątkowego, oraz że w praktyce marketingowej, wykorzystanie wizerunku sportowców jest zjawiskiem powszechnym. przechodząc do rozważań nad prawnym aspektem wykorzystania takiego wizerunku odpowiedzieć należy przede wszystkim na pytania, czym de lega lata kto jest uprawniony do rozpowszechniania wizerunku sportowca i na jakiej podstawie do takiego rozpowszechnienia dochodzi, a także na czym w ogóle polega rozpowszechnianie oraz wykorzystanie wizerunku sportowca. podmiotem prawa do wizerunku w jego majątkowym aspekcie jest osoba przedstawiona, jak wyjaśnił sąd apelacyjny w warszawie w wyroku z dnia 2 kwietnia 2015 r. (i aca 1295/14). co istotne, panuje zgoda co do tego, że nie istnieje wspólność prawa do wizerunku. oczywiście przedstawienie w ramach jednego utworu kilku wizerunków jest jak najbardziej możliwe z technicznego punktu widzenia, to jednak w aspekcie ochrony prawnej mamy do czynienia z kilkoma odrębnymi wizerunkami (barta j., markiewicz r.). w przypadku zatem tradycyjnego zdjęcia wykonywanego przed meczem, przedmiotem ochrony będą wizerunki wszystkich zawodników, a nie drużyny sportowej jako kolektywu. nie przesądzając o słuszności żadnego z poglądów wskazać w tym miejscu należy, że w orzecznictwie wykształciły się dwa przeciwstawne nurty dotyczące wizerunku osoby prawnej jako jej dobra osobistego 8 , co uznać należy za kolejny przykład próby komercjalizacji prawa do wizerunku. przenosząc powyższe rozważania na grunt realiów sportowych wskazać należy, że prawo osobiste do wizerunku będzie zatem wyłącznie przysługiwać poszczególnym sportowcom, a wbrew potocznemu rozumieniu wizerunku, o którym tu mowa nie będą posiadać zbiorowe podmioty sportowe, np. drużyny sportowe. jak pokazuje wszak praktyka, osoba prawna może uzyskać w sposób wtórny prawo do rozpowszechniania wizerunku osoby fizycznej za jej zgodą. art. 81 ust. 1 u.p.a.p.p. przesądza wprost o tym, że do rozpowszechniania wizerunku jest uprawniona nie tylko osoba przedstawiona, ale również osoba trzecia po uzyskaniu odpowiedniej zgody. w braku wyraźnego zastrzeżenia zezwolenie nie jest wymagane, jeżeli osoba ta otrzymała umówioną zapłatę za pozowanie. istotną okolicznością jest to, że wyrażenie zgody na publikację wizerunku nie wymaga zachowania żadnej szczególnej formy. uznać należy zatem, że zgodnie z art. 60 k.c. udzielenie zgody na rozpowszechnianie wizerunku może być wyrażona przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia wolę osoby w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej. przy czym jak podkreśla się w orzecznictwie, zgoda osoby na publikowanie jej wizerunku winna być wyrażona wprost, aczkolwiek w dowolnej formie, jednak zgody tej nie można domniemywać – tak wyrok sądu apelacyjnego w warszawie z dnia 10 lutego 2005 r.(i aca 509/04). zaznaczyć należy w tym miejscu, że chociaż zgoda uprawnionego jest jednostronnym, odwołalnym działaniem prawnym, nie zaś czynnością prawną (pazdan), to jednak powyższa zasada dotycząca wykładni oświadczeń woli będzie miała 8 warto w tym miejscu zwrócić uwagę na jedno z pierwszych orzeczeń sn, mianowicie orzeczenie z dnia 25 maja 1977 r. (i cr 159/77), w którym uznano, że osoba prawna nie posiada swojego wizerunku, a jedynie renomę lub dobre imię. natomiast w wyroku sądu apelacyjnego w katowicach z dnia 13 lutego 2014 r., (i aca 1086/13) wskazano, że osobie prawnej przysługuje prawo do ochrony wizerunku. http://sip.lex.pl/#/dokument/521531657 88 krzysztof m. westfal odpowiednie zastosowanie. zgodzić należy się także z poglądem, że zgoda na naruszenie dobra osobistego, a więc także wizerunku, może być wyrażona w sposób dorozumiany, co ma szczególne zastosowanie w zakresie sportu (księżak). podzielić należy także pogląd sądu apelacyjnego w warszawie wyrażony w wyroku z dnia 5 marca 2003 r. (i aca 733/02), że istnienie zgody uprawnionego na rozpowszechnianie jego wizerunku wyłącza bezprawność podmiotu rozpowszechniającego 9 . jednakże w odniesieniu do wizerunku sportowców będących członkami kadry narodowej oraz członkami reprezentacji olimpijskiej istnieje osobna regulacja, stanowiąca lex specialis wobec omówionych wyżej zasad ogólnych. zgodnie z art. 14 ust. 1 u.o.s. członek kadry narodowej udostępnia, na zasadach wyłączności, swój wizerunek w stroju reprezentacji kraju polskiemu związkowi sportowemu, który jest uprawniony do wykorzystania tego wizerunku do swoich celów gospodarczych w zakresie wyznaczonym przez przepisy tego związku lub międzynarodowej organizacji sportowej działającej w danym sporcie. z kolei zgodnie z art. 14 ust. 2 u.o.s. członek reprezentacji olimpijskiej udostępnia, na zasadach wyłączności, z chwilą powołania do reprezentacji olimpijskiej, swój wizerunek w stroju reprezentacji olimpijskiej polskiemu komitetowi olimpijskiemu, który jest uprawniony do wykorzystania tego wizerunku do swoich celów gospodarczych w zakresie wyznaczonym przez swoje przepisy lub przepisy międzynarodowego komitetu olimpijskiego. wokół powyższej regulacji pojawiają się spore wątpliwości interpretacyjne. z literalnego brzmienia powyższych przepisów, zwłaszcza w związku z użyciem zwrotów „udostępnia” wydawać by się mogło, że jedynym dysponentem wizerunku pozostaje osoba fizyczna – sportowiec, a przekazanie praw majątkowych do jego wizerunku odbywa się w związku i na podstawie czynności przez niego dokonywanych. wrażenie takie potęgowane jest zwłaszcza w związku z art. 14 ust. 3 u.o.s., zgodnie z którym zawodnik przed zakwalifikowaniem do kadry narodowej lub reprezentacji olimpijskiej wyraża zgodę na rozpowszechnianie swojego wizerunku w stroju reprezentacji kraju w rozumieniu art. 81 ust. 1 u.p.a.p.p. co prawda przy takiej wykładni wyrażenie zgody na rozpowszechnienie wizerunku miałoby charakter obligatoryjny, niemniej wizerunek sportowca pozostawałby z nim bezpośrednio związany i źródła tego wizerunku należałoby szukać w osobie samego sportowca. uzyskanie wizerunku przez polski związek sportowy oraz polski komitet olimpijski miałoby charakter wtórny. odmienne stanowisko zdaniem d. flisaka (flisak) miało wynikać z poglądu wyrażonego przez sąd najwyższy w wyroku z dnia 16 grudnia 2009 r. (i csk 160/09). co prawda, wyrok sądu najwyższego wydawany był na gruncie art. 33 ust. 1 i 2 nieobowiązującego już ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o sporcie kwalifikowanym (dalej jako u.s.k.), jednakże obydwa unormowania co do swej istoty pozostają bardzo zbliżone. w przytoczonym wyroku sąd najwyższy stwierdził, że wraz „z zakwalifikowaniem zawodnika do kadry narodowej, ustawodawca powiązał powstanie na rzecz polskiego związku sportowego prawa do wykorzystania wizerunku kadrowicza w stroju reprezentacji kraju. treścią tego prawa jest więc możliwość samodzielnego wykorzystywania przez polski związek sportowy wizerunku zawod 9 p. księżak zaznacza jednak, że w przypadku dóbr osobistych zgoda nie wyłącza samej bezprawności, ale w ogóle nie dochodzi do naruszenia dobra osobistego. prawne aspekty wykorzystania wizerunku sportowca w świetle działań marketingowych 89 nika w stroju reprezentanta do własnych celów gospodarczych. korelatem tego uprawnienia jest obowiązek znoszenia przez kadrowicza sytuacji, w której jego wizerunek w stroju reprezentanta kraju może być przedmiotem wykorzystania przez jego federację sportową na zasadach wyłączności 10 ”. co prawda polski związek sportowy lub polski komitet olimpijski podmioty te nabywają uprawnienie polegające z jednej strony na możliwości wyłącznego komercyjnego eksploatowania wizerunku sportowca (aspekt pozytywny), z drugiej zaś na możliwości zakazania innym podmiotom, a nawet samemu zawodnikowi, wykorzystania tego wizerunku w sposób kolidujący z tym prawem (aspekt negatywny). nie sposób jednak przyjąć, że polski związek sportowy lub polski komitet olimpijski nabywają prawo do wizerunku sportowca w sposób pierwotny. wypada w tym miejscu zgodzić się, z propozycją t. grzeszaka, iż regulacje zawarte w art. 14 ust 1 i 2 u.o.s., a wcześniej w art. 33 ust. 1 i 2 u.s.k. dotyczącą ukształtowania wizerunku jako prawa na dobru niematerialnym. autor ten podnosił bowiem, że ochronie na zasadach właściwych dla dóbr niematerialnych podlegać może tylko „wizerunek konkretny”, a więc określone cechy ludzkie w danym momencie lub w danym kontekście (tu – wizerunek sportowca w stroju reprezentacji) (t. grzeszak, s. 539). koncepcja ta potwierdza zresztą przytoczony wcześniej pogląd o dualistycznym ujęciu wizerunku, który z jednej strony chroniony jest jako dobro osobiste w rozumieniu przepisów kodeksu cywilnego, a z drugiej jako niematerialne prawo majątkowe, w rozumieniu art. 81 u.p.a.p.p. (art. 14 ust. 3 u.o.s. zawiera zresztą bezpośrednie odesłanie do art. 81 ust. 1 u.p.a.p.p.). nie można natomiast zgodzić się z tezą d. flisaka, że na podstawie art. 14 ust. 1 i 2 u.o.s. zgodnie z rozważaniami przedstawionymi przez a. pązika (pązik, s.143) dojść mogło do oderwania wizerunku od osoby przedstawionej w celu uczynienia z niego przedmiotu obrotu. autor tej tezy sam zauważa, że wątpliwym jest, żeby ustawodawca podzielił ten pogląd świadomie, o czym świadczyć ma zwłaszcza regulacja art. 14 ust. 3 u.o.s. możliwości takiej zaprzeczył wprost sąd najwyższy, stwierdzając w uzasadnieniu do wyroku z dnia 16 grudnia 2009 r. (i csk 160/09), że art. 31 ust. 1 u.s.k. nie narusza istoty wizerunku jako dobra osobistego, gdyż ten nadal przysługuje zawodnikowi, doznając jedynie nieznacznego uszczuplenia, gdy zawodnik występuje w stroju reprezentanta kraju, tj. w stanie utrwalonym w związku z pełnieniem tej funkcji i tylko w czasie, gdy jest kadrowiczem. zdaniem niżej podpisanego również nie sposób zgodzić się z innym stwierdzeniem d. flisaka (flisak), że przepis art. 14 ust. 3 u.o.s. jest zbędny. wręcz przeciwnie, przepis ten ma znaczenie kluczowe dla całej konstrukcji wykorzystywania wizerunku sportowca, gdyż w jego świetle oczywistym jest, że uprawnienia polskiego związku sportowego i pkol mają swoje źródło właśnie w zgodzie wyrażonej przez reprezentanta. nie można przecież tracić z pola widzenia autonomii woli osób fizycznych, a więc i sportowców, którzy przecież nie muszą zgodzić się na powołanie do kadry narodowej czy reprezentacji olimpijskiej, co jest zresztą często spotykaną sytuacją w przypadku zawodników zbliżających się do końca swojej kariery lub zawodników o podwójnym obywatelstwie. nie sposób uznać, że w takim przypadku polski związek sportowy lub pkol nadal nabywałby prawo do wyłącznego wykorzystania z wizerunku zawodnika do swoich celów gospodarczych. nie można 10 odnotować należy wszakże głosy krytyczne wobec tego orzeczenia, jak chociażby glosa g. tylca (tylec). 90 krzysztof m. westfal pominąć istnienia regulacji art. 14 ust. 3 u.o.s. i przyjmować contra lege, że polski związek sportowy oraz pkol nabywają prawo do wykorzystywania wizerunku w sposób pierwotny. uzyskanie takiego prawa uzależnione jest bowiem od wyrażenia zgody przez samego zawodnika. konsekwencją powyższego poglądu musi być stwierdzenie, że wyrażenie zgody na zasadach określonych w art. 14 ust. 3 u.o.s. jest warunkiem powołania do kadry narodowej lub reprezentacji olimpijskiej, zaś sama zgoda na takie powołanie jest jednoznaczna z wyrażeniem zgody na udostępnienie wizerunku. słusznie zatem d. flisak (flisak) podniósł, że zgoda wyrażona przez zawodnika nie powinna być udzielana niejako „na zapas" przed zakwalifikowaniem do kadry lub reprezentacji, a wiec bez warunkowo. co prawda, art. 14 ust. 3 u.o.s. wskazuje, że zawodnik wyraża zgodę przed zakwalifikowaniem się do kadry narodowej lub reprezentacji olimpijskiej, ale już art. 14 ust. 2 u.o.s. wskazuje, że zawodnik udostępnia swój wizerunek w stroju reprezentacji olimpijskiej polskiemu komitetowi olimpijskiemu z chwilą powołania do tej reprezentacji. wysnuć można stąd wniosek, że wyrażenie przez zawodnika zgody na udostępnianie wizerunku jest jednym z warunków powołania takiego zawodnika (obok uzyskania odpowiednich kwalifikacji do reprezentacji olimpijskiej lub kadry narodowej). przy czym przyjąć można, że zgoda taka jest wyrażona w sposób dowolny (zgodnie z art. 60 k.c.) już chociażby przez sam udział we współzawodnictwie sportowym, którego wynikiem jest uzyskanie właściwej kwalifikacji 11 . zgoda na wykorzystywanie przez polski związek sportowy wizerunku wyrażana jest przez zawodnika w takiej sytuacji pod warunkiem osiągnięcia odpowiednich kwalifikacji, uzyskania powołania oraz oczywiście jego akceptację przez zawodnika. jak już bowiem była o tym mowa, zawodnik ma prawo odmówić powołaniu i wyrażona przez niego wcześniej zgoda pod warunkiem zawieszającym, o którym mowa w art. 14 ust. 2 u.o.s., nie stanie się skuteczna. za sądem apelacyjnym w warszawie wskazać należy, że nie można domniemywać wyrażenia zgody na rozpowszechnienie wizerunku ani zakresu takiej zgody (i aca 494/08), ale w przypadku powszechnie obowiązującego przepisu wskazującego na obowiązek udzielenia przez sportowca zgody i jej zakresu (wizerunek w stroju kadry lub reprezentacji) towarzysząca zawodnikowi świadomość wyklucza snucie domniemań, a skłania ku koncepcji zgody dorozumianej. raz jeszcze podkreślić należy, że ustawa o sporcie wiąże skutek w postaci uzyskania przez polski związek sportowy i pkol prawo do wykorzystywania wizerunku sportowca w stroju kadry lub reprezentacji od jego zgody. nie można zatem przyjmować, że polski związek sportowy lub pkol nabywają to prawo w sposób pierwotny. źródłem tego prawa jest bowiem zgoda zawodnika, a sam wizerunek sportowca nie traci osobistej z nim więzi. wyraźnie wskazał na to także sąd najwyższy w wielokrotnie przytaczanym już orzeczeniu w sprawie i csk 160/09 (i csk 160/09), stwierdzając, że wola zawodnika przynależności do reprezentacji kraju jest równoznaczna z jego zgodą na wykorzystanie wizerunku w granicach określonych w art. 33 ust. 1 u.s.k. przy czym wyrażenie przez zawodnika zgody ma niejako charakter przymusowy, przy założeniu, że ten wyraża chęć występowania w kadrze narodowej lub reprezentacji olimpijskiej. 11 sn w wyroku z dnia 16 grudnia 2009 r. (i csk 160/09) słusznie zauważa, że do wyrażenia zgody nie jest potrzeba żadna szczególna forma. prawne aspekty wykorzystania wizerunku sportowca w świetle działań marketingowych 91 omawiając podmioty, którym przysługuje prawo do rozpowszechniania wizerunku sportowca, wymienić można co najmniej dwa. z praktycznego punktu widzenia, uprawnienie do wykorzystywania wizerunku sportowców posiadają klubu sportowe, z którymi kontrakty zawodowe podpisują profesjonalni sportowcy, a także organizacje zbiorowego zarządzania wizerunkami sportowców. co prawda uprawnienie do rozpowszechniania wizerunku w takich przypadkach nie wynika z uregulowania ustawowego (jak ma to miejsce w przypadku osoby przedstawionej, polskiego związku sportowego i pkol) ale opiera się na dobrowolnej zgodzie przedstawionych. w przypadku klubów sportowych funkcjonują zasadniczo dwa modele porozumień w przedmiocie wykorzystywania wizerunku piłkarza. największe i najbogatsze kluby dążą najczęściej do zastrzeżenia w umowach z zawodnikami wyłączności na prawo do wizerunku zawodnika. inne kluby zadowalają się podziałem dochodów uzyskiwanych z tytułu wykorzystywania wizerunku sportowców (futre d., george c., coathup r., players’ image). skala powszechności pozyskiwania przez kluby sportowe prawa do wizerunku swoich zawodników jest tak duża, że w prasie pojawiają się spekulacje, czy klub zgodzi się z takiego prawa zrezygnować. taka sytuacja miała mieć miejsce w przypadku wspominanego już leo messiego i fc barcelony. podobno rezygnacja przez klub z prawa do wykorzystywania wizerunku piłkarza w sposób komercyjny miała być przedmiotem osobnej umowy między stronami (kralka). rzekomo podobne warunki realowi madryt stawiał wcześniej david beckham, a brak porozumienia w tej kwestii miał być powodem opuszczenia przez anglika hiszpańskiego klubu (futre d., george c., coathup r., players’ image). jedną z największych i mających największe znaczenie organizacji zbiorowego zarzadzania wizerunkiem sportowców, jest fifpro world player’s union skupiająca profesjonalnych piłkarzy, która liczy ponad 65,000 członków obojga płci z ponad 58 państw członkowskich (fifpro). oczywiście zbiorowe zarządzanie wizerunkami piłkarzy nie jest jedynym zadaniem fifpro, ale z pewnością najbardziej znanym. to bowiem na zasadach licencji fifpro commercial enterprises prawo do wizerunku piłkarzy często nabywają twórcy popularnych gier komputerowych serii fifa wydawanych przez ea sports (kralka) oraz proevolution soccer od konami (konami license agreement). osobnym przypadkiem wartym omówienia jest rozpowszechnianie zgodnie z art. 81 ust. 2 o.p.a.p.p. wizerunku osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, a w szczególności politycznych, społecznych lub zawodowych. w przypadku wizerunku osoby pełniącej takie funkcje, jego rozpowszechnianie nie wymaga uzyskania zgody osoby przedstawionej. omawiana instytucja wprowadza więc istotny wyjątek od ogólnej zasady, że rozpowszechnianie wizerunku odbywa się na podstawie zgody osoby przedstawionej. w świetle dorobku orzeczniczego nie powinno ulegać wątpliwości, że sportowcy zaliczają się do grupy osób, w zakresie których rozpowszechnianie wizerunku nie wymaga ich zgody, jeżeli wizerunek taki został wykonany w związku z pełnieniem przez nich funkcji zawodowych. zgodnie z poglądem wyrażonym przez sąd apelacyjny w poznaniu w wyroku z dnia 2 września 2010 r. (i aca 620/10) określona grupa osób może być z góry zaliczona do grona osób powszechhttp://eprints.mdx.ac.uk/view/creators/futre=3adina=3a=3a.html http://eprints.mdx.ac.uk/view/creators/futre=3adina=3a=3a.html http://eprints.mdx.ac.uk/view/creators/george=3acarlisle=3a=3a.html http://eprints.mdx.ac.uk/view/creators/coathup=3aroger=3a=3a.html http://eprints.mdx.ac.uk/view/creators/futre=3adina=3a=3a.html http://eprints.mdx.ac.uk/view/creators/george=3acarlisle=3a=3a.html http://eprints.mdx.ac.uk/view/creators/coathup=3aroger=3a=3a.html 92 krzysztof m. westfal nie znanych w rozumieniu przepisów prawa autorskiego ze względu na wykonywany zawód, m.in. profesjonalni sportowcy. również w wielokrotnie przytaczanym wyroku sn (i csk 160/09) uznano, że rozpowszechnianie wizerunku wieloletniego reprezentanta kraju w piłce nożnej, nie wymaga jego zgody, gdyż był osobą powszechnie znaną. konkludując powyższe wskazać należy, że wizerunek danej osoby, jako prawo osobiste człowieka, przysługuje w sposób pierwotny wyłącznie tej osobie. nie inaczej jest w przypadku sportowców. na podstawie zgody udzielanej przez sportowca przedstawionego, prawo do rozpowszechniania jego wizerunku posiadają także w odpowiednim zakresie klub, którego barwy sportowiec na co dzień reprezentuje oraz podmioty zbiorowego zarządzania takimi prawami (art. 82 ust. 1 u.p.a.p.p.). szczególny przepis ustawy o sporcie nakazuje także udostępnienie na wyłączność wizerunku sportowca w stroju kadry narodowej lub reprezentacji olimpijskiej odpowiednio polskiemu związkowi sportowemu lub pkol (art. 14 ust. 2 u.o.s.). to właśnie wymienione podmioty będą uprawnione do tego, żeby zawierać ze sponsorami umowy w zakresie rozpowszechniania lub wykorzystania wizerunku sportowca. niewątpliwie zatem kwestia weryfikacji zakresu i źródła uprawnienia przysługującego takim podmiotom będzie miała dla sponsora znaczenie kluczowe. wyłom w powyższej zasadzie i znaczące ograniczenie dla interesów sponsorów stanowi regulacja art. 82 ust. 2 u.p.a.p.p. poprzez uzyskanie przez sportowca statusu osoby powszechnie znanej, możliwa jest publikację jego wizerunku bez wcześniejszego uzyskania zgody w tym zakresie, a nawet wykorzystanie takiego wizerunku do celów reklamy 12 . kilka słów wyjaśnienia poświęcić należy na ustalenie treści uprawnienia, jakie przysługiwać może potencjalnemu sponsorowi lub innemu podmiotowi stosującemu marketing sportowy, którym to uprawnieniem jest rozpowszechnianie wizerunku sportowca. jak już była o tym mowa, treścią art. 81 ust. 1 u.p.a.p.p. jest rozpowszechnianie wizerunku osoby przedstawionej. znaczenie tego terminu powinno być interpretowane w oparciu o art. 6 pkt 3 u.p.a.p.p., zgodnie z którym utworem rozpowszechnionym jest utwór, który za zezwoleniem twórcy został w jakikolwiek sposób udostępniony publicznie. udostepnienie publiczne zakłada możliwość odbioru wizerunku przez nieokreślony i niezamknięty krąg osób. dla rozpowszechnienia wizerunku nie jest konieczne wykorzystanie nośnika materialnego, gdyż może odbyć się także w ramach transmisji „na żywo" w telewizji lub internecie. warunkiem rozpowszechnienia nie jest także zwielokrotnienie utworu (barta j., markiewicz r.). słusznie zwrócił uwagę sn w wyroku w sprawie i csk 160/09, iż treścią art. 14 ust. 1 i 2 u.o.s. jest nie tyle rozpowszechnianie wizerunku, co jego wykorzystanie przez polski związek sportowy lub pkol. zdaniem sn pojęcie „wykorzystywanie” jest znaczeniowo szersze niż „rozpowszechnianie”. jednakże sn nie wyjaśnił na czym różnica ta miałby dokładnie polegać. jednoznaczne określenie takiej różnicy nie jest bowiem kwestią łatwą. zgodnie z treścią art. 14 ust. 1 i 2 u.o.s. zakres wykorzystania wizerunku sportowca przez polski związek sportowy wyznacza 12 sąd najwyższy w wyroku z dnia 27 września 2013 r. (i csk 739/12), wskazał, że użycia wizerunku osoby fizycznej jako elementu kompozycji okładki czasopisma w reklamie tego pisma nie należy oceniać, jako działania naruszającego prawo tej osoby do wizerunku. prawne aspekty wykorzystania wizerunku sportowca w świetle działań marketingowych 93 ją przepisy tego związku lub międzynarodowej organizacji sportowej działającej w danym sporcie. z kolei zakres wykorzystania wizerunku sportowca przez pkol określają przepisy pkol lub międzynarodowego komitetu olimpijskiego. w podsumowaniu powyższych uwag podkreślić wypada przede wszystkim prawną odrębność niektórych aspektów wykorzystania wizerunku sportowców. konstatacja taka nasuwa się zwłaszcza w świetle analizy przepisów ustawy o sporcie i towarzyszącego jej stanowiska doktryny, oraz orzecznictwa sądu najwyższego. drugi, równie istotny wniosek związany jest z dającymi się zaobserwować kierunkami ewolucji wykładni prawnych zagadnień ochrony wizerunku. na pierwszy plan wysuwają się w tym przypadku tendencje do komercjalizacji takiego wizerunku. tendencja ta widoczna jest zarówno w przypadku osób fizycznych, a w szczególności profesjonalnych sportowców, jak i w przypadku osób prawnych, w stosunku do których podjęto próby przypisania im wizerunku obok uznawanej powszechnie renomy. przenosząc zaś czysto jurydyczne rozważania poczynione w ramach niniejszego opracowania na grunt sportu, wskazać należy, że choć prawo zawsze pozostaje o krok za rozwojem społecznym i gospodarczym, to jednak zawsze stara się nadążyć za ich potrzebami. obserwowane kierunki rozwoju instytucji wizerunku wymuszane są właśnie przez potrzeby rynku i kierunki jego rozwoju. jak widać na przykładach znanych piłkarzy przytoczonych na początku niniejszego tekstu, realia sportowe same przesądził o tym, że wizerunek sportowca ma obecnie znaczenie szczególne, zwłaszcza z uwagi na reprezentowaną wartość marketingową. uznać należy zatem, że rozwój prawa powinien zmierzać w tym samym kierunku co potrzeby rynku. literatura 1. american marketing association, definicja marketingu, www.ama.org. (online, dostęp 20.02.2016) https://www.ama.org/aboutama/pages/definition-of-marketing.aspx. 2. badura marcin, basiński hubert, kałużny grzegorz, wojcieszak marcin, komentarz do art. 3 ustawy o sporcie, (w:) badura marcin, basiński hubert, kałużny grzegorz, wojcieszak marcin, ustawa o sporcie. komentarz., lex nr 115003. 3. balcarczyk justyna, prawo do wizerunku i jego komercjalizacja, wolters kluwer, warszawa 2009. 4. barta janusz (red.), markiewicz ryszard (red.), komentarz do art. 81 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, (w:) barta janusz (red.), markiewicz ryszard (red.), prawo autorskie i prawa pokrewne. komentarz., lex nr 109119. 5. fifpro, about fifpro, (online, dostęp 23.01.2016 r.) https://fifpro.org/en/about-fifpro/about-fifpro. 6. flisak damian, komentarz do art. 81 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, bukowski marek, flisak damian, okoń zbigniew, podrecki paweł, raglewski janusz, stanisławska-kloc sybilla, targosz tomasz, (w:) prawo autorskie i prawa pokrewne. komentarz, lex nr 466624. https://www.ama.org/aboutama/pages/definition-of-marketing.aspx https://www.ama.org/aboutama/pages/definition-of-marketing.aspx 94 krzysztof m. westfal 7. futre dina, george carlisle, coathup roger, players’ image management in the uk football industry, (w:) 15th congress of the european sports management association (easm 2007), turyn, włochy 2007. 8. grzeszak teresa, w: barta janusz (red.), prawo autorskie. system prawa prywatnego, t. 13, wyd. 2, warszawa 2007. 9. jishin, explaining the tax fraud lawsuit against lionel messi and whether he will really go to prison, (online, dostęp: 23.01.2015 r.) http://www.sportskeeda.com/football/explaining-tax-fraud-lawsuit-lionelmessi-will-go-prison. 10. konami licence agreement, (online, dostęp: 17.02.2016) <http://www.konami.jp/pescm/en/sp/info/licenses.php5>. 11. kotler philip, keller kevin lane, marketing, dom wydawniczy rebis, poznań 2012. 12. kralka jakub, czy naymar jest znakiem towarowym? wizerunek piłkarza a prawo, (online, dostęp: 17.02.2016 r.) http://techlaw.pl/wizerunekpilkarza-a-prawo/. 13. księżak paweł, komentarz do art. 24 kodeksu cywilnego, (w:) księżak paweł (red.), pyziak-szafnicka małgorzata (red.), kodeks cywilny. komentarz. część ogólna, lex: 170638. 14. ludwiniak damian, marketing sportowy na przykładzie nba, refleksje, wydanie specjalne, wiosna, poznań 2012. 15. pazdan maksymilian, komentarz do art. 24 kodeksu cywilnego, (w:) red. pietrzykowski krzysztof, kodeks cywilny. tom i. komentarz do art. 1449 10 . 16. pązik adam, prawo do wizerunku w obliczu zmian, znuj ppwi 2010, z. 107. 17. sharma rik, barcelona star javier mascherano is sentenced to a year in prison over £1.2million tax fraud but is set to avoid jail by paying £625,000 fine, mailonline, (online) dostęp: 23.01.2016 r. <http://www.dailymail.co.uk/sport/football/article-3410282/javiermascherano-sentenced-year-prison-1-15m-tax-fraud-fined-625-000barcelona-star-set-avoid-jail-time.html>. <http://www.sportskeeda.com/football/explaining-tax-fraud-lawsuit-lionelmessi-will-go-prison>. 18. tylec grzegorz, glosa do wyroku sn z dnia 16 grudnia 2009 r. sygn. akt i csk 160/09, lex nr 136716. 19. westfal krzysztof m., sportowa odpowiedzialność dyscyplinarna z tytułu korupcji w sportowej, przegląd antykorupcyjny, nr 1b/2013, warszawa 2013. 20. westfal krzysztof m., znaki towarowe w sporcie, journal of education, health and sport, nr vol 5, no 12 http://ojs.ukw.edu.pl/index.php/johs/article/view/2015%3b5%2812%29%3 a666-677. http://eprints.mdx.ac.uk/view/creators/futre=3adina=3a=3a.html http://eprints.mdx.ac.uk/view/creators/george=3acarlisle=3a=3a.html http://eprints.mdx.ac.uk/view/creators/coathup=3aroger=3a=3a.html prawne aspekty wykorzystania wizerunku sportowca w świetle działań marketingowych 95 akty normatywne: 1. ustawa z dnia 25 czerwca 2010 roku o sporcie, dz.u.2016.176 j.t. 2. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. kodeks cywilny, dz.u.2016.380 j.t. 3. ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o sporcie kwalifikowanym, dz.u. 2005 nr 155 poz. 1298 z późn. zm. 4. ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, dz.u.2006.90.631 j.t. z późn. zm. orzecznictwo 1. wyrok sądu najwyższego z dnia 20 maja 2004 r., sygn. akt ii ck 330/03, lex nr 68663. 2. wyrok sądu najwyższego z dnia 5 czerwca 2009 r., sygn. akt i csk 465/08, lex nr 510611. 3. uchwała sądu najwyższego z dnia 16 października 2009 r., sygn. akt iii czp 54/09, lex nr 522973. 4. wyrok sądu apelacyjnego w katowicach z dnia 28 maja 2015 r., sygn. akt i aca 158/15, lex nr 1747243. 5. wyrok sądu apelacyjnego w gdańsku z dnia 21 czerwca 1991 r., sygn. akt i acr 127/91, lex nr 5435. 6. wyrok sądu apelacyjnego w warszawie z dnia 22 maja 2015 r., sygn. akt i aca 1741/14, lex nr 1755241. 7. wyrok sądu apelacyjnego w warszawie z dnia 2 kwietnia 2015 r., sygn. akt i aca 1295/14, lex nr 1768739. 8. wyrok sądu najwyższego z dnia 25 maja 1977 r., sygn. akt i cr 159/77, lex nr 70901. 9. wyrok sądu apelacyjnego w katowicach z dnia 13 lutego 2014 r., sygn. akt i aca 1086/13, lex nr 1437961. 10. wyrok sądu apelacyjnego w warszawie z dnia 10 lutego 2005 r., sygn. akt i aca 509/04, lex nr 535042. 11. wyrok sądu apelacyjnego w warszawie z dnia 5 marca 2003 r., sygn. akt i aca 733/02, lex nr 535036. 12. wyrok sądu najwyższego z dnia 16 grudnia 2009 r., sygn. akt i csk 160/09, lex nr 566088. 13. wyrok sądu apelacyjnego w warszawie z dnia 10 października 2008 r., sygn. akt i aca 494/08, lex nr 736441. 14. wyrok sądu apelacyjnego w krakowie z dnia 27 listopada 2012 r., sygn. akt i aca 1089/12, lex nr 1289460. 15. wyrok sądu apelacyjnego w poznaniu z dnia 2 września 2010 r , sygn. akt i aca 620/10, lex nr 756690. 16. wyrok sądu najwyższego z dnia 27 września 2013 r., sygn. akt i csk 739/12, lex nr 1415494. http://sip.lex.pl/#/dokument/521531657 96 krzysztof m. westfal inne źródła 1. reklama drutex s.a. – udział a. pirlo i p. lahm (wideo). (online, dostęp 27.02.2016) <https://www.youtube.com/watch?v=tfzynp7hwka>. 2. reklama pgnig sponsor reprezentacji piłkarzy ręcznych (wideo), (online, dostęp 17.02.2016) <http://www.wirtualnemedia.pl/artykul/pgnigreklamuje-sie-jako-sponsor-reprezentacji-pilkarzy-recznych-wideo>. 3. reklama jeronimo martins s.a. biedronka jako sponsora reprezentacji piłki nożnej (wideo), (online, dostęp 27.02.2016) <https://www.youtube.com/watch?v=-14id8kaw0y>. 4. reklama nowy opel astra sedan active – udział r. lewandowski, j. błaszczykowski, ł. piszczek (online, dostęp: 17.02.2016) <https://www.youtube.com/watch?v=dkow1irx9m0>. 54 quality in sport 4 (6) 2020, p. 54-70, e-issn 2450-3118 received 12.11.2020, accepted 07.12.2020 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2020.026 james santomier, jr.1 , sten söderman2 , reinhard kunz3 digital transformation and strategic sponsorship: the case of bbva 1 department of management, sacred heart university, usa 2 stockholm business school stockholm university, sweden 3 department of media and technology management, university of cologne, germany abstract the overall purpose of this paper is to describe and explain the strategic sponsorship program of banco bilbao vizcaya argentaria (bbva) and, specifically, the partnership of its u.s. subsidiary, bbva compass (bbvac), with the american national basketball association (nba) using a case study method. this paper demonstrates how bbva, initially through the transformational leadership of former bbva group executive chairman francisco gonzález, has leveraged digital transformation and strategic sponsorship to increase its brand equity and revenue. bbva’s effective sponsorship strategy represents an innovative, agile, and digitally focused model for marketing executives and sport marketers considering a long-term investment in strategic sponsorship. by developing digital assets, leveraging a client-focused business model, and partnering with sport enterprises, bbva has increased its brand equity and emerged as a leading global financial institution with offices in over 30 countries. bbvac’s strategic sport and cultural sponsorships, especially its partnership with the nba from 2010 to 2016, are synergistic with its digital initiatives. this research and its practical implications should enable sport business and marketing professionals to understand the implications of the digital transformation of enterprises for strategic sport sponsorship and provide alternative methods to engage consumers and enhance integrated marketing communications. this case study also should provide insight and direction for further digital transformation and sport management research. keywords: bbva, digital transformation, nba, sport marketing, strategic sponsorship introduction sponsorship is a concept and field that has been researched from practical and academic perspectives. over the past three decades, however, “the range of sponsored activities has increased steadily. while sports – and, to a much lesser extent, the arts – remain the most important areas, social and environmental sponsorship have gained in importance” (walliser, 2003, p.1). with the increasing use of digital technology by sport enterprises, cultural events, and sponsors to facilitate consumer engagement, digital transformation has become an important area of research with high relevance for strategic sponsorship (cornwell & maignan, 1998; cornwell, 2013; demir & söderman, 2015). 1 james santomier, jr. phd, professor, corresponding author, e-mail: santomierj@sacredheart.edu, orcid: 0000-0002-2550-9140, 2 sten söderman, phd, professor emeritus of international business, orcid: 0000-0001-8042-8901 3 reinhard kunz, prof. dr., orcid: 0000-0003-4162-7400 https://orcid.org/0000-0002-2550-9140 https://orcid.org/0000-0002-1119-2226 https://orcid.org/0000-0003-4162-7400 digital transformation and strategic sponsorship: the case of bbva 55 following the arguments of smith, stavros, and westberg (2017), rein, kotler, and shields (2007), and rein, shields, and grossman (2014), digital technologies are gaining increasing importance in strategic sport sponsorship and fan engagement. for example, while investigating manchester united’s sponsorship activities, shaw (2007) outlined the link between digital transformation and strategic sponsorship by looking at value creation and capture using digital technologies. a significant number of sport enterprises at all levels are embracing digital transformation and continuing to define “technology’s role and impact on leagues, teams, media companies, sponsors and a wide range of other players in this ecosystem” (short, 2017, p.1). in addition, there is a reasonable body of digital transformation academic literature that clearly defines and conceptualizes digital transformation (see e.g., westerman et al., 2011; fitzgerald et al., 2013; and cech & tellioglu, 2019). according to i-scoop’s (n.d.) article “digital transformation: online guide to digital business transformation”: digital transformation is a dynamic and ongoing process that enables banks and other enterprise activities, processes, competencies and models to leverage the opportunities of digital technologies and their accelerating impact across society in a strategic and prioritized way, with present and future shifts in mind. (p.1) digital transformation is a business strategy and customer-centric process used to create new or improved products and services and delivering them to markets worldwide. sport enterprises, therefore, are focused on integrating “various touch-points and physicaldigital communication channels, making the processes more streamlined and friction-free for the user, introducing more scalable technologies and platforms to add new revenue sources" (lalli, 2018, p. 1). banco bilbao vizcaya argentaria (bbva) has reached a higher standard of development and integration with respect to digital transformation than most enterprises across all industries. bbva leadership recognized and understood the nature of digital disruption and the increasing gap developing between consumer behavior and commercial banking and realized the value of sponsorship and network relationships in bridging that gap (de azumendi, 2016). purpose first, this paper aims to describe and explain bbva’s strategic sponsorship program. second, it intends to analyze how the partnership of bbva compass4 (bbvac)—its u.s. subsidiary—functions with the american national basketball association (nba). finally, its third aim is to illustrate how the demir and söderman (2015) framework of strategic sponsorship can be employed for analysis. while mit’s center for information systems research (weill & woerner, 2018) studied bbva’s digital transformation, the bank’s sponsorship activities have not been examined, despite it now being a global financial institution. thus, we intend to focus primarily on the case of bbvac as a sponsor of the american nba, the digital synergy 4 as of april 2019, bbvac was rebranded as bbva. however, for this paper, the bank’s u.s. subsidiary will be referred to as bbvac. 56 james santomier, jr., sten söderman, reinhard kunz between the two entities, and the digital context in which sport sponsorships are to be conducted. in addition, taking a broader perspective, we highlight the implications of digital transformation for sport management research. furthermore, we offer insights into bbva’s prescient integration of digital technology and strategic sport and cultural sponsorship portfolio relative to the bank’s values, business model, and marketing strategies. the case study method we use a case study method for this analysis due to the complexity and specificity of the topic and the fact that only a discrete element of the sport sponsorship sector and a limited number of events and their relationships were addressed (yin, 2017, skille, 2013). we conceptualize and discuss bbva’s digital transformation and strategic sponsorship in light of bbva’s publicly available documents as well as sport sponsorship journals and professional publications. our intent is to demonstrate how digital transformation and bbva’s strategic sponsorship portfolio have increased the bank’s global footprint, revenue, and brand equity. bbva’s effective sponsorship strategy represents an innovative, agile, and digitally focused business model appropriate for chief marketing officers, brand managers, and sport marketers addressing the vagaries of digital transformation and considering a long-term investment in strategic sponsorship. a further conceptual framework containing three dynamic sponsorship strategies and six activities is defined in the appendix (demir & söderman, 2015) and illustrated as strategic sponsorship. the three primary sponsorship strategies identified are investment, relation, and animation, and six “sponsorship activities” are philanthropy, brand alteration, alliance, dealmaker, activation, and collective sponsorship. digital transformation and sport sponsorship innovative enterprises in all industries and levels of complexity are embracing digital transformation with a focus on: 1) client outcomes using digital technologies; 2) generating revenue from new digital products and services; and 3) reinventing business models with technology integration across the enterprise (fenwick & schadler, 2018). the ongoing development of the global sport industry is due in part to the extensive integration of digital technologies, the convergence of consumer needs worldwide, and the necessity for brands to discover unique and effective ways to communicate with new markets. the growth of sport sponsorship is due not only to global business complexity and media channel fragmentation, but also to a sophisticated and technologically integrated approach to sponsorship on the part of brands and sport properties. as competition among brands intensifies, sport content—teams, leagues, federations, megaevents, athletes, and celebrity causes—will continue to increase in value (santomier, 2008). according to short (2017, p. 1), successful sport industry digital transformation requires: 1) vision and the experience-driven development of technology requirements; 2) an information and communication technology (ict) design team with an end to end view of the environment and design requirements; 3) a single systems integrator deploying a seamless and secure technology solution; 4) digital transformation and strategic sponsorship: the case of bbva 57 integrated resource coordination to deliver on time and reduce costs; 5) neutral ownership and control of infrastructure to enable revenue streams and service quality; and 6) integrated venue operations delivering enhanced fan experience and life cycle management. therefore, a necessary objective of digital transformation for sport enterprises is to create a single platform connecting all digital assets (e.g., a team’s online store, physical store, website, ticketing system, social networking sites, crm platform, and corporate sponsors) to a single database. digital transformation also has changed the nature of the marketing mix for sport sponsors. digital transformation has created a proliferation of modes to reach and interact with an audience, for example, social media and cross-media strategies enable brands to engage with consumers more directly and demonstrate return on investment more clearly. “with the added impact of digital media, brands are now able to localize their activations to different countries and create a wide range of online content in partnership with rights holders” (bacon, p. 1). this enhances the potential for innovative approaches to sponsorship rights and may result in sponsorship opportunities allocated on distinct, platform-based rights or selling bundles of rights in a comprehensive sponsorship package. global brands, therefore, are not simply sponsoring sport properties but creating specific strategic sponsorship partnerships, here identified as relation and sponsorship activity, as well as digital ecosystems through agreements that enhance value creation for sponsors and sport properties (woratschek, horbel, & popp, 2014; lund & greyser, 2016). “high-performing relationships offer both direct as well as indirect relationship functions. in cases of strategic sponsorship, a portfolio management combination of sales focus and collaborative focus is pursued” (lund & greyser, 2016, p.15-16). according to bajal (2020) sport enterprises have an advantage over other brands primarily because the sport audience has a high level of interest in sport content. “as such, leveraging digital to get closer to the customers, personalize their experiences, and even let them dictate how and what content they consume, will open new revenue streams while strengthening the fan base” (p.1). francisco gonzález, the former bbva group ceo as an it programmer in 1964, gonzález envisioned how technology would change the global banking system and, as a result of his transformational leadership and management expertise over a twenty-year period, bbva became a data-driven bank by developing and delivering digital banking services. in 2017 the bank “reached a total of 22.6 million digital customers and 17.7 million mobile customers” (bbva, 2017, p. 4). bbva’s digital transformation continues through investments in, and acquisitions related to, machine learning, cloud technology, biometrics, and blockchain—key elements required for the continued digital transformation of the banking industry (bbva, 2017). bbva, the second-largest spanish bank in 2017 madrid-based bbva group is the second-largest bank in spain. it is an internationally diversified financial services enterprise operating in 30 countries with leading markets in 58 james santomier, jr., sten söderman, reinhard kunz europe, the united states, mexico, south america, and asia-pacific (santoyo, 2015). bbva and its subsidiaries provide retail and wholesale banking, asset management, private banking services, loan products, credit cards, corporate and business banking, and insurance. bbva group is managed globally and locally at the subsidiary level and its business model is based on prudence and anticipation (bbva, 2016). currently, the bank has over 71 million clients, with 8,400 offices, and over 132,000 employees (rodriguezcanfranc, 2018). its core values include: 1) innovation, research, and community involvement; 2) improving lives and creating opportunities for people’s futures; 3) passion, teamwork, and fair play; and 4) a reliance on technology as its competitive edge (bbva, 2015, bbva 2017). accolades for bbva’s digital banking services: 2018 red hat innovation bbva was named a 2018 red hat innovation award winner for using “red hat solutions to build a single, global cloud platform that is fully automated, self-served, and datacentric. this new platform is expected to reduce costs, increase efficiency, and provide better analytics—and ultimately a better customer experience” (red hat, 2018, p. 1). furthermore, “bbva is committed to digital transformation and has successfully met customer demands for online services with an updated customer website and new mobile apps” (red hat, 2018, p. 1). in its 2018 review, the forrester banking wavetm: global mobile apps summary named bbva’s mobile application as the best for the second consecutive year for its “superb balance between useful functionality and excellent user experience” (l’hostis, 2018, p. 1). ethereum’s blockchain platform in addition to developing an award-winning mobile platform, bbva has completed a pilot usd 150 million syndicated loan on ethereum’s blockchain platform. bbva and its colenders mitsubishi ufj financial group (japan) and bnp paribas (france) “time-stamped the loan at each stage of the process. the loan agreement was finally signed between the three banks and recorded on the ethereum blockchain, preserving its authenticity” (khatri, 2018, p. 1). more recently, bbva invested in grabango, a california-based invisiblepayments company providing a checkout-free technology that streamlines payment processes for customers. “the computer vision and machine learning systems maintain a virtual shopping basket for each person’s store visit. checking out is automatic, so there is no need for manual barcode scanning as shoppers exit the store” (peyton, 2019, p. 1). given bbva’s extensive experience and continued investment in financial technology, it is clear that bbva’s digital transformation success is the result of the bank re-engineering how it creates value for its clients by digitizing its business model rather than taking a “bolt-on digital” strategy (fenwick & shadler, 2018, p. 1). acquisition of compass bank in 2007, bbva acquired compass bank, a u.s. bank with headquarters in birmingham, alabama, and branches in arizona, california, colorado, florida, new mexico, and digital transformation and strategic sponsorship: the case of bbva 59 texas. compass bank was renamed bbva compass (bbvac) in 2008. through a clientcentered digital business model and an evolving strategic sponsorship program that includes community service, cultural events, and grassroots programs, bbvac has positioned itself as a leading u.s. financial institution. the development of bbva’s strategic sponsorship program in 2007 francisco gonzález was also instrumental in developing and implementing the bank’s sport sponsorship program. global expansion was a major business objective for bbva in 2007, and the bank selected sport sponsorship to facilitate this expansion since: 1) sport appealed to mass audiences in bbva’s developing markets; 2) sport sponsorship provided a means of creating relationships with millions of potential clients; and 3) sport is associated with a “series of values such as fair play, respect for the rules, teamwork, transcending barriers, personal and professional integrity and ethical behavior, which match and are a fundamental part of bbva’s corporate culture” (santoyo, 2015, p. 1). the bank’s investment primary sponsorship strategy focused initially on european football (spain’s la liga) and basketball, two sports with appeal to bbva’s target markets. bbva’s interest in basketball was piqued by the success of pau gasol and other spanish nba players, and the spanish national team’s silver medal at the 2008 olympics (ieg, 2010). bbva entered into three significant sponsorship agreements. the first was a league title sponsorship with the spain’s la liga in 2008. bbva’s initial marketing strategy was to obtain and retain clients with a passion for sport and to integrate football into its activation strategies in such a way that fans/clients could “live” the brand (santoyo, 2015). bbva extended its agreement, valued at usd 31 million per year, in 2013. at the time, javier thebes, the president of la liga, stated that “both parties will focus on expanding la liga’s global reach over the course of the sponsorship, with a specific focus on growing awareness of the league” (long, 2013, p. 1). however, after this dealmaker sponsorship agreement expired in 2016, la liga decided to “keep its name clear of sponsor naming as it aggressively builds its league brand globally” (nicholson, 2016, p. 1). bbva effectively achieved its objective of reaching a global audience and creating relationships with millions of potential clients worldwide via its sponsorship of la liga. boca juniors and river plate in 2012 two other strategic sponsorship agreements were with argentinean football clubs in 2012: the rivals boca juniors and river plate, regarded as the most successful football teams in argentina. bbva francés, bbva’s argentinean subsidiary, originated the sponsorship agreements. under the agreements, bbva francés paid usd 4.5 million annually to boca juniors and usd 3.5 million annually to river plate. bbva’s logo was featured on the uniforms of both teams, and the bank’s clients received opportunities to purchase tickets and jerseys in advance as well as discounts on licensed merchandise, and other benefits (long, 2012). both were brand alteration sponsorships and extremely valuable for bbva francés and bbva since both teams compete at the highest levels and are well known and followed worldwide. 60 james santomier, jr., sten söderman, reinhard kunz basketball—bbvac’s strategic sponsorship program bbvac’s strategic sponsorship program supports the underlying principles of the bank: a global profile, positioning in values, and commercial activation potential (santoyo, 2015). bbvac’s partnership with the nba—especially its designation as official bank of the nba from 2010 through 2016—and its ongoing partnership with anschutz entertainment group provided the bank with opportunities to sponsor a variety of sport properties, cultural events, and venues, at local and regional levels. bbvac found that using its award-winning mobile banking platform to provide personalized financial services as well as educational experiences and unique opportunities for client engagement was an effective business strategy. its mobile app enables clients to conduct financial transactions and purchase tickets to sport and cultural events sponsored by the bank. although bbvac’s target markets are located primarily in the so-called sun belt region of the united states,5 it also targeted individuals nationwide with credit/debit cards and a passion for sport. the bank of the nba going global in 2010–2014 and 2016–2018 in 2010, via its u.s. subsidiary bbvac, bbva agreed to a four-year sponsorship agreement with the nba worth more than usd 100 million. bbvac became the first official bank of the nba, the women’s nba (wnba), and the nba (d) development league. bbva’s primary objective for this sponsorship was to merge its marketing strategy in the united states with its sponsorship program in spain to leverage the nba’s increasing popularity in europe (belson, 2010). the nba’s marketing objective was to increase its brand awareness worldwide and attract international investors. by 2010, the nba had made significant progress in china, opened an office in moscow (after approving purchase of the brooklyn nets by russian billionaire mikhail prokhorov), and planned to open an office in south africa (belson, 2010). gregorio panadero, bbva global chief communications officer, stated that the agreement solidifies bbva’s position as the ‘bank of sports’ and opens up a new and ambitious pathway to growth in spain, as well as in the united states, through the bbva compass brand. furthermore, both bbva and the nba align on many strategic points, for which the visibility of both brands in europe and america is fundamental. (long, 2010, p. 1) nba executive vice president of global marketing partnerships, mark tatum: bbva is a leading global brand with a successful history of reaching fans and consumers around the world through sports. basketball is a global game and this new partnership illustrates how the transcending popularity of the nba, the wnba and the nba d-league provide our partners with unique opportunities to engage our fans and celebrate the game in a variety of cultures. (long, 2010, p. 1) 5 the sun belt comprises the states of alabama, arizona, florida, georgia, louisiana, mississippi, new mexico, south carolina, texas, most of california, and parts of north carolina, nevada, and utah. digital transformation and strategic sponsorship: the case of bbva 61 the nba in the period 2014–2016 bbva extended its partnership with the nba in 2014 and introduced a new nba-themed alliance sponsorship with global ambassadors kevin durant and james harden. ángel cano, bbva president and coo, stated that “the nba has done a phenomenal job of growing its brand globally, in large part through innovative use of digital channels, and that’s what bbva is focused on doing” (santoyo, 2014, p. 1). as a result of the sponsorship, bbva experienced significant growth in the number of clients among nba fans in the united states and abroad. regarding bbva’s growth, mark tatum, then as deputy commissioner and coo, stated that “they’ve [bbva] accomplished this by weaving into the fabric of the nba – everything from nba banking, to the bbva compass rising stars challenge, to working with us on important financial literacy programs through nba cares” (santoyo, 2014, p. 2). in 2014 the nba was accelerating its digital strategy and “positioned itself better than any other sports league to expand internationally and through the digital space” (jessel, 2014, p. 1). the nba’s activation sponsorship to reach potential fans is to build one of the largest and most dynamic social media ecosystems in the world. according to hanna, rohm, and crittenden (2011): “in the new social media-driven business model defined by customer connectivity and interactivity, content goes hand in hand with technology, producing far-reaching effects for the way marketers influence current and potential customers” (p. 266). bbvac also activated its sponsorship with the league by introducing an nbathemed american express card and an all-digital checking and savings account, which generated clients from all 30 nba teams and all states in the continental united states (santoyo, 2014). bbva clients were able to choose the nba team they wanted on their affinity card. this animation sponsorship strategy with the nba allowed bbvac to “use the nba to build visibility on the global stage and host customers and prospects in local markets” (ieg sponsorship report, 2016, p. 1). even more unique was the ability to enter markets in which bbvac had no banking facilities or brand awareness. the bank “wants its clients to feel the individual attention and service that is necessary for their banking business, while strategically evolving their sponsorship program to activate in multimarket segments” (ieg sponsorship report, 2016, p. 1). when considering bbvac’s target markets, it should be noted that the nba is popular in mexico, and another bbva subsidiary, bbva bancomer (the largest bank in mexico), is the title sponsor of the mexican football league—liga bbva bancomer—which has over 70 million followers in mexico and many in the united states (pr newswire, 2013). the period 2016–2018 after significant marketing success, bbvac discontinued the league-wide sponsorship of the nba at the end of 2016–2017 season and initiated a sponsorship strategy “that moves away from a blanket sponsorship to one that provides targeted reach and engagement in key markets” (ieg sponsorship report, 2017, p. 1). although no longer a sponsor of the league, bbvac remains a sponsor of the houston rockets, perhaps the most internationally focused nba team in the league. since 2011, bbvac has been the naming rights sponsor of bbvac stadium (now bbva stadium), home to major league soccer team houston dynamo. through this naming rights, dealmaker sponsorship, bbvac is reaching the u.s. soccer and intercollegiate football fan base (ortiz, 2011). 62 james santomier, jr., sten söderman, reinhard kunz in 2017, bbvac announced a multi-year sponsorship agreement with anschutz entertainment group (aeg). “bbva will use its new aeg partnership to engage customers and prospects across multiple passion points” (ieg sponsorship report, 2017, p.1). the agreement enables bbvac to offer its cardholders new opportunities, including access to special events, concerts, and other forms of entertainment available at aeg venues, some of which bbvac sponsors. the partnership with aeg also offers branding, client entertainment, and digital content opportunities across property sectors including music, food, and sport. partnering with aeg also assists bbvac with scheduling and hosting events at bbvac stadium (ieg sponsorship report, 2017). the partnership with aeg includes branding rights at four music venues, one of which is in new york city, and sponsorship of bbvac patio sessions, providing music fans with up-close access to local and emerging artists. an interesting feature of this sponsorship is that music and artists can be selected to match specific consumer demographics. bbvac has been active in community involvement. in 2018 bbvac became a sponsor of the houston astros’ (major league baseball – mlb) youth-focused buddies club (mlb news, 2018). the bank has fostered economic revitalization in economically depressed areas through community sport involvement and grassroots sport programs. “bbva compass is using sponsorship to promote the ‘banking on a brighter future’ tagline and support its digital transformation” (ieg sponsorship report, 2016, p. 1). bbvac leveraged sponsorship across its content for bbvabright.com and other social and digital channels. bbvabright.com focuses on professional athletes and other oddsdefying consumers who embody its “bright future” principles. bbvac launched bright futures during the 2016 nba all-star game (ieg sponsorship report, 2016). conclusion: the customer is key forward-thinking, digitally focused investment, relation, and animation sponsorship activities (see appendix) and effective multi-platform activations, initiated through its subsidiaries bbvac and bbva francés, enabled bbva to reach new global, regional, and local audiences. by incorporating sport and cultural sponsorships into its marketing strategy, continuing to develop highly specific digital banking products and services, and taking a client-centered approach, bbva was able to reach its growth and revenue objectives. the key to bbva’s initial sponsorship success was selecting la liga and the nba as sponsorship partners. both sport entities provided bbva with a global audience primarily via a significant content focused digital ecosystem. the nba especially has leveraged digital transformation to increase its global footprint, generate revenue, and increase brand equity. in 2017, the nba established a new record for attendance as well as fan engagement worldwide. “this growth was the result of a mobile-focused digital strategy that engages fans in compelling new ways. in addition, the nba made significant enhancements to league pass, its live-stream product that allows fans to view games in all markets” (terdiman, 2018, p. 1). by capitalizing on the sponsorship of the global nba brand, activating within the united states and globally, and continuing to build its own digital ecosystem using its strategic sponsorship portfolio, bbvac positioned itself to become one of the leading financial institutions in the united states while increasing its brand equity worldwide. bbva’s sponsorship efforts reflected an agile yet aggressive management approach, using numerous sponsorship strategies incorporating investment, relation, and animation. digital transformation and strategic sponsorship: the case of bbva 63 implications of digital transformation for sport management research bbva’s management team understood that an effective integrated digital platform is a critically important asset, and developed a customer-focused mobile platform early in its digital transformation. in addition, the bank understood the difficulty of establishing a serious mobile ecosystem and hence created multiple new internal teams to integrate digital transformation effectively and efficiently into its business model. the bank also realized that digital transformation brought with it a unique opportunity to engage likeminded partners that also had grasped the dynamics of digital transformation. partnering with sport enterprises, especially the nba, was a logical step in facilitating a larger digital ecosystem able to reach millions of consumers worldwide. this study is limited to an analysis of bbva’s strategic sponsorship portfolio and its relationship to the bank’s digital transformation, business model, marketing objectives, and, specifically, bbvac’s partnership with the american nba. a conceptualization and analysis of the relationship between digital transformation and strategic sponsorship may enable academics and sport business professionals to understand and apply these unique and dynamic concepts to their enterprises. practical implications this research should enable sport business and marketing professionals to understand the implications of the digital transformation of enterprises at all levels for strategic sport sponsorship and provide alternative methods to engage consumers and enhance their integrated marketing communications. this paper demonstrates how bbva, initially through the transformational leadership of former bbva group executive chairman francisco gonzález, has leveraged digital transformation and strategic sponsorship to increase bbva’s brand equity, international expansion, and revenue. bbva’s effective sponsorship strategy represents an innovative and digitally focused model for marketing executives, brand managers, and sport marketers considering a long-term investment in strategic sponsorship. it should be recognized that digital transformation is rapidly changing the nature and dynamics of the global sport industry. this pace of change requires continual monitoring by sport management researchers. as such, there is a need for sport management researchers “who are abductive thinkers who can design, combine and use innovative research methodologies as stimulated by the continually evolving technology” (santomier, hogan, & kunz, 2016, p. 195). this calls for the introduction not only of new designs or methods and new ways of collecting quantitative or qualitative data, but also new analytical techniques—including new software packages—and new representations of qualitative research. in addition, new concepts appropriate for the digital era may be introduced into the research agenda as well as new ways of conducting research, such as combining methods and enhanced cross-disciplinary research. proman (2019) identified stadium experience technology (e.g., in-venue services, ticketing, safety/security, analytics/biometrics, sponsorship measurement) and fan engagement technologies (e.g., live streaming, gaming/esports, gambling, media distribution, content platforms, etc.) as two technology categories that will have a significant impact on the sport industry. within the context of proman’s categories and the bbva case, we have identified potential digital transformation-related sport 64 james santomier, jr., sten söderman, reinhard kunz management research topics. regarding the use of the case study method in sport management research, “the strength of the approach when it comes to descriptions and explanations of phenomena of reality and society (and the lack of possibilities for creating controlled experiments of such phenomena) makes case study research specifically apt for research into sport management” (skille, 2013, p. 161). digital transformation and strategic sponsorship: the case of bbva 65 appendix conceptual framework containing three plus six concepts (demir & söderman, 2015) and illustrated as strategic sponsorship. a summary of strategic sponsorship: demir, r. & söderman. s. (2015). strategic sponsoring in professional sport: a review and conceptualization. european sport management quarterly, 15(3), 271–300. demir and söderman (2015) identified investment, relation, and animation as three primary sponsorship strategies and identified six sponsorship activities, and concluded that: (1) philanthropic sponsorship mainly revolves around one actor; (2) brand alteration sponsorship revolves around two actors; (3) alliance-based sponsorship; and (5) sponsorship activation normally concerns two actors; however, (4) dealmaker sponsorship; and (6) collective sponsorship are characterized by multiple channels with consumers and with multiple actors involved in the sponsorship activity. sponsorship investment strategy typically revolves around a transaction taking place in the sponsor–sponsee dyad. the literature distinguishes between philanthropic and commercial sponsorship (meenaghan, 1983), with the former motivated by genuine altruistic intentions and the latter as calculative motivations with expectations of certain returns, such as altered brand recognition and brand value. sponsorship through philanthropic activities is increasingly common in sport and is expected to yield returns to society at large and sport enterprises and athletes in particular. sponsorship is commonly based on financial and/or other forms of contributions given in kind to sport enterprises or athletes to promote their activities and support their planned or aspired goals. sponsorship as investment is the alteration of the corporate brand through various sponsoring activities. brand alteration activities take many forms, such as building brands, increasing brand awareness through naming rights or strengthening brand image. commercial sponsorship has developed from what could be considered a donation activity into a highly integrated market-oriented activity. hence, sponsorship has become a way of increasing the brand value of the sponsor and one of the most important and central concepts in marketing. this is especially true concerning sponsorship of sport where investments in commercial sponsorship are considered as investments in branding (biscaia, correia, ross, & rosado, 2014). the second element in this theoretical frame of sponsorship, is sponsorship as a relation (ireland et al., 2002). it concerns sponsor–sponsee alliances and third-party actors that mediate the sponsor–sponsee interactions. what characterizes the sponsorship activities in alliances is that it locates sponsor–sponsee effectiveness in autonomous relationships. in alliances such as a title sponsorship between two or more actors engaged in a sponsorship agreement, brands are assumed to coordinate activities and to improve their competitive position and performance by sharing resources. in the third sponsorship activity (alliance-based sponsorship), sponsoring alliances/partnerships appear as important and necessary strategic collaborations as they are expected to yield mutual access to resources and learning, and thereby serve as an important source of competitive advantage to the actors involved. in this view, sponsors and sponsees are considered as network partners with bilateral relationships (cobbs, 2011). however, while the concept 66 james santomier, jr., sten söderman, reinhard kunz of alliances is inclusive, research to date has largely focused on the strategic benefits of sponsors leaving aside the strategic values of alliances to sponsees. the fourth sponsorship activity (dealmaker sponsorship) is based on the view that there is a hub firm that coordinates several nodes in a sponsorship network. the importance of viewing sponsorship initiatives as part of a larger network of actors that jointly contribute to the value of a sport event is emphasized. these hub firms, therefore, act as dealmakers that settle arrangements, establish connections between various actors, and negotiate sponsorship deals and contracts (olkkonen, 2001). these are, for example, distributors of tv rights (iec/lagardère, ebu) or entrepreneurs (img). since there are many nodes in the network, there are also many relationships and contracts to be managed by the dealmaker. this network, although managed by the dealmaker, is dependent on the symbiotic logics of the actors in the network. the third strategy of sponsoring is animation, which is focused on sponsorship activities that affect consumers’ thinking, memory, and behavior. leveraging or activation and collective sponsorship are two distinctive but not mutually exclusive ways through which sponsors can achieve direct consumer impact. hence, the fifth sponsorship activity considers activation, which refers to the act of putting sponsorship into action (thwaites, 1995), or communication that encourages consumers to engage with the sponsor. this latter view, being conceptually close to the idea of sponsorship as another form of “advertising” has certain limitations in its scope and reach. it is often limited to certain events, sport enterprises, or athletes. research indicates that when measures have been taken to link the sponsor and the sponsee, consumers relate more favorably to the sponsored brand than when the sponsor–sponsee link is poorly knit and communicated. studies substantiate the view that sponsorship activation is effectively pursued when there are opportunities for “cobranding” aimed at creating an effective image transfer to consumers (motion, leitch, & brodie, 2003). given these effects of activation, sponsors and sponsees should be mutually dependent on the provision of resources and capabilities in sponsorship programs. the sixth sponsorship activity is collective sponsorship, which denotes the joint partnership of multiple sponsors of single events, such as the olympic games, world cup, and other sport properties such as leagues, and federations. unlike alliance-based sponsorship, collective sponsoring includes individual sponsor activities aimed toward a sport property that attracts many other sponsors that may, in fact, be industry rivals as well as competitors for the attention of sport event consumers. these events commonly attract many sponsors but the returns from their investments are divergent and individual actors often have divergent views of the sponsorship effects (heslop, nadeau, & o’reilly, 2010). digital transformation and strategic sponsorship: the case of bbva 67 references bacon, j. (2015, april 22). how sport sponsorship is joining the digital age. marketing week. retrieved from https://www.marketingweek.com/2015/04/22/how-sportsponsorship-is-joining-the-digital-age. belson, k. (2010, september 12) nba has sponsorship deal with global bank. new york times. retrieved from https://www.nytimes.com/2010/09/13/sports/basketball /13nba.html. bbva. (2015, november 11). the sports bank. bbva.com. retrieved from https://www.bbva.com/en/sport/basketball/. bbva. (2016, september 21). corporate information. bbva.com. retrieved from https://www.bbva.com/en/corporate-information/#basic-data. bbva. (2017). bbva in 2017. bbva.com. retrieved from https://shareholdersandinv estors.bbva.com/wp-content/uploads/2017/03/bbva-in-2017.pdf. biscaia, r., correia, a., ross, s., & rosado, a. (2014). sponsorship effectiveness in professional sport: an examination of recall and recognition among football fans. international journal of sports marketing and sponsorship, 16(1), 7–23. cech, f., & tellioglu, h. (2019, april 25). impact of the digital transformation: an online real-time delphi study. cornell university. retrieved from https://arxiv.org/abs/1904.11411. cobbs, j. b. (2011). the dynamics of relationship marketing in international sponsorship networks. journal of business & industrial marketing, 26, 590–601. doi:10.1108/08858621111179868. cornwell, t. b. (2013). state of the art and science in sponsorship-linked marketing. in s. söderman & h. dolles (eds.), handbook of research on sport and business (pp. 456–476). cheltenham: edward elgar. cornwell, t.b., & maignan, i. (1998). an international review of sponsorship research. journal of advertising, 27, 1-21. de azumendi, l. (2016, october 14). a brief history of bbva (i): the founding of the banco de bilbao. retrieved from https://www.bbva.com/en/brief-history-bbva. demir, r. & söderman. s. (2015). strategic sponsoring in professional sport: a review and conceptualization. european sport management quarterly, 15(3), 271–300. digital transformation: online guide to digital business transformation (n.d.). i-scoop.eu. retrieved from https://www.i-scoop.eu/digital-transformation. federal reserve. (2018, june 30). federal reserve statistical release: large commercial banks. federalreserve.com. retrieved from https://www.federalreserve.gov/ releases/lbr/current. fenwick, n., & schadler, t. (2018, february 26). digital rewrites the rules of business: the vision report in the digital business playbook. forrester research, inc. retrieved from https://www.forrester.com/report/digital+rewrites+the+rules +of+business/-/e-res137090. fitzgerald, m., kruschwitz, n., bonnet, d. & welch, m. (2013). embracing digital technology: a new strategic imperative, research report 2013. mit sloan management review. retrieved from https://sloanreview.mit.edu/projects/ embracing-digital-technology. hanna, r., rohm, a., & crittenden, v. (2011). we’re all connected: the power of the social media ecosystem. business horizons, 54, 265–273. https://www.federalreserve.gov/ 68 james santomier, jr., sten söderman, reinhard kunz heslop, l. a., nadeau, j., & o’reilly, n. (2010). china and the olympics: views of insiders and outsiders. international marketing review, 27, 404–433. doi:10.1108/02651331011058581. ieg sponsorship report. (2010, september 20). who’s the official bank of the nba? bbva that’s who. sponsorship.com. retrieved from http://www. sponsorship.com/iegsr/2010/09/20/who-s-the-official-bank-of-the-nba-bbva,-that-s-w.aspx. ieg sponsorship report. (2016, october 31). how bbva compass is using sponsorship to bring bright futures to life. sponsorship.com. retrieved from http://www.sponsorship.com/iegsr/2016/10/31/how-bbva-compass-is-using -sponsorship-to-bring-bri.aspx. ieg sponsorship report. (2017, november 20). an inside look at bbva’s evolving sponsorship strategy. sponsorship.com. retrieved from http://www.sponsorship.com/report/2017/11/20/an-inside-look-at-bbva-s evolvingsponsorship-stra.aspx. ireland, r. d., hitt, m. a., & vaidyanath, d. (2002). alliance management as a source of competitive advantage. journal of management, 28, 413–446. doi:10.1177/014920630202800308. jessel, e. (2014, february 26). how the nba’s digital strategy is taking over the world. delucchi at streetsense.com. retrieved from http://www.delucchiplus.com/nbasdigital-strategy-taking-world. khatri, y. (2018, november 7). bbva puts $150 million syndicated loan on ethereum blockchain. coindesk.com. retrieved from https://www.coindesk.com/bbva-puts150-million-syndicated-loan-on-ethereum-blockchain. lalli, f. (2018, may 15). sport digital transformation: the new direction of customer and fan experience. medium.com. retrieved from https://medium.com/iquii/sportdigital-transformation-the-new-direction-of-customer-and-fan-experience9eca0605156d. l’hostis, a. (2018, september 28). the forrester banking wavetm: global mobile apps summary, 2018—bbva offers world-class mobile banking services, retrieved from https://go.forrester.com/blogs/forrester-2018-mobile-banking-industrywave-bbva-offers-world-class-mobile-banking-services. long, m. (2010, september 13). nba pen lucrative sponsorship deal with spanish bank. sportspromedia.com. retrieved from http://www.sportspromedia.com/news/nba_ pen_lucrative_sponsorship_deal_with_spanish_bank. long, m. (2012, january 12). bbva francés sponsors argentinean soccer giants. retrieved from http://www.sportspromedia.com/news/bbva_frances_sponsors _argentinean_soccer_giants. long, m. (2013, june 12). bbva renews la liga title sponsorship. sportspromedia.com. retrieved from http://www.sportspromedia.com/news/ bbva_renews_la_liga_title_deal. lund, r., & greyser, s.a. (2016). more effective sports sponsorshipcombining and integrating key resources and capabilities of international sports events and their major sponsors [working paper16-139]. harvard business school, retrieved from https://www.hbs.edu/faculty/publication%20files/16139_ef87ec49-a8c0-46d3-8761-99f70e68543b.pdf. meenaghan, j. a. (1983). commercial sponsorship. european journal of marketing, 17(7), 5–73. doi:10.1108/eum0000000004825. digital transformation and strategic sponsorship: the case of bbva 69 mlb news. (2018, april 12). astros and bbvac announce sponsorship of astros buddies club. mlb.com. retrieved from https://www.mlb.com/news/astros-andbbva-compass-announce-sponsorship-of-astros-buddies-club/c-271932264. motion, j., leitch, s., & brodie, r. j. (2003). equity in corporate co-branding: the case of adidas and the all blacks. european journal of marketing, 37, 1080–1094. doi:10.1108/03090560310477672. nicholson, p. (2016, july 1). bbva ends naming rights deal as la liga focuses on global brand push. inside world football. retrieved from http://www.inside worldfootball.com/2016/07/01/bbva-ends-naming-rights-deal-laliga-focusesglobal-brand-push. olkkonen, r. (2001). case study: the network approach to international sport sponsorship arrangement. journal of business and industrial marketing, 16, 309–329. doi:10.1108/eum0000000005503. ortiz, j. d., & houston chronicle. (2011, december 14). bbvac acquires naming rights to new dynamo stadium. retrieved from https://www.chron.com/sports /dynamo/article/bbva-compass-acquires-naming-rights-to-new-dynamo2401086.php. peyton, a. (2019, january 8). bbva leads $12 million funding in paytech grabango. bankingtech.com. retrieved from https://www.bankingtech.com/2019/01/bbvaleads-12m-funding-in-paytech-grabango. pr newswire. (2013, july 15). bbva bancomer extends its reach to millions of mexican soccer fans with la liga mx partnership. prnewswire.com. retrieved from https://www.prnewswire.com/news-releases/bbva-bancomer-extends-its-...-ofmexican-soccer-fans-with-la-liga-mx-partnership-215578391.html . proman, m. (2019, august 20). industry insights: the current state of sports technology. retrieved from https://medium.com/scrum-ventures-blog/industry-insights-thecurrent-state-of-sports-technology-c24506d86585. red hat (2018, december 17). bbva builds fully automated cloud platform to better support customers. redhat.com. retrieved from https://www.redhat.com/en /success-stories/bbva. rein, i., kotler, p. & shields, b.r. (2007). the elusive fan: reinventing sports in a crowded marketplace, mcgraw-hill education. rein, i., shields, b. & grossman, a. (2014). the sports strategist: developing leaders for a high-performing industry, ebook, kindle edition, oxford university press. rodriguez-canfranc, m. (2018, december 27). the internationalization of bbva: from a local bank to multinational operating in more than 30 countries. bbva.com. retrieved from https://www.bbva.com/en/the-internationalization-of-bbva-froma-local-bank-to-a-multinational-operating-in-more-than-30-countries. santomier, j.p. (2008). new media, branding and global sports sponsorship. international journal of sports marketing & sponsorship. october. santomier, j.p., & hogan, p.i. (2013). social media and prosumerism: implications for sport marketing research. in s. söderman & h. dolles (eds.), handbook of research on sport and business (pp. 456–476). cheltenham: edward elgar. santomier, j.p., hogan, p.i., & kunz, r. (2016). the 2012 london olympics: innovations in ict and social media marketing. innovation: management, policy & practice. retrieved from http://dx.doi.org/10.1080/14479338.2016.1237305. 70 james santomier, jr., sten söderman, reinhard kunz santoyo, c. (2014, october 27). bbva teams up with nba on new multiyear agreement. bbva.com. retrieved from https://www.bbva.com/en/bbva-teams-up-with-nbaon-new-multiyear-agreement. santoyo, c. (2015, nov. 11). the sports bank. bbva.com. retrieved from https://www.bbva.com/en/the-sports-bank. shaw, d.r. (2007). manchester united football club: developing a network orchestration model. european journal of information systems, 16 (5), 628–42. short, j. (2017, july 12). ibm leads digital transformation in sports. itbizadvisor.com. retrieved from https://itbizadvisor.com/2017/07/ibm-leads-digitaltransformation-in-sports. skille, e.å. (2013). case study research in sport management: a reflection upon the theory of science and empirical example. in s. söderman & h. dolles (eds.), handbook of research on sport and business (pp. 161–175). cheltenham: edward elgar. smith, a.c.t., stavros, c. & westberg, k. (2017). brand fans: lessons from the world's greatest sporting brands, springer international publishing, cham, switzerland. terdiman, d.(2018, february 22). here’s why the nba is the most tech-savvy league. retrieved from: https://www.fastcompany.com/40525469/heres-why-the-nba-isthe-most-tech-savvy-league-today. thwaites, d. (1995). professional football sponsorship – profitable or profligate? international journal of advertising, 14, 149–164. walliser, b. (2003). an international review of sponsorship research: extension and update. international journal of advertising, 22, 5-40. weill, p. & woerner, s.l. (2018). six questions to help you build the next-generation enterprise, mit sloan cisr research briefing, xviii (5), may 2018, viewed april 19, 2019. westerman, g., calmejane, c., bonnet, d., ferraris, p. & mcafee, a. (2011). digital transformation: a roadmap for billion-dollar organizations', mit sloan research report, viewed april 19, 2019. woratschek, h., horbel, c., & popp, b. (2014). the sport value framework – a new fundamental logic for analyses in sport management. european sport management quarterly, vol.14, no.1, 6-24, http://dx.doi.org/10.1080/16184742.2013.865776. yin, r. k. (2017). case study research and applications: design and methods (6th ed.) , los angeles, ca: sage. quality in sport 3 (2) 2016, s. 65-72, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 13 iii 2016, praca została przyjęta do druku 23 vi 2016 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2016.020 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/735282 65 paweł kalinowski 1 , marta lischka ołpińska doktoranden awf poznań persönlichkeit der fussballer amp futbol personality footballers amp futbol zusammenfassung die persönlichkeitsmerkmale sind variablen, die signifikant mit körperlichen aktivitäten verbunden sind. zur zeit bezieht sich die mehrheit von studien auf die persönlichkeitsbetrachtung; daher werden ausgewählte konstrukte dieser betrachtung im folgenden kurz dargestellt. oft müssen behinderte menschen zusätzlich mit sich selber kämpfen. es ist wahrscheinlich, dass ausgewählte persönlichkeitsmerkmale dies beeinflussen. ziel der vorliegenden studie ist die einschätzung der gewichtung von persönlichkeitsmerkmalen im sinne des fünffaktoren-persönlichkeitsinventars bei behinderten sportlern. die überprüfung wurde durch einen vergleich (normstichprobe) von gesunden und behinderten sportlern durchgeführt. an der studie beteiligten sich insgesamt 16 sportler mit einseitigen amputationen von extremitäten. zum einsatz kam ein fragebogen fünffaktoren-modell. die studie wurde im märz 2015 durchgeführt. schlüsselbegriffe: persönlichkeit, amp futbol, sport von behinderten menschen fußball summary personality traits are the variables significantly related to the functioning of sporting activities. today, most research in sport refers to the trait approach to personality. hence, in the first place, selected constructs in this field will be briefly characterized. it is often the case that people with disabilities have to fight with themselves. perhaps, selected personality traits might be of an influence. the aim of this study was to compare the level of personality traits of athletes with disabilities with the average value in the normative group. the study was conducted on a group of 16 players representing the team of unilateral amputee footballers. the study was conducted using a personality questionnaire neo-ffi in the month of march 2015. keywords personality, amp football, sports persons with disabilities, football 1 mgr paweł kalinowski e-mail: pawel.kalinowski@gmail.com, mgr marta lischka ołpińska 66 paweł kalinowski, marta lischka ołpińska 1. einleitung 1.1 persönlichkeitsbetrachtung persönlichkeitseigenschaften sind wandelbar, die wirklich mit funktionieren im sport verbunden sind. derzeit bezieht sich die mehrheit der untersuchungen im sport auf persönlichkeitseigenschaften, weswegen diese in folgenden kurz dargestellt werden. in einer breiteren auffassung kann die persönlichkeit als eine subjektive, innere organisation von kognitiven, motivierenden und emotionalen mechanismen dargestellt werden. das bild von sich selbst, bedürfnisse, einstellungen und die gesinnungen beeinflussen das identitätsgefühl. (strelau 2000) der gleiche autor stellt die persönlichkeit als relativ festen eigenschaftenbestand (faktoren, stile) vom einzelnen mensch dar, der sich im verlauf der interaktion zwischen mensch und gesellschaft bildet. hans jurgen eysenck hingegen stellte die persönlichkeit als eine relativ feste organisation des charakters, temperaments, intellekts und körperlicher eigenschaften dar, die besondere art der adaptation des menschen an seine umgebung determiniert. die grunddimensionen der persönlichkeit sind: neurotizismus, extraversion und introversion. neurotizismus ist ein emotionaler zustand. menschen, die sich durch einen hohen neurotizismus auszeichnen, besitzen starke und lang anhaltende emotionen. die menschen sind wenig unempfindlich gegen stress. die extrovertierten sind gesellig, treffen ihre entscheidungen sehr leicht und mögen keine monotonie im alltag. introvertierte hingegen sind weniger gesellig, überlegen gründlich und treffen dann ihre entscheidungen; sie sind zurückhaltend und systematisch, man kann auf sie zählen. außer den oben genannten beispielen von persönlichkeitstypen gibt es zwischen extroversion und introversion noch ein phänomen, nämlich ambiversion. studien über sportler haben ergeben, dass die besseren sportler im vergleich zu nicht-sportlern mehr extrovertiert als neurotisch sind. kosińska stellte fest, dass schlechtere sportler im gegensatz zu besseren sportlern neurotischer und weniger extravertiert sind. untersuchungen von wettkampfteilnehmern in der junioren–klasse ergaben, dass sich sportler mit einer hohen ambiversion und einem hohen maß an ausgeglichenheit (basiaga-pasternak, łysak, 2005) durchsetzen. auch pervin (2002) behauptet, dass die persönlichkeit von den eigenschaften bestimmt wird, die für schlüssige verhaltensmuster verantwortlich sind. er ist der meinung, dass vier faktoren auf die reaktion in einer bestimmten situation einfluss haben: freier willen, eigenart der situation, erfahrungen und gene. jeder dieser faktoren wurde in einer oder mehreren persönlichkeitstheorien hervorgehoben. die theorie vom sozialen lernen nimmt die persönlichkeit als ein resultat der vorherigen erfahrungen wahr. eigenschaftstheorien, soziales lernen, interaktionale und situations-theorien sind versuche, die die natur von menschen beschreiben wollen. mit dem freien willen, also der art und weise wie wir denken und fühlen, beschäftigt sich keine der persönlichkeits-theorien. diese theorien sind sehr kontrovers. einfluss auf unser verhalten hat sowohl unser erbgut als auch unsere erfahrung. man kann vermuten, dass untersuchungen menschlicher persönlichkeit mit der psychologie beginnen. (jarvis, 2003). http://pl.pons.com/t%c5%82umaczenie/niemiecki-polski/adaptation http://pl.pons.com/t%c5%82umaczenie/niemiecki-polski/adaptation http://pl.pons.com/t%c5%82umaczenie/niemiecki-polski/menschen http://pl.pons.com/t%c5%82umaczenie/niemiecki-polski/an http://pl.pons.com/t%c5%82umaczenie/niemiecki-polski/seine http://pl.pons.com/t%c5%82umaczenie/niemiecki-polski/umgebung http://pl.pons.com/t%c5%82umaczenie/niemiecki-polski/extrovertiert http://pl.pons.com/t%c5%82umaczenie/niemiecki-polski/neurotisch http://pl.pons.com/t%c5%82umaczenie/niemiecki-polski/neurotisch http://pl.pons.com/t%c5%82umaczenie/niemiecki-polski/extrovertiert persönlichkeit der fussballer amp futbol 67 die gesamtheit der psychischen organisation, die als persönlichkeit verstanden wird, ist identifiziert mit relativ festen veranlagungen für das funktionieren auf eine bestimmte weise und ist auch ein zentral-system für die kontrolle des verhaltens ( nutin, 1968). in bezug auf die besprochenen konzepte verwenden wir im folgenden ein fünf-faktoren-modell. 1992 hat mc crae angenommen, dass das fünf faktoren-modell (das big five modell) auf eine treffsichere weise die persönlichkeitsstruktur widerspiegelt. das big five inventory (bfi) erfasst die fünf persönlichkeitskonstrukte: extroversion, verträglichkeit, gewissenhaftigkeit, neurotizismus und offenheit für erfahrung 1.2 die persönlichkeit in aktivität von behinderten menschen in der heutigen zeit nimmt das bewusstsein von menschen einen wesentlichen einfluss auf unsere existenz. das gesundheitsverhalten und der lebensstil sind determinierende faktoren des gesundheitszustands. die konsequenzen unserer handlungen ist die zunahme oder verringerung des verstärkten risikos von erkrankungen. das interesse an prophylaxe ist gestiegen (juczyński z.,1999). die persönlichkeitsmerkmale spielen eine große rolle bei der körperlichen aktivität. laut walczak und tomczak sind stimulation des erlebens und weiterentwicklung die wichtigsten inneren beweggründe: ein starkes erlebnisgefühl intensiver eindrücke und auch ein gefühl der steigerung der beherrschten fähigkeiten sollen entscheidende faktoren am unternehmen von sportaktivität sein. die studie hat gezeigt, dass ein entscheidender faktor eine innere motivation war. die autoren erwähnen auch psychologische bedürfnisse bzw. kompetenzen als die unabdingbare voraussetzung zum erreichen der befriedigung aus körperlicher aktivität. die oben genannte tatsache hat einfluss auf das erreichen von freudegefühl und lebensqualität. die studienergebnisse haben einen wesentlichen zusammenhang zwischen dem maß der bedürfnisbefriedigung, den motivationsfaktoren und dem allgemeinen lebensqualitätsgefühl (walczak, tomczak, 2011). sport von behinderten menschen wird immer häufiger mit dem sport von gesunden menschen verglichen. behinderte sportler, deren körper nicht perfekt funktionieren, wie die organismen von gesunden sportlern, werden trotz großer anstrengung nie so hohe ergebnisse erreichen wie gesunde sportler (außer solche fälle wie z. b. natalia partyka) (koper, tasiemski, 2013). oft müssen behinderte menschen mit sich selbst kämpfen. in der literatur gibt es noch keine studien über „amp fußball“ spieler in polen. trotz einer erst kurzen tradition des sports in polen, ist unsere mannschaft erfolgreich auf internationaler ebene. man könnte annehmen, die persönlichen eigenschaften haben eine einwirkung darauf. ziel der vorliegenden studie war die einschätzung des maßes von persönlichkeitsmerkmalen im sinne des fünf-faktoren persönlichkeitsinventars bei behinderten sportlern. die überprüfung wurde durch einen vergleich von gesunden mit behinderten sportlern durchgeführt. 68 paweł kalinowski, marta lischka ołpińska vor dem hintergrund unserer überlegungen werden die folgenden fünf hypothesen aufgestellt: 1. im vergleich zu einer repräsentativen bevölkerungsnorm weisen die „amp fußball“ spieler signifikant niedrigere werte im neurotizismus auf. 2. im vergleich zu einer repräsentativen bevölkerungsnorm weisen die „amp fußballer“ höhere werte für extraversion auf. 3. im vergleich zur normstichprobe, weisen die „amp fußballer“ niedrigere werte in der offenheit für die erfahrung aus. 4. die probanden im vergleich zu der normstichprobe zeigen keine signifikanten unterschiede im bereich von der verträglichkeit. 5. im vergleich zu einer bevölkerungsrepräsentativen stichprobe gibt es signifikant erhöhte werte für gewissenhaftigkeit. 2. methodologie der forschung „amp fußball“ als sportdisziplin entwickelt sich sehr schnell. zur zeit wird die sportart in 35 ländern getrieben und die popularität wird mit jedem jahr grösser. auf der ganzen welt finden internationale fußballturniere dieser art statt. diese sportdisziplin wurde von fifa anerkannt. es ist sehr wahrscheinlich, dass die sportart zu den paralympischen spielen zugelassen wird. die sportart ist an menschen mit einseitiger amputation der extremitäten und auch für menschen mit fehlbildungen der extremitäten gerichtet. diese sportdisziplin entstand in den 80er jahren in den usa, als eine gruppe von behinderten skifahrer, mit don benett an der spitze sich „amp soccer“ ausgedacht haben. kurz danach hatte ein professioneller fußball-schiedsrichter sein interesse an der sportart entwickelt, was die weitere schnelle entwicklung dieser sportdisziplin vorantrieb. 2005 wurde die amputierten-fußball-assoziation (world amputee football federation – waff) gegründet, die 2 jahre später in der türkei die erste offizielle weltmeisterschaft mit teilnahme von 12 auswahlmannschaften organisierte. an weiteren weltmeisterschaften (argentinien 2010) haben 18 mannschaften teilgenommen und an der ersten weltmeisterschaft mit teilnahme einer polnischen mannschaft (russland 2012 ) spielten 12 mannschaften. an der letzten fußballweltmeisterschaft (mexiko 2014) hat eine rekordzahl von 22 teams teilgenommen. die polnische „amp fußball“ mannschaft wurde im märz 2012 gegründet und hat bereits 50 spiele ausgetragen, in denen sie 100 tore erzielt hat und in mexiko bei der weltmeisterschaft vierter geworden ist. die gesellschaft „amp fußball“ existiert in polen seit 2012; sie organisiert und fördert „amp fußball“. in der dreijährigen tätigkeit verbreitete sie erfolgreich den einzigartigen sport in polen und ermöglichte menschen, die nach einseitigen amputationen behindert sind, das fußball-spielen. ligaspiele finden in folgenden ländern statt: england, argentinien, brasilien, usa, iran, türkei, russland, salwador. in polen wurde 2015 eine eigene liga „amp fußball“ gegründet. zum ersten polenmeister in „amp fußball“ wurde husaria kraków. http://pl.pons.com/t%c5%82umaczenie/niemiecki-polski/methodologie http://pl.pons.com/t%c5%82umaczenie/niemiecki-polski/der http://pl.pons.com/t%c5%82umaczenie/niemiecki-polski/forschung http://pl.pons.com/t%c5%82umaczenie/niemiecki-polski/paralympische http://pl.pons.com/t%c5%82umaczenie/niemiecki-polski/spiele http://pl.pons.com/t%c5%82umaczenie/niemiecki-polski/mit http://pl.pons.com/t%c5%82umaczenie/niemiecki-polski/jdm http://pl.pons.com/t%c5%82umaczenie/niemiecki-polski/an http://pl.pons.com/t%c5%82umaczenie/niemiecki-polski/der http://pl.pons.com/t%c5%82umaczenie/niemiecki-polski/spitze persönlichkeit der fussballer amp futbol 69 3. methode messinstrument insgesamt wurden 16 behinderte sportler befragt. die befragung wurde im märz 2015 in warschau durchgeführt. das durchschnittliche alter der teilnehmer lag bei 26,7 jahren (sd+-4,9). alle studienteilnehmer haben ein fünf-faktoren-persönlichkeitsinventar (neo-ffi) zum ausfüllen bekommen. die teilnehmer bewerteten, inwieweit die jeweilige aussage auf sie zutrifft oder nicht zutrifft auf einer 5-stufigen skala (1 = sehr gut, 2 = gut, 3 = teils/teils, 4 = wenig, 5 = überhaupt nicht). die umfrage enthält standardfragen, die sich auf namen, geburtsdatum, ausbildung und beruf beziehen. der fragebogen besteht aus 60 fragen, welche die folgenden fünf dimensionen betreffen: extraversion, verträglichkeit, gewissenhaftigkeit, neurotizismus und offenheit für erfahrung. die ergebnisse wurde mithilfe eines maßstabs dargestellt, welche folgend interpretiert wird: 1-4 niedrige noten, 5-6 durchschnittliche noten und 710 hohe noten. der mittelwert dieses maßstabs beträgt 5,5 bei einer standardabweichung von 2,0. die probanden mit kleinem neurotizismus zeigen eine tendenz ruhig, entspannt, emotional stabil, unempfindlich gegen stress zu sein. extrovertierte personen sind gesellig und aktiv und durch optimismus ausgezeichnet. die extrovertierten menschen brauchen mehr anregung und in diesem fall kann die angst zu handlungen anregen (kuczek 2002). die angst ist eine eigenschaft, die die chance am erfolgreichen wettstreit nimmt. (kuczek, 2002). die menschen mit niedrigerer offenheit für erfahrung, sind pragmatisch. sie schätzen traditionelle werte und bevorzugen sozial anerkannte wege. die gewissenhaftigkeit spricht für die menschen, die hoch motiviert und diszipliniert sind; sie haben einen hohen freien willen und ausdauer dabei, ihre ziele zu erreichen. darüber hinaus sind die personen pünktlich und bedächtig 4. statistische auswertung in der analyse wurden mittelwert und standardabweichung sowie standardfehler berechnet. ziel der erhebung war vergleich von mittelwerten der sportlereigenschaften. dafür wurde der einstichproben-t-test gewählt. die effektstärke wurde nach der formel cohen berechnet. die ergebnisse wurden mithilfe statistica 10. bearbeitet. 5. ergebnisse die auswertung erfolgte anhand des fragebogens fünf-faktorenpersönlichkeitsinventar (neo-ffi), welcher fünf persönlichkeitseigenschaften umfasst. die variablen befinden sich in der tabelle 1. zur überprüfung der aufgestellten hypothesen wurde eine statistische analyse durchgeführt. zur anwendung kam ein parametrischer test der t student test für eine einstichprobe. http://pl.pons.com/t%c5%82umaczenie/niemiecki-polski/statistische http://pl.pons.com/t%c5%82umaczenie/niemiecki-polski/auswertung 70 paweł kalinowski, marta lischka ołpińska die ergebnisse wurden in der tabelle und auf der abbildung ausgewertet. in bezug auf die vier variablen (extraversion, gewissenhaftigkeit, neurotizismus und offenheit für erfahrung) kann man feststellen, dass der persönlichkeitsmerkmalstand signifikant unterschiedlich von der normstichprobe ist. für den faktor verträglichkeit konnte man feststellen, dass behinderte sportler sich nicht signifikant von der gesamtpopulation unterscheiden. tabelle 1. vergleich von persönlichkeitsmerkmalszustand der behinderten sportler mit mittelwert von normstichprobe (arithmetisches mittel im maßstab m=5,5) mittelwerttest in bezug auf einen festen referenzwert (amp-fußball persönlichkeit) variable mittel wert stan-dard abwei chung wichtig standard fehler bezugwert t df p d konstante neu 3,62 2,42 16 0,61 5,5 -3,10 15 0,0073 0,94 ext 6,56 1,46 16 0,36 5,5 2,91 15 0,0107 0,53 off 4,31 1,30 16 0,32 5,5 -3,65 15 0,0024 0,60 ver 6,06 1,95 16 0,49 5,5 1,15 15 0,2662 0,28 gew 7,25 1,61 16 0,40 5,5 4,34 15 0,0006 0,87 das persönlichkeitsprofil wurde bezogen zur normstichprobe auf dem maßstab dargestellt, welcher ein 10 punkte-maßstab ist. die behinderten sportler weisen signifikant niedrigere werte im neurotizismus auf (t= -3,10; df=15; p<0,01 ) im vergleich zur normstichprobe. darüber hinaus weist die kontrollgruppe signifikant höhere werte in extroversion (t=2,91; df=15; p<0,01) im vergleich zu normstichprobe auf. im vergleich zur normstichprobe wies die kontrollgruppe der vorliegenden studie signifikant niedrigere werte in offenheit für die erfahrung (t= 3,65; df=15; p<0,01) zur normstichprobe auf. in der verträglichkeit konnte kein signifikanter unterschied zur normstichprobe gefunden werden (t=1,15;df=15; p<0,01). die kontrollgruppe wies höhere werte in gewissenhaftigkeit auf (t=4,34; df=15; p<0,01). 6. disskusion der sport ist ein wichtiger inhalt für menschen mit behinderung. die aufgabe des sports ist es, rehabilitation und leistungsfähigkeit zu halten (kosel i froböse 1999). der sport von menschen mit behinderung sollte integrieren und der sozialisation dienen (scheid 2002). die persönlichkeitseigenschaften der „amp futbol“ repräsentanten wurden mit normierungsprobe von gesamtpopulation verglichen und dargestellt. http://pl.bab.la/slownik/niemiecki-polski/arithmetisches-mittel persönlichkeit der fussballer amp futbol 71 die untersuchungen ließen die schlussfolgerungen ziehen, dass neurotizismusniveau von behinderten sportlern auf signifikant niedrige werte zeigt, was bedeutet, dass die probanden ausgeglichen sind. die ergebnisse sind den untersuchungen ähnlich, die von marks u. anderen (2012) bei den gesunden mitgliedern der nationalmannschaft des bobfahrens (signifikant niedrige werte von neurotizismus) durchgeführt wurden. die von kowal (2011) durchgeführten untersuchungen bei gesellschaftstänzern zeigen, dass je älter der sportler, desto niedriger das niveau des neurotizismus. laut derbis i jędrek (2010), zeigen die untersuchungen, dass gesunde fußballer signifikant höhere werte in offenheit für erfahrung, gewissenhaftigkeit und neurotizismus als tischtennisspieler aufweisen. die studien bei gesunden und behinderten sportler sind identisch. im zusammenhang damit, besteht ein bedürfnis weitere forschungen in „amp fußball“ durchzuführen, da diese disziplin sich sehr schnell entwickelt. die studienwerte bzgl. gewissenhaftigkeit präsentieren sich als mittel in standardten-verteilung (x=6,52). ähnliche werte hat auch die nationalmannschaft der fußballerinnen in polen erreicht (turosz 2002). die analyse ergab, dass die fußballer höhere werte in extraversion als die gesamtpopulation aufweisen. die forschungen stimmen mit studien von marks u. anderen (2012) überein. laut eysneck (1984) interessieren sich menschen mit hohem wert von extraversion für sport. die durchgeführte analyse verifiziert ähnliche ergebnisse von fußballern (amp futbol). das persönlichkeitsprofil hat hierbei keinen einfluss auf das endergebnis, so derbis i jędrek (2010). bestätigt wurde die hypothese, was die unterschiede in persönlichkeitseigenschaften zwischen behinderten sportlern und der gesamtpopulation angeht. lediglich die verträglichkeit ist eine variable, wo die ergebnisse ähnlich der gesamtpopulation sind. die studien von kowal (2011) weisen darauf hin, dass es wert ist, die persönlichkeitsunterschiede zu zeigen und erworbenes wissen zu nutzen zwecks steigerung der effektivität des trainings. die durchgeführte analyse mithilfe des fragebogens zeigt die persönlichkeitsunterschiede von behinderten sportlern und der gesamtpopulation, bestimmt hingegen nicht die einflussstärke von persönlichkeitsdimensionen im sport. man kann annehmen, dass die studie ein ausgangszustand ist für die weitere forschungen bzgl. behinderter fußballer in polen. 7. schlussfolgerung 1. die umfrage mithilfe neo ffi tests lässt feststellen, dass die behinderten sportler signifikant niedrigere werte im neurotizismus im vergleich zu gesamtpopulation aufweisen. 2. bzgl. der behinderten fußballer ergaben sich höhere werte für extraversion im vergleich zu gesamtpopulation. 3. in der dimension offenheit für erfahrungen zeigten sich höhere werte extraversion im vergleich zu normstichprobe. http://pl.pons.com/t%c5%82umaczenie/niemiecki-polski/identisch 72 paweł kalinowski, marta lischka ołpińska 4. die unterschiede der verträglichkeit erbrachte keine signifikanten unterschiede zwischen beiden gruppen. 5. im vergleich zu einer repräsentativen bevölkerungsnorm weisen behinderte sportler bedeutsam höhere werte in der gewissenhaftigkeit auf. literatur 1. basiaga-pasternak j., łysak t.(2005) studia humanistyczne nr 5. awf kraków. 2. catell r. b. 1964. the sixteen personality factors questionnaire. handbook. champaign. 3. derbis jędrek. (2010) poczucie jakości życia a osobowość sportowców dyscyplin indywidualnych i zespołowych. przegląd psychologiczny, tom 53, nr 1, 9-32, s. 25. 4. eysenck, h. j., nias, k. k. b., cox, d. n. (1982). sport and personalisty. advances in behavioural research and therapy, 4, 1, 1-56. 5. jarvis m. (2003) psychologia sportu. gwp gdańsk. 6. juczyński z. (1999) narzędzia pomiaru w psychologii zdrowia. przegląd psychologiczny. tom 42, nr 4, 43 – 56. 7. kosel h., froböse i. (1999) rehabilitationsund behindertensport. pflaum verlag, s. 32. 8. kowalp.,osobowość a style radzenia sobie ze stresem u tancerzy sportowe go tańca towarzyskiego. studia psychologiczne uksw 11(1) 2011s. 55, 63. 9. kuczek p., sport wyczynowy 2002, nr 1-2\445-446, s. 74, 77. 10. marks m., supiński j., bukowska k., osobowość zawodników polskiej kadry narodowej bobsleistów. profil według koncepcji eysencka. rozprawy naukowe. awf wrocław. 11. nutin j. (1968) struktura osobowości. pwn warszawa. 12. pervin l. a. (2002) psychologia osobowości. gwp gdańsk. 13. scheid v. (2002) facetten des sports behinderter menschen. meyer&meyer verlag, s. 210. 14. strelau j. [red] (2000) osobowość jako zespół cech. psychologia t. 2. gwp gdańsk turosz m., storto m., profil i struktura osobowości, agresji i motywacji sportowej reprezentantek polski w piłce nożnej. sport wyczynowy 2002, nr 7-8\451-452, s. 35. 15. walczak m., tomczak m. (2011) poczucie jakości życia jako efekt zaspokojenia potrzeb psychologicznych i zróżnicowania motywacji do aktywności fizycznej. sport i rekreacja a wyzwania współczesnej cywilizacji. zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiego nr 689. ekonomiczne problemy usług nr 78. s.221 – 239. 20 quality in sport 3 (1) 2015, s. 20-27 praca wpłynęła do redakcji 17 iv 2015, praca została przyjęta do druku 4 ix 2015 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2015.014 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/753697 paweł kalinowski, katarzyna judreczka zakład teorii sportu akademia wychowania fizycznego w poznaniu elementy szkolenia w piłce nożnej. różnice w szkoleniu klubu polskiego i niemieckiego training elements in football. differences in the training system between polish club and german club streszczenie we współczesnej piłce nożnej, kontrola i monitorowanie treningu może zwiększyć efektywność nauczania jak również zapewnienie trenerom i sportowcom kompleksowych warunków treningowych. uzyskiwane wyniki przez reprezentację polski w piłce nożnej powodują chęć znalezienia przyczyny takich rezultatów. celem artykułu jest próba pokazania różnic w treningu piłki nożnej pomiędzy polskim i niemieckim klubem. przedmiotem obserwacji i analizy byli gracze reprezentujący kluby polskie i niemieckie. metodą badawczą było użycie bezpośredniej obserwacji i analizy wyników zespołów młodzieżowych. słowa kluczowe: piłka nożna, niemcy, polska, trening, sport abstract in modern football control and monitoring of training can increase the effectiveness of teaching. it’s going to provide coaches and athletes comprehensive training conditions. the results obtained by the athletes representing football in poland tend to looking for reasons causing this state of affairs. the aim was to try to show the differences in training football between polish and german club. the subject of observation and analysis were players representing polish and german club. footballers presented the highest levels of sports as evidenced by participation in the highest league in poland and germany. the research method was used direct observation and an analysis of the results of youth teams. key words: football, german, poland, training wprowadzenie sport ulega istotnym przeobrażeniom, należy do działów szeroko pojętej kultury fizycznej. ustawa o sporcie w następujący sposób definiuje sport: „sportem są wszelkie formy aktywności fizycznej, które przez uczestnictwo doraźne lub zorganizowane wpływają na wypracowanie lub poprawianie kondycji fizycznej i psyelementy szkolenia w piłce nożnej. różnice w szkoleniu klubu polskiego i niemieckiego 21 chicznej, rozwój stosunków społecznych lub osiągnięcie wyników sportowych na wszelkich poziomach.”(dz. u. z 25.06.2010 r. ) natomiast henryk grabowski ujmuje „sport to forma uczestnictwa w kulturze fizycznej ludzi o odpowiednich predyspozycjach somatycznoperfekcjonistycznych, których celem jest zaspokojenie potrzeby samorealizacji na drodze współzawodnictwa w dążeniu do osiągnięcia maksymalnych rezultatów w zakresie sprawności fizycznej i ruchowej”(grabowski,1997). sport ze względu na zakres dzielimy na sport niekwalifikowany i sport kwalifikowany. sport niekwalifikowany inaczej nazywany rekreacyjnym zmierza do utrzymania sprawności fizycznej, aktywności fizycznej, zdrowia psychicznego i dobrego samopoczucia. natomiast celem nadrzędnym w sporcie kwalifikowanym jest osiąganie możliwie jak najlepszych wyników na zawodach różnego szczebla o zasięgu regionalnym, krajowym, światowym czy olimpijskim. niezbędne jest odpowiednie przygotowanie specjalne i ogólne, które zdobywa się przez długotrwały i precyzyjny trening. według henryka sozańskiego „trening sportowy to wieloletni, specjalnie zorganizowany proces pedagogiczny, w ramach którego zawodnik uczy się techniki i taktyki swojej dyscypliny i doskonali je, kształtuje sprawność fizyczną, a także cechy wolicjonalne i osobowość oraz nabywa wiedzę na temat prowadzonej przez siebie działalności sportowej. celem treningu jest optymalizacja funkcji ustroju i rozwinięcie specyficznej adaptacji wysiłkowej, umożliwiającej uzyskiwanie maksymalnych wyników i osiągnięć w uprawianej specjalności ruchowej.”(sozański 1999) perkowski i śledzewski uważali, że wyselekcjonowanie jednostek wybitnie utalentowanych i skoncentrowanie się na tych, którzy posiadają szanse na rzeczywiste sukcesy, jest celem nadrzędnym racjonalnego procesu szkolenia (perkowski,śledzewski,1998). polska piłka nożna w wydaniu klubowym okres prosperity przeżywała pod koniec lat 60 oraz w latach 70 i 80. ostatnie sukcesy odnosiła w latach 90 (ćwierćfinał ligi mistrzów w sezonie 1995/1996). jednak brak awansu do fazy grupowej ligi mistrzów przez ostatnie 19 lat oraz niesatysfakcjonujące występy polskich klubów w lidze europy pokazują sytuację w polskiej piłce i być może będą drogowskazem w kierunku dalszych badań. w latach 50 czołowi zawodnicy na świecie tacy jak garrincha czy alfredo di stefano pokonywali dystans od 2,5 km do 3,5 km podczas meczu, natomiast średnie dystanse pokonywane na mistrzostwach świata 2014 roku w brazylii były w granicach 11,2 km. na tych samych mistrzostwach bramkarze pokonywali średnio dystans 5 km pomimo swojej pozycji na boisku. to pokazuje intensywność zmian, które nastąpiły w piłce nożnej. podczas walki sportowej zawodnicy wykonują pracę o charakterze tlenowo-beztlenowym. należałoby zaznaczyć, że im wyższy poziom sportowy, tym zwiększają się wymagania co do zdolności kondycyjnych zawodników. obecnie w procesie szkolenia sportowego istotne jest nie tylko przygotowanie kondycyjne, techniczne, taktyczne ale również przygotowanie mentalne. we współczesnej piłce nożnej trening podparty jest badaniami naukowymi. wg ważnego „dyscyplina ta wymaga prowadzenia nie tylko racjonalnego, podpartego zdobyczami nauki treningu, ale przede wszystkim stałej kontroli i bieżącej oceny efektywności procesu treningowego wraz z analizą, podsumowaniem wyni22 paweł kalinowski, katarzyna judreczka ków oraz sformułowaniem wniosków i wytycznych. należy również podkreślić, że kontrola i diagnoza w procesie selekcji stanowią odrębne zjawiska, natomiast podczas trwania procesu szkoleniowego są ściśle ze sobą powiązane przyjmując w zależności od rodzaju kontroli różne formy np. kontrolę bieżącą, operacyjną i etapową”(ważny 1981). zawodnicy rywalizując o zwycięstwo podejmują działania indywidualne lub we współdziałaniu z partnerami. kooperacja na boisku i poza nim pełni kluczową rolę w celu osiągnięcia wyznaczonych założeń. można przyjąć, że sprawny gracz to taki, którego działania zmierzają w kierunku dobra całego zespołu. kontrola i monitorowanie treningu piłkarza może zwiększyć efektywność nauczania. według kosendiaka „wykreowanie pewnych wzorców organizacji i skuteczności gry w atakowaniu i bronieniu, pozwala określić zmiany zachodzące na najwyższym światowym poziomie oraz ocenić ich wpływ na dobór metod, form i środków treningowych, których skutecznym sprawdzianem są mecze kontrolne, towarzyskie i mistrzowskie” (kosendiak 2007). celem niniejszej pracy jest próba wykazania różnic w szkoleniu piłkarskim klubu polskiego i niemieckiego oraz próba porównania szkolenia w polsce i w niemczech materiał i metody badań w pracy wykorzystano następujące metody badawcze: wywiad, metoda obserwacji bezpośredniej, analiza wyników drużyn młodzieżowych. w związku z powyższym sformułowano następujące pytania badawcze: 1. czy występują różnice w przeprowadzaniu naboru i selekcji zawodników w polsce i w niemczech? 2. czy drużyna polska i drużyna niemiecka na arenie międzynarodowej ma podobne osiągnięcia? 3. jaki jest stan infrastruktury w klubie polskim i niemieckim? w przygotowaniu niniejszej pracy wzięto głownie pod uwagę literaturę przedmiotu, pogłębioną o czasopisma branżowe oraz wyniki drużyn w rozgrywkach krajowych i międzynarodowych. wykorzystano także polskie i zagraniczne raporty dotyczące stanu piłki nożnej w niemczech i w polsce. środowisko badawcze w celu odpowiedzi na postawione pytania badawcze dokonano analizy wyników drużyn młodzieżowych w rozgrywkach krajowych i międzynarodowych. za pomocą obserwacji bezpośredniej i wywiadu dokonano próby porównania systemów szkolenia piłkarskiego w polsce i w niemczech. elementy szkolenia w piłce nożnej. różnice w szkoleniu klubu polskiego i niemieckiego 23 drużyna polska polski klub piłkarski założony został w 1922 roku, natomiast akademia piłkarska powstała w 2012 roku. jest to jedna z najbardziej profesjonalnych w polsce akademii piłkarskich. młodzieżowa akademia dzieli się na akademię dziecięcą i akademię piłkarską. w akademii piłkarskiej szkolona jest młodzież w wieku 1519 lat, a w akademii dziecięcej, grupach patronackich i równoległych w wieku 7-14 lat. w drużynie polskiej funkcjonuje akademia bramkarzy. w akademii piłkarskiej szkolone są dwie młodzieżowe drużyny piłkarskie, które postrzegane są jako efekt finalny. sztab szkoleniowy składał się z 13 trenerów, 3 fizjoterapeutów i 1 specjalisty analizy meczowej. aż 59 zawodników miało podpisane kontrakty i uczęszczało do sześciu klas sportowych na poziomie gimnazjum i liceum mieszkając w internacie znajdującym się na terenie wronek. w akademii młodzież szkoli pierwszy trener, trener od przygotowania fizycznego, od gry głową, dwaj dodatkowi trenerzy szkolenia, trener bramkarzy, dietetyk, lekarz i trener przygotowania mentalnego. natomiast w akademii dziecięcej na terenie miasta szkoliło się w zeszłym sezonie 245 zawodników grających w 10 zespołach i uczęszczających do 9 szkół patronackich. opiekowało się nimi 40 trenerów i 23 stażystów z awf-u oraz 3 fizjoterapeutów. w drugiej akademii dziecięcej jest trochę inaczej. składa się ona z 7 drużyn (46 piłkarzy uczy się w 6 klasach sportowych). ma ich pod opieką oczywiście lekarz i fizjoterapeuta. w ubiegłym sezonie pod patronatem szkoleniowym akademii było 31 grup (306 zawodników objętych programem szkolenia w 26 drużynach). programowość akademii dzieli na programy szkoleniowe, indywidualne programy edukacyjne i programy tożsamościowe. akademia choć powstała w 2012 roku już teraz nie odbiega od najlepszych europejskich szkółek. mało tego, akademia jest nawet lepsza pod niektórymi względami od tych wielkich klubów. młodzież trenująca ma więcej boisk treningowych do swojej dyspozycji niż juniorzy zagraniczni m.in. bayernu monachium, interu mediolan czy dinama zagrzeb, ale sporo mniej niż np. arsenalu londyn i sporting lizbona, które dysponują 17 płytami dla młodzieży. pod względem ilości trenerów czy zawodników będących w szkółce kolejorz już teraz przewyższa takie firmy jak fc barcelona, arsenal londyn czy bayern monachium. główną założeniem polskiego klubu jest periodyzacja taktyczna oparta na konkretnych i specyficznych potrzebach oraz wymaganiach gry. periodyzacja taktyczna jest to szkolenie oparte na modelu gry. w nim doskonali się cztery momenty w grze, którymi są atakowanie, faza przejściowa (atak, obrona), bronienie i faza przejściowa (obrona, atak). w akademii badanego klubu niezwykle istotne są także fundamenty gry, struktura organizacyjna, organizacja funkcjonalna, profile piłkarzy i klub oraz jego tradycja. podstawowymi fazami gry są atak, przejście z ataku do obrony, przejście z obrony do ataku oraz sama obrona. ważnym elementem do którego przywiązuje się uwagę jest też organizacja gry w ataku, zachowanie po stracie piłki, organizacja gry po odbiorze piłki oraz organizacja gry w obronie. drużyna u24 paweł kalinowski, katarzyna judreczka 19, która była podmiotem badań zdobyła trzecie miejsce na mistrzostwach polski w 2014 roku. drużyna niemiecka niemiecki klub piłkarski powstał w berlinie w 1892 roku . w fussball akademie (akademii piłki nożnej) szkoli się dzieci i młodzież w wieku 9-23 lat. działalność klubu niemieckiego obejmuje jedenaście drużyn młodzieżowych. akademia dysponuje piętnastoma płytami treningowymi. zaadoptowany został ośrodek olimpijski z 1936 roku. w akademii piłkarskiej trenuje około 250 zawodników. kadrę trenerską, opiekę lekarską oraz psychologiczną sprawuje blisko 60 pracowników. celem nadrzędnym akademii jest wyselekcjonowanie, przygotowanie i wprowadzenie młodych zawodników do kadry pierwszego zespołu. zgodnie z wymogami dfb (niemieckiego związku piłki nożnej) w środy raz w tygodniu odbywa się trening „top talent” prowadzony dla najzdolniejszych adeptów akademii. wyselekcjonowani chłopcy pracują ze sztabem szkoleniowym pierwszej drużyny. udział w takich treningach jest ogromną nobilitacją dla każdego zawodnika reprezentującego berliński klub. młodzi zawodnicy wygrali lech cup 2014 pokonując w finale sporting lizbona 2:1 w kategorii u-12. młodzi zawodnicy z berlina w 2013 roku wygrali turniej legia cup organizowany przez legię warszawa. klub ten zwyciężył w rozgrywanym po raz dziesiąty lech cup najlepiej obsadzonym w tej części europy turnieju piłkarskim. turniej przez dwa dni odbywał się w poznańskiej hali arena. adepci szkółek największych klubów kontynentu rywalizowali najpierw w dwóch grupach, następnie lepsi w „lidze mistrzów”, a słabsi w „lidze europejskiej”. na końcu rozgrywali mecze o konkretne miejsca w całym turnieju. w finale drużyna niemiecka zmierzyła się z chelsea londyn. zawodnicy z berlina wygrywając w finale, nie zostali pokonani w całym turnieju. drużyna u -19, która była podmiotem badań występująca w najwyższej klasie rozgrywkowej w 2014 zdobyła trzecie miejsce w swoich rozgrywkach w 2014 roku. organizacja badań badania przeprowadzono w 2014 r. miesiącu kwietniu w berlinie i w maju we wronkach. otrzymano zgodę ze strony klubów na przeprowadzenie badań. w badaniach zastosowano autorską ankietę wywiadu w wersji polskiej w klubie polskim i w wersji niemieckiej w klubie niemieckim. uwzględniając politykę poufności klubów w pracy została przyjęta nomenklatura drużyna niemiecka jako klub z bundesligi ze stolicy niemiec oraz drużyna polska jako klub z ekstraklasy z poznania. podsumowanie i wnioski nabór i selekcja. jedną z priorytetowych funkcji w sporcie jest diagnozowanie utalentowanych jednostek i kierowanie ich rozwojem. talent postrzegany jest jako genetyczne, ponadprzeciętne zdolności w określonej dziedzinie, jaką przehttp://www.sport.pl/pilka/0,123089.html?tag=chelsea+londyn elementy szkolenia w piłce nożnej. różnice w szkoleniu klubu polskiego i niemieckiego 25 jawia człowiek. składowymi talentu jest również ambicja, hart ducha, a także samozaparcie w dążeniu do celu. identyfikacja talentu kojarzona jest ze wstępnym etapem szkolenia. w związku z powyższym nasuwa się pytanie „jak kwalifikować do sportu? sozański i kosmol ujmują to tak: proces kwalifikacji winien przebiegać w obrębie zadań programowych sportu dzieci i młodzieży. jest on obok wszelkich funkcji rozwojowych, zdrowotnych i kreacyjnych zorganizowanym ciągiem diagnozowania talentów, który w systemowym układzie zgodnie z prawami biologicznego rozwoju funkcjonuje w obrębie konkretnego systemu szkolenia.”(sozański 1999) dlatego nabór i selekcja zawodników uważane są za kluczowe w sporcie wyczynowym. uważa się, że im wcześniej zostanie potwierdzona trafność oceny o wyposażeniu psychofizycznym zawodnika, tym lepsza jest jego późniejsze wyszkolenie. (czajkowski 1982). w sporcie pojawia się termin selekcji naturalnej i selekcji racjonalnej. selekcja naukowa zwana również racjonalną poprzez ciągły swój rozwój oraz poszerzanie metod diagnostyki wypiera selekcję naturalną.(naglak 1996). selekcja naturalna związana jest z tzw „teorią piramidy”. głównym założeniem tej teorii jest jak największy nabór do uprawianej dyscypliny. bompa napisał, że selekcja naturalna jest mało efektywna, ponieważ jest nieefektywna czasowo. pojęcia naboru i selekcji często łączone są ze sobą, a tymczasem są to zupełnie różne czynności.„nabór polega na tworzeniu i powiększaniu grup treningowych, a selekcja polega na eliminowaniu ze szkolenia osób nie rokujących szans na sukcesy sportowe”.(naglak 1996) w niemczech pomimo naboru i selekcji odbywającej się we wszystkich klubach i stowarzyszeniach od 2002 roku powstało ponad 380 punktów wsparcia rozmieszczonych na terenie całych niemiec. projekt ten umożliwia prowadzenia szkolenia adeptów piłki nożnej na jednakowym wysokim poziomie na terenie całego kraju. ma on na celu wyrównanie szans dla wszystkich dzieci i młodzieży mieszkających na terenie niemiec. patronat nad tym przedsięwzięciem objął dfb (niemiecki związek piłki nożnej). trenerzy rozliczani są z realizowania ogólno niemieckiego programu. kadra szkoleniowa we wszystkich punktach wsparcia ma wyznaczone wysokie standardy, obowiązują kompetencje i kwalifikacje oraz licencje europejskiej federacji piłki nożnej uefa. raz w tygodniu w głównych ośrodkach takich jakim jest np. drużyna niemiecka z berlina odbywa się trening tzw. „toptalent” dla grupy najzdolniejszej młodzieży z danego okręgu. zajęcia odbywają się na terenie całych niemiec o tej samej godzinie i prowadzone są przez wykwalifikowanych specjalistów. w drużynie niemieckiej zajęcia prowadzi sztab szkoleniowy na co dzień zajmujący się pierwszym zespołem występującym w bundeslidze. ponadto wszyscy zawodnicy uprawiający tą dyscyplinę sportową są pod stałym monitoringiem. obowiązek ten spoczywa na trenerach i obejmuje zarówno rejestrowanie obciążeń treningowych, ale również sprawozdania na temat stanu zdrowia fizycznego, psychicznego i formy sportowej. indywidualizacja być może zwiększa szanse na wyselekcjonowanie i wprowadzenie zawodników do piłki seniorskiej. kluby występujące w centralnych rozgrywkach mają obowiązek ściągania zawodników do swoich akademii i ośrodków piłkarskich, będących w przedziale wiekowym od 13 do 17 lat z klubów znajdujących się w ich okręgu. celem nadrzędnym niemieckiej piłki jest wyselekcjonowanie i wprowadzenie jak największej liczby za26 paweł kalinowski, katarzyna judreczka wodników do piłki seniorskiej na najwyższym szczeblu rozgrywek. uzupełnieniem naboru i selekcji jest wyszukiwanie talentów. szeroko pojmowane wyszukiwanie talentów odbywa się nie tylko na rynku niemieckim, ale również na rynku europejskim. przyjmując nabór i selekcje jako proces wielostopniowy, wyszukiwanie talentów staje się jego dopełnieniem. w 2014 roku w drużynie niemieckiej występowali młodzieżowi reprezentanci polski, którzy zdobyli brązowy medal na mistrzostwach europy u-17 w słowenii dla naszej reprezentacji. zostali zauważeni i sprowadzeni do klubu po mistrzostwach. warunki stworzone dla młodych piłkarzy w ośrodkach treningowych mają wyższe standardy niż w polsce. zawodnicy zakwaterowani są w jednoosobowych pokojach z osobnymi łazienkami. w mikrocyklu treningowym odbywają się szkolne treningi z koszykówki i piłki siatkowej. stosowane są zindywidualizowane obciążenia treningowe oraz zajęcia wyrównawcze. w drużynach półprofesjonalnych stosowane są kontrakty dla zawodników mające na celu zagwarantować im warunki bytowe. wysoka diagnostyka i monitoring gwarantuje dobranie odpowiednich obciążeń treningowych do wieku rozwojowego. zajęcia wyrównawcze, trening funkcjonalny czy trening rehabilitacyjny prowadzone są indywidualnie lub w małych grupach kilkuosobowych. w polsce jak wynikało z wywiadu przeprowadzonego ze sztabem szkoleniowym akademii piłkarskiej infrastruktura oraz sztab szkoleniowy jest na porównywalnym poziomie. chłopcy zakwaterowani są w pokojach trzy osobowych w internacie mieszczącego się w pobliżu ośrodka treningowego. drużyna polska po zmianach wprowadzonych do struktur klubowych istnieje od 2012 roku. aby zauważyć zmiany niezbędny jest czas. badane drużyny zagrały ze sobą dwukrotnie w 2012 roku i 2013 roku. w tych konfrontacjach dwukrotnie zwyciężyła drużyna niemiecka. w odpowiedzi na zadane pytania badawcze sformułowano następujące wnioski: 1. istnieją różnice przy przeprowadzaniu naboru i selekcji w polsce i w niemczech, co przejawia się w bogatszej tradycji wyszukiwania talentów. omówione wcześniej przykłady zcentralizowania szkolenia i ogólnej dostępności na jednakowym poziomie treningów na terenie niemiec w korzystniejszym świetle ukazuje niemiecką piłkę nożną. być może jest to jedna z przyczyn złej sytuacji w polskiej piłce nożnej. 2. jak wynika z analizy na dzień dzisiejszy drużyna niemiecka uzyskuje lepsze wyniki na arenie międzynarodowej niż drużyna polska. powyższy fakt potwierdziły również bezpośrednie pojedynki badanych drużyn. 3. stan infrastruktury jak wynika z obserwacji jest na zbliżonym poziomie w badanych drużynach. obecne miejsce polskiej piłki nożnej w światowych rankingach jest niższe niż w niemczech, ale jest to wina wieloletnich zaniedbań. być może przy wzrastającej świadomości, dalszym rozwoju dyscypliny oraz kształceniu, a przede wszystkim zatrudnianiu specjalistów do pracy z dziećmi i młodzieżą polska będzie miała szanse na dorównanie zagranicznym zespołom. elementy szkolenia w piłce nożnej. różnice w szkoleniu klubu polskiego i niemieckiego 27 literatura 1. czajkowski z., sport wyczynowy na tle innych dziedzin kultury fizycznej, sport wyczynowy, 1982. 2. dziennik ustaw nr 127, poz, 857:zm: dziennik ustaw z 2010 r. nr.151,poz. 1014. 3. grabowski h., teoria fizycznej edukacji, warszawa 1997, s. 21. 4. kosendiak j.: wielostopniowy system naboru i selekcji do wyczynowego uprawiania sportu. za: kurzawski k. (red). wrocław 2007. wydawnictwo bk, zeszyt 4, s. 53-56. 5. naglak z., zespołowa gra sportowa. studia i monografie awf, wrocław 1996. 6. perkowski, śledzewski: metodyczne podstawy treningu sportowego, warszawa 1998.cos. biblioteka trenera, s. 31. 7. sozański h., podstawy teorii treningu sportowego, warszawa 1999. 8. ważny z., współczesny system szkolenia w sporcie wyczynowym, warszawa 1981, s.22. przybyła katarzyna 60 quality in sport 2 (1) 2015, s. 60-67 praca wpłynęła do redakcji 21 ii 2015, praca została przyjęta do druku 16 v 2015 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2015.012 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/753695 paulina socha 1 , katarzyna przybyła jakość prowadzenia zajęć przez nauczycieli akademickich w ocenie studentów akademii wychowania fizycznego oraz uniwersytetu ekonomicznego w katowicach the quality of teaching by lecturers in the evaluation of students of the academy of physical education and university of economics in katowice streszczenie cel. celem pracy było przedstawienie oczekiwań studentów względem swoich wykładowców w procesie dydaktycznym. materiał i metody badanie przeprowadzono metodą kwestionariuszową wśród studentów awf oraz ue w katowicach. oceniano jakość kształcenia przy zastosowaniu 5-stopniowej skali likerta. podstawowe wyniki. najwyżej cenionymi aspektami pracy wykładowców były posiadanie wiedzy praktycznej, umiejętność jej przekazywania oraz kompetencja. wnioski. badanie może przysłużyć się nauczycielom akademickim w celu wyrównania standardów i poziomu nauczania względem wymagań studentów. słowa kluczowe: cechy nauczyciela akademickiego, oczekiwania studenta, pedagogika, akademia wychowania fizycznego, uniwersytet ekonomiczny, katowice abstract the aim of the study was to present the expectations of students towards their teachers in the teaching process . material and methods. the study was conducted using the questionnaire method among students of physical education and the university of economics in katowice. assessed the quality of education by using 5-points likerts scale . basic results. the most highly valued aspects of the work of lecturers were having practical knowledge, skill and competence of its transmission. conclusions. the study may serve scholars to align standards and level of education relative to the requirements of the students. keywords: characteristics of the university teacher, student expectations, pedagogics, academy of physical education, university of economics, katowice wstęp dydaktyka jest fundamentalnym zadaniem każdej szkoły wyższej. źródłem przekazywanej wiedzy studentom jest nauka, a celem końcowym ich nauczania 1 e-mail: paula_socha@interia.eu jakość prowadzenia zajęć przez nauczycieli akademickich w ocenie studentów akademii wychowania fizycznego oraz uniwersytetu ekonomicznego w katowicach 61 powinno być lepsze rozumienie świata i skuteczne wykorzystanie zdobytych umiejętności w praktyce. szkoła wyższa powinna uczyć studenta myślenia, radzenia sobie w życiu codziennym. powinna pobudzać chęć rozwoju i samokształcenia. w procesie nauczania bardzo istotna jest relacja między uczniem a nauczycielem. autorytet wykładowcy budowany jest nie tylko dzięki jego walorom umysłowym i dokonaniom naukowym czy twórczym, lecz także dzięki prawości i stałości charakteru oraz sprawiedliwości w postępowaniu wobec innych. w życiu codziennym od nauczycieli wymaga się wysokich kompetencji w nauczaniu i wychowywaniu. wiedza, umiejętności, postawa etyczna wpływają w istotny sposób na całokształt procesu dydaktycznego. we współczesnym świecie podejmuje się wiele dyskusji dotyczących efektywności szkoły wyższej oraz programów kształcenia studentów. szkoła wyższa powinna być miejscem, w którym dokonuje się wszechstronny rozwój człowieka, dostosowany do potrzeb rynku pracy. w związku z tym przed nauczycielem akademickim stoi niełatwe zadanie, bowiem to właśnie on odgrywa ważną rolę w procesie odpowiedniego kształcenia i przygotowania studentów do dalszej pracy. musi stale dostosowywać się do różnorodnych, niestałych wymagań nauczania, wynikających ze zmiany pokoleniowej, mody oraz innych czynników oraz posiadać szerokie i zróżnicowane kompetencje. w związku z powyższym nasuwają się następujące pytania: jaki powinien być współczesny nauczyciel akademicki?, jakie cechy osobowości nauczycieli są szczególnie preferowane przez studentów?, jak bardzo oczekiwania studentów wobec nauczycieli różnią się od aktualnej rzeczywistości, w której odbywa się proces kształcenia? celem pracy było przedstawienie oczekiwań studentów względem swoich wykładowców w procesie dydaktycznym. zaprezentowano cechy i zadania „idealnego nauczyciela akademickiego” oraz stopień ich posiadania i spełnienia w rzeczywistości. podczas badań postawiono następujące pytania: 1. czy praca nauczycieli akademickich awf i ue w katowicach spełnia oczekiwania studentów? 2. na które cechy nauczyciele akademiccy powinni zwrócić szczególną uwagę chcąc w większym stopniu spełnić oczekiwania swoich studentów? 3. które oczekiwania względem cech są najlepiej spełniane przez wykładowców akademickich? 4. wykładowców której uczelni studenci ocenili lepiej? materiał i metoda badań 1. metoda badawcza w celu zbadania jakości prowadzenia zajęć przez wykładowców zastosowano sondaż diagnostyczny. badanie przeprowadzono metodą kwestionariuszową 62 paulina socha, katarzyna przybyła wśród studentów akademii wychowania fizycznego oraz uniwersytetu ekonomicznego w katowicach. jako narzędzie zastosowano kwestionariusz ankiety stworzony przez autorki pracy. w jego pierwszej części znajdowała się metryka korelacyjna. pytano o płeć, wiek, miasto zamieszkania, rok oraz kierunek studiów. następna część kwestionariusza podzielona została na dwa pytania. przy ocenie jakości kształcenia oraz preferowanych cech nauczyciela akademickiego zastosowano 5-stopniową skalę likerta. w pierwszym pytaniu oceniano 25 cech w skali od 1 do 5, gdzie „1” oznaczało cechę „mało ważną”, a „5” – „bardzo ważną”. druga część ankiety dotyczyła stopienia, w jakim wykładowcy podanej uczelni spełniali określoną cechę. oceniano 25 cech w skali od 1 do 5, gdzie „1” oznaczało cechę spełnioną „w małym stopniu”, natomiast „5” – „w stopniu najwyższym”. studenci mieli odnieść się w swoich odpowiedziach do najgorszego i najlepszego, w ich opinii, wykładowcy. porównując obie oceny danej cechy, można było przedstawić obraz wymagań studenta i jego wypełnienie przez nauczycieli akademickich awf oraz ue w katowicach. dane porównano. 2. przebieg badań i charakterystyka badanych badanie przeprowadzone zostało w listopadzie 2014 roku na terenie dwóch katowickich uczelni wyższych. wszyscy ankietowani byli uczniami pierwszego roku drugiego stopnia. przebadanych zostało pięćdziesięciu studentów kierunku wychowanie fizyczne akademii wychowania fizycznego oraz pięćdziesięciu kierunku logistyka uniwersytetu ekonomicznego. dobór próby był celowy, a udział studentów dobrowolny i anonimowy. studenci ci stanowili 25% całości wszystkich uczniów z danego roku i kierunku. w badaniu na terenie awf w katowicach wzięło udział 23 mężczyzn (46%) i 27 kobiet (54%), gdzie dominowały osoby w przedziale wiekowym od 20 do 23 roku życia – 38 (76%), najczęściej spoza katowic: dojeżdżające na uczelnię z miast sąsiadujących (siemianowice śląskie, chorzów, ruda śląska, czeladź, sosnowiec, mysłowice, lędziny, tychy i mikołów) – 19 osób (38%) lub z miejscowości dalej oddalonych – 18 (36%). tabela 1. struktura społeczno-demograficzna ankietowanych awf katowice (50) ue katowice (50) płeć: kobieta 27 31 mężczyzna 23 19 wiek: 20-23 38 36 23-25 10 11 25-35 2 3 miasto zamieszkania: katowice 13 10 jakość prowadzenia zajęć przez nauczycieli akademickich w ocenie studentów akademii wychowania fizycznego oraz uniwersytetu ekonomicznego w katowicach 63 miasta sąsiadujące 19 17 dalej 18 23 źródło: opracowanie własne wśród studentów uniwersytetu ekonomicznego w katowicach pytano 19 mężczyzn (38%) i 31 kobiet (62%), głównie w przedziale wiekowym 20-23 lat 36 osób (72%) oraz najczęściej spoza katowic: dalsze miejscowości – 23 osoby (46%) i miasta sąsiadujące – 17 (34%). strukturę społeczno-demograficzną przedstawia tabela 1. wyniki w tabeli 2 zaprezentowano wyniki badania po przeliczeniu na średnie wartości. zaprezentowano również różnice między zmiennymi, które pozwalają określić czy dana cecha jest spełniana przez wykładowców względem oczekiwania studentów. tabela 2. uśrednione wyniki badania cecha: akademia wychowania fizycznego uniwersytet ekonomiczny oczekiwania stopień spełnienia różnica oczekiwania stopień spełnienia różnica posiadający wiedzę praktyczną 4,84 3,94 -0,9 4,82 3,52 -1,3 posiadający wiedze teoretyczną 4,44 4,22 -0,22 4,02 4,16 +0,14 punktualny 3,72 3,22 -0,50 3,60 3,68 +0,08 kreatywny 4,42 3,10 -1,32 4,06 3,00 -1,06 sprawiedliwy 4,60 3,22 -1,38 4,40 3,34 -1,06 otwarty 4,32 3,52 -0,80 4,24 3,26 -0,98 kompetentny 4,84 3,86 -0,98 4,58 3,66 -0,92 życzliwy 4,02 3,38 -0,64 4,08 3,30 -0,78 tolerancyjny 4,04 3,62 -0,42 3,92 3,42 -0,5 opanowany 3,96 3,74 -0,22 4,06 3,70 -0,36 konsekwentny 4,20 3,48 -0,72 3,84 3,60 -0,24 motywujący 4,22 2,94 -1,28 4,22 2,96 -1,26 wymagający 3,56 3,70 +0,14 3,22 3,88 +0,66 zaangażowany 4,36 3,38 -0,98 4,20 3,40 -0,80 wyrozumiały 4,26 3,28 -0,98 4,18 3,34 -0,84 wiarygodny 4,42 3,56 -0,86 4,16 3,44 -0,72 cierpliwy 4,16 3,40 -0,76 4,10 3,58 -0,52 empatyczny 4,06 3,24 -0,82 3,72 3,20 -0,52 komunikatywny 4,50 3,76 -0,74 4,54 3,56 -0,98 posiadający wrażliwość moralną 3,52 3,28 -0,24 3,40 3,24 -0,16 szanujący godność studentów 4,54 3,30 -1,24 4,26 3,50 -0,76 posiadający poczucie humoru 4,10 3,38 -0,72 3,82 3,04 -0,78 skromny 3,26 3,40 +0,14 2,92 3,14 +0,22 64 paulina socha, katarzyna przybyła kulturalny 4,10 3,88 -0,22 3,92 3,76 -0,16 potrafiący przekazać wiedzę 4,88 3,50 -1,38 4,74 3,30 -1,44 źródło: opracowanie własne największe wartości oczekiwań studentów obu uczelni wykazują takie cechy jak: posiadanie wiedzy praktycznej, kompetencja i umiejętność przekazywania wiedzy. wskazują najważniejsze, w ich opinii, cechy wykładowców (zaznaczono na niebiesko). cechy, które najbardziej obrazują podejście nauczycieli akademickich podczas pracy na uczelni to: posiadanie wiedzy praktycznej, posiadanie wiedzy teoretycznej i kultura osobista (dla awf) oraz posiadanie wiedzy teoretycznej, wymagania i kultura osobista (dla ue). najmniejszy „stopień spełnienia” dla obu uczelni reprezentują cechy: kreatywność i motywowanie. największe ujemne rozbieżności między oczekiwaniami, a ich spełnieniem wykazują takie cechy jak: kreatywność, sprawiedliwość, umiejętność przekazywania wiedzy oraz motywowanie (kolor czerwony). cechy, w których wykładowcy przekraczają w swojej pracy oczekiwania studentów to: (dla ue) posiadanie wiedzy teoretycznej, punktualność, wymagania i skromność; dla awf: wymagania i skromność (zaznaczono w tab.2 na zielono). dyskusja zawód nauczyciela akademickiego nie należy do prostych. w dobie wielu przemian społecznych, ekonomicznych i kulturowych zmieniają się wyobrażenia i oczekiwania wobec jakości kształcenia przede wszystkim na tym etapie edukacji, jakim jest szkoła wyższa. nauczyciel staje przed ogromnym wyzwaniem w perspektywie nieustannie zmieniających się wymagań. nauczyciele akademiccy xxi wieku powinni być dla studentów autorytetami, będącymi ciągle na bieżąco z informacjami dotyczącymi dziedziny, jaką się zajmują. obecnie priorytetowym zadaniem nauczyciela jest wykształcenie u młodego człowieka postawy i nawyku do uczenia się przez całe życie (sierecka, pindor 2012). cz. banach (1999) wskazuje, iż nauczyciel ma wspierać młodzież w procesie ,,poznawania świata” oraz „poznawania siebie i kierowania sobą”. według d. sipińskiej (1996) nauczyciel akademicki, ma być refleksyjnym praktykiem, tzw. „autonomicznym poszukiwaczem, który znajduje sens i radość w tym, co robi”. ponadto nauczyciel akademicki stale musi doskonalić kompetencje zawodowe oraz dbać o jakość wiedzy, jaką przekazuje. kluczowe staje się tu stałe poszukiwanie nowych metod nauczania, udoskonalanie programów kształcenia, skuteczne docieranie do studentów, rozbudzanie ich wyobraźni i zainteresowań oraz czynienie pracy studenta interesującą i atrakcyjną. w związku z tym kompetencje nauczycielskie muszą być na tym tle szerokie i zróżnicowane, aby umożliwiały mu radzenie sobie w obecnym świecie (sierecka, pindor 2012). s. rębisz i g. polański (2013) wyodrębnili trzy podstawowe grupy cech, którymi powinien charakteryzować się „idealny wykładowca”. pierwsza dotyczyła preferencji w kontekście relacji ze studentami. pod kątem istotności wymieniono trzy najważniejsze: (1) przestrzeganie praw studenta, (2) szanowanie cudzych poglądów i (3) życzliwość. druga grupa prezentowała istotne cechy w kontekście jakość prowadzenia zajęć przez nauczycieli akademickich w ocenie studentów akademii wychowania fizycznego oraz uniwersytetu ekonomicznego w katowicach 65 pracy naukowo-dydaktycznej: (1) posiadanie wiedzy praktycznej, (2) komunikatywność i (3) obiektywność. natomiast trzecia grupa prezentowała preferowane cechy osobowości wykładowcy. najważniejsze z nich to: (1) uczciwość, (2) kultura osobista oraz (3) umiejętność przyznania się do błędów. rozpatrując wyniki przeprowadzonego badania stwierdzono, iż studenci akademii wychowania fizycznego w katowicach za najważniejsze z cech „idealnego wykładowcy” uważają: (1) umiejętność przekazywania wiedzy, (2a) posiadanie wiedzy praktycznej i (2b) kompetencję, natomiast studenci uniwersytetu ekonomicznego, jako najważniejsze, podali: (1) posiadanie wiedzy praktycznej, (2) umiejętność przekazywania wiedzy i (3) kompetencja. najbardziej pożądane cechy wykładowcy przez studentów wychowania fizycznego oraz logistyki dotyczą sfery naukowo-dydaktycznej. następna w kolejności pod kątem ważności jest grupa cech osobowościowych oraz w kontekście relacji ze studentami. z badania wynika, że studenci mniejszą wagę przywiązują do relacji z wykładowcami. istotniejszy dla nich jest sposób i jakość otrzymywanej wiedzy. wnioski 1. czy praca nauczycieli akademickich awf i ue w katowicach spełnia oczekiwania studentów? oczekiwania studentów w większości wymienionych cech nie zostały spełnione przez nauczycieli akademickich zarówno akademii wychowania fizycznego, jak i uniwersytetu ekonomicznego. jedynymi kryteriami, które zostały pozytywniej ocenione od oczekiwań są: skromność (awf i ue), wymaganie (awf i ue), punktualność (ue) i posiadanie wiedzy teoretycznej (ue). 2. na które cechy nauczyciele akademiccy powinni zwrócić szczególną uwagę chcąc w większym stopniu spełnić oczekiwania swoich studentów? wykładowcy powinni szczególną uwagę zwrócić na oczekiwania względem cech, które są najmniej przez nich spełniane. najgorzej prezentuje się cecha: umiejętność przekazywania wiedzy (awf i ue), sprawiedliwość i kreatywność (awf i ue) oraz motywowanie (ue). stwierdzono również, że posiadanie wiedzy praktycznej i umiejętność jej przekazywania oraz kompetencja są najważniejszymi cechami zdaniem studentów. wykładowcy chcąc poprawić swój wizerunek, powinni również je rozpatrzeć. 3. które oczekiwania względem cech są najlepiej spełniane przez wykładowców akademickich? zdaniem studentów awf cechy, które są najsilniej prezentowane przez wykładowców to: kultura oraz posiadanie wiedzy zarówno teoretycznej, jak i praktycznej. w przypadku ankietowanych uczniów ue są to: kultura, wymagania i wiedza teoretyczna. 66 paulina socha, katarzyna przybyła 4. wykładowców której uczelni studenci ocenili lepiej? porównując średnie różnic oczekiwań do ich spełnienia uniwersytet ekonomiczny został lepiej oceniony (-0,6) w porównaniu do akademii wychowania fizycznego (-0,72). wykres 1. różnice między wagą oczekiwanych cech do ich spełnienia. źródło: opracowanie własne r ó żn ic e w o cz ek iw an iu w zg lę d em c ec h d o ic h s p eł n ie n ia -1 ,6 -1 ,4 -1 ,2-1 -0 ,8 -0 ,6 -0 ,4 -0 ,200, 2 0, 4 p o si ad aj ąc y w ie d zę p ra kt yc zn ą p o si ad aj ąc y w ie d ze te o re ty cz n ą p u n kt u al n y k re at yw n y s p ra w ie d liw y o tw ar ty k o m p et en tn y ży cz liw y t o le ra n cy jn y o p an o w an y k o n se kw en tn y m o ty w u ją cy r ó żn ic a a w f r ó żn ic a u e r ó żn ic e w o c ze k iw a n iu w zg lę d e m c e c h d o i c h s p e łn ie n ia -2 -1 ,5-1 -0 ,50 0 ,51 w y m a g a ją c y z a a n g a ż o w a n y w y ro z u m ia ły w ia ry g o d n y c ie rp liw y e m p a ty c z n y k o m u n ik a ty w n y p o s ia d a ją c y w ra ż liw o ś ć m o ra ln ą s z a n u ją c y g o d n o ś ć s tu d e n tó w p o s ia d a ją c y p o c z u c ie h u m o ru s k ro m n y k u lt u ra ln y p o tr a fi ą c y p rz e k a z a ć w ie d z ę r ó ż n ic a a w f r ó ż n ic a u e jakość prowadzenia zajęć przez nauczycieli akademickich w ocenie studentów akademii wychowania fizycznego oraz uniwersytetu ekonomicznego w katowicach 67 literatura 1. banach c., polska szkoła i system edukacji przemiany i perspektywy, wydawnictwo umk, toruń 1999; 2. bogusz j., autorytet nauczyciela akademickiego a wyniki kształcenia i wychowania. pedagogika szkoły wyższej, 1996, 4; 3. całek k. i in., poradnik dydaktyka szkoły wyższej, wydawnictwo akademii ekonomicznej w katowicach, katowice 2007; 4. karpińska a., wróblewska w., dylematy dydaktyki szkoły wyższej w dialogu i perspektywie, wydawnictwo uniwersyteckie trans humana, białystok 2008; 5. kruszewski k., sztuka nauczania. t. 1 czynności nauczyciela, wydawnictwo naukowe pwn, warszawa 2005; 6. rębisz s., polański g., preferowane cechy nauczyciela akademickiego kierunku pedagogika w opinii studentów. krótki komunikat ze zwiadu badawczego na uniwersytecie rzeszowskim, edukácia človeka – problémy a výzvy pre 21. stornie, pod red. mareka lukáča, prešovská univerzita v prešove, prešov, ss. 324 – 331. 7. rozmus a. (red.), dydaktyka szkoły wyższej. wybrane problemy, oficyna wydawnicza politechniki warszawskiej, warszawa 2010; 8. rubacha k., metodologia badań nad edukacją, oficyna wydawnicza łośgraf, warszawa 2008; 9. sajdak a., paradygmaty kształcenia studentów i wspierania rozwoju nauczycieli akademickich. teoretyczne podstawy dydaktyki akademickiej, wydawnictwo impuls, kraków 2013; 10. sierecka a, pindor k., kompetencje i kwalifikacje zawodowe nauczycieli akademickich, zeszyty naukowe wsowl, nr 3 (165) 2012, wrocław 2012; 11. sipińska d., refleksyjny nauczyciel, [w:] edukacja i dialog nr 1/1996, warszawa 1996; 12. szerląg a. (red.), problemy edukacji w szkole wyższej, wydawnictwo impuls, kraków 2006. 38 quality in sport 3 (1) 2015, s. 38-49 praca wpłynęła do redakcji 14 ii 2015, praca została przyjęta do druku 16 vii 2015 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2015.016 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/753699 anna mędrak, michał rżany, barbara otremba, elwira brodowska, magdalena szynal, magdalena alcer, anna górecka, tomasz stefaniak, krzysztof suszyński, dariusz górka zakład medycyny sportowej i fizjologii wysiłku fizycznego, katedra fizjoterapii, wydział nauk o zdrowiu, śląski uniwersytet medyczny w katowicach akademickie związki sportowe jako droga do rozwoju aktywności sportowej wśród studentów śląskich uczelni university sports association as the way to sport activity development among silesian students streszczenie wstęp. regularna aktywność fizyczna i prawidłowe odżywianie to dwa fundamentalne filary filozofii zdrowego stylu życia. rozwój aktywności fizycznej wśród studentów uwarunkowany jest wieloma złożonymi czynnikami, wśród których wyróżniamy: profil studiów, dostęp do infrastruktury sportowej oraz możliwość brania udziału w zajęciach sportowych organizowanych przez kluby czy akademickie związki sportowe. cel pracy. celem pracy była analiza czynników mających wpływ na samoocenę aktywności fizycznej studentów. postawiono następujące pytania badawcze: 1. czy wybór uczelni ma związek z dostępem do zajęć organizowanych przez akademickie związki sportowe? 2. czy branie udziału w zajęciach organizowanych przez azs ułatwia rozwój sportowy? 3. czy istnieje zależność pomiędzy lokalizacją miejsc, w których organizowane są zajęcia sportowe, godzinami odbywania się zajęć sportowych, rodzajem i formą zajęć sportowych a korzystaniem z oferty azs? materiały i metody. w badaniach wzięło udział 395 studentów, w tym 257 kobiet w wieku od 18 do 27 lat (x=20,7; sd=1,4) i 108 mężczyzn w wieku od 18 do 26 lat (x=21; sd=1,45). wśród badanych znaleźli się studenci z pięciu śląskich uczelni wyższych. metodą zastosowaną w trakcie badania była anonimowa ankieta składająca się z 37 zamkniętych pytań, które dotyczyły następujących kwestii: formy podejmowanej aktywności fizycznej, akademickich związków sportowych oraz wpływu obranego kierunku studiów na rozwój aktywności fizycznej. w 21 pytaniach w ankiecie posłużono się skalą likerta. opracowanie statystyczne obejmowało wykonanie statystyk opisowych, natomiast poziom różnic określono za pomocą analizy wariancji anova. wyniki. analiza statystyczna wykazała istotną zależność pomiędzy rodzajem uczelni a lokalizacją miejsc w których odbywają się zajęcia organizowane przez azs (p=0,04). rodzaj uczelni natomiast nie wpływa na czynniki takie jak: godziny w których odbywają się zajęcia sportowe (p=0,07) oraz rodzaj zajęć sportowych znajdujących się w ofercie (p=0,39). istnieje istotna zależność miedzy rodzajem uczelni a rezygnacją z uprawiania sportu (p=0,0002). najczęściej muszą z niego rezygnować studenci śląskiego uniwersytetu medycznego, a akademickie związki sportowe jako droga do rozwoju aktywności sportowej wśród studentów śląskich uczelni 39 najrzadziej uniwersytetu śląskiego. istnieje również zależność między podejściem do uprawiania sportu a rodzajem uczelni (p=0,01). najbardziej ułatwia karierę sportową uniwersytet ekonomiczny w katowicach. wnioski: 1. podejmowanie aktywności fizycznej przez studentów jest zależne od lokalizacji uczelni oraz miejsc, w których odbywają się zajęcia. 2. czynniki takie jak godziny odbywania się zajęć, oraz rodzaj zajęć nie są zależne od rodzaju uczelni. 3. rodzaj uczelni ma wpływ na rezygnację z uprawnia sportu. słowa kluczowe: aktywność fizyczna, akademickie związki sportowe abstract introduction. there are two fundaments of healthy lifestyle philosophy: regular physical activity and proper diet. the development of physical activity among students is determined by many complex factors. we can distinguish certain aspects such as university profile, access to the sport facilities and the opportunity to participate in sport activities which are organized by sport clubs or university sports association. the aim of the study. the aim of the study was to analyze the factors that affect self-assessment of students physical activity. the following questions have been asked: 1.is the choice of the university related to the access to sport activities which are organized by university sport association? 2.does the participating in activities, which are organized by university sport association, help in physical development? 3.is there any relation between the location, time, type, the way of sport activities which are offered by university sport association and participating in them? material and methods. 395 students took part in research: 257 women (18-27 years old) (x=20,7 ; sd=1,4) and 108 men (18-26 years old) (x=21; sd=1,45). all the students are from five silesian universities. method used for the research was the anonymous questionnaire consisting of 37 questions which concerned: the way of the physical activity taken by students, the issue of university sport association and the influence of the university profile on physical activity development. the likert scale was used in 21 questions. statistical description included descriptive statistics. degree of difference was defined by anova analysis. results. descriptive analysis showed significant dependence between the type of the university and the location of sport facilities (p=0,04). the type of the university has no influence on the factors like: time (p=0,07) and type of sport activities offered by university sport association (p=0,39). there is also an important connection between the type of the university and resignation from doing sport (p=0,0002). mostly – medical university of silesia students, least frequently – university of silesia students. there is dependence between approach to doing sport among students and the type of universi40 anna mędrak, michał rżany, barbara otremba, elwira brodowska, magdalena szynal, magdalena alcer, anna górecka, tomasz stefaniak, krzysztof suszyński, dariusz górka ty (p=0,01). the university which helps the most in sport career is university of economics in katowice. conclusions: 1.taking the physical activity by student depends on location of the university and sport facilities. 2.the factors such as time and type of sport activities are not related to the type of the university. 3.the type of the university influence the resignation from doing sport by students. key words: physical activity, university sports association wstęp regularna aktywność fizyczna i prawidłowe odżywianie to dwa fundamentalne filary filozofii zdrowego trybu życia [marchewka a; 1996]. rozwój aktywności fizycznej wśród studentów uwarunkowany jest wieloma złożonymi czynnikami, takimi jak profil studiów, dostęp do infrastruktury sportowej, możliwością brania udziału w zajęciach sportowych z klubów czy akademickich związków sportowych oraz wyrabianiem nawyku stałej dbałości o utrzymanie poziomu sprawności i tym samym zdrowia[pańczyk w.;1996, ministerstwo sport;2008]. w dobie siedzącego i mało aktywnego trybu życia, również wśród studentów, obydwa wyżej wymienione czynniki wpływające na prawidłowe funkcjonowanie zostają zbagatelizowane, mimo że są gwarantem lepszego stanu zdrowia i samopoczucia. jest to spowodowane małą ilością wolnego czasu, jakim dysponują młodzi ludzie. pęd za karierą zawodową, jeśli ta nie jest związana bezpośrednio ze sportem, zajmuje pierwsze miejsce w hierarchii życiowej wielu studentów i w wielu przypadkach uniemożliwia regularne uprawianie jakichkolwiek dyscyplin sportowych[rasińska r.;2010]. zdrowe posiłki zastępuje się dostępnymi w wielu miejscach fastfoodami, natomiast substytutem ruchu stają się tak prozaiczne czynności dnia codziennego jak wchodzenie po schodach czy sprzątanie mieszkania lub zakupy[pańczyk w;1996, łaszek m. i wsp;2011, kochanowicz b.;2007, walentukiewicz a. i wsp;2013, kochanowicz b. i wsp;2013, kozłowska d. i wsp;2012]. cześć polskich uczelni wyższych oferuje bogatą gamę dostępnych zajęć sportowych, jednak nie każda uczelnia ułatwia korzystanie z nich. mimo to akademickie związki sportowe rozwijają się z roku na rok co raz prężniej, a drużyny akademickich związków sportowych uczestniczą w rozgrywkach na terenie całej polski, niejednokrotnie reprezentując kraj poza jego granicami[ministerstwo sportu;2007, raport ue;2008]. cel pracy celem pracy była analiza czynników mających wpływ na samoocenę aktywności fizycznej studentów. postawiono następujące pytania badawcze: akademickie związki sportowe jako droga do rozwoju aktywności sportowej wśród studentów śląskich uczelni 41 1. czy wybór uczelni ma związek z dostępem do zajęć organizowanych przez akademickie związki sportowe? 2. czy branie udziału w zajęciach organizowanych przez azs ułatwia rozwój sportowy? 3. czy istnieje zależność pomiędzy lokalizacją miejsc, w których organizowane są zajęcia sportowe, godzinami odbywania się zajęć sportowych, rodzajem i formą zajęć sportowych a korzystaniem z oferty azs? materiał i metody badania przeprowadzono w dniach 02.12.2014-04.12.2014. grupą badanych byli studenci pięciu śląskich uczelni wyższych (śląski uniwersytet medyczny, uniwersytet śląski, politechnika śląska, uniwersytet ekonomiczny, akademia wychowania fizycznego) uczący się na różnych kierunkach w obrębie tych uczelni. w badaniach wzięło udział 395 osób, w tym 257 kobiet w wieku od 18 do 27 lat (x=20,7; sd=1,4) i 108 mężczyzn w wieku od 18 do 26 lat (x=21; sd=1,45). badani zostali poinformowani o celu przeprowadzonych badań. metodą zastosowaną w trakcie badania była anonimowa ankieta składająca się z 37 zamkniętych pytań. pytania te dotyczyły takich kwestii jak: formy podejmowanej przez studentów aktywności fizycznej, akademickich związków sportowych oraz wpływu obranego kierunku studiów na rozwój aktywności fizycznej. w 21 pytaniach w ankiecie posłużono się skalą likerta. odpowiedzi w tych pytaniach przestawiały się następująco: 1zdecydowanie tak, 2-raczej tak, 3-nie mam zdania, 4-raczej nie, 5-zdecydowanie nie. opracowanie statystyczne obejmowało wykonanie statystyk opisowych, natomiast poziom różnic określono za pomocą analizy wariancji anova. wykonano statystykę opisową. badane zmienne opisywano liczbowo za pomocą: wartości średniej, maksimum, minimum, odchylenia standardowego, błędu standardowego oraz przedstawiono je w postaci tabelarycznej i/lub graficznej. wyniki pierwszym etapem analizy statystycznej było wykonanie statystyk opisowych dotyczących wieku, wagi oraz wzrostu badanych osób. wykonano podział ze względu na płeć. w tabeli 1 zostały przedstawione szczegółowe wyniki dla kobiet natomiast w tabeli 2 uwzględniono mężczyzn. tabela 1. statystyki opisowe wieku, wagi oraz wzrostu badanych kobiet (n=287) x min max sd wiek 20,79 18,00 27,00 1,40 waga 59,35 40,00 164,00 11,01 wzrost 166,43 150,00 185,00 5,91 tabela 2. statystyki opisowe wieku, wagi oraz wzrostu badanych mężczyzn (n=108) x min max sd wiek 21,00 18,00 26,00 1,45 42 anna mędrak, michał rżany, barbara otremba, elwira brodowska, magdalena szynal, magdalena alcer, anna górecka, tomasz stefaniak, krzysztof suszyński, dariusz górka waga 76,45 51,00 106,00 10,68 wzrost 180,50 160,00 195,00 6,53 drugim etapem analizy wyników była analiza różnic pomiędzy rodzajem uczelni a lokalizacją miejsca w których można korzystać z zajęć w ramach azs oraz ocena faktu czy godziny zajęć w ramach azs kolidują z godzinami zajęć na uczelni. w tym celu została wykonana analiza wariancji anova której szczegółowe wyniki zostały przedstawione w tabeli 3. tabela 3. różnice pomiędzy rodzajem uczelni a lokalizacją miejsc zajęć prowadzonych przez azs oraz godzinami zajęć f p czy lokalizacja miejsc, w których można korzystać z zajęć sportowych azs jest dla ciebie odpowiednia? 2,44* 0,04* czy zajęcia w ramach azs kolidują z godzinami zajęć na uczelni? 2,18 0,07 *różnice istotnie statystyczne analiza wariancji anova wykazała różnicę istotnie statystyczną pomiędzy rodzajem uczelni a lokalizacją miejsca w których są organizowane zajęcia. brak natomiast jest zależności jeśli chodzi o godziny zajęć w zróżnicowaniu na uczelnie. kolejnym etapem analizy statystycznej była ocena różnic pomiędzy rodzajem uczelni a rezygnacją z aktywności fizycznej spowodowanej rozpoczęciem studiów. szczegółowe wyniki analizy wariancji przedstawia tabela 4. tabela 4. różnice pomiędzy rodzajem uczelni a rezygnacją ze sportu z powodu uczelni f p czy po rozpoczęciu studiów musiałeś/aś zrezygnować z uprawiania sportu? 5,42* 0,0002* *różnice istotnie statystyczne istnieje różnica istotnie statystyczna pomiędzy rezygnacją ze sportu spowodowaną studiami a rodzajem uczelni. szczegółowe wyniki zostały przestawione na rycinie 1. wartości średnie przedstawione na rycinie wskazują na to, iż studenci śląskiego uniwersytetu medycznego najczęściej po rozpoczęciu studiów muszą zrezygnować ze sportu. studenci uniwersytetu śląskiego, po rozpoczęciu nauki na uczelni, najczęściej kontynuują swoją aktywność sportową. tabela 5. różnice pomiędzy podejściem do uprawiania sportu a rodzajem uczelni f p jak uczelnia podchodzi do twojej kariery sportowej? 3,04* 0,017168* *różnice istotnie statystyczne akademickie związki sportowe jako droga do rozwoju aktywności sportowej wśród studentów śląskich uczelni 43 legenda: 1uniwersytet ekonomiczny 2śląski uniwersytet medyczny 3akademia wychowania fizycznego 4uniwersytet śląski 5-politechnika śląska rycina 1. wartości średnie dotyczące różnic pomiędzy rodzajem uczelni a rezygnacją ze sportu z powodu uczelni istnieje różnica istotnie statystyczna pomiędzy podejściem uczelni do rozwoju kariery sportowej. szczegółowe wyniki zostały przestawione na rycinie 2. 44 anna mędrak, michał rżany, barbara otremba, elwira brodowska, magdalena szynal, magdalena alcer, anna górecka, tomasz stefaniak, krzysztof suszyński, dariusz górka legenda: 1uniwersytet ekonomiczny 2śląski uniwersytet medyczny 3akademia wychowania fizycznego 4uniwersytet śląski 5-politechnika śląska rycina 2. wykres ramka-wąsy. podejście uczelni do kariery sportowej na podstawie wykresu ramka-wąsy przedstawionego powyżej wyraźnie widać, że przebadane wyższe uczelnie w katowicach nie mają znaczącego wpływu na rozwój kariery sportowej. tabela 6. różnice pomiędzy uczelnią a podejściem do wyników w sporcie f p czy uważasz, że gdyby nie studia, osiągałbyś lepsze wyniki w sporcie? 8,81* 0,000001* *różnice istotnie statystyczne istnieje różnica istotnie statystyczna pomiędzy podjęciem nauki na uczelni wyższej a rozwojem i kontynuacją kariery sportowej i osiąganiu lepszych rezultatów. akademickie związki sportowe jako droga do rozwoju aktywności sportowej wśród studentów śląskich uczelni 45 legenda: 1uniwersytet ekonomiczny 2śląski uniwersytet medyczny 3akademia wychowania fizycznego 4uniwersytet śląski 5-politechnika śląska rycina 3. statystki opisowe: różnic pomiędzy uczelnią a podejściem do wyników w sporcie wartości średnie przedstawione na rycinie wskazują na to, iż większość ankietowanych studentów nie ma swojego zdania dotyczącego studiowania a odnoszonych wyników w sporcie. studenci uniwersytetu śląskiego odpowiedzieli, że studiowanie raczej nie ma wpływu na osiąganie lepszych wyników w sporcie. tabela 7. różnice pomiędzy rodzajem uczelni a uznaniem uczelni jako przeszkoda w uprawianiu sportu f p czy uprawianie sportu stanowi przeszkodę w studiowaniu? 2,65* 0,03* *różnice istotnie statystyczne istnieje różnica istotnie statystyczna pomiędzy uprawianiem sportu a nauką. 46 anna mędrak, michał rżany, barbara otremba, elwira brodowska, magdalena szynal, magdalena alcer, anna górecka, tomasz stefaniak, krzysztof suszyński, dariusz górka legenda: 1uniwersytet ekonomiczny 2śląski uniwersytet medyczny 3akademia wychowania fizycznego 4uniwersytet śląski 5-politechnika śląska rycina 4. statystki opisowe rodzajów uczelni oraz uprawianiu sportu jako przeszkody w studiowaniu wartości średnie przedstawione na rycinie wskazują na to, iż większość ankietowanych studentów śląskich uczelni wyższych uważa że uprawianie sportu stanowi przeszkodę w studiowaniu. studenci uniwersytetu ekonomicznego i politechniki śląskiej odpowiedzieli, że uprawianie sportu raczej wpływa negatywnie na studiowanie. dyskusja znaczna większość studentów studiujących na śląskich uczelniach uprawia sport rekreacyjnie [pańczyk w.;1996]. niewielka ilość z nich decyduje się na profesjonalne uprawianie sportu. studenci zdecydowanie częściej podejmują aktywność indywidualną niż grupową. u większości osób badanych aktywność sportowa trwa już od 5 lub ponad 5 lat. najczęstszymi powodami, które kierują młodych ludzi w kierunku uprawiania sportu są chęć poprawy kondycji oraz zrzucenia wagi [rasińska r.;2010]. nawyki żywieniowe studentów są bywają bardzo niekorzystne dla ich akademickie związki sportowe jako droga do rozwoju aktywności sportowej wśród studentów śląskich uczelni 47 zdrowia[łaszek m. i wsp;2011, rasińska r.;2010, walentukiewicz a. i wsp;2013]. ze względu na brak czasu albo fakt, iż mieszkają poza domem rodzinnym często decydują spożywać tak zwane „śmieciowe jedzenie”[rasińska r.;2010]. często nie zwracają uwagi na prawidłową dietę, dlatego też chęć zrzucenia wagi jest tak częstym powodem podejmowania aktywności fizycznej przez studentów. największym utrudnieniem w uprawianiu sportu jest brak czasu oraz brak motywacji[łaszek m. i wsp;2011, rasińska r.;2010]. analizując dane zebrane podczas prowadzenia badania można zwrócić najbardziej rzucają się w oczy trzy zagadnienia: zależność dostępu do zajęć organizowanych przez akademicki związek sportowy od rodzaju uczelni, zróżnicowanie śląskich uczelni pod względem możliwości korzystania z zajęć prowadzonych przez akademicki związek sportowy oraz zależność pomiędzy karierą sportową a chęcią zdobywania wykształcenia. wyraźnie można zauważyć, że istnieje znacząca zależność pomiędzy lokalizacją miejsc i obiektów sportowych, w których odbywają się zajęcia organizowane przez akademicki związek sportowy (tabela nr 3). dla dużej grupy badanych problem stanowi fakt, że na zajęcia, w których chcieliby uczestniczyć muszą niejednokrotnie dojeżdżać do innego miasta[rasińska r.;2010]. ma to prawdopodobnie wpływ na to, że studenci rezygnują z zajęć sportowych oferowanych przez akademickie związki sportowe. często w zamian decydują się uczęszczać na zajęcia sportowe płatne, organizowane w placówkach położonych bliżej ich miejsca zamieszkania. analiza wykazała, że nie ma zależności pomiędzy godzinami organizowanych zajęć czy ich formą. wynika z tego, że zajęcia te nie kolidują z zajęciami na uczelniach lub kolidują w bardzo małym stopniu, co nie przeszkadza studentom w uczestnictwie w nich. aspekty te nie są więc powodami, dla których studenci rezygnują z bezpłatnych zajęć sportowych na rzecz płatnych. jak już wcześniej było wspomniane, zdecydowana mniejszość studentów uprawia sport profesjonalnie. profil i kierunek wybranych studiów określa drogę zawodową studenta[rasińska r.;2010]. wielu z nich rezygnuje z uprawiania sportu profesjonalnie, który zaczęli trenować przed rozpoczęciem studiów. duża część tych studentów twierdzi, że ich uczelnia utrudnia rozwój kariery sportowej ze względu na dużą ilość materiału i fakt, że muszą przeznaczyć dużo czasu w tygodniu na naukę i z tego powodu nie starcza im czasu na profesjonalne uprawianie sportu[rasińska r.;2010]. jak wiadomo, żeby profesjonalnie uprawiać sport należy poświęcić się temu w dużej mierze, często nawet kosztem innych rzeczy. studenci, którzy nie wiążą swojej kariery ze sportem lub uprawiają go jedynie rekreacyjnie odpowiadali, że ich uczelnia nie ma wpływu na sport w ich życiu (tabela nr 7, rycina nr 4). wielu studentów decyduje się częściej na poświęcenie się karierze zawodowej aniżeli sportowej[rasińska r.;2010]. istnieje istotna zależność miedzy rodzajem uczelni a rezygnacją z uprawiania sportu (tabela nr 6). najczęściej muszą z niego rezygnować studenci śląskiego uniwersytetu medycznego, a najrzadziej uniwersytetu śląskiego (tabela nr 1, rycina nr 4.). istnieje również zależność między podejściem do uprawiania sportu a rodzajem uczelni. analiza statystyczna wykazała, że większość ankietowanych studentów nie ma swojego zdania dotyczącego studiowania a odnoszonych wyników w sporcie. grupa studentów uniwersytetu śląskiego odpowiedziała, że sport nie przeszkadza im w studiowaniu albo, że nie ma wpływu na studiowanie nie wpływa w żaden znaczący sposób na osiąganie lepszych wyników w sporcie (tabela nr 6, rycina nr 48 anna mędrak, michał rżany, barbara otremba, elwira brodowska, magdalena szynal, magdalena alcer, anna górecka, tomasz stefaniak, krzysztof suszyński, dariusz górka 3).wartości średnie wykazują jednak, iż większość ankietowanych studentów śląskich uczelni wyższych uważa że uprawianie sportu stanowi przeszkodę w rozwoju naukowym. studenci uniwersytetu ekonomicznego i politechniki śląskiej odpowiedzieli, że uprawianie sportu raczej wpływa negatywnie na studiowanie (tabela nr 7, rycina nr.4). największe możliwości w kontynuowaniu kariery sportowej mają studenci uniwersytetu ekonomicznego w katowicach. wnioski 1. podejmowanie aktywności fizycznej przez studentów jest zależne od lokalizacji uczelni oraz miejsc, w których odbywają się zajęcia. im dalej znajdują się obiekty i trudniejszy jest dojazd na zajęcia, tym jest mniej osób decyduję się na wybór poszczególnych aktywności fizycznych. 2. czynniki takie jak godziny odbywania się zajęć, oraz rodzaj zajęć nie są zależne od rodzaju uczelni. 3. rodzaj uczelni ma wpływ na rezygnację z uprawnia sportu. literatura 1. kochanowicz b., poziom sprawności fizycznej studentów kierunku fizjoterapii akademii medycznej w gdańsku a ich opinia wobec różnych form aktywności ruchowej, ann. acad. med. gedan., 2007, 37, 53–62 2. kochanowicz b., hansdorfer-korzeń r., postawy studentów kierunku fizjoterapia wobec aktywności fizycznej, ann. acad. med. gedan. 2013, 43, 19-28 3. kozłowska d., ryszkowski, w., shved, w., wyszczelska-oksień, e. i sakowicz, p. (2012). motywy podejmowania aktywności ruchowej w czasie wolnym studentów wswfit i studentów uwb w białymstoku. roczniki naukowe wyższej szkoły wychowania fizycznego i turystyki w białymstoku, 8, 81-85. 4. łaszek m., nowacka e., gawron-skarbek a., szatko f.: negatywne wzorce zachowań zdrowotnych studentów. część ii. aktywność ruchowa i nawyki żywieniowe. zakład higieny i promocji zdrowia, katedra higieny i epidemiologii uniwersytetu medycznego w łodzi, 2011 5. marchewka a., jungiewicz m.: aktywność fizyczna w młodości a jakość życia w starszym wieku. katedra rehabilitacji klinicznej akademii wychowania fizycznego w krakowie, 2008 6. ministerstwo sportu, strategia rozwoju sportu w polsce do roku 2015, warszawa styczeń 2007 7. pańczyk w.: zielona recepta – aktywność fizyczna w terenie jako 6. środek wspomagający rozwój i zdrowie młodego pokolenia. ukfit, zamość – warszawa, 1996. 8. rasińska r., analiza wybranych wyznaczników kształtowania postaw prozdrowotnych młodzieży akademickiej, poznań 2010. 9. raport ue. wytyczne ue dotyczące aktywności fizycznej. zalecane działania polityczne wspierające aktywność fizyczną wpływającą pozytywnie na zdrowie. bruksela,2008 akademickie związki sportowe jako droga do rozwoju aktywności sportowej wśród studentów śląskich uczelni 49 http://ec.europa.eu/sport/library/policy_documents/eu-physical-activityguidelines-2008_pl.pdf 10. walentukiewicz a., łysak a., wilk b., styl życia studentek kierunków medycznych, probl hig epidemiol 2013, 94(2): 247-252 zarządzanie talentami w organizacji 18 quality in sport 4 (1) 2015, s. 18-27, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 10 xii 2015, praca została przyjęta do druku 29 xii 2015 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2015.020 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/works/690370 łukasz malinowski akademia wychowania fizycznego i sportu w gdańsku zarządzanie talentami na przykładzie wojskowych zespołów sportowych oraz wojskowych centrach szkolenia sportowego the talent management based on the example of military sports teams and military sports training centers streszczenie artykuł dotyczy problematyki pozyskiwania talentów dla wojskowych centrów szkolenia sportowego wraz z opisaniem wsparcia finansowego udzielanego przez ministerstwo sportu i turystyki i ich działania oraz funkcjonowania w polsce wojskowych zespołów sportowych i ich osiągnięć. słowa kluczowe: wojsko, sport, szkolenie, talent abstract the article concerns the problems of sourcing talent for military sports training centers, describes the financial support provided by the ministry of sport and tourism. it also describes the operation and achievements of polish military sports teams. keywords: army, military, sport, training, talent wstęp w 2001 roku rozpoczął się proces zmian organizacyjnych w systemie funkcjonowania sportu wojskowego. w ramach kolejnych decyzji ministra obrony narodowej określono funkcjonowanie zespołów i grup sportowych rodzajów sił zbrojnych mających na celu zachowanie niezbędnego potencjału sportowego wojska polskiego i realizację zadań w zakresie przygotowania do udziału we współzawodnictwie organizowanym pomiędzy armiami zrzeszonymi w międzynarodowej radzie sportu wojskowego. metody i przedmiot badań w niniejszej pracy, za pomocą analizy dostępnych źródeł literaturowych i internetowych, wskazano główne zadania wojskowych grup sportowych oraz wojskowych centrów szkolenia sportowego, cel programu i sposób finansowania przez zarządzanie talentami na przykładzie wojskowych zespołów sportowych oraz wojskowych centrach szkolenia sportowego 19 ministra sportu i turystki oraz wyniki współzawodnictwa młodzieżowego dla wybranych wojskowych klubów sportowych. w wyniku analiz, głównie programów finansujących i decyzji mon, autor stwierdza, że szczególny nacisk położono na pozyskiwanie wybitnych zawodników w dyscyplinach sportowych przydatnych dla wojska, w czym głównie pomóc mają dofinansowania oraz odpowiednia baza szkoleniowa. w ramach niniejszego artykułu przyjmuje się, że talent to szczególne, naturalne zdolności, które pozwalają wykonywać niektóre czynności powyżej poziomu przeciętnego, umiejętne wykorzystywanie zdobytej wiedzy w praktyce, oraz wyróżniająca się wyższym niż przeciętny potencjałem do dalszego rozwoju. sport jest wieloelementowym systemem, którego sprawność jako całości zależy od jakości części składowych oraz ich współdziałania. jeśli w szkoleniu, które stanowi jeden z najważniejszych elementów systemu sportu, pracują trenerzy o odpowiednich kompetencjach (wiedza, umiejętności, ambicja), mający do swej dyspozycji odpowiednie warunki (infrastruktura w szerokim sensie tego słowa), ale zabraknie utalentowanych zawodników – efekty mogą być niezadawalające. w szerszej skali (np. w kraju) optymalna sytuacja występuje wtedy, gdy do systemu szkolenia trafiają jednostki prawdziwie utalentowane, jak najwcześniej i w jak największych ilościach, a ich szkoleniem zajmują się wysokiej klasy fachowcy. brak odpowiedniej selekcji kandydatów do sportu wyczynowego czy błędy popełnione w jej trakcie powodują wymierne straty m.in. finansowe i czasowe, dlatego też identyfikacja i selekcja talentów do sportu wyczynowego jest tak ważnym elementem systemu szkolenia (talent sportowy 2008). talent sportowy nie sprowadza się do jakiejś jednej, wyjątkowo ważnej i silnie zaakcentowanej w naturze cechy, ale zależy od zespołu cech uwarunkowanych genetycznie i czynników środowiskowych. stanowi on zespół predyspozycji fizycznych i psychicznych osobnika oraz efekt oddziaływania na nie czynników zewnętrznych. problemem dyskusyjnym przestała być kwestia – czy to czynniki genetyczne czy też środowiskowe posiadają decydujący wpływ na poziom i rozwój potencjału sportowego jednostki oraz jej zachowanie, ale to, w jakich pozostają ze sobą interakcjach. identyfikacja talentów sportowych nie oznacza tylko stwierdzenia obecności odpowiednich cech w obrębie sfery fizycznej, psychicznej czy fizjologicznej, ale także ocenę możliwości ich rozwoju. proces sportowego rozwoju zawodnika, przechodzenie na coraz wyższe poziomy zaawansowania sportowego, ma charakter kompleksowy. winien być monitorowany – zawodnika należy poddawać odpowiednim próbom kontrolnym, a ich wyniki mają służyć dopasowaniu programu treningu do jego możliwości i zdolności z uwzględnieniem profilu wymagań danej dziedziny sportu. skuteczność programu rozwoju talentu sportowego zależy od wielu czynników: założeń teoretycznych i koncepcji, warunków infrastrukturalnych, poziomu specjalistów itd. (talent sportowy 2008). w większości dyscyplin sportowych selekcja przyszłych gwiazd przebiega w analogiczny sposób, niezależnie od położenia geograficznego. wśród jak najmłodszych dzieci zarzuca się możliwie najszerszą sieć, by jak najwcześniej wyszukać i szkolić najlepszych (gladwell 2010). zarządzanie talentami, zagadnienie, które w polsce wciąż traktowane jest jako stosunkowo nowe, pojawiło się po raz pierwszy w usa już w latach 80. xx 20 łukasz malinowski wieku. to wówczas zainteresowano się rekrutowaniem i szczególnym traktowaniem osób o wysokim potencjalne, które mogły w dużym stopniu przyczynić się do rozwoju organizacji i wzmocnienia jej konkurencyjności na rynku. zagadnienie to zostało jednak wypromowane dopiero pod koniec lat 90. xx wieku, kiedy to ogłoszono stan „wojny o talenty” (the war for talent) zauważono, że liczba bardzo zdolnych osób jest bardzo ograniczona, i że sukcesem jest zwyciężenie poprzez przyciąganie do siebie najlepszych kandydatów (kwiecień 2005). powyżej zdefiniowano talent. zarządzanie talentami to z kolei, według definicji t. listwana, „(...) zbiór działań odnoszących się do osób wybitnie uzdolnionych, podejmowanych z zamiarem ich rozwoju i sprawności oraz osiągania celów organizacji”(listwan 2005). w pojęciu „zarządzanie talentami” zawartych jest wiele obszarów od identyfikacji osób z potencjałem, przez odpowiedni rozwój talentów, po sprawne wykorzystywanie ich kompetencji oraz budowanie zaangażowania mające wpływ na ich zatrzymanie i rozwój kariery (kalisz i miłosz 2011). rys. 1. 4 fazy pracy nad talentem źródło: opracowanie własne. w przypadku zarządzania młodymi talentami jako kryterium ich wyłaniania, przy ich określaniu i charakteryzowania jest „potencjał” (głowacka i majcherczyk 2006). jeżeli zidentyfikowano talent i pozyskano go dla organizacji pozostaje stworzenie dla niego odpowiedniego programu, indywidualnie dopasowanego do jego potrzeb. wydaje się, że jest to etap wymagający włożenie największej ilości pracy zarówno rozpoznanie talentu pozyskanie talentu rozwój i motywowanie talentu utrzymanie talentu w organizacji zarządzanie talentami na przykładzie wojskowych zespołów sportowych oraz wojskowych centrach szkolenia sportowego 21 od organizacji jak i od talentu. dla wyróżnionych osób tworzy się indywidualne ścieżki kariery i/lub specjalnie opracowaną ścieżkę szkoleń i rozwoju. najlepiej sprawdzają się te procesy zarządzania talentami, które są w pełni jawne i przejrzyste dla organizacji, a wybór kandydatów dokonywany jest w oparciu o jasne kryteria: skale ocen i wytyczne. wojskowe zespoły sportowe integralnym elementem systemu funkcjonowania szkolenia sił zbrojnych rzeczypospolitej polskiej jest podsystem wychowania fizycznego i sportu. podstawowymi celami kultury fizycznej w siłach zbrojnych jest dbałość o prawidłowy rozwój psychofizyczny i zdrowie wszystkich żołnierzy. wojskowa kultura fizyczna obejmuje wojskowe wychowanie fizyczne, jako przedmiot obligatoryjny dla wszystkich żołnierzy, sport powszechny, który jest realizowany na wszystkich szczeblach organizacyjnych w siłach zbrojnych w formie współzawodnictwa oraz sport wyczynowy, który jest realizowany głównie w wojskowych zespołach sportowych rodzajów sił zbrojnych oraz inspektoratu wsparcia sił zbrojnych, w których alokowano łącznie 216 etatów wojskowych, w tym 168 etatów żołnierzy sportowców i 48 etatów kadry szkoleniowej (kancelaria sejmu biuro komisji sejmowych 2013). zgodnie z decyzją nr 277/mon ministra obrony narodowej z dnia 14 września 2012 r. w sprawie funkcjonowania sportu w siłach zbrojnych rzeczypospolitej polskiej (zmienionej następnie decyzją nr 383/mon z dnia 29 września 2015 r.) dalej „decyzja" ustalono, że istnieje pięć wojskowych zespołów sportowych (wzs): 1. wojskowy zespół sportowy w poznaniu przy 31 bazie lotnictwa taktycznego (w obiektach szkoleniowych własnych oraz wojskowego klubu sportowego „grunwald” poznań), który zajmuje się następującymi dyscyplinami sportowymi:  bieg na orientację;  biegi przełajowe;  hokej na trawie;  maraton;  strzelectwo;  taekwondo;  triathlon;  zapasy (styl wolny);  szermierka;  lekkoatletyka. 2. wojskowy zespół sportowy w gdyni przy komendzie portu wojennego (w obiektach szkoleniowych komendy portu wojennego w gdyni), który zajmuje się następującymi dyscyplinami sportowymi:  pięciobój morski;  bieg na orientację;  judo;  lekkoatletyka;  strzelectwo;  żeglarstwo. 3. wojskowy zespół sportowy w zegrzu przy centrum szkolenia łączności i informatyki (w obiektach szkoleniowych centrum szkolenia łączności i informatyki), który zajmuje się następującymi dyscyplinami sportowymi:  pięciobój nowoczesny;  pięciobój wojskowy;  szermierka;  strzelectwo. 22 łukasz malinowski 4. wojskowy zespół sportowy we wrocławiu przy 2 wojskowym oddziale gospodarczym (w obiektach szkoleniowych własnych oraz wojskowego klubu sportowego „śląsk” wrocław), który zajmuje się następującymi dyscyplinami sportowymi:  judo;  lekkoatletyka;  strzelectwo;  zapasy (styl wolny);  maraton;  pływanie;  bieg na orientację;  biathlon. 5. wojskowy zespół sportowy w bydgoszczy przy batalionie dowodzenia inspektoratu wsparcia sił zbrojnych (w obiektach szkoleniowych cywilno-wojskowego związku sportowego „zawisza” bydgoszcz), który zajmuje się następującymi dyscyplinami sportowymi:  lekkoatletyka;  wioślarstwo;  kajakarstwo;  podnoszenie ciężarów. do zadań wojskowych zespołów sportowych należy m.in.:  organizowanie działalności sportowej w wybranych dyscyplinach sportu, w celu przygotowania żołnierzy-sportowców do reprezentowania sił zbrojnych rzeczypospolitej polskiej w rywalizacji międzynarodowej;  szkolenie sportowe i przygotowania zawodników do udziału w mistrzostwach rangi krajowej i międzynarodowej oraz igrzyskach olimpijskich;  współpraca z polskimi związkami sportowymi, wojskowymi klubami sportowymi oraz innymi stowarzyszeniami w zakresie popularyzacji i rozwoju sportów przydatnych dla wojska;  uprawianie i rozwijanie dyscyplin sportowych określonych w załącznikach do decyzji ministra obrony;  wzmacnianie potencjału sportu wojskowego poprzez pozyskiwanie najwybitniejszych zawodników w dyscyplinach sportowych przydatnych dla wojska. w punkcie 6 decyzji wskazano ponadto, że „do wojskowych zespołów sportowych należy pozyskiwać najwybitniejszych szkoleniowców i zawodników do dyscyplin sportowych, o których mowa w załączniku nr 1 do niniejszej decyzji.” jednym ze sposobów realizacji tego obowiązku jest pozyskiwanie potencjalnych medalistów do wojskowych zespołów sportowych. funkcjonują oni na zasadzie kontraktów, które opiewają na okres 24 miesięcy. w przypadku braku osiągnięć sportowych składany jest wniosek o przeniesienie danego zawodnika poza strukturę wojskowych zespołów sportowych. żołnierze sportowcy, którzy po ukończeniu kariery zawodniczej wyrażają zainteresowanie dalszą służbą w siłach zbrojnych, mogą ją kontynuować na innych stanowiskach służbowych w jednostkach wojskowych (kancelaria sejmu biuro komisji sejmowych 2014). w klasycznym zarządzaniu talentami oczekuje się bowiem, że talenty wyselekcjonowane z grona kandydatów, wyłonione spośród obecnych członków organizacji (za wybitne dotychczasowe osiągnięcia) lub przejęte (w ramach wojny o talenty) wpłyną na zwiększenie efektywności i polepszenie pozycji organizacji (w tym przypadku wzs) na rynku. zarządzanie talentami na przykładzie wojskowych zespołów sportowych oraz wojskowych centrach szkolenia sportowego 23 załącznik nr 2 do decyzji zawiera ponadto wykaz dyscyplin sportowych preferowanych przez międzynarodową radę sportu wojskowego (cism) w liczbie 26 oraz uprawianych w wojskowych zespołach sportowych rodzajów sił zbrojnych i inspektoratu wsparcia sił zbrojnych (w liczbie 20). członkostwo sił zbrojnych rzeczypospolitej polskiej w międzynarodowej radzie sportu wojskowego obliguje m.in. do uczestnictwa w międzynarodowym wojskowym współzawodnictwie sportowym. żołnierze startują w zawodach regionalnych, w wojskowych mistrzostwach europy oraz świata, a także w wojskowych olimpiadach, osiągając znaczące wyniki. sport w siłach zbrojnych pełni istotną funkcję weryfikującą poziom indywidualnego oraz zespołowego wyszkolenia żołnierzy, co przekłada się na skuteczność działania m.in. podczas misji zagranicznych, a także podczas zwalczania klęsk żywiołowych. sport jest również ważnym elementem promocji i tworzenia pozytywnego wizerunku sił zbrojnych rzeczypospolitej polskiej w kraju i za granicą. elementami tej promocji są m.in. zawody o charakterze ogólnopolskim, jak maratony, bieg katorżnika, czy bieg o nóż komandosa (kancelaria sejmu biuro komisji sejmowych 2013). w 2014 r. reprezentanci wojska polskiego, na co dzień pełniący służbę w wojskowych zespołach sportowych, rywalizowali w zawodach cywilnych rangi mistrzostw świata i europy zdobywając 17 medali oraz w zawodach wojskowych organizowanych pod patronatem międzynarodowej rady sportu wojskowego, w których zdobyli 66 medali (w roku 2012 było to 36 medali a w roku 2013 ponad 50), w tym 23 medale wojskowych mistrzostw świata oraz 43 mistrzostw regionalnych. podczas igrzysk olimpijskich londyn 2012 reprezentanci wojska polskiego zdobyli 2 medale. wojskowe centra szkolenia sportowego w 2008 roku, z inicjatywy wojskowej federacji sportu, w wyniku wspólnych prac ministerstwa obrony narodowej (mon) oraz ministerstwa sportu i turystyki (msit) zostały powołane do życia wojskowe centra szkolenia sportowego (wcss), których celem jest przygotowanie młodzieży uzdolnionej sportowo do reprezentowania kraju we współzawodnictwie międzynarodowym w kategoriach młodzieżowych i docelowo seniorskich (w tym przygotowanie do igrzysk olimpijskich oraz światowych wojskowych igrzysk sportowych). celem programu jest również zapewnienie zawodnikom optymalnych warunków szkolenia oraz zabezpieczenie zawodników w niezbędny sprzęt sportowy i specjalistyczny (minister sportu i turystki 2015). na realizację całego programu (kierowanego do 3 podmiotów) w roku 2015 r. minister sportu i turystyki przeznaczył 14,5 mln zł (w roku 2014 wcss otrzymały 1 mln zł). zakres przeznaczenia dofinansowania dla wojskowych centrów szkolenia sportowego to: koszty bezpośrednie: współzawodnictwo, zawody zagraniczne, zawody krajowe, szkolenie, zgrupowania/konsultacje krajowe, zgrupowania/konsultacje zagraniczne, wspomaganie, sprzęt specjalistyczny, sprzęt sportowy, suplementy diety, odżywki, doszkalanie trenerów/instruktorów, badania diagnostyczne/monitoring, ubezpieczenia zawodników objętych szkoleniem i sprzętu sportowego, bezosobowy fundusz płac, osobowy fundusz płac, działalność gospodarcza związana z realizacją procesu szkolenia sportowego, inne wyłącznie związane z bezpośrednią realizacją zadań za uprzednią zgodą ministra. 24 łukasz malinowski koszty pośrednie: wynajem lokalu, zakup niezbędnego sprzętu, materiałów i urządzeń biurowych oraz programów komputerowych; koszty konserwacji i urządzeń biurowych i środków transportu; koszty łączności i korespondencji, w tym koszty związane m.in. z opłatami bankowymi; opłaty za nośniki energii; koszty niezbędnych podróży w tym koszty związane z kontrolami i wizytacjami; wynagrodzenie za obsługę zadania; koszty transportu; inne wyłącznie związane z bezpośrednią realizacją zadań za uprzednią zgodą ministra. centra te stanowią również swego rodzaju „zaplecze” pozyskiwania zawodników do struktur wojskowych zespołów sportowych. dzięki dotacjom msit programem wcss w roku 2015 objęta została grupa 90 zawodników w 11 dyscyplinach sportowych tj.: biathlonie, judo, kajakarstwie, lekkiej atletyce, pływaniu, podnoszeniu ciężarów, strzelectwie, tenisie ziemnym, zapasach i żeglarstwie. uczestnicy rekrutacji do programu na rok 2015 zobowiązani byli spełniać szereg kryteriów, wśród których najważniejsze to:  zawodnicy kategorii juniora i młodzieżowca, co najmniej ii klasa sportowa, członek kadry narodowej;  zajęte miejsce podczas zawodów rangi:  mistrzostw świata (1-24m), me (1-16m), uni (1-8m),  wojskowych mś, eyof, akademickich mś, igrzyskach cism,pś miejsca 1-3 w latach 2013, 2014  mistrzostw polski seniorów i młodzieży (miejsca 1-3) w 2014 roku. w programie uwzględniona została również kadra szkoleniowa i współpracująca, gdzie dla poszczególnych stanowisk i funkcji przewidziano górne widełki wysokości dofinansowania wynagrodzenia z dotacji. i tak przykładowo dla trenera koordynatora (kadra szkoleniowa w sportach olimpijskich) przewidziano dofinansowanie wynagrodzenia do 6 tys. zł /miesięcznie. dla lekarza / terapeuty / psychologa jest to dla porównania do 250 zł/dzień lub do 4,3 tys. zł / miesięcznie. zadania szkoleniowe poszczególnych wojskowych centrów szkolenia sportowego obejmują:  przygotowanie przyszłych członków kadr narodowych i olimpijskich polskich związków sportowych i reprezentacji wojska polskiego;  dbanie o efektywny i systematyczny wzrost poziomu wyszkolenia uczestników programu sportowego realizowanego w wcss w oparciu o kadrę i bazę szkoleniową stowarzyszeń zrzeszonych w wfs;  prowadzenie działalności szkoleniowej na rzecz wybranych dyscyplin sportowych i doskonalenie rozwoju sportowego zawodników;  umożliwienie kontynuowania kariery sportowej przez zawodników – członków kadry narodowej – występując z wnioskiem o powołanie ich do wojskowych zespołów i grup sportowych;  zapewnienie profesjonalnej kadry szkoleniowej;  wdrażanie najnowszych metod procesu treningowego;  objęcie zawodników specjalistyczną opieką medyczną i socjalną (wojskowa federacja sportu 2015). działalność wcss przynosi szereg pozytywnych skutków, jak np.:  podnoszenie poziomu wyszkolenia zawodników; zarządzanie talentami na przykładzie wojskowych zespołów sportowych oraz wojskowych centrach szkolenia sportowego 25  osiągnięcie zakładanych strategicznych celów sportowych jako wynik konsekwentnej realizacji programu wcss;  dopingowanie młodych zawodników do intensywnej pracy w celu uzyskania warunków do objęcia programem wcss;  poszerzenie programu o nowe dyscypliny sportowe, w których uzyskano wysokie wyniki sportowe;  zwiększenie ilości zawodników objętych programem wcss, uzyskujących wyniki sportowe rokujących nadzieje na sukces medalowy podczas kolejnych igrzysk olimpijskich (wojskowa federacja sportu 2015). słuszność podjętych w tej płaszczyźnie działań zarządu federacji potwierdza fakt, iż młodzi zawodnicy objęci programem uzyskują coraz wyższy poziom sportowy, z powodzeniem reprezentując polskę na zawodach najwyższej rangi i stanowiąc w swoich kategoriach wiekowych trzon reprezentacji polski, natomiast kluby i stowarzyszenia wfs należą do ścisłej czołówki kraju w dziedzinie szkolenia młodzieży uzdolnionej sportowo (wojskowa federacja sportu 2015). według prezesa wfs lecha konopki „program się sprawdził, gdyż stwarza szansę na efektywny i systematyczny wzrost poziomu wyszkolenia sportowego uczestników w oparciu o wsparcie finansowe msit oraz o kadrę i bazę szkoleniową stowarzyszeń zrzeszonych w wfs. w roku 2014 działalność szkoleniowa prowadzona była w dziesięciu dyscyplinach olimpijskich, z czego siedem miała charakter priorytetowy dla wojska polskiego. system zapewnia kontynuację kariery sportowej i rozpoczęcie służby wojskowej przez członków kadry.” w wydanej przez ministerstwo sportu i turystyki publikacji dokonano podsumowania współzawodnictwa województw, powiatów, gmin i klubów w sporcie młodzieżowym. związki i kluby sportowe wchodzące w skład wojskowej federacji sportu oraz w których realizowany jest program wcss od początku stanowią istotny element systemu sportu młodzieżowego, a efekty szkoleniowo-sportowe i poziom organizacyjny programu wcss są wysoko oceniane przez organa msit. tę ocenę potwierdzają wyniki uzyskane przez kluby wchodzące w skład wojskowej federacji sportu w 2014 roku. w systemie sportu młodzieżowego, w punktacji łącznej klubów (na 3371 sklasyfikowanych klubów): i miejsce zajął cwzs zawisza bydgoszcz z łączną punktacją 1 857,01; ii miejsce zajął wks śląsk wrocław z łączną punktacją 1 764,48 (zespół sportu młodzieżowego instytut sportu 2014). w systemie sportu młodzieżowego, w klasyfikacji dyscyplin indywidualnych kluby wchodzące w skład wojskowej federacji sportu w 2014 roku uzyskały pierwsze miejsca w następujących dyscyplinach:  biathlon bks wp kościelisko  kajakarstwo cwzs zawisza bydgoszcz  pływanie wks śląsk wrocław  strzelectwo sportowe cwzs zawisza bydgoszcz (zespół sportu młodzieżowego instytut sportu 2014). obok realizacji zadań sportu powszechnego, który jest w kompetencjach i zainteresowaniach wojskowej federacji sportu, realizuje ona zadania w obszarze sportu kwalifikowanego, w tym prowadząc szkolenie we wspominanych wojsko26 łukasz malinowski wych centrach szkolenia sportowego. jest 7 ośrodków, które się tym zajmują, przy najsilniejszych wojskowych klubach sportowych w gdyni, warszawie, bydgoszczy, poznaniu, wrocławiu, krakowie i kościelisku. największa liczba zawodników uprawia strzelectwo i lekkoatletykę. wiodące centra, to centrum przy wks śląsk wrocław i cywilno-wojskowym zespole sportowym zawisza. podsumowanie reorganizacja systemu funkcjonowania sportu wojskowego wpłynęła również na sport powszechny. stworzyła możliwość trenowania cywilom (powołanym wówczas do służby wojskowej na określonych zasadach) w ramach wojskowych zespołów sportowych. przynosi to korzyść każdej ze stron. wojsko polskie stara się przyciągnąć do siebie najzdolniejszych zawodników, poprzez udostępnienie profesjonalnej infrastruktury i kadry trenerskiej, zatrudniając zawodników na kontrakty, czy dając możliwość startowania we współzawodnictwie organizowanym przez międzynarodową radę sportu wojskowego, która jest niedostępna dla cywilów. zawodnicy natomiast swoimi wynikami propagują dobre imię wojska polskiego i kraju, zdobywając liczne medale na międzynarodowych zawodach oraz osiągając czołowe miejsca we współzawodnictwie młodzieżowym. dzisiaj takie osoby jak np. paweł wojciechowski, damian janikowski, michał szpakowski, czy magdalena linette i kasia piter, to nazwiska, które identyfikują się z wojskowymi centrami sportowymi i z siłami zbrojnymi. widać więc, że program daje szansę na dbanie o efektywny i systematyczny wzrost poziomu wyszkolenia sportowego jego uczestników, przy wsparciu finansowym ministerstwa sportu i turystyki, oraz wykorzystaniu kadry i bazy szkoleniowej stowarzyszeń zrzeszonych w wojskowej federacji sportu, jak również ministerstwa obrony narodowej i jego bazy szkoleniowej. działalność szkoleniowa prowadzona jest dyscyplinach olimpijskich, w tym również w dyscyplinach priorytetowych dla wojska polskiego. literatura 1. gladwell m., poza schematem. sekrety ludzi sukcesu. kraków 2010, s.32. 2. głowacka-stewart k., majcherczyk m., zarządzanie talentami: wyzwania, trendy, przykłady rozwiązań, s. 12, the conference board europe 2006. 3. kalisz m., miłosz t., abc rozwoju talentów w organizacji, w :personel plus, październik 2011, s. 6-14. 4. kancelaria sejmu biuro komisji sejmowych, pełny zapis przebiegu posiedzenia komisji kultury fizycznej, sportu i turystyki (nr 101) oraz komisji obrony narodowej (nr 61) z dnia 20 listopada 2013 r. 5. kancelaria sejmu biuro komisji sejmowych, pełny zapis przebiegu posiedzenia komisji kultury fizycznej, sportu i turystyki (nr 145) oraz komisji obrony narodowej (nr 104) z dnia 27 listopada 2014 r. 6. kwiecień k., zarządzanie talentami w międzynarodowych korporacjach [w:] s. borkowska (red.), zarządzanie talentami, ipiss, warszawa, 2005 zarządzanie talentami na przykładzie wojskowych zespołów sportowych oraz wojskowych centrach szkolenia sportowego 27 7. listwan t., zarządzanie talentami wyzwanie współczesnych organizacji [w:] s. borkowska (red.), zarządzanie talentami, ipiss, warszawa, 2005. 8. minister sportu i turystki, decyzja nr 7 z dnia 28 stycznia 2015 r. w sprawie ogłoszenia „programu dofinansowania zadań ze środków funduszu kultury fizycznej w zakresie szkolenia i współzawodnictwa młodzieży, realizowany w akademickich centrach szkolenia sportowego, wojskowych centrach szkolenia sportowego, ośrodkach szkolenia sportowego młodzieży ludowych zespołów sportowych w roku 2015”. 9. sport wyczynowy , talent sportowy, nr 4-6/520-522, 2008 r. 10. wojskowa federacja sportu, strona internetowa: http://wojskowafederacja-sportu.pl/wojskowe-centra-szkolenia-sportowego/ dostęp dnia 26.12.2015 r. 11. zespół sportu młodzieżowego instytut sportu, system sportu młodzieżowego 2014 wyniki współzawodnictwa województw, powiatów, gmin, klubów w kategoriach: młodzieżowcy, juniorzy, juniorzy młodsi, młodzicy. warszawa grudzień 2014. quality in sport 1 (1) 2015, s. 21-28 praca wpłynęła do redakcji 9 iii 2015, praca została przyjęta do druku 25 iii 2015 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2015.002 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/753684 21 marek brdak 1 university of physical education in poznan media image of sport volunteering during the uefa euro 2012™ and the motives for social work and its style of volunteers working in poznan and in poland abstract background: volunteering in sport is the most popular and media form of pro-social work in europe. in poland, to such activity the conditions are still creating by the largest growth of numbers of institutions active in the public sector in the field of sport, recreation, tourism and hobbies. interest in volunteering at sport events is increasing, especially among young people. the media image of sport volunteering is adopted by the organizer with chosen promotional strategy. the associated expectations of the participants, their motivation and style of behaving during participation in volunteer project as a consequence are also factors determining the media image of sport volunteering. aim: the aim of the study is to compare the style of engaging in social work of their participants and motives of taking that kind of work by volunteers working in poznan. material and method: the analysis included data available on the internet regarding to organization of volunteer work during the uefa euro 2012™ in poland and ukraine as well as literature review regarding to the motivation to unpaid work in poland. the motives of engaging in to volunteering as well as style of that work was compared between groups of participants of volunteering at uefa euro 2012™ in poznan and poland. results: volunteering at uefa euro 2012™ was separated on two areas, sports and urban and was coordinated by different organizers. the convergence between the motivational climate created by organizers of two independent volunteer projects at uefa euro 2012™ and motives for social work of its participants is visible. encouraging volunteers to unpaid work in sport area of tournament by presenting it as a possibility to feel the sports atmosphere was similar to motives and significant more often reported by its volunteers than volunteers working in urban zone. altruistic motives underlying in social activities significantly more often were reported by volunteers working in urban area of tournament where motivational climate was introduced as a 1 e-mail: mbrdak@awf.poznan.pl 22 marek brdak possibility to feel the social dimension of tournament. material profits of volunteering in both areas of tournament were significantly more often higher rated by volunteers working in the urban zone of tournament. analysis of style of engaging in pro – social activity showed that volunteers working in sport zone of tournament significantly higher were involved in this type of work and significantly higher presents a regularity in this type of work. however experience in sport volunteering was the domain of volunteers working in urban zone. conclusions: the implementation of the adopted strategy for creating the media image of the official volunteer program at uefa euro 2012™ is related with motives for undertaking voluntary work of its participants. motives for undertaking voluntary during uefa euro 2012™ as well as style of engaging in such work are different between volunteer working in different zones of tournament. key words: motive, sport, volunteering, uefa euro 2012™ background: sport volunteering for many young people is the possibility to enter it to sport environtment and become its integral part [1]. taking into account both official volunteer programs organized during the uefa euro 2012™ in poland and ukraine, in the eight host cities worked about 10 thousand volunteers. more than half of them, 5340 helped with in conducting of the tournament in warsaw, poznan, gdansk and wroclaw. they took part in the official uefa euro 2012 ™ volunteer program coordinated by the main organizer of the tournament – the union of european football associations (uefa™) [2] and in the host cities’ volunteers for uefa euro 2012™ coordinated by the polish government company – center for urban communication (ckm) [3]. one of the principal operational objectives of the organizers of both programs was to recruit and training, possibly the most qualified volunteers, appropriately motivated ready to undertake voluntary work during the tournament. the recruitment procedure organized by the two institutions proceed was prepared in a similar way and was divided into three stages. first candidates applied by sending an electronic form from the website of the volunteer program coordinator. then, people who have successfully passed this stage of the recruitment were invited to a job interview and after about two months, received the decision to participate in the program. the main organizer of the tournament – uefa™, began accepting applications for the program a year before the start of the tournament in mid – june 2011. accepting nominations period lasted for four months and ended in mid – october of the same year. polish coordinator – ckm started accepting applications four months later, in mid – october 2011 and lasted for a period of accepting applications for one month shorter. media image of sport volunteering during the uefa euro 2012™ and the motives for social work and its style of volunteers working in poznan and in poland 23 key requirements for candidates in both programs were identical. adult of age in late march and early april 2012, communicative english skills and availability during the tournament which were the minimum required of people who wanted to take part in the program. in addition, the main organizer of the tournament, encourage them to participate in youth program and put attention to the personal skills of candidates. it was also highlighted that they are looking for volunteers who will bring the passion, enthusiasm and energy to the program as in previous uefa euro tournaments (fig. 1). fig. 1. enthusiasm and passion to volunteering presented by volunteers working in the sports zone of uefa euro 2008™ in austria and switzerland. source: http://www.awf.gda.pl/index.php?id=24&items=3712. those people were supposed to be friendly, motivated, able to work together as a team and demonstrate respect for the values of fair – play, essential standards in sport. both organizations encouraged to participate in their programs, pointing to similar benefits. those mentioned in the first instance by the union of european football associations – uefa™ were mainly material. benefits package included insurance during the tournament, the original sports brand dress, certified, professional training, meals and drinks during the performance of their duties, and small gifts, which were signed by the official logo of the uefa euro 2012™. the organizer of this program also exchanged additional benefits such as participation in the social events and the opportunity to meet people from all over the world because of the international nature of the program. in addition, indicated that participation in the program gives you a sense of personal satisfaction through participation and will help in organizing the third largest sporting event in the world. 24 marek brdak center for urban transport – ckm emphasized the social nature of its program encouraging the participation under the slogan "we are the hosts" while pointing out that it is a work in urban space gives you the feeling of a real host of the tournament. participation in this program was to build the atmosphere of a football feast through integration with other program participants, fans and tourists (fig. 2). fig. 2. volunteers working in the municipal area of the uefa euro 2012 in poznan integrated with irish football fans. source: http://www.wolontariatmiejski2012.pl/galeria/zdj-cia/inicjatywy-wolontariuszy-i-spotkania/ this form of organization of the program was shaping the image of their inhabitants and the entire country. the very nature of the project, which was "close to the people" created a possibility to integrate with other volunteers and visiting fans. organizer pointed to the possibility for establishing a more intimate relationship even for whole life. material benefits were mentioned as additional benefit and gifts exchanged among them for the work but attention was paid to free ride on public transportation during the tournament and possibility for accommodation people who can’t afford to cover those costs. the popularity of both the organizers, the presentation of each program, presented the benefits of participation in each of the projects and interviews with volunteers both projects suggest that individual volunteers can have a different style to engage in volunteer work among others in the institutions of third sector like: support to overcome difficult situations dealing with social, aid to victims of calamities, natural disasters, armed conflicts, wars at home and abroad, help people with disabilities, retirees, veterans, persons repressed, family and activities supporting foster care media image of sport volunteering during the uefa euro 2012™ and the motives for social work and its style of volunteers working in poznan and in poland 25 system, health care institutions working for the protection and promotion of health and prevention of addictions and social pathologies, the institutions involved in the dissemination and protection of human rights, civil liberties, supporting the development of democracy, popularizing the rights of women and men, dissemination and protection of consumer rights, activities for the family, motherhood, parenting, protection of children's rights. volunteers can work both for a longer period of time and occasionally [4] which is often popular in sport because of the short duration of sports events. undertake unpaid work as well as the perception of the benefits of that kind of work, especially those promoted by the organizers are the differentiating factors of volunteers. accented by the organizer of material benefits, participation in trainings allowing to improve their professional competence and personal skills what was guaranteed by a certificate will be higher than they rated by the participants of the second program. organization of the uefa euro 2012™, a kind of periodic event will be the same as their style to engage in volunteer work – less frequent and unsystematic (occasional) and experience in this kind of work is related to the places where they can be close to sporting events. the social dimension of host cities’ volunteers for uefa euro 2012™, let to assume that the participants of this program will be more likely to indicate the reasons for engaging in volunteer work related to meeting new people and cultures also with a desire to help others – motive which lie at the base of altruistic values [5]. those volunteer might more systematically undertake such work. therefore, it can be expected from those participants of this program more frequent and systematic commitment to volunteering, associated with the activities aimed at helping other people. assessment of the benefits of participation in the host cities’ volunteers for uefa euro 2012™ will be more important in the case of the benefits of meeting new people and communing with other cultures. aim: the aim of the study is to compare the style of engaging in social work of their participants and motives of taking that kind of work by volunteers working in poznan also by analyses the range of rating the mentioned by organizers benefits of volunteering during uefa euro 2012™. material and method: the analysis included data available on the internet about organization of volunteering during the uefa euro 2012™ in the period from june 2012 until june 2013. the official websites of the volunteer program official uefa euro 2012™ were investigated as well as google scholar database referring to a sport volunteering [2,4]. the assessment of motives of volunteering were diagnosed in open question, style of engaging in such work (frequency and regularity) as well as assessment of mentio26 marek brdak ned by organizers benefits of volunteering during uefa euro 2012™ assessed on likert’s scale were diagnosed in questionnaire and compared between groups of volunteers working in sport and urban zone of tournament [8]. results: the main difference between the programs was the working place of volunteers. the main organizer – uefa™ of the tournament provided a job closer to the heart of sports events in his official tournament zones, such as stadiums and their surroundings, airports, hotels – accommodation centers for official guests of the tournament and the national training centers around host cities. coordinator of host cities’ volunteers for uefa euro 2012™ organized work for volunteers against the so – called urban zone to maintenance tournament fans and tourists in the public area of the host cities. in the official championship fans zones, in public buildings such as hospitals, police stations, railway stations, car parks, bus and tram stops. the promotion of the different volunteer programs affects their popularity. official volunteer program uefa euro 2012™ in sport zone of tournament was present in the global and european medias. this program also gained recognition due to the prestige of the brand of the program coordinator and organizer of the tournament, the unity of european football associations – uefa™, which is widely known in sports worldwide. it organizes a number of football in europe, including the largest and most popular champions league™ and europa league™. popularization of host cities’ volunteers for uefa euro 2012™ took place in the media on local and national championships in the host countries. recognition of the organizer was limited to local communities, especially those who have previously worked with the coordinator of similar programs organized on a smaller scale. reflect the different popularity of these programs is the number of applications of candidates for each of them. program coordinated by the main organizer of the championship came forward four in one space and the program coordinated by the polish company reported two people on one vacancy. the exact number of applications and the number of the need for volunteers is presented in figure 1. figure 1. comparison of the number of applications for each volunteer program and the maximum number of volunteers possible to work during the tournament. 5 340 2490 23965 6822 0 5 000 10 000 15 000 20 000 25 000 30 000 official uefa euro 2012™ volunteers programme host cities' volunteers for uefa euro 2012™ number of places in the program the number of applications to the program media image of sport volunteering during the uefa euro 2012™ and the motives for social work and its style of volunteers working in poznan and in poland 27 according to the assumptions, altruistic motives considered underlying in social activities like “helping others” significantly more often (p = 0.023) were cited by participants host cities’ volunteers for uefa euro 2012™. promoted the benefits of volunteer work during the tournament were rated significantly differently by the two groups of volunteers. participation in events was significantly more likely to integrate higher rated (p = 0.012) for participants working in the area of sports. in contrast, food and drinks on the job, free ride on public transport, and a certificate of participation in the program were significantly more often higher rated (p = 0.032; p = 0.000; p = 0.000) by volunteers working in the urban zone of tournament [8]. analysis of style to engage in pro-social work volunteers working in both zones of the tournament showed that participants volunteer program official uefa euro 2012™ significantly higher (p = 0.001) had four or more involved in this type of work and significantly higher (p = 0.000) showed a regularity this type of activity. however, experience to volunteering in sport was the domain of the host cities’ volunteers for uefa euro 2012™. participants in the project significantly more often (p = 0.000) campaigning for voluntary work in sport [8]. discussion: poles in 2010, mostly engaged in volunteering because they enjoy it. such motivation was indicated by 43% respondents. another theme was the belief that in the future he will get a volunteer to help in a difficult situation (32%). further motives was the desire to make new contacts, to be among men (23.7%), the need to learn something new (21%), the need to "fit" to friends who also take similar action (18%). in 2008 the poles more often pointed to the need to acquire new skills, a willingness to deal with something else and variety of social contacts, as the cause of making social work [7]. the volunteers from greater poland also engage similar reasons, helping others is the leading reason doing this type of work mentioned by 75% of social workers and half of them involved in volunteering to do just interesting things [6]. social motive, in which respondents indicate the opportunity to meet new people and make new contacts was mentioned by 35% of respondents. there is also a new motive namely cooperation with the prestigious organization, however, it was mentioned by only 9% of patients [8]. volunteering permanently declared 33.1% of poles [7]. volunteers engaging in to sport volunteering with a different style doesn’t present a significant differences in motivation [9]. conclusions: implementation of the strategy, creating the image of the media adopted by the organizers of the two official volunteer program of uefa euro 2012 ™ is consistent with the motives of voluntary work by the participants and the way of involvement in such work. themes undertake voluntary work during the uefa euro 2012 ™ are different from the motives behind social work in poland and the greater poland. 28 marek brdak bibliography: 1. hamidreza m., azadeh m., sport volunteerism: a study on volunteering motivations in university students, universidad de alicante 2012. 2. http://www.uefa.com/uefaeuro/volunteers/, data wejścia na stronę: 01.06.2012. 3. cuskelly g., volunteer retention in community sport organizations, european sport management quarterly, volume 4, issue 2, 2004: 59 – 76. 4. http://www.wolontariatmiejski2012.pl/o-projekcie/, data wejścia na stronę: 01.06.2012. 5. basińska a., nowak m., motywowanie i motywacja do pracy wolontariuszy wolimp, poznań 2010. 6. „wolontariat wart poznania – spotkanie warsztatowe”, poznań 2009. 7. przewłocka j. wolontariat, filantropia i 1%, stowarzyszenie klon/jawor 2009. 8. brdak m., baworowski ł., charakterystyka wolontariuszy pracujących w dwóch oficjalnych programach wolontariatu podczas uefa euro 2012™, iii ogólnopolska konferencja młodych naukowców, szczecin 2011. 9. chlebosz k., brdak m., laudańska – krzemińska i., determinanty motywacyjne stylu angażowania się w pracę społeczną wolontariuszy pracujących podczas uefa euro 2012™, journal of health sciences. 2014;04(04):055 – 063. quality in sport 2 (1) 2015, s. 17-25 praca wpłynęła do redakcji 21 ii 2015, praca została przyjęta do druku 22 iv 2015 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2015.008 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/753690 17 waldemar różycki 1 politechnika częstochowska, studium wychowania fizycznego i sportu identyfikacja różnic w poziomie zdolności szybkościowych i wytrzymałościowo szybkościowych na przykładzie zawodników drugoligowego zespołu piłki nożnej the identification of the differences in the level of the speed abilities and the endurance-speed abilities: a case study from the second league football team streszczenie wykorzystanie umiejętności techniczno – taktycznych w dużej mierze uzależnione jest od kondycyjnego przygotowania zawodnika. w celu uzyskania informacji na temat zdolności zawodników do wykonywania zadań lokomocyjnych przeprowadza się szereg prób i testów. celem pracy było zidentyfikowanie różnic w poziomie zdolności szybkościowych i wytrzymałościowo szybkościowych zawodników drugoligowego klubu piłkarskiego na podstawie testu wielokrotnych wysiłków o maksymalnej intensywności z krótkotrwałymi przerwami o charakterze aktywnym (zmodyfikowany test rast). parametry poddane analizie to: szybkość startowa, szybkość biegowa, wytrzymałość szybkościowa 1, wytrzymałość szybkościowa 2. analiza materiału badawczego dowiodła, że badana grupa istotnie różni się pod względem zdolności do wykonywania zadań lokomocyjnych. najwyższy poziom różnic stwierdzono w parametrze szybkość startowa, poziom najniższy w parametrze wytrzymałość szybkościowa 1. analiza skupień okazała się skuteczną metodą w procesie identyfikacji względnie jednorodnych grup zawodników. słowa kluczowe: piłka nożna. zdolności kondycyjne, analiza skupień abstract the use of technical-tactical abilities is to a great extent dependent on the condition preparation of the player. in order to obtain the information on the players abilities to perform locomotive tasks a collection of tests and trials is carried out. the aim of the work was to identify the differences in the level of speed abilities and endurance-speed abilities of the players of the second league football club basing on a test including multiple effort tasks of maximum intensity with short-term breaks of the active character (modified rast test). the analyzed parameters included: start speed, run speed, speed endurance 1, speed endurance 2. the analysis of the research data has proved that the group varies in the abilities to perform locomotive 1 e-mail: waldemarrozycki@op.pl, tel: 608 149 380 18 waldemar różycki tasks. the highest level of differences was detected in the parameter of start speed, the lowest in speed endurance 1. the cluster analysis appeared to be a sufficient method of identification of relatively homogenous groups of players. keywords: football, condition abilities, cluster analysis wstęp piłka nożna jest grą, która stawia przed zawodnikami bardzo wysokie wymagania w zakresie przygotowania kondycyjnego. przygotowanie to jest bazą pozwalającą wykorzystać posiadane umiejętności techniczno – taktyczne. wraz ze wzrostem poziomu mistrzostwa sportowego rosną wymogi związane z przygotowaniem kondycyjnym. zmiany tempa gry zachodzące we współczesnej piłce nożnej sprawiają, że od zawodników wymaga się, aby przebiegali podczas meczu nie tylko coraz większy dystans, ale również zwiększali częstotliwość wysiłków o intensywności submaksymalnej i maksymalnej. sprostać temu zadaniu mogą tylko zawodnicy odpowiednio przygotowani. należy pamiętać, że wysoki poziom zdolności kondycyjnych umożliwiający wykonywanie zadań lokomocyjnych o najwyższej intensywności, ułatwia uzyskanie przewagi nad przeciwnikiem. trenerzy (szczególnie pracujący z zespołami najwyższych klas rozgrywkowych) przywiązują dużą wagę do monitorowania poziomu przygotowania kondycyjnego zawodników, dzięki czemu uzyskują cenne informacje o aktualnym potencjale wysiłkowym podopiecznych. analizy przebiegu gry dowodzą, że profesjonalni zawodnicy pokonują podczas meczu dystans dochodzący nawet do 13, 14 km (stolen i wsp. 2005, bangsbo i wsp. 2006). wraz z upływającym czasem gry zdolności wysiłkowe zawodników ulegają obniżeniu, co znajduje odzwierciedlenie w charakterystyce wartości kinematycznych. w drugich połowach meczów zawodnicy pokonują dystans o 5 – 10% mniejszy niż w połowach pierwszych (bangsbo 1999). w ostatnich 15 minutach gry zawodnicy skracają długość sprintów nawet do 45% w porównaniu z pierwszymi 15 minutami gry (mohr i wsp. 2003). w każdej połowie meczu stwierdza się również zmniejszenie liczby sprintów oraz średniej wartości ich maksymalnej prędkości pomiędzy początkowymi i kończącymi 15 minutowymi sekwencjami gry (chmura 2006). zawodnicy, którzy są w stanie podejmować wysiłki o najwyższej intensywności w warunkach narastającego zmęczenia, mogą w decydującym stopniu wpływać na przebieg rywalizacji. różnica w poziomie zdolności kondycyjnych może stanowić jeden z czynników bezpośrednio wpływający na stosunkowo dużą liczbę bramek zdobywanych w końcowych sekwencjach meczów. w sekwencjach tych zawodnicy często popełniają błędy, które generują się pod wpływem obniżenia zdolności wysiłkowych. testy diagnozujące zdolności zawodników do przemieszczania się w maksymalnym tempie różnią się dystansem biegu, liczbą powtórzeń, czasem trwania przerw pomiędzy kolejnymi powtórzeniami, torem biegu (drapper i whyte 1977, chmura 1993, kollath i quade 1993, ryguła 1998, bangsbo 1999, chamari 2004, jastrzębski 2008, kasprzak i jastrzębski 2008, różycki 2012). w niniejszej pracy podjęto próbę identyfikacji różnic w poziomie zdolności szybkościowych i wytrzymałościowo szybkościowych zawodników na podstawie testu identyfikacja różnic w poziomie zdolności szybkościowych i wytrzymałościowo szybkościowych na przykładzie zawodników drugoligowego zespołu piłki nożnej 19 wielokrotnych wysiłków o maksymalnej intensywności z krótkotrwałymi przerwami o charakterze aktywnym. przeprowadzony test identyfikuje zdolności zawodników do pracy w warunkach beztlenowych. przedstawione w pracy wyniki analizy materiału badawczego stanowią pakiet informacji, który wykorzystać można w procesie racjonalizacji środków kierowania procesem treningowym. cel badań i pytania badawcze celem pracy jest wykazanie różnic w poziomie zdolności szybkościowych i wytrzymałościowo szybkościowych zawodników drugoligowego zespołu piłkarskiego oraz wyszczególnienie grup zawodników z wynikami najbardziej do siebie zbliżonymi. pytania badawcze: 1. w których parametrach charakteryzujących zdolności szybkościowe i wytrzymałościowo szybkościowe stwierdzono najwyższy i najniższy poziom różnic pomiędzy wynikami zawodników? 2. czy hierarchiczną analizę skupień z aglomeracyjną techniką grupowania wykorzystać można jako skuteczną metodę w procesie identyfikacji różnic pod względem poziomu zdolności szybkościowych i wytrzymałościowo szybkościowych zawodników? materiał i metoda badań w celu udzielenia odpowiedzi na pytania badawcze przeprowadzono zmodyfikowaną wersję testu rast (drapper i whyte 1977), która w dużym stopniu odzwierciedla specyfikę wysiłku piłkarza w warunkach meczowych. test polegał na 6 krotnym przebiegnięciu w maksymalnym tempie odcinka 30 metrowego po linii prostej (od fotokomórki 1 – start, do fotokomórki 3 – meta) z pomiarem międzyczasu 5 metrów (od fotokomórki 1 – start, do fotokomórki 2 – międzyczas). przerwa między kolejnymi powtórzeniami biegów wynosiła 25 sekund, w trakcie której zawodnik truchtem pokonywał dystans od mety do startu. rozpoczęcie każdej próby następowało z pozycji wysokiej z zatrzymania, po ustawieniu przez zawodnika stopy nogi wykrocznej w odległości 50 centymetrów od linii startu, co eliminowało przypadkowe uruchomienie urządzenia pomiarowego. fotokomórki rejestrujące pomiar ustawione były na wysokości 50 cm od podłoża. test został przeprowadzony w okresie startowym sezonu piłkarskiego na boisku ze sztuczną nawierzchnią. materiał badawczy to grupa 14 zawodników drugoligowego klubu piłkarskiego rks raków częstochowa. średnia wieku badanych to 20,85 (± 1,78) lat, wysokość ciała 180,92 (± 5,82) cm, masa ciała 74,62 (± 5,72) kg. żaden z zawodników przed przystąpieniem do testu nie zgłaszał dolegliwości mogących mieć bezpośredni wpływ na wyniki badań. wszyscy badani posiadali aktualne (sportowe) badania lekarskie. w teście nie uczestniczyli zawodnicy grający na pozycji bramkarza. przed przystąpieniem do testu zawodnicy wykonali 15 minutową rozgrzewkę oraz zostali poinformowani o celu badań i sposobie ich przeprowadzenia. pomiarów 20 waldemar różycki dokonano za pomocą atestowanego sprzętu pomiarowego (zestaw fotokomórek sectro, chronometr sectro) z dokładnością do 0,001 sekundy. w wyniku przeprowadzonego testu zidentyfikowano osiem parametrów charakteryzujących zdolności szybkościowe i wytrzymałościowo szybkościowe zawodników. w niniejszej pracy nie uwzględniono parametrów mocno ze sobą korelujących (współliniowość zmiennych). parametry poddane analizie: 1. szybkość startowa – rekordowy czas biegu na dystansie 5 m (od fotokomórki 1 do fotokomórki 2). 2. szybkość biegowa – rekordowy czas biegu na dystansie 25 m (od fotokomórki 2 do fotokomórki 3). 3. wytrzymałość szybkościowa 1 łączny czas sześciu biegów na dystansie 30 m (od fotokomórki 1 do fotokomórki 3). 4. wytrzymałość szybkościowa 2 łączny czas sześciu biegów na dystansie 5 m (od fotokomórki 1 do fotokomórki 2). w analizie materiału badawczego wykorzystano program komputerowy statistica 10 oraz microsoft excel 2007. w celu identyfikacji różnic w obrębie parametrów określających poziom zdolności szybkościowych i wytrzymałościowo szybkościowych piłkarzy, obliczono odległość jaką pokonałby zawodnik z najlepszym wynikiem, gdyby wykonywał próbę trwającą tak długo jak zawodnik z wynikiem najgorszym, przy zachowaniu średniej prędkości biegu. algorytm wyznaczania różnic w obrębie parametrów: różnica pomiędzy pomiarami 2 i 1 pomiar 1 × dystans parametru przyjęto, że: pomiar 1 to wynik zawodnika z wynikiem najlepszym, pomiar 2 to wynik zawodnika z wynikiem najgorszym. w celu wyodrębnienia grup zawodników podobnych pod względem poziomu zdolności szybkościowych i wytrzymałościowo szybkościowych, posłużono się hierarchiczną analizą skupień z aglomeracyjną techniką grupowania. w analizie tej odległość pomiędzy dwoma skupieniami identyfikowano metodą warda, charakteryzującą się wysoką efektywnością odtwarzania rzeczywistej struktury danych. w metodzie tej na każdym etapie spośród wszystkich możliwych do łączenia par skupień wybiera się tę, która w rezultacie łączenia daje skupienie o minimalnym zróżnicowaniu (stanisz 2006). w związku z tym, że analizowane parametry różni rząd wielkości wyników, przeprowadzono transformację ich wartości empirycznych na standaryzowane. po przeprowadzonej standaryzacji średnia każdego parametru wynosi 0 a odchylenie standardowe równe jest jedności. różnice pomiędzy wynikami uczestników testu przedstawiono w formie opisowej, tabelarycznej oraz graficznej (dendrogram). identyfikacja różnic w poziomie zdolności szybkościowych i wytrzymałościowo szybkościowych na przykładzie zawodników drugoligowego zespołu piłki nożnej 21 wyniki badań wyniki przedstawione w tabeli 1 dowodzą, że badani zawodnicy różnią się poziomem zdolności do wykonywania zadań lokomocyjnych. bardzo dobry wynik zawodnika w jednym z parametrów nie oznacza takich samych wyników w pozostałych parametrach. analogiczna sytuacja dotyczy zawodników z wynikami najgorszymi. najwyższy poziom różnic stwierdzono w parametrze szybkość startowa. zawodnik z wynikiem najlepszym (nr 1) byłby w stanie przebiec 9,494% dystansu (0,475 m) więcej od zawodnika z wynikiem najgorszym (nr 14), gdyby kontynuował bieg w czasie uzyskanym przez tego zawodnika, przy zachowaniu średniej prędkości biegu. najniższy poziom różnic stwierdzono w parametrze wytrzymałość szybkościowa 1. pomimo iż odległość, jaką pokonałby zawodnik z wynikiem najlepszym (nr 2) w czasie uzyskanym przez zawodnika z wynikiem najgorszym (nr 7) jest stosunkowo duża (10,71 m), to stanowi ona poniżej 6 % całego dystansu parametru. w parametrach szybkość biegowa i wytrzymałość szybkościowa 2 różnice pomiędzy zawodnikami z najlepszymi i najgorszymi wynikami wynoszą odpowiednio 2,33 m i 2,38 m. dowodzi to, że zawodnicy z wynikami najlepszymi byliby w stanie przebiec w czasie uzyskanym przez zawodników z wynikami najgorszymi więcej o 9,31% (szybkość biegowa) i 7,926% (wytrzymałość szybkościowa 2) dystansów wspomnianych parametrów, przy zachowaniu średniej prędkości biegu. tabela 1. wyniki zawodników w poszczególnych parametrach (czas w sekundach) zawodnik szybkość startowa szybkość biegowa wytrzymałość szybkościowa 1 wytrzymałość szybkościowa 2 1 0,948 3,088 25,808 5,917 2 0,949 3,075 25,237 6,213 3 0,953 2,942 25,684 6,135 4 0,954 3,09 25,588 5,894 5 0,956 3,075 26,157 6,053 6 0,963 3,159 25,923 6,263 7 0,969 3,167 26,739 6,213 8 0,984 3,18 26,231 6,078 9 0,985 3,115 25,341 5,989 10 0,991 3,041 26,098 6,209 11 0,996 3,126 26,053 6,092 12 1,004 3,216 26,497 6,319 13 1,016 3,206 26,553 6,341 14 1,038 3,178 26,407 6,386 średnia 0,979 3,118 26,023 6,15 sd 0,028 0,074 0,454 0,154 legenda: wyniki w polu czarnym – wartość maksymalna parametru (wynik najgorszy) wyniki w polu szarym – wartość minimalna parametru (wynik najlepszy) wynik oznaczony wytłuszczeniem – wartość parametru poniżej średniej 22 waldemar różycki na podstawie wyników przedstawionych w tabeli 1 stwierdza sie, że tylko jeden z badanych zawodników (nr 1) uzyskał najlepszy wynik w więcej niż jednym parametrze (szybkość startowa i wytrzymałość szybkościowa 2). również tylko jeden z zawodników (nr 14) uzyskał najgorszy wynik w więcej niż jednym parametrze (szybkość startowa, wytrzymałość szybkościowa 2). troje z pośród badanych zawodników (nr 1, 3, 4) uzyskało wyniki poniżej średniej we wszystkich (czterech) analizowanych parametrach, a troje zawodników (nr 2, 5, 9) uzyskało wyniki poniżej średniej w trzech parametrach. do wykazania różnic w poziomie zdolności szybkościowych i wytrzymałościowo szybkościowych badanych zawodników wykorzystano również hierarchiczną analizę skupień z aglomeracyjną techniką grupowania. wykorzystanie tej metody pozwoliło wyodrębnić grupy zawodników (klastry), których parametry charakteryzujące zdolności szybkościowe i wytrzymałościowo szybkościowe są do siebie najbardziej podobne. wyniki przeprowadzonej analizy przedstawiono w postaci dendrogramu (rycina 1). diagram drzewa metoda warda 0 2 4 6 8 10 odległość wiązań 14 13 12 11 8 7 6 10 5 3 2 9 4 1 z a w o d n k rycina 1. dendrogram dla zawodników wyznaczony metodą warda jak wynika z interpretacji dendrogramu, wszyscy zawodnicy podzieleni zostali na trzy podstawowe skupienia. podziału takiego dokonano na podstawie wyznaczenia maksymalnej wartości różnic odległości między kolejnymi węzłami. wyodrębnione skupienia różnią się liczbą zawodników. w pierwszym skupieniu jest ich pięcioro i tworzą je następujący zawodnicy: 1, 2, 3, 4, 9. skupienie drugie to sześcioro zawodników: 5, 6, 7, 8, 10, 11. najmniej liczne jest skupienie trzecie, w skład którego wchodzą tylko zawodnicy nr 12, 13, 14. wyniki uzyskane przez tych zawodników zdecydowanie różnią się od pozostałych badanych. wartość sumy standaryzowanych parametrów zawodników trzeciego skupienia mieści się w przedziale od 4,359844883 do 5,307735194 (tabela 2). identyfikacja różnic w poziomie zdolności szybkościowych i wytrzymałościowo szybkościowych na przykładzie zawodników drugoligowego zespołu piłki nożnej 23 tabela 2. wartość sumy standaryzowanych parametrów nr zawodnika wartość standaryzowana nr zawodnika wartość standaryzowana 1 -3,513346167 8  1,003212774 2 -2,990926211 9 -2,37765494 3 -4,164520711 10  -0,065612467 4 -3,904219476 11  0,404580195 5  -1,749295812 12 4,359844883 6  0,484424562 13 4,92321447 7  2,282563707 14 5,307735194 legenda:  zawodnik pierwszego skupienia  zawodnik drugiego skupienia  zawodnik trzeciego skupienia pomimo, iż zawodników nr 5 i 10 charakteryzuje ujemna wartość sumy standaryzowanych parametrów, nie znaleźli się oni w skupieniu pierwszym tylko w drugim. nie ulega wątpliwości, że pierwsze skupienie to zawodnicy z wynikami najlepszymi. tylko w dwóch parametrach zawodnicy tego skupienia uzyskali wyniki powyżej średniej grupy – zawodnik nr 2 w wytrzymałości szybkościowej 2 oraz zawodnik nr 9 w szybkości startowej (tabela nr 1). warto zaznaczyć, że wszystkim zawodnikom skupienia pierwszego przypisuje się znacznie niższe wartości sumy standaryzowanych parametrów niż pozostałym uczestnikom testu . trafność podziału badanej grupy na trzy skupienia potwierdzają również różnice pomiędzy średnimi wartościami skupień parametrów (tabela nr 3). tabela 3. charakterystyka średnich wartości skupień parametrów parametr jednostka średnia skupienia 1 średnia skupienia 2 średnia skupienia 3 szybkość startowa sekunda 0,9578 0,9765 1,0193 szybkość biegowa sekunda 3,062 3,1247 3,2 wytrzymałość szybkościowa 1 sekunda 25,5316 26,2 26,4857 wytrzymałość szybkościowa 2 sekunda 6,0296 6,1513 6,3487 tabela 4. macierz odległości euklidesowych wyników osiągniętych przez zawodników zaw. 1  2  3  4  5  6  7  8  9  10  11  12 13 14 1  0,00 2,30 2,45 0,55 1,22 2,51 3,10 2,28 1,79 2,61 2,20 4,02 4,34 4,80 2  2,30 0,00 2,12 2,23 2,29 1,98 3,61 3,03 2,03 2,47 2,68 3,97 4,25 4,49 3  2,45 2,12 0,00 2,55 2,15 3,11 3,90 3,63 2,87 2,17 3,05 4,66 4,83 4,97 4  0,55 2,23 2,55 0,00 1,64 2,69 3,48 2,47 1,43 2,77 2,29 4,21 4,51 4,90 5  1,22 2,29 2,15 1,64 0,00 1,86 2,12 1,76 2,19 1,69 1,63 3,19 3,47 3,95 6  2,51 1,98 3,11 2,69 1,86 0,00 1,84 1,60 2,41 1,96 1,71 2,12 2,50 3,02 7  3,10 3,61 3,90 3,48 2,12 1,84 0,00 1,53 3,53 2,35 2,04 1,67 2,00 2,83 8  2,28 3,03 3,63 2,47 1,76 1,60 1,53 0,00 2,23 2,10 0,94 1,88 2,21 2,82 9  1,79 2,03 2,87 1,43 2,19 2,41 3,53 2,23 0,00 2,42 1,76 3,66 3,89 4,06 24 waldemar różycki 10  2,61 2,47 2,17 2,77 1,69 1,96 2,35 2,10 2,42 0,00 1,39 2,66 2,74 2,84 11  2,20 2,68 3,05 2,29 1,63 1,71 2,04 0,94 1,76 1,39 0,00 2,17 2,35 2,65 12  4,02 3,97 4,66 4,21 3,19 2,12 1,67 1,88 3,66 2,66 2,17 0,00 0,49 1,41 13  4,34 4,25 4,83 4,51 3,47 2,50 2,00 2,21 3,89 2,74 2,35 0,49 0,00 0,98 14  4,80 4,49 4,97 4,90 3,95 3,02 2,83 2,82 4,06 2,84 2,65 1,41 0,98 0,00 legenda: wartość w polu czarnym – najwyższy poziom różnic pomiędzy wynikami zawodników wartość oznaczona wytłuszczeniem – najniższy poziom różnic pomiędzy wynikami zawodników  zawodnik pierwszego skupienia  zawodnik drugiego skupienia  zawodnik trzeciego skupienia w celu doprecyzowania wyników badań, warto przeanalizować tabelę 4. tabela ta odzwierciedla różnice pomiędzy wynikami uzyskanymi przez zawodników łącznie w czterech parametrach, przedstawione w postaci macierzy odległości euklidesowych. macierz wyników precyzuje poziom różnic z dokładnością do setnych części jedności. analiza macierzy dowodzi, że zawodnicy trzeciego skupienia nr 12 i 13 uzyskali wyniki najbardziej do siebie zbliżone (najniższa wartość odległości euklidesowej). najwyższy poziom różnic stwierdzono pomiędzy wynikami zawodników 3 i 14 (najwyższa wartość odległości euklidesowej). podsumowanie i wnioski diagnozowanie zdolności kondycyjnych zawodników powinno być jednym z ogniw procesu treningowego. wynik testów mogą być bardzo pomocne w doborze zawodników do gry. na ich podstawie można tworzyć modele odwzorowujące preferencje kondycyjne zawodników oraz precyzować wnioski dotyczące skuteczności procesu treningowego. przedstawione w pracy wyniki badań mogą być wykorzystane do tworzenia baz danych, niezbędnych do przeprowadzania statystyk porównawczych. wyniki przeprowadzonej analizy materiału badawczego upoważniają do sprecyzowania następujących wniosków: 1. najwyższy poziom różnic pomiędzy wynikami badanych zawodników stwierdzono w parametrze szybkość startowa. 2. najniższy poziom różnic pomiędzy wynikami badanych zawodników stwierdzono w parametrze wytrzymałość szybkościowa 1. 3. hierarchiczna analiza skupień z aglomeracyjną techniką grupowania okazała się skuteczną metodą w procesie identyfikacji różnic w poziomie zdolności szybkościowych i wytrzymałościowo szybkościowych badanych zawodników. wykorzystując tę metodę wyszczególniono trzy grupy zawodników z wynikami najbardziej do siebie podobnymi oraz precyzyjnie określono różnice pomiędzy wszystkimi badanymi (macierz odległości euklidesowej). identyfikacja różnic w poziomie zdolności szybkościowych i wytrzymałościowo szybkościowych na przykładzie zawodników drugoligowego zespołu piłki nożnej 25 literatura 1. bangsbo j. (1999). sprawność fizyczna piłkarza: naukowe podstawy treningu. warszawa cos. 2. bangsbo j.,mohr m., krustrup. (2006). physicial and metabolic demands of training and match-play in the elite football player. journal of sport sciences. 24(7), 665–674. 3. chamari k, hachana y, ahmed yb. (2004). field and laboratory testing in young elite soccer players. br j sports med. 38 (2), 191-196. 4. chmura j. (1993). kształtowanie wytrzymałości szybkościowej piłkarzy. sport wyczynowy. 7–8, 32–39. 5. chmura j. (2006). przejawy zdolności szybkościowych piłkarzy podczas meczu. sport wyczynowy. 9–10, 5–18. 6. draper n., whyte g. (1997). here's a new running based test of anaerobic performance for which you need only a stopwatch and a calculator. peak performance. 96, 3-5 7. jastrzębski z. (2008). szybkość lokomocyjna piłkarzy nożnych – normy wysiłkowe. [w:] kuder a., perkowski k., śledziewski d. (red.) kierunki doskonalenia treningu i walki sportowej – diagnostyka. tom 5. ptnkf. warszawa, 86–90. 8. kasprzak a., jastrzębski z. (2008). szybkość lokomocyjna młodych piłkarzy nożnych w rocznym cyklu szkolenia. [w:] kuder a., perkowski k., śledziewski d. (red.) kierunki doskonalenia treningu i walki sportowej – diagnostyka. tom 5. ptnkf. warszawa, 91–96. 9. kollath e, quade k. (1993). measurement of sprinting speed of professional and amateur soccer players. in: reilly t, clarys j, stibbe a, editors. science and football ii. london: e&fn spon, 31-36. 10. mohr m., krustrup p., bangsbo j. (2003). match performance of highstandard soccer players with specjal reference to development of fatigue. jurnal of sports sciences. 21, 519-528. 11. różycki w. (2012). kontrola zdolności kondycyjnych. trener, 4, (104), czasopismo fachowe polskiego związku piłki nożnej. warszawa, 30–34. 12. ryguła i. (1998). diagnostyka przygotowania zawodnika do gry w piłce nożnej. awf katowice. 13. stanisz a. (2006). przystępny kurs statystyki z zastosowaniem statistica pl na przykładach z medycyny. tom 3. statsoft polska kraków. 14. stolen t., chamati k., castanga c., wisloff u. (2005). physology of soccer an update. sport medicine. 35(6), 501–536. 48 quality in sport 1 (3) 2017, s. 48-56, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 23 v 2017, praca została przyjęta do druku 15 vi 2017 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2017.005 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/834033 magdalena kunysz-rozborska1 wydział wychowania fizycznego, uniwersytet rzeszowski odnowa biologiczna we współczesnym sporcie wellness in contemporary sport streszczenie od dawna sport przejawiający się w wielu różnych formach, towarzyszy człowiekowi w codziennym życiu. dużo dyscyplin sportowych sięga swoimi korzeniami do czasów odległych, kiedy to sprawność fizyczna gwarantowała przetrwanie. obecnie żyjemy w takich czasach, w których nie sposób nie zauważyć sportu, pełniącego tak wiele ważnych ról w społeczeństwie. sport amatorski jak i wyczynowy staje się częstą formą spędzania wolnego czasu. w dzisiejszych czasach jest on ucieczką od codzienności, stresu, zmęczenia. niestety nie wszyscy wiedzą i rozumieją jak długa droga jest do sukcesu sportowego, zaangażowania i poświęcenia od sportowców i ich trenerów oraz całego sztabu ludzi odgrywających mniej lub bardziej ważne role w karierze zawodników. aby realizować ambitne plany, należy wyznaczyć optymalne obciążenia treningowe, pamiętając przede wszystkim o zdrowiu sportowca, ponieważ żaden organizm nie będzie tolerował intensywności, nawet tej umiarkowanej, jeżeli nie będzie odpoczywał i regenerował sił. trudno sobie wyobrazić profesjonalny trening bez prawidłowego i systematycznego prowadzenia postępowania odnawiającego. rośnie zapotrzebowanie na specjalistów poszukujących nowych dróg w doskonaleniu sportowców i stosujących prawidłowe metody z zakresu odnowy biologicznej. celem mojego artykułu jest ukazanie zjawiska oraz czynników temu towarzyszących. odnowa biologiczna jest oddziaływaniem na organizm różnorodnych środków naturalnych i sztucznych oraz warunków środowiskowych w celu przyśpieszenia fizjologicznych procesów wypoczynkowych. słowa kluczowe: odnowa biologiczna; wellness; sport; trening; zdrowie abstract for a long time sport manifests itself in many different forms, accompanies man in everyday life. many sports go back to the distant past, when physical fitness ensured survival. we are now living in times when it is impossible to miss sports that play so many important roles in society. amateur and professional sports become a common form of leisure. correct methods of wellness. the purpose of my article is to show the phenomenon and factors accompanying it. biological renewal is the impact on the body of various natural and artificial resources and environmental conditions in order 1 dr magdalena kunysz-rozborska, e-mail: magda_kunysz@op.pl odnowa biologiczna we współczesnym sporcie 49 to accelerate physiological resting processes. nowadays, it is an escape from everyday life, stress, fatigue. unfortunately, not everyone knows and understands how long the journey is for sports success, commitment and dedication from athletes and their trainers and the entire staff of people playing more or less important roles in the athletes' career. to achieve ambitious plans, the optimal training load should be determined, keeping in mind primarily the athlete's health, since no body will tolerate intensity, even moderate, unless he rests and regenerates. it is difficult to imagine professional training without proper and systematic conduct of renewal. there is a growing demand for professionals looking for new ways to improve athletes and use the correct methods of wellness. the purpose of my article is to show the phenomenon and factors accompanying it. biological renewal is the impact on the body of various natural and artificial resources and environmental conditions in order to accelerate physiological resting processes. keywords: biological regeneration; wellness; sport; training; health wstęp od dawna sport przejawiający się w wielu różnych formach, towarzyszy człowiekowi w codziennym życiu. dużo dyscyplin sportowych sięga swoimi korzeniami do czasów odległych, kiedy to sprawność fizyczna gwarantowała przetrwanie. obecnie żyjemy w takich czasach, w których nie sposób nie zauważyć sportu, pełniącego tak wiele ważnych ról w społeczeństwie. sport amatorski jak i wyczynowy staje się częstą formą spędzania wolnego czasu. w dzisiejszych czasach jest on ucieczką od codzienności, stresu, zmęczenia. niestety nie wszyscy wiedzą i rozumieją jak długa droga jest do sukcesu sportowego, zaangażowania i poświęcenia od sportowców i ich trenerów oraz całego sztabu ludzi odgrywających mniej lub bardziej ważne role w karierze zawodników. aby realizować ambitne plany, należy wyznaczyć optymalne obciążenia treningowe, pamiętając przede wszystkim o zdrowiu sportowca, ponieważ żaden organizm nie będzie tolerował intensywności, nawet tej umiarkowanej, jeżeli nie będzie odpoczywał i regenerował sił. trudno sobie wyobrazić profesjonalny trening bez prawidłowego i systematycznego prowadzenia postępowania odnawiającego. rośnie zapotrzebowanie na specjalistów poszukujących nowych dróg w doskonaleniu sportowców i stosujących prawidłowe metody z zakresu odnowy biologicznej. coraz szybszy i większy rozwój zawodowego sportu powoduje, że naukowcy z różnych dziedzin poszukują odpowiedzi na pytania związane z odnową biologiczną, starając się ją udoskonalić. badanie jest fragmentem ogółu czynności naukowych polegających na zbieraniu i analizowaniu danych w toku bezpośredniego lub pośredniego kontaktu z badaną rzeczywistością celem uzyskania odpowiedzi na sformułowane pytanie czy do rozstrzygnięcia prawdziwości sformułowanej hipotezy. każde badanie naukowe będące pewnego rodzaju twórczością jest specyficzne, inne i niepowtarzalne, jest różne i posiada własne, inne i specyficzne cechy i właściwości. mówiąc o badaniu naukowym mamy zawsze na uwadze pewną wiedzę. jest ona 50 magdalena kunysz-rozborska wynikiem badań. wiedza naukowa to pewien uznany przez przedstawicieli danej dyscypliny naukowej zespół przeświadczeń i sądów o tym, jak jest, jak się rzeczy mają i dlaczego tak się one mają, bądź opisy poszczególnych fragmentów rzeczywistości, bądź też teorie wyjaśniające zjawiska z danej dziedziny. w życiu społecznym szczególne znaczenie mają dwie kategorie wiedzy, ściśle związane z oddziaływaniem człowieka na istniejącą rzeczywistość. są nimi: • wiedza oparta na doświadczeniu, czyli wiedza praktyczna, która dostarcza informacji o tym jak zmieniać rzeczywistość, • wiedza naukowa, czyli wiedza teoretyczna, dostarczająca informacji o tym, jaka jest rzeczywistość. wielopłaszczyznowe oddziaływanie odnowy biologicznej na zawodnika sprawia, że naukowcy starają się poznać istotę oraz prawidłowości rządzące tym zjawiskiem. 1. rozwinięcie odnowa biologiczna to świadome oddziaływanie na organizm za pomocą różnorodnych środków (naturalnych i sztucznych) i warunków środowiskowych w celu przyspieszenia fizjologicznych procesów wypoczynkowych (kasperczyk, bator, 2000). odnowa biologiczna może być stosowana nie tylko przez sportowców wyczynowych, ale również wszystkich, którzy uprawiają sport dla przyjemności. na proces odnowy biologicznej składają się: wypoczynek po wysiłku, masaże ręczne i wodne, kąpiele solankowe, zabiegi fizykoterapeutyczne (sauna, soluks, prądy diadynamiczne, ultradźwięki, magnetoterapia itd.) oraz zabiegi kinezy terapeutyczne. w sporcie wyczynowym odnowa powinna zapewnić: współdziałanie z procesem treningowym, optymalizację procesów wypoczynkowych, profilaktykę i zmniejszenie skutków urazów oraz rekonwalescencję. we współczesnym sporcie odnowa biologiczna ma za zadanie przywrócenie sprawności psychofizycznej zawodnika poprzez współdziałanie z programem treningowym, które polega na stworzeniu specjalnego kompleksu środków wchodzących w zakres metod odnowy biologicznej (pedagogiczne, psychologiczne, medyczno-biologiczne)i zabiegów fizykoterapeutycznych, będących uzupełnieniem procesu treningowego. to zsynchronizowane działanie ma na celu podnoszenie progu fizjologicznych możliwości organizmu sportowca. w praktyce spotykamy się z sytuacją, że po przepracowanym okresie przygotowawczym, zawodnik rozpoczyna trening specjalistyczny z pewnym deficytem ze strony mięśniowej. w takich przypadkach stosuje się równolegle odpowiednio dobrane formy masażu, elektryzacje i inne zabiegi, wplatając je w główny plan treningowy. jest to tylko jeden z licznych przykładów wskazujący na możliwość dopełnienia i wzbogacenia treningu sportowego. wachlarz propozycji w tym zakresie jest znacznie większy, lecz mimo tego nie znalazł on na razie szerszego uznania wśród zainteresowanych. drugą ważna rzeczą jest tworzenie optymalnych warunków procesów wypoczynkowych (restytucja), przez co rozumiemy należy rozumieć „wyłącznie ułatwienie biologicznych tendencji ustroju do wyrównania zaburzeń funkcjonalnych powstałych pod wpływem pracy”. dzięki mechanizmom przystosowawczym i wyrównawczym odnowa biologiczna we współczesnym sporcie 51 organizm człowieka zachowuje stan funkcjonalnej równowagi. nasilenie częstotliwości i natężenia treningu zrodziło potrzebę skrócenia naturalnego czasu wypoczynku, a także zapewnienia optymalnej przerwy wypoczynkowej dla osiągnięcia kondycyjnej nadbudowy ustroju zawodnika. taka sytuacja zmusza do poszukiwania metod i środków współdziałających z mechanizmami wyrównawczymi i ułatwiającymi ich przebieg. poza tym, metody te oprócz optymalizacji procesów wypoczynkowych mają także ogromne znaczenie w profilaktyce stanów przeciążenia i przetrenowania organizmu. w sporcie wyczynowym zachodzi już konieczność stosowania odnowy biologicznej na wszystkich szczeblach wtajemniczenia zawodowego, stosowania jej we wszystkich okresach treningowych: makrocyklach, mezocyklach i mikrocyklach. w przygotowaniu ogólnym, specjalnym oraz głównym może dać nieocenione korzyści. odnowa biologiczna znajduje również duże zastosowanie w usuwaniu często występujących patogennych stanów przedstartowych, które to stany znacznie obniżaj zdolności startowe zawodnika. poza optymalnym stanem przedstartowym, świadczącym o korzystnym nasileniu procesów fizjologicznych, takie stany jak gorączka startowa i apatia startowa wymagają likwidacji przy użyciu metod odnowy biologicznej. tworzenie optymalnych warunków wypoczynkowych można poprzez: • stymulację biologicznych właściwości organizmu do wyrównywania zaburzeń funkcjonalnych, powstających pod wpływem wysiłku, • stosowanie zabiegów odnawiających we wszystkich okresach treningowych w celu osiągnięcia superkompensacji, • wykorzystywanie kompleksu metod i środków odnawiających w specjalistycznych ośrodkach sportowych, w czasie przebywania zawodników na zgrupowaniach szkoleniowo-treningowych, • organizację turnusów w ośrodkach sanatoryjno-uzdrowiskowych w celu regeneracji organizmu pod wpływem działania czynników klimatycznych i balneologicznych (magiera, walaszek, 2003). bardzo ważna jest również profilaktyka i minimalizacja skutków chorób powstałych w wyniku przeciążeń występujących w sporcie wyczynowym oraz rehabilitację pourazową. prawidłowe wykorzystanie i właściwy dobór środków odnowy biologicznej zależą od indywidualnych cech sportowca, a przestrzeganie poprawnej metodyki zabiegów będzie decydowało o ich skuteczności. nieprzestrzeganie zasad i zaleceń stosowania środków odnowy biologicznej negatywnie wpłynie na zdrowie i wydolność zawodnika. mając na względzie dobro sportowca należy przestrzegać zasad, które są następujące: a) zasada świadomego stosowania środków odnowy dotyczy ordynacji zabiegów odnawiających, zgodnie ze znajomością fizjologii wysiłku, charakterystyki poszczególnych dyscyplin sportowych, mechanizmu procesów odnowy oraz głównych założeń fizjoterapii. postępowanie uwzględniające powyższe nie wpłynie na przypadkowość stosowanych zabiegów fizykoterapeutycznych, lecz spowoduje uzyskiwanie efektów zaplanowanych, 52 magdalena kunysz-rozborska b) zasada indywidualnego doboru środków odnowy nakazuje indywidualizację zabiegów odnawiających, z uwzględnieniem wieku, płci, stanu zdrowia i poziomu wy trenowania sportowca oraz reakcji powysiłkowych, c) zasada specyficznego doboru środków odnowy obejmuje potrzeby doboru środków odnowy, wynikające m.in. z: etapu przygotowania sportowca, rodzaju dyscypliny sportowej, charakterystyki okresu treningowego, zakresu planu ostatniego treningu, wytycznych na najbliższe dni czy też zakresu obciążeń startowych, d) zasada stopniowania intensywności zabiegów i ich zróżnicowania – uwzględnia konieczność różnicowania zabiegów odnawiających według rodzaju zabiegu, intensywności jego wykonania oraz czasu trwania. dostarczanie bodźców o jednakowych parametrach przez dłuższy czas wpływa na obniżenie ich efektywności w związku z adaptacją organizmu do określonego natężenia bodźców, e) zasada kompleksowego stosowania środków odnawiających dotyczy programowania zabiegów odnawiających, obejmujących różnorodność środków i metod, mających na celu eliminację zjawiska nadmiernej adaptacji organizmu; wpływa też na większą skuteczność, f) zasada cyklicznego stosowania środków odnowy nakazuje, pod rygorem utraty zdolności organizmu sportowca do szybkiej odnowy po dużym wysiłku, przestrzegać czas i powtórzenia poszczególnych zabiegów odnawiających, dostosowanych do planu treningowego. okresowe stosowanie odpowiednich zabiegów korzystnie wpływa na proces przygotowania zawodnika do startu, g) zasada systematycznego stosowania środków odnowy zaleca zdyscyplinowanie sportowca do systematycznego poddawania się zabiegom fizykoterapeutycznym, wpływającym na podwyższenie jego zdolności adaptacyjnych do wykonywania określonego wysiłku, co pozwoli uzyskiwać lepsze rezultaty (magiera, walaszek, 2003). najtrudniejsza klasyfikacją środków odnowy biologicznej jest ta klasyfikacja, która wyróżnia trzy systemy tejże odnowy. systemami tymi są: system środków pedagogicznych, system środków psychologicznych oraz system środków medyczno – biologicznych. środki pedagogiczne obejmują: • racjonalne planowanie programu treningowego, stosownie do możliwości sportowca czy całego zespołu, • optymalne planowanie mikro-, mezoi makrocyklów, • poprawne metodycznie połączenie wysiłku i wypoczynku, • organizację zajęć specjalistycznych, mających na celu stworzenie optymalnych warunków do relaksacji fizycznej i psychicznej (np. eliminacja znużenia czy organizacja czynnego i biernego wypoczynku). środki psychologiczne obejmują: odnowa biologiczna we współczesnym sporcie 53 • tworzenie optymalnego klimatu, warunków i stosunków interpersonalnych w zespole, drużynie czy klubie sportowym, • prowadzenie specjalnych form relaksu w celu eliminacji napięcia psychicznego sportowca, całego zespołu lub drużyny (np. muzykoterapia, trening autogenny itp.), • proces wykształcania odporności psychicznej u sportowca poprzez odpowiednią współpracę z trenerem, psychologiem i terapeutą, • proces oddziaływania, mający na celu wzmocnienie sfery psychicznej sportowca za pomocą seansów psychoterapeutycznych (np. hipnoza, psychotrening audiowizualny). środki medyczno-biologiczne obejmują: • opracowanie optymalnej diety dla poszczególnych grup sportowców, • otoczenie sportowca prawidłową opieką zdrowotną, • tworzenie banku informacji o aktualnym stanie funkcjonalnym organizmu sportowca, • racjonalne wykorzystanie preparatów o wysokiej wartości odżywczej, środków ogólnie wzmacniających i witamin, • stosowanie metod z zakresu medycyny fizykalnej (np. fizykoterapia, balneoterapia, klimatoterapia), • organizację leczenia sanatoryjnego (gieremek, dec, 2001) w rocznym planie ogólnym uwzględnia się potrzeby wynikające z obciążeń treningowych i startowych zawodników i uwagi dotyczące każdego sportowca z osobna. o ile plan ten pokrywa się z jednym cyklem treningowym i ukierunkowany jest na przygotowanie zawodnika do sezonu (gry zespołowe) lub w sportach indywidualnych do imprezy głównej, np. mistrzostw polski, europy, czy olimpiady, przeważnie dzieli się go na podokresy przygotowania ogólnego, specjalnego oraz podokres główny (startowy) i przejściowy. takiego samego podziału można dokonać w przypadku planu odnowy biologicznej. we współczesny sporcie wyczynowym stosuje się nowoczesne metody treningowe, które pozwalają uzyskiwać bardzo wysoką intensyfikacja treningu sportowego. jednocześnie coraz częściej u sportowców pojawiają się objawy przetrenowania i przemęczenia, które w następstwie nieuchronnie prowadzą do różnego rodzaju przeciążeniowych urazów sportowych. stan taki wytwarza się wówczas, gdy zostanie zachwiana równowaga między zdolnościami adaptacyjny organizmu a wymogami, jakie przed nią stawia sport wyczynowy. inaczej mówiąc, procesy wypoczynkowe organizmu nie nadążają za zmęczeniem wywołany nadmiernym wysiłkiem fizyczny. dalsza intensyfikacja procesu treningowego jest możliwa, ale pod warunkiem racjonalnego zastosowania środków odnowy. dlatego tak bardzo w ostatnich latach wzrosło zainteresowanie odnową biologiczną w sporcie. sterowanie procesami odnowy biologicznej i wspomaganie ich jest obecnie integralną częścią pracy treningowej. wszystkie środki i metody odnowy biologicznej podzielono na cztery podstawowe grupy metodyczne: 54 magdalena kunysz-rozborska • środki biochemiczne do których zalicza się wszystkie te substancje, które w sposób pośredni lub bezpośredni wpływają na intensywność przemian energetycznych w organizmie np., witaminy, sole mineralne, lipidy, aminokwasy, węglowodany, hormony, w kompleksie tych środków mieści również racjonalne odżywianie, a w tym stosowanie różnego rodzaju diet i odżywek, • metody pedagogiczne dotyczą kształtowania programu treningowego i warunków jego realizacji /np. indywidualizacja treningu sportowego, elastyczność i zmienność wysiłku, zróżnicowanie warunków i miejsca treningu, • metody psychologiczne mające na celu obniżać psychonerwowe napięcia spowodowana walką sportową i treningiem sprzyjając tym samym zmniejszeniu zmęczenia psychicznego. są to m.in. trening psychoregulacyjny, trening autogenny oraz różne rodzaje ćwiczeń relaksacyjnych oraz masaż relaksacyjny, • metody fizjoterapeutyczne są najbardziej rozpowszechnione i najczęściej stosowane. należą do nich różnego rodzaju zabiegi restytucyjne i hartujące oraz fliykoterapeutyczne, takie jak np. wszystkie odmiany masażu, sauna fińska, zabiegi ciepłolecznicze, kąpiele mineralne, kąpiele i natryski wodne, balneoterapia (podgórski, 1996). masaż sportowy, należący do metod fizjoterapeutycznych, jest najbardziej popularnym zabiegiem w odnowie biologicznej. często zdarza się nawet, ze masaż stosowany jest jako jedyny z całego kompleksu wymienionych wyżej środków i metod. tymczasem działanie masażu sportowego klasycznego będzie dopiero w pełni skuteczne, gdy się go zastosuje łącznie z pozostałymi środkami i metodami dobierają i dozując je w zależności od konkretnego wysiłku etapu treningowego, aktualnego stanu wytrenowania sportowca oraz stanu jego zdrowia. tylko wówczas, gdy nastąpi współdziałanie poszczególnych środków i metod można mówić o systemie odnowy biologicznej. należy pamiętać, że, wysiłek i odnowa to dwie strony, jednego procesu. wzrost wytrenowania i podniesienie sprawności odbywa się tylko wówczas, gdy procesy odnowy gwarantują uzupełnienie i nagromadzenie zasobów energetycznych wydatkowanych w czasie treningu. przy czy stosując zabiegi z zakresu odnowy, w tyć takie masaż należy również wiedzieć, że pełna restytucja po wysiłku nie zawsze jest wskazana. w treningu sportowy chodzi, bowiem nie tylko o podniesienie na wyższy poziom sprawności i wydolności psychofizycznej, ale również czasami i o to, aby rozwijały się zdolności adaptacyjne organizmu do wykonywania pracy w niekorzystnych warunkach wewnętrznych. przykładem tego może być większa tolerancja ustroju na obecność podwyższonego poziomu kwaśnych produktów przemiany materii. poziom ten jednak nie może przekraczać określonych wielkości (zwykle indywidualnych dla każdego zawodnika), gdyż będzie te w efekcie prowadzić de zaburzeń funkcjonalnych całego ustroju. odnowa biologiczna we współczesnym sporcie 55 zdolność wysiłkowa poza tym limitowana jest przez takie podstawowe czynniki, jak: • stopniowe wyczerpywanie się zapasów substancji energetycznych, jako niezbędnego źródło energii potrzebnej do skurczów mięśni (atp, glukoza, tłuszcze, wolne aminokwasy); • zaburzenia na poziomie przekładni elektromechanicznej w samych włóknach mięśniowych (dotyczy przede wszystkim przemieszczania się jonów wapnia) • hamowanie przechodzenia bodźców ruchowych przez synapsy ruchowo mięśniowe (dotyczy głównie zaburzeń występujących w uwalnianiu acetylocholiny)2. bardzo ważne jest prawidłowe żywienie i sportowca, które powinno odpowiadać ogólnie przyjętym wymaganiom racjonalnego odżywiania, jego podstawowym celem jest optymalne i dokonywane na bieżąco uzupełnianie wydatków energetycznych związanych z treningiem sportowym. mimo sporej wiedzy w tej dziedzinie, w praktyce odżywiania sportowców występuje wiele nieprawidłowości i błędnych nawyków. są one przyczyną nie osiągania zakładanych wyników sportowych. równie istotne jak dostosowanie dostarczania energii do jej wydatkowania jest optymalne zaspokojenie zapotrzebowania sportowca na wszystkie składniki pokarmowe białka, tłuszcze, węglowodany, sole mineralne i witaminy. gdy zostanie osiągnięta równowaga w bilansie wszystkich składników odżywczych, można wtedy powiedzieć o pełnowartościowym odżywianiu. 2. podsumowanie odnowa biologiczna w współczesnym sporcie stanowi bardzo ważny element w procesie treningowym. umożliwia ona osiągnięcie wysokiego wyniku sportowego. bardzo ważne jest, aby dostosowana była indywidualnie do każdego zawodnika oraz aby była w odpowiedni sposób prowadzona. w swojej pracy przedstawiłam obok definicji związanych z odnową biologiczną również masaż sportowy, który jest najbardziej wszechstronnym i praktycznym środkiem odnowy biologicznej. często zdarza się, że masaż sportowy stosowany jest jako jedyny z całego zestawu środków i metod. oczywiście działanie masażu będzie dopiero w pełni skuteczne, gdy się go zastosuje łącznie z pozostałymi składowymi odnowy biologicznej, dobierając i dozując je w zależności od konkretnego wysiłku, okresu treningowego, aktualnego stanu wytrenowania sportowca oraz jego stanu zdrowia. masaż sportowy jest efektywnym środkiem w walce ze zmęczeniem, likwiduje ból powstały podczas wysiłku, przyśpiesza procesy powrotu organizmu do stanu prawidłowego, pomagając mu wrócić po wysiłku do stanu wyjściowego (jankowiak, 1974), 3 – krotnie szybciej. ma istotny wpływ na zachowanie gibkości, siły, szybkości oraz na zwiększenie zdolności do pracy. oprócz tego służy profilaktyce urazowej oraz przywracaniu zdrowia zawodnikowi po jakże w sporcie licznych kontuzjach. odgrywa też znaczną rolę w psychicznym przygotowaniu 2 jankowiak j., masaż leczniczy, pzwl, warszawa, 1974. 56 magdalena kunysz-rozborska zawodnika, poprawiając mu samopoczucie, wyrabiając odpowiednią motywację i wywołując odpowiednie stany emocjonalne. również bardzo istotnym elementem w odnowie biologicznej jest odpowiednia dieta. prawidłowe odżywianie sportowca powinno odpowiadać ogólnie przyjętym wymaganiom racjonalnego odżywiania, którego podstawowym celem jest optymalne i dokonywane na bieżąco uzupełnianie wydatków energetycznych związanych z treningiem sportowym. literatura 1. gieremek k., dec l. (2001), zmęczenie i regeneracja sił. odnowa biologiczna, hasmed katowice. 2. jankowiak j. (1974), masaż leczniczy, pzwl. warszawa. 3. kasperczyk t., bator a. (2000), trening zdrowotny z elementami fizjoterapii, awf kraków. 4. lisewska j. (1971), odnowa biologiczna sportowców, biblioteka pkol. warszawa. 5. magiera l. (2008), leksykon masażu i terminów komplementarnych, bio-styl, kraków. 6. magiera l., walaszek r. (2003), masaż sportowy, bio-styl, kraków. 7. podgórski t. (1996), masaż w rehabilitacji i sporcie, awf, warszawa. 8. prochowicz z. (1990), podstawy masażu leczniczego, pzwl. warszawa. 9. walaszek r. (red) (1999), masaż z elementami rehabilitacji, rehmed. kraków. quality in sport 1 (2) 2016, s. 63-69, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 2 ii 2016, praca została przyjęta do druku 10 iii 2016 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2016.006 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/723890 63 renata vychodilová, alena pokorná, hana vrtělová 1 university sports centre department, faculty of sports studies, masaryk university, brno, czech republic the fusion of fascia-oriented exercise and pilates in rollpilates course at masaryk university abstract the aim of this paper is to analyse pilates and fasia-oriented exercise in terms of their possible interconnection. we intend to introduce the fusion of pilates and fascia-oriented exercise in the form of a new sports course rollpilates lectured at the faculty of sports studies, masaryk university, brno. the course was formed in the project approved as part of the masaryk university development fund and involves a nouveau approach towards the interconnection of two types of exercise. the methods include an analysis of scientific publications and educational materials dealing with pilates and fascia-oriented exercise. in order to comprehend the theory and principles of fascia-oriented exercise and its interconnection with pilates and to study new trends in pilates, the work incorporates a bibliographic search, a research probe, the participation in several educational courses and the interviewing of experienced lectures of fascia-oriented and pilates exercise, with the support of our own practical experience. based on the analysis, a rollpilates course was established and its programme, content and principles were defined. in order to enhance and propagate the course, educational online material was designed and displayed in the information system of masaryk university. keywords: rollpilates course, pilates, fascia-oriented exercise, nouveau approach 1. introduction physical activity should be an inevitable part of life in the information society. negative aspects of our lifestyle, such as a sedentary way of life, penetrate both our working and leisure time, and result in physical inactivity. on the contrary, there is an ever-growing variety of options for taking exercise, with new types of exercise and sports appearing nowadays. the range of exercise and sport activities at the university sports centre department keeps in step with this development. the department provides university students with a wide range of sports activities. university students are offered 73 kinds of different sports and exercise programmes within the compulsory pe form and 43 kinds within the optional pe form, which 1 mgr. renata vychodilová e-mail: rvychodilova@email.cz, mgr. alena pokorná, ph.d., paeddr. hana vrtělová 64 renata vychodilová, alena pokorná, hana vrtělová altogether includes 7500 students actively doing sport and exercise on the university premises each semester. according to the survey in muni monthly (2015) answered by 1244 participants, 91 percent of respondents would appreciate three terms of compulsory pe instead of the two which are obligatory now. the respondents are also highly interested in more complex and new sports and exercise activities. these results correspond with our aim to open the course of rollpilates, which combines two types of exercise. the course involves a well-established exercise of pilates, performed on foam rollers primarily, in which a new fascia-oriented exercise is incorporated. fascia-oriented exercise remodels the architecture of the fascial network, rehydrates and releases it, refines its proprioceptive perception and stimulates the production of its fibroblasts (schleip 2015). it accelerates recovery after injuries, can be also employed as a prevention method against injuries and as a technique supporting the improvement in sports performance and efficiency (myers 2009). schleip states (2015) that a lot of observation effort has been dedicated to different training and exercise methods in sports science, but research in fascial tissue has been neglected. fascia is elastic, and its elasticity is trainable, the architectural arrangement of the fascial network reacts to strain-loading demands. the fascial structures slowly but constantly adapt both to everyday strain and to a specific training (el-labban et al. 1993). the interconnection of these two exercise systems follows current research findings and new trends in the world of exercise. the incorporation of fascia-oriented training into pilates does not aim to replace, but to supplement, enrich and enhance it. 2. methods our aim was to use an exploratory approach to comprehend current issues of fasciaoriented exercise and its incorporation into pilates. we also made use of the experience of pilates and fascia-oriented exercise lecturers, as well as our own experience in the field. our competence was enhanced by participating in specific training sessions, workshops and seminars: fascial fitness, rolfpilates, myofascial integration, roller mobility workshop and trigger point therapy. having acquired the relevant knowledge and experience, the course programme and its contents were defined and the educational material was designed. the material provides a theoretical insight into the topic, introduces the theory and principles of pilates and fascia-oriented exercise. this involves a battery of exercises, describing their setup, action, modifications, precision points and purpose, which is supported by photographic illustrations and video samples. it was created in accordance with the latest research findings in the field. 3. results the word rollpilates consists of two parts. the word ´roll´ represents a sports aid, which can be used to make exercise easier or on the contrary more difficult. this word also expresses a type of movement technique in the fascia-oriented selfthe fusion of fascia-oriented exercise and pilates in rollpilates course at masaryk university 65 massage. the connection of these two words indicates the interconnection between the two exercise systems involved, between the widely spread, well-established and popular exercise of pilates and the quite nouveau fascia-oriented exercise, in which foam rollers are used. j.h.pilates, the founder of the pilates method, was born in germany. he started developing his exercise programme, called contrology, during the wwi, when being detained as a prisoner in a camp in great britain. in new york, where he emigrated and opened a studio in 1926, he continued elaborating the system. his system originally focused on soldiers and war veterans. later it was influenced by professional dancers who first appreciated his method in america, and even later it gradually became suitable for everybody regardless of age, fitness or skills. although pilates himself had no medical credentials and was a self-taught movement therapist, his ideas were quite original and pioneering at that time. his exercises focused on the spine work, he promoted the idea that an unhealthy spine, which in his opinion should be straightened, might be a cause of many health problems, such as asthma or low and high blood pressure (pilates 1934). the emphasis was put on the posture, breathing and core stabilization. although significantly influenced by many of his followers, the original system consisting of thirty-four mat exercises and six original principles are still respected. ungarová (2012), one of the present respected authors specializing in pilates, stresses the following set of recommendations: ´control´ as the basic principle, ´concentration´ as the awareness of the self, ´powerhouse´ as a centre where all movements should start,´ accuracy´ of the whole exercise performance, ´breathing´ where the lateral type of breathing, enabling an active involvement of the diaphragm and abdominal muscles, is aimed at, and ´smoothness or fluency´ which emphasises a smooth, continuous and logical arrangement of all the exercises and the fluent pace and rhythm. the authors of pilates medical (klenková and kazimír 2010), a medical modification of pilates, stress the principle of axial stretch, which they consider the most important contribution of the method. the principle is based on the active spine extension during muscle contraction. according to the stott pilates manual (2001), stott pilates represents another latest approach and follows five basic principles: breathing, pelvic placement, rib cage placement, scapular movement and stabilization, and head and cervical placement. these principles in close cooperation create an intelligent, safe and effective exercise built on the firm foundations established by joseph pilates. these and other trends influence the original pilates system, and help to absorb and incorporate the latest research findings, and enhance it. pilates is also rearranged under the impact of fascia-oriented exercise. the idea of the fascia-oriented pilates appeared at the beginning of the 21 st century. the connection was inspired by fascial fitness, kinesis myofascial integration (kmi) and the integrated systems model (ism). fascial fitness is a fascia-oriented exercise system with defined principles (schleip and muller 2013). the kmi method is a series of deep bodywork sessions working with the whole body based on the theory of longitudinal anatomy and long myofascial meridians (myers 2009). ism interconnects multiple sources, and its aim is to treat the whole person to achieve optimal health. the model is designed as a framework for navigating how to 66 renata vychodilová, alena pokorná, hana vrtělová find impaired body parts, which the subsequent treatment is focused on. once they are determined, specific training is suggested and used to improve the function of the impaired areas, and to release, control and integrate them appropriately in the movement. pilates, fascial fitness and kmi are some of the sources of the ism system (lee 2011). regarding fascia-oriented exercise, schleip et al. (2015) claim that we have long been paying attention to muscular and cardiovascular training, and to coordination practice, but the fasciae have been neglected. in human body, the connective tissue is omnipresent. it interconnects all body structures and organs, enables them to glide smoothly against each other, maintains their correct positioning within the gravitation field, and acts as an important force transmission participant in locomotion (huijing 2007). in the course of life, the fascia system undergoes changes. aging and other negative impacts, such as diseases, injuries, stress, overloading, painful and inflammatory processes influence its architecture, fitness and shape. the system is trainable. although we unintentionally work with it in all exercise and training activities, new research findings bring a new, specifically targeted fascia-oriented exercise, which is more effective (schleip et al., 2015). fascia-oriented exercise brings the following benefits in fascia: the mechanical lengthening, hydration and release of the tissue, proprioceptive stimulation, remodelling of its architectural arrangement and the direct stimulation of fibroblasts. the system respects the following exercise principles: fascial stretching, sensory refinement, elasticity rebound and myofascial release, preparatory countermovement and the ninja principle (schleip and muller 2013; schleip et al. 2015; myers 2009). concerning the fascia-oriented exercise system, different stretching types are involved as stated by schleip and muller (2013). firstly, it is the slow and fast, dynamic actively-loaded stretching, where muscles are activated at their long endof-range positions and stretched fascial components are actively involved in stretching. next, the melting stretch which corresponds to the static stretch, but the hold in positions takes about a minute or longer, which enables fascial elements to be released and stretched. the pandiculation or instinctive stretch, representing a natural free-directional stretching accompanied by yawns, which does not extend the range of motion (lederman 2013), but in which people as well as animals naturally perceive and follow their feelings (bertoluci 2011). furthermore, the dynamic bouncing stretch, considered potentially harmful if performed without a proper neuromyofascial warm up, accompanied by mini-bouncing in lengthened stretch positions. in this stretching type, the active cooperation of the whole myofascial system is involved; the tendons and aponeuroses are tensioned like elastic bands and the performance of the intended movements starts with a slight pre-tensioning in the opposite direction. it increases the elastic tension in the fascia, and the energy stored in it is subsequently dynamically released (kram and dawson 1998). the muscles contract rather in an isometric fashion, whereas the connective tissue elements lengthen and the motion is performed with lower muscle effort (fukunaga et al. 2002). to adapt stretching techniques to fascia needs, diagonal, sideways, multidirectional and undulation movements, spiralling rotations should be engaged in exercise in order to target the whole network, which is present not only in the form the fusion of fascia-oriented exercise and pilates in rollpilates course at masaryk university 67 of long narrow stripes, but also as membranous sheets. since the network is omnipresent, the longest possible myofascial chains should be involved (schleip et al. 2015; myers 2009). furthermore, a self-treatment massage technique with foam rollers or some other sports aids, such as foot massage balls, small balls or duoballs is involved as an important part of fascia-oriented exercise. when rolling, the body is positioned on a roller and is fluently moved forward and backward, sideways or multi-directionally over the top of roller. if performed faster, the rolling is primarily aimed at proprioceptive stimulation. if performed slowly, the rolling is primarily focused on tissue rehydration and refinement. rubbing, pressing or moving different body parts over coarse surfaces also improve tissue proprioception. fascia-oriented exercise should be performed smoothly, softly, gracefully, fluently and with minimum effort. sequences are advisable to change the rhythm and frequency, to avoid jerking, abrupt movements and repetitive exercise. to improve the status of neglected fascia is a slow and long-term process and the changes in fascia tissue first come after 6-24 months of regular exercising. on the contrary, it is not very time consuming, because training twice a week for 20 minutes is sufficient (schleip at al. 2015). 4. discussion our goal was to design a course consisting of fascia-oriented exercise and pilates, to find and explore their mutual aspects and to fuse these two exercise systems to reach a new, enhanced system. as for their principles, we found out that the systems do not clash. principles of control, concentration and precision in pilates correlate with sensory refinement in fascia-oriented exercise. they all indicate the necessity to be present when exercising, to be aware of what we are performing and to exercise as accurately as possible. the principles of centring or powerhouse, pelvic stability and balanced core muscles, and the principle of axial stretch, elongated muscles, associate with the concept of fascial stretch and elasticity rebound. the principle of whole body movement in pilates corresponds to myers´ concept of long myofascial meridians involvement. the principle of flow or smoothness and fluency in pilates correlates with the ninja principle, where a smooth, graceful and fluent performance is wanted with minimum effort and noise. although the fusion sometimes requires changes in pace, rhythm and frequency in pilates, these are not distractive or counterproductive (schleip et al. 2015). as the objective of fascia-oriented exercise is to supplement other sports and exercise types, we advise to arrange specific short sequences of fascia-oriented exercise in different positions into the pilates compositions any time during a lesson. these sequences, which take from 2-5 minutes, involve slow actively-loaded dynamic stretching, followed by fast actively-loaded dynamic stretching and rebound stretches, then by static stretching in combination with mini-bounces (the torso and arms are stretched in a static way, while the legs perform mini-bouncing or vice versa; the principle of long chain involvement is considered), completed by melting stretches for a minute. the duration of all fascia-oriented exercise 68 renata vychodilová, alena pokorná, hana vrtělová sequences performed in one lesson altogether is designed to match the requirement to exercise about 15 minutes in a lesson. the role of the lecturer´s experience and creativity plays an important role, because the exercise should often be slightly modified in accordance with the needs of the fascial network; changes in the positioning of the arms, legs, feet, or torso are desirable (schleip and muller 2013; myers 2009). regarding particular basic mat exercises in pilates, some of them naturally correspond to some principles of fascia-oriented exercise, since their performance fulfils the demand of stretching different myofascial lines. the stretching of the deep front meridian is involved in the scissors, jackknife, shoulder bridge, double leg stretch, hip circles, the hundred and the spine stretch forward. the superficial front meridian is stretched in the single or double leg kick, bicycle, seal, roll up or the single leg stretch. the side kick, corkscrew, mermaid side bends, kneeling side kicks stretch the lateral line; hip circles, the criss cross, the spine twist and the saw include stretching the spiral meridian; the swan dive, swimming, the roll over and the leg pull up stretch the superficial back line. multi-directionality is involved in hip circles, kneeling side leg and arm circles, preparatory countermovement in the scissors, spine twist and criss cross, tissue rehydration in the spine stretch forward, mermaid side bends and the saw (schleip et al. 2015; myers 2009). these aspects show that the fusion appears mutually beneficial and valuable. concerning foam rollers, they are used in self-treatment massage to warm up (fast performance) or refine (slow performance) proprioceptive perception, muscles and connective tissue rehydration and refinement in fascia-oriented exercise. fast massage should be performed at the beginning, slow massage at the end of the lesson. we advise to include the foot massage at the beginning of the lesson for 1-2 minutes, as plantar fascia plays an important role in human locomotion and its release influences the whole fascial network which is connected throughout the whole body and interconnects all organs, muscles and other body structures. rollers can also be used in pilates sequences as a sports tool to make exercise easier when there are insufficiencies in body positioning, or as a balancing tool to make it more difficult in advanced performance. 5. conclusions the course responds to current research findings concerning pilates and fasciaoriented exercised. the course involves pilates exercise methods with the employment of foam rollers, and is supplemented by fascia-oriented exercise. the possibilities of their mutual complementation, overlapping and contribution were explored, their interconnection suggested and the course programme was designed. since we assume that the fusion of fascia-oriented exercise and pilates enhances both concepts, we interconnected the systems into one, trying to take into consideration research findings, the exercise principles and basics, overlaps and aims they have in common, as well as differences between them, and designed a new sports course named rollpilates. the course brings a nouveau approach; it the fusion of fascia-oriented exercise and pilates in rollpilates course at masaryk university 69 combines a well-established pilates system with a new, fascia-oriented exercise type. the course extends the range of sports courses on offer at masaryk university to all students, including those who are not specifically talented, but are aware of the importance of active lifestyle. besides, we believe that our study may initiate further discussions on the topic of fascia-oriented exercise and its integration into different types of exercise and sports. our analysis, research probe and bibliographic search showed that regarding fascia-oriented and pilates exercise separately, lots of research studies have been done, but little research has only been done to explore the effectiveness of their fusion and its impact on human fitness, posture, health and impairment. therefore we suggest focusing some research on this field in the future. reference 1. bertolucci, l.f. (2011). pandiculation: nature's way of maintaining the functional integrity of the myofascial system? j bodyw mov ther., 15(3), 268-80. 2. el-labban, n.g., hopper, c., barber, p. (1993). ultrastructural finding of vascular degeneration in myositis ossificans circumscripta (fibrodysplasia ossificans). j oral pathol med., 22 (9), 428-31. 3. měsíčník masarykovy university (4/2015) 4. fukunaga, t., kawakami, y., kubo, k., et al. (2002). muscle and tendom interaction during human movements. exercise sport sci r. 30 (3), 106110. 5. huijing, p:a. (2007). epimuscular myofascial force transmission between antagonistic and synergistic muscle can explain movement limitation in spastic paresis. j electromyogr kinesiol., 17 (6), 708-724. 6. klenková, m., kazimír, j. (2010). bolesti v kříži a pilates medical. nakladatelství slovart. 7. langevin, h.m., et all. (2010). tissue stretch induces nuclear remodelling in connective tissue fibroblasts. histochem cell biol. 133 (4), pp. 405-15. 8. lee, d. (2011). the pelvic girdle. 4th ed., churchill livingstone elsevier. 9. myers, t. w. (2009). anatomy trains: myofascial meridians for manual and movement therapists. amsterdam, elsevier limited. 10. pilates, j.h. (1934). your health. reprinted 1998. presentation dynamics inc. 11. schleip, r., müller, d.g. (2013) training principles for fascial connective tissues: scientific foundation and suggested practical applications. j bodyw mov ther. 17(1), 103-115. 12. schleip, r., avison, j., chaitow, l., denenmoser, s., eddy, d. et al. (2015) fascia in sport and movement. scotland: handspring publishers. 13. stott pilates comprehensive matwork manual (2001), matwork & reformer. canada: merrithew corporation. 14. ungarová, a., (2012) pilates–praktický průvodce. nakladatelství ikar. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/8301610 http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/23294691 http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/23294691 quality in sport 1 (3) 2017, s. 27-35, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 10 iv 2017, praca została przyjęta do druku 25 iv 2017 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2017.003 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/820958 27 paweł kalinowski (1) , dariusz pietranis (2) , olga bugaj (3) , katarzyna lachowska (2) (1) katedra humanistycznych podstaw kultury fizycznej, wydział wfsir, awf poznań (2) katedra teorii i metodyki sportu, wydział wfsir, awf poznań (3) katedra kinezjologii sportu, wydział wfsir, awf poznań sposoby radzenia sobie ze stresem wśród młodych sportowców zespołowych gier sportowych methods of coping with stress in young players in team sports games streszczenie współczesne trendy sportu kwalifikowanego w celu osiągnięcia mistrzostwa sportowego skierowane są na nieustanne doprecyzowywanie obszarów informacji i poszukiwanie nowych rozwiązań metodycznych i szkoleniowych. przy stale podnoszącym się poziomie sportowym jednym z fundamentalnych zadań teoretyków oraz praktyków sportu jest prawidłowa diagnoza predyspozycji sportowych zawodników. w obecnych czasach sukces sportowy jest uwarunkowany nie tylko doskonałym przygotowaniem fizycznym. zawodnicy powinni charakteryzować się odpowiednimi predyspozycjami psychicznymi. jednym z aspektów psychologicznych, istotnych dla sportowców są sposoby skutecznego radzenia sobie ze stresem. w pracy podjęto próbę określenia poziomu sposobów radzenia sobie ze stresem u przedstawicieli zespołowych gier sportowych w porównaniu z osobami z populacji ogólnej. badaniem objęto grupę 31 zawodników w kategorii wiekowej juniora młodszego rywalizujących w najwyższej klasie rozgrywkowej. badanie dotyczące sposobów radzenia sobie ze stresem przeprowadzono za pomocą kwestionariusza ciss stworzonego przez normana i parkera (1990) w adaptacji polskiej (strelau i wsp. 2005). wyniki badań wykazały, że młodzi sportowcy charakteryzowali się niższym poziomem stylów i strategii skoncentrowanych na emocjach w porównaniu z osobami z populacji ogólnej oraz wyższym poziomem sposobów skoncentrowanych na zadaniu w porównaniu z osobami z populacji ogólnej. zaobserwowane różnice były istotne statystycznie. słowa kluczowe: psychologia; stres; radzenie sobie ze stresem; gry sportowe abstract contemporary trends in qualified sport to achieve athletic championship are aimed at constant clarification of the areas of information and the search for new methodological solutions and training. with the ever-rising level of sports, one of the fundamental tasks of theoreticians and practitioners of the sport is the correct diagnosis of sports predispositions of players. nowadays, sporting success is not 28 paweł kalinowski, dariusz pietranis, olga bugaj, katarzyna lachowska determined only by an excellent physical preparation. players should have corresponding psychological predispositions. one of the psychological aspects relevant to athletes are effective ways of coping with stress. the study attempts to determine the level of how to deal with stress in the representatives of team sports compared with the general population. a survey on ways of coping with stress of 31 players in the younger junior age category appearing in the top division was carried out using a ciss questionnaire created by norman and parker (1990), adapted by polish authors (strelau et al. 2005). the results showed that young athletes were characterized by a lower level of styles and strategies focused on emotions compared with those of the general population and a higher level of ways of focusing on the task compared with the general population. the observed differences were statistically significant. keywords: psychology; stress; coping with stress; team games 1. wprowadzenie stres psychologiczny współczesne trendy sportu kwalifikowanego w celu osiągnięcia mistrzostwa sportowego skierowane są na stałe doprecyzowywanie obszarów informacji i poszukiwanie nowych rozwiązań metodycznych i szkoleniowych. przy nieustannie podnoszącym się poziomie sportowym jednym z fundamentalnych zadań teoretyków oraz praktyków sportu jest prawidłowa diagnoza predyspozycji sportowych zawodników. w obecnych czasach sukces sportowy jest uwarunkowany nie tylko doskonałym przygotowaniem fizycznym. zawodnicy powinni charakteryzować się odpowiednimi predyspozycjami psychicznymi, które umożliwiają sportowcom osiąganie wysokich wyników. stres jest złożonym i ciągle obecnym zjawiskiem. według światowej organizacji zdrowia jest jednym z najczęstszych problemów naszych czasów. pomimo, iż nie jest kojarzony z pozytywnym zjawiskiem, to całkowicie nie da się go wyeliminować (książek i wsp. 2015). zawodnicy, którzy nieustannie dążą do poprawy swoich osiągnięć, są narażeni stale na stresujące sytuacje, tak podczas treningu jak i w trakcie zawodów. sportowiec w procesie treningowym uczestniczy w sytuacjach trudnych, które w perspektywie porażki lub zwycięstwa wywołują stres psychologiczny. stres jest nieodłącznym elementem sportu, ale jeśli zawodnik wykazuje odpowiednie sposoby radzenia sobie z nim, może działać on w sposób mobilizujący. (lipka – nowak i wsp. 2012). w literaturze przedmiotu jest wiele definicji stresu. stres psychologiczny ujmowany jest jako wewnętrzna reakcja człowieka postrzegana w określonej sytuacji wywołanej przez bodźce zewnętrzne lub wydarzenia o określonych właściwościach (borys 2007). stres jest rozumiany jako reakcja człowieka, zachodzącą w sytuacji trudnej, której towarzyszy poczucie zagrożenia psychicznego, fizycznego lub społecznego. oczywistym jest, że stres jest nieoderwalnym elementem występującym podczas rywalizacji sportowej. reakcje stresujące wywoływane są zarazem przez czynniki zewnętrzne (wydarzenia, sytuacje) jak i sposoby radzenia sobie ze stresem wśród młodych sportowców zespołowych gier sportowych 29 wewnętrzne. obecnie w badaniach zakłada się, że na zjawisko stresu psychologicznego ma wpływ ocena poznawcza podmiotu, umiejscowienie w określonych wymiarach oraz specyficzne czynniki wewnętrzne. w takim ujęciu stres psychologiczny jest rodzajem transakcji pośredniczącej między wyżej wymienionymi elementami, przekraczającymi możliwości podmiotu (borys 2007). aktualnie najpopularniejszą teorią dotyczącą stresu w pracach badawczych jest relacyjna teoria radzenia sobie ze stresem lazarusa i folkman (1984), której sformułowania zaprezentowane zostaną poniżej. definiuje ona stres jako reakcję między podmiotem i otoczeniem, która interpretowana jest przez podmiot jako obciążająca i wpływająca na złe samopoczucie. radzenie sobie ze stresem przedstawiane jest jako określone poznawcze i behawioralne wysiłki człowieka dążące do opanowania reakcji wywołujących stres. autorzy w swojej pracy dotyczącej strategii radzenia sobie ze stresem ukazują radzenie sobie w postaci procesu zmieniającego się w określony sposób dla danej sytuacji (lazarus, folkmann 1984). wynikiem ich prac było stworzenie kwestionariusza sposobów radzenia sobie „the ways of coping questionnaire wcq” (folkman i in. 1986). można przyjąć, iż istotne znaczenie procesu poznawczego ma ocena wtórna, która umożliwia podjęcie działania lub złagodzenie stresu psychologicznego. jednakże należy pamiętać o tym, że ocena pierwotna i wtórna są ze sobą powiązane i współwystępujące. dzięki optymistycznej ocenie człowiek jest zdolny do zamiany sytuacji stresowej na wyzwanie, natomiast przy pesymistycznej ocenie wyzwanie może stać się bardzo silną sytuacją stresogenną. lazarus w swojej koncepcji przyjmuje, że ocena wtórna może stać się i w wielu przypadkach staje się bodźcem do zmiany, nazywanej radzeniem sobie ze stresem (borys 2007). wielu autorów powołuje się na interesującą i równie często przytaczaną koncepcję psychologiczną hobfolla (1989). autor w swojej teorii zachowania zasobów uwypukla znaczenie zagrożeń występujących bez względu na percepcje jednostki. przyjmuje, że przyczyny stresu mogą być zarazem subiektywne jak i obiektywne, natomiast nadrzędnym celem działania człowieka jest zdobycie, zachowanie i ochrona cenionych wartości, przez autora nazywanych zasobami. wyodrębnia cztery grupy zasobów takich jak: 1) przedmioty (środki transportu, mieszkania) 2) warunki (związki partnerskie, działalność zawodowa) 3) zasoby osobiste (efektywność w działaniu, wybrane umiejętności, dobry stan zdrowia) 4) zasoby energetyczne (środki pieniężne, zasób wiadomości) stres psychologiczny definiuje jako „ reakcję wobec otoczenia, w którym istnieje zagrożenie (a) utratą zasobów netto, (b) utrata zasobów netto,(c) brak wzrostu zasobów, następujący po ich zainwestowaniu” (hobfoll 1989). sytuacje stresogenne mogą mieć wieloaspektowe podłoże i charakteryzować się różnorodnymi właściwościami. do najbardziej istotnych wskaźników stresu zalicza się: obszar działania stresu, jego siłę i umiejscowienie w wymiarze czasowym. ze względu na czas występowania sytuacji stresogennej dzielimy ją na: stres powstały w wyniku jednorazowego zdarzenia, wywołany przez wydarzenia powtarzające się cyklicznie, oraz sytuacje chroniczne, czyli przewlekle (borys 2007). 30 paweł kalinowski, dariusz pietranis, olga bugaj, katarzyna lachowska w ujęciu polskiego badacza strelaua (1996) stres psychologiczny postrzegany jest jako przeżywanie negatywnych emocji takich jak strach, lęk, wrogość czy złość pojawiających się w związku z ograniczaniem pewnych możliwości. autor dokonuje podziału na wymagania postrzegane jako zagrożenie przez pryzmat właściwości podmiotu, oraz wymagania obiektywnie występujące takie jak: śmierć, katastrofa, wypadki skutkujące trwałymi konsekwencjami na zdrowiu. adekwatnie do podziału wymagań wywołujących stres wyodrębnia sposoby radzenia sobie ze stresem takie jak: realnie występujące m.in. stan psychiczny i fizyczny, doświadczenia w sytuacjach trudnych, dobra materialne oraz postrzegane przez podmiot. w związku z tym można przyjąć, iż styl radzenia sobie ze stresem jest to w pewnym stopniu niezmienna tendencja do stosowania pewnych czynności w celu uniknięcia lub redukcji stresu psychologicznego (strelau i in. 2005). style radzenia sobie ze stresem współwystępują ze stanem stresu psychologicznego i są zależne od różnic indywidualnych takich jak: sytuacje stresogenne, właściwości osobowości, czynniki sytuacyjne lub stan psychofizyczny podmiotu. mają ścisły związek z dopasowaniem wymagań do możliwości jednostki. stąd też przybierają charakter funkcji regulacyjnej, utrzymującej równowagę i zmniejszającej rozbieżności między możliwościami a wymaganiami (strelau 1996). ulokowanie radzenia sobie ze stresem w paradygmacie różnic indywidualnych miało wpływ na przeformułowanie strategii radzenia sobie ze stresem na style radzenia sobie ze stresem w celu uwypuklenia umownie stałych różnic indywidualnych. w sporcie istotne znaczenie będą miały określone możliwości podjęcia zamierzonych działań zawodników, umożliwiających kontrolę pojawiania się i przebiegu stresu psychologicznego. choć kontrola jest w pewnym sensie umowna i jej charakter jest ograniczony ma ona fundamentalne znaczenie dla skuteczności działań sportowców, a w rezultacie dla wyniku sportowego. opisany powyżej rodzaj aktywności określany jest mianem „radzenia sobie ze stresem” (borys 2007). radzenie sobie ze stresem w sporcie wyczynowym aktualnie w badaniach psychologicznych, wśród znanych koncepcji psychologicznych nierozłącznie współwystępują ze sobą pojęcia stresu psychologicznego i radzenia sobie ze stresem. od schyłku lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku można zaobserwować zwiększenie zainteresowania badaczy czynnościami podejmowanymi celem radzenia sobie ze stresem w porównaniu z czynnikami wywołującymi stres psychologiczny. radzenie sobie ze stresem postrzegane jest jako proces, style i strategie radzenia sobie. ma ono strukturę bardziej złożoną, umiejscowioną w określonym czasie. trafnie definiują ją lazarus i folkman (1984) jako wysiłki zmierzające do opanowania pewnych reakcji postrzeganych przez podmiot jako obciążające jego zasoby i wpływające na złe samopoczucie. powyższe stwierdzenie wskazuje na wagę stylów i strategii radzenia sobie ze stresem w procesie treningowym. uogólniając można założyć, że rywalizacja w sporcie współwystępuje z sytuacjami stresowymi związanymi z rozgrywkami ligowymi i pucharowymi. sposoby radzenia sobie ze stresem wśród młodych sportowców zespołowych gier sportowych 31 sytuacje trudne, stresogenne, niekorzystnie wpływają na skuteczność sportowców. stąd też wydaje się uzasadnione redukowanie napięcia psychicznego poprzez koncentrację na zadaniu. można założyć, że tylko odpowiednie do sytuacji style i strategie radzenia sobie ze stresem mogą korzystnie wpływać na wynik sportowy. warto zauważyć, że rywalizacja sportowa wymusza pokonywanie własnych słabości oraz sprostanie oczekiwaniom działaczy i kibiców. stale rosnące wymagania, oraz wszystkie wyżej wymienione wymiary sytuacji sportowej są czynnikami stresogennymi. całościowy proces radzenia sobie ze stresem koncentruje się przede wszystkim na wymiarze czasowym podejmowanych działań, natomiast style radzenia sobie ze stresem są odzwierciedleniem różnic indywidualnych dyspozycji psychicznych (borys 2007). heszen – niejodek (2000) ukazuje styl radzenia sobie ze stresem jako pewien określony zbiór sposobów wykorzystywanych w procesie radzenia sobie ze stresem. jedną z najpopularniejszych w literaturze psychologicznej klasyfikacji stylów radzenia sobie jest teoria endler i parkera (1990), która wyodrębnia trzy fundamentalne style radzenia sobie ze stresem. autorzy wyróżniają styl skoncentrowany na emocjach, unikaniu i zadaniu. styl skoncentrowany na emocjach ma związek z zachowaniami emocjonalnymi, głównie negatywnymi i charakteryzuje się zbyt silnym przeżywaniem sytuacji i barkiem konfrontacji z problemem. styl skoncentrowany na unikaniu charakteryzuje się np. nawiązywaniem kontaktów towarzyskich w celu zapominania i ucieczki od problemów poprzez tematy poboczne. natomiast styl skoncentrowany na zadaniu, który na podstawie wcześniejszych badań psychologicznych jest najbardziej pożądany w rywalizacji sportowej i charakteryzuje się konfrontowaniem z trudną sytuacją stresową, która zmierza do rozwiązywania problemów poprzez aktywne działanie. w związku z tym można założyć, że istotne znaczenie w osiąganiu wysokich rezultatów sportowych będą miały sposoby skoncentrowane na zadaniu w sporcie kwalifikowanym. w powyższych rozważaniach głównym celem niniejszej pracy było ustalenie poziomu stylów radzenia sobie ze stresem u piłkarzy nożnych poprzez porównanie uzyskanych przez nich wartości z wartościami średnimi próby normalizacyjnej narzędzia (reprezentującej populację ogólną). zadano następujące pytania badawcze: 1. czy poziom stylu skoncentrowanego na emocjach był niższy u młodych piłkarzy nożnych w porównaniu z wynikami populacji ogólnej ? 2. jaki był poziom stylu skoncentrowanego na unikaniu w badanej grupie? 3. czy u młodych piłkarzy poziom stylów i strategii skoncentrowanych na zadaniu był wyższy w porównaniu z wartościami średnimi próby normalizacyjnej? 2. materiał i metody w celu odpowiedzi na postawione pytania badawcze dokonano opracowania wyników badań zebranych metodą kwestionariusza za pomocą sondażu diagnostycznego w grupie 31 zawodników – wyłącznie mężczyzn. wszyscy badani 32 paweł kalinowski, dariusz pietranis, olga bugaj, katarzyna lachowska reprezentowali klub lech poznań, w którym obserwuje się najwyższy poziom sportowy w tej kategorii wiekowej, o czym świadczy zdobycie tytułu mistrza polski 2016 roku w kategorii wiekowej juniora młodszego. osoby badane były w wieku 17 lat (sd ±1 rok). badania przeprowadzono w miesiącu maju we wronkach w 2016 roku, gdzie mieści się baza treningowa klubu. klub lech poznań, którego zawodnicy zostali poddani badaniom, swój początek datuje na rok 1922, a akademia piłkarska istnieje od roku 2012. akademia piłkarska należy do jednych z najbardziej profesjonalnych działających na terenie polski. zespoły młodzieżowe mają swoje bazy treningowe w dwóch miastach – poznaniu i we wronkach „w akademii piłkarskiej szkoli się młodzież w wieku 15–19 lat, a w akademii dziecięcej, grupach patronackich i równoległych w wieku 7–14 lat” (kalinowski, karpowicz 2015, s. 27). w badaniach zastosowano kwestionariusz ciss, należący do uznanych narzędzi psychologicznych na całym świecie. kwestionariusz zawiera 48 sformułowań, które miały charakter zamknięty z 5 – stopniową skalą likerta od 1 („nigdy”) do 5 („bardzo często”). test wyodrębnia trzy główne style radzenia sobie ze stresem : ssz – styl radzenia sobie skoncentrowanego na zadaniu, sse – styl radzenia sobie skoncentrowanego na emocjach, ssu – styl radzenia sobie skoncentrowanego na unikaniu. w celu opracowania wyników do przeprowadzenia analizy przeliczono wartości surowe na wartości stenowe, a następnie wykonano obliczenia podstawowymi metodami statystycznymi za pomocą programu statistica 10. dokonano ogólnej charakterystyki opisowej (średnia arytmetyczna, wartości minimalne, wartości maksymalne, odchylenie standardowe). 3.wyniki analizę przeprowadzono na podstawie koncepcji endler i parkera (1990), którzy w zastosowanym kwestionariuszu ciss wyodrębniają trzy główne sposoby radzenia sobie ze stresem. w celu weryfikacji postawionych pytań badawczych przeprowadzoną analizę statystyczną testem parametrycznym t – studenta dla jednej próby. opracowane wyniki badań zostały przedstawione w tabeli nr 1. ustosunkowując się do stylów radzenia sobie ze stresem skoncentrowanych na zadaniu, zaobserwowano, iż poziom charakteryzujący młodych piłkarzy jest istotnie wyższy od populacji ogólnej. odnosząc się do stylów skoncentrowanych na emocjach u zawodników piłki nożnej zaobserwowany poziom jest istotnie niższy w porównaniu z osobami z populacji ogólnej. natomiast poziom stylów skoncentrowanych na unikaniu w badanej grupie jest niższy od średniej populacji ogólnej, lecz zaobserwowane różnice nie były istotne statystycznie. sposoby radzenia sobie ze stresem wśród młodych sportowców zespołowych gier sportowych 33 tab.1. średnie wartości styli radzenia sobie ze stresem uzyskane przez młodych piłkarzy nożnych w porównaniu ze średnią wartością próby normalizacyjnej reprezentującej populację ogólną. zmienna test średnich względem stałej wartości odniesienia (ciss – zawodnicy piłki nożnej) średnia odch.st. ważnych bł. std. odniesienie stała t df p ssz 6,35 1,40 31 0,25 5,50 3,39 30 0,0019 sse 4,80 1,49 31 0,26 5,50 2,58 30 0,0147 ssu 4,83 1,80 31 0,32 5,50 2,03 30 0,0507 profil sposobów radzenia sobie ze stresem zobrazowano w odniesieniu do średniej populacji przedstawionej w skali stenowej, która jest skalą 10 punktową. piłkarze nożni charakteryzowali się istotnie wyższym poziomem stylów skoncentrowanych na zadaniu (t = 3,39; p < 0,01) w porównaniu z osobami z populacji ogólnej. ponadto młodzi sportowcy charakteryzowali się istotnie niższym poziomem stylów skierowanych na emocje (t = 2,58; p < 0,05). w odniesieniu do stylów skoncentrowanych na unikaniu nie odnotowano statystycznie istotnych różnic (tab. 1). 4.dyskusja wysoki poziom sportowy uwarunkowany jest prawidłowością realizacji założeń opartych o składowe struktury treningu, w obrębie których przygotowanie psychologiczne odgrywa tym ważniejszą rolę, im dłuższy jest staż treningowy i im wyższy poziom sportowy reprezentują zawodnicy. częstokroć w rywalizacji na poziomie mistrzowskim wynik sportowy determinowany jest właśnie dyspozycją psychiczną, w tym – bez wątpienia ważnym jej składnikiem – radzeniem sobie ze stresem. w dotychczasowych badaniach zaobserwowano, że sposoby radzenia sobie ze stresem mogą wiązać się z doświadczeniem i poziomem sportowym. wyższą skuteczność realizowanych czynności zaobserwowano wśród sportowców preferujących zadaniowy styl radzenia sobie ze stresem (secades, molinero i in. 2016). lipka-nowak i wsp. (2012) w swoich badaniach zaobserwowali, że wysokiej klasy tancerze również wykorzystują strategie zadaniowe radzenia sobie ze stresem. wskazali także na orientację zadaniową, jako tą, która prowadzi do mistrzostwa. dostrzeżono również, że mężczyźni uprawiający zespołowe gry sportowe częściej niż populacja ogólna, charakteryzowali się stylem zadaniowym radzenia sobie ze stresem (bojkowski 2014). mogą potwierdzać to także prezentowane w niniejszym opracowaniu wyniki badań, charakteryzujące młodych piłkarzy nożnych, prezentujących najwyższy poziom sportowy w kraju. ponadto hofseth w 2016 roku stwierdził, iż sytuacje stresogenne, wywołujące wysoki poziom lęku, który to sprzyja strategii radzenia sobie ze stresem w oparciu o emocje, wpływały negatywnie na skuteczność podejmowanych działań, 34 paweł kalinowski, dariusz pietranis, olga bugaj, katarzyna lachowska co w kontekście uzyskanych wyników pozwala przypuszczać, iż sportowcy prezentujący wysoki poziom sportowy w istotnie niższym stopniu przyjmują styl skoncentrowany na emocjach w porównaniu do populacji ogólnej. młodzi piłkarze, jak wynika z poddanego analizie materiału, nie wykazują istotnych różnic w zakresie przyjmowania stylu skoncentrowanego na unikaniu, w stosunku do populacji ogólnej. w badaniach kalinowskiego i wsp. (2016) niższy poziom wyboru ssu (styl skoncentrowany na unikaniu) jako jedyny istotnie odróżniał od populacji ogólnej zawodników reprezentacji polski amp futbolu (piłkarzy nożnych po amputacjach lub z wadami kończyn). podobnej obserwacji, dotyczącej zawodników sztuk walki dokonał (bojkowski 2014). wydaje się, że specyfika badanej dyscypliny w pewnym stopniu określa preferowany sposób radzenia sobie ze stresem, nie mniej jednak, na podstawie dotychczasowych doniesień można przypuszczać, iż to właśnie styl skoncentrowany na zadaniu jest tym, który preferowany jest w sytuacjach stresowych, powstałych w wyniku rywalizacji, a także jest stylem w istotnej mierze charakteryzującym zawodników prezentujących wysoki poziom sportowy. wartą podkreślenia jest potrzeba prowadzenia diagnozy, celem modelowania sposobu radzenia sobie ze stresem w różnych dyscyplinach sportowych, preferencje zawodnicze w tym zakresie, w pewnym stopniu mogą stanowić o predyspozycjach psychicznych do odnoszenia sukcesu w sporcie, związanych z koniecznością zachowania skuteczności działania w dynamicznej rywalizacji sportowej. 5. wnioski na podstawie analizy wyników badań kwestionariuszowych sformułowano następujące wnioski: 1. młodzi zawodnicy piłki nożnej w sytuacjach stresujących charakteryzują się niższym poziomem stylu skoncentrowanego na emocjach w porównaniu z osobami z populacji ogólnej. 2. w sytuacjach trudnych piłkarze nożni charakteryzują się zbliżonym poziomem stylu skoncentrowanego na unikaniu jak osoby populacji generalnej. 3. poziom stylów i strategii skoncentrowanych na zadaniu młodych sportowców był wyższy w badanej grupie niż osób z populacji ogólnej. 4. zagadnienia sposobów radzenia sobie ze stresem są użytecznym źródłem informacji i powinny być stosowane w procesie treningowym młodych sportowców. literatura bojkowski ł. (2014), radzenie sobie ze stresem przez mężczyzn trenujących zespołowe gry sportowe oraz sporty walki, „zeszyty naukowe uczelnianej rady doktorantów uniwersytetu kazimierza wielkiego”, 2(1), s. 55-6. borys b. (2007), strategie radzenia sobie ze stresem osób niepełnosprawnych. „fizjoterapia”, 15,2, s. 42-49. sposoby radzenia sobie ze stresem wśród młodych sportowców zespołowych gier sportowych 35 endler n. s., parker j. d. a. (1990), coping inventory for stressful situations (ciss): manual, multi-health systems, toronto. folkman s., lazarus r. s., dunkel-schetter c., delongis a., gruen r. j. (1986), dynamics of stressful encounter: cognitive appraisal, coping, and encounter outcomes. j pers soc psychol, 50 (5), s. 992-1003. heszen-niejodek i., ratajczak z. (red.) (2000), człowiek w sytuacji stresu. problemy teoretyczne i metodologiczne. wydawnictwo uniwersytetu śląskiego. katowice. hobfoll s. e. (1989), conservation of resources: a new attempt at conzeptualizing stress. „american psychologist“ vol. 44 (3), s. 513-524. hofseth e. (2016), stress, emotions, and coping in elite football players. „dissertation from the norwegian school of sport sciences”. kalinowski p., karpowicz k. (2015), porównanie wybranych elementów systemów organizacyjnych szkolenia piłkarskiego na przykładzie klubu polskiego i niemieckiego, „asystent trenera” nr 5(12), s. 24-29. kalinowski p., bugaj o., konarska a., pietranis d. (2016), radzenie sobie ze stresem u piłkarzy amp futbolu. coping with stress among amputee football players. monografia „badania i rozwój młodych naukowców w polsce. psychologia i socjologia” leśny jacek nyćkowiak jędrzej (red.) młodzi naukowcy, poznań, s. 115-120. książek p., grabska k., trojanowska d., słowińska a., dreher p., ścirka n., sreher s. (2015), stress and methods of coping with it among students of the medical university of lublin, „polish journal of public health” 2015;125(2): s.94-98. lazarus r. s., folkman s. (1984), stress, appraisal, and coping. springer – verlag. new york. lipka–nowak d., dudek d., kapik–gruca k., perzyńska–biskup a. (2012), motywacje sportowców – tancerzy a sposoby radzenia sobie ze stresem, „rozprawy naukowe awf wrocław”, nr 38, s. 16-21. secades x. g., molinero o., salguero a., barquın r. r., de la vega r., marquez s. (2016), relationship between resilience and coping strategies in competitive sport. „perceptual and motor skills” 2016, vol. 122(1), s. 336–349. strelau j. (1996b) temperament a stres: temperament jako czynnik moderujący stresory, stan i skutki stresu oraz radzenie sobie ze stresem [w:] heszen–niejodek i., ratajczak z. (red.), człowiek w sytuacji stresu, wydawnictwo uniwersytetu śląskiego. katowice, s. 88-132. strelau j., jaworowska a., wrześniewski k., szczepaniak p. (2005), kwestionariusz radzenia sobie w sytuacjach stresowych ciss: podręcznik do polskiej normalizacji. warszawa: pracownia testów psychologicznych polskiego towarzystwa psychologicznego. http://klio.awf.poznan.pl/cgi-bin/expertus.cgi?kat=%2fbaza%2fbp%2fpar%2f&fst=data.fst&fdt=data.fdt&ekran=iso&lnkmsk=2&cond=and&mask=2&f_00=06&v_00=badania+i+rozw%f3j+m%b3odych+naukowc%f3w+w+polsce+psychologia+i+socjologia+monografi http://klio.awf.poznan.pl/cgi-bin/expertus.cgi?kat=%2fbaza%2fbp%2fpar%2f&fst=data.fst&fdt=data.fdt&ekran=iso&lnkmsk=2&cond=and&mask=2&f_00=06&v_00=badania+i+rozw%f3j+m%b3odych+naukowc%f3w+w+polsce+psychologia+i+socjologia+monografi http://klio.awf.poznan.pl/cgi-bin/expertus.cgi?kat=%2fbaza%2fbp%2fpar%2f&fst=data.fst&fdt=data.fdt&ekran=iso&lnkmsk=2&cond=and&mask=2&f_00=02&v_00=ny%e6kowiak+j%eadrzej+ mgr aleksandra leśniewska , dr aneta stosik , zespół coachingu sportowego, katedra komunikacji 20 quality in sport 1 (2) 2016, s. 20-29, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 2 ii 2016, praca została przyjęta do druku 10 iii 2016 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2016.002 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/723884 aleksandra leśniewska 1 , aneta stosik 2 zespół coachingu sportowego, katedra komunikacji i zarządzania w sporcie, akademia wychowania fizycznego we wrocławiu kwalifikacje i kompetencje trenerów personalnych a oczekiwania rynku pracy personal trainers professional qualifications demands of the labour market streszczenie rynek usług fitness w polsce nieustannie i dynamicznie się rozwija. kluby fitness oferują obecnie swoim klientom szeroką gamę usług, od zorganizowanych zajęć grupowych po indywidualne formy treningowe, takie jak trening personalny, który cieszy się coraz większym zainteresowaniem. jednak trenerzy personalni, mimo tak sprzyjających trendów rynkowych, borykają się aktualnie z problemem braku standardów kwalifikacji zawodowych oraz niespójnym systemem kształcenia w polsce. celem artykułu była analiza oczekiwań kwalifikacji i kompetencji trenerów personalnych z perspektywy wymagań rynku pracy – czyli oczekiwań pracodawców prowadzących rekrutacje w swoich organizacjach. słowa kluczowe: trener personalny, usługi fitness, kwalifikacje i kompetencje, rynek pracy abstract fitness has been a growth industry over the past years and seems not to be saturated on the polish ground. fitness clubs offer a wide range of services to their clients from group classes to individual trainings such as personal training. however, personal trainers in poland have conducive and effortless way to access to their profession, they still struggle with the lack of professional standards and incoherent education; system. the main purpose of this article was to define what are the demands of the labour market in terms of required qualifications and competences for personal trainers who are taking part in recruitment process. keywords: personal trainer, fitness services, qualifications and competencies, labour market 1 mgr aleksandra leśniewska, e-mail: aleksandra.lesniewska@awf.wroc.pl 2 dr aneta stosik, e-mail: stosik@awf.wroc.pl kwalifikacje i kompetencje trenerów personalnych a oczekiwania rynku pracy 21 1. wstęp rynek usługowy w polsce przeżywa dziś dynamiczny wzrost produktywności w wielu dziedzinach tego sektora. taki stan jest efektem nie tylko ekonomicznego, ale także społecznego czy kulturowego rozwoju gospodarki opartej na wiedzy (cyrek 2011). jednym z obszarów silnie rozwijających się w sektorze usług jest branża fitness. obecnie polska zajmuje dziewiąte miejsce wśród europejskich rynków fitness z największym potencjałem (european health & fitness market report 2015), do klubów fitness, których jest już ponad 2500, uczęszcza 2,73 mln polaków. kluby fitness oferują dziś szerokie spektrum usług, od zorganizowanych grupowych zajęć choreograficznych przy muzyce (np. zumba, salsation), przez zajęcia fitness w postaci ćwiczeń wzmacniających (np. abt, tabata, body workout, trening obwodowy), zajęcia typu body & mind (np. yoga, pilates, stretching), z wykorzystaniem specjalistycznego sprzętu do treningu wydolnościowego (np. indoor cycling czy race walking), po indywidualne formy zajęć – takie jak treningi personalne. te ostatnie w odróżnieniu od pozostałych form fitness mogą być realizowane przez trenerów nie tylko w klubach fitness, ale także w specjalnie przygotowanych do tego studiach treningu personalnego, standardowych siłowniach, a nawet na świeżym powietrzu. trening personalny cieszy się wciąż dużym zainteresowaniem nie tylko w polsce, ale na świecie, o czym świadczyć mogą coroczne prognozy w badaniu światowych trendów fitness (strona internetowa acsm’s health and fitness journal), w których trening personalny od 2006 roku plasuje się w pierwszej dziesiątce. 2. kim jest trener personalny? pojęcie „trener personalny” jest dziś kojarzone z różnymi obszarami aktywności zawodowej i niejednokrotnie utożsamiane z takimi rolami jak doradca zawodowy, coach czy trener biznesu. dla metodologicznego porządku wskazuje się, że trening personalny to specyficzna usługa fitness realizowana w formie „indywidualnie dobranego programu treningowego, który uwzględnia stan zdrowia i wytrenowania klienta, jego predyspozycje fizyczne, styl życia, jak również osobiste upodobania” (stasikowska 2011), opierająca się o specyficzne, wynikające z potrzeb i ambicji klienta, a także sugestii trenera cele. trener personalny z kolei to wykwalifikowany i doświadczony specjalista fitness, który jest autorem i realizatorem takiego programu monitorującym progres treningowy swojego klienta oraz podtrzymującym jego motywację do ćwiczeń. 3. trenerzy personalni na rynku pracy każda dziedzina na rynku pracy wzbogaciła się przynajmniej o jeden zawód na przestrzeni ostatnich lat (nyga 2008). tworzenie się nowych zawodów wymusza poniekąd konieczność określania standardów kwalifikacyjnych oraz kompetencyjnych, jak i budowania odpowiednich ścieżek edukacyjnych dla tych profesji. 22 aleksandra leśniewska, aneta stosik wykonywanie zawodu trenera personalnego wydaje się być dla wielu młodych osób niezwykle atrakcyjną propozycją kariery zawodowej, dlatego liczebność tej grupy wciąż rośnie. w polsce otoczenie rynkowe dla trenerów personalnych jest niezwykle sprzyjające. trening personalny cieszy się dużym zainteresowaniem, co oznacza, że trenerzy personalni z dużą łatwością znajdują pracę, powstają nowe kluby fitness oraz salki treningowe, ale rozwija się również rynek usług edukacyjnych oferujący rozmaite kursy, szkolenia, a także studia sprofilowane na trening personalny. tak korzystane otoczenie dla rozwoju nowej profesji jest niewątpliwie pozytywnym zjawiskiem zarówno z ekonomicznej jak i społecznej perspektywy. jednak problematyczną kwestią, z którą borykają się wciąż przedstawiciele tego zawodu, jest brak standardów w zakresie zdobywania kwalifikacji 3 i kompetencji 4 zawodowych. standardami kwalifikacji zawodowych są formalne wymagania stawiane przedstawicielom różnych zawodów, dzięki którym jednostka nabywa odpowiednią wiedzę oraz umiejętności umożliwiające wykonywanie określonych zadań zawodowych. przyjmują one postać norm akceptowanych przez środowisko zawodowe – przedstawicieli organizacji zawodowych, branżowych, pracodawców, pracobiorców czy innych podmiotów (hunin i wsp. 2007). powinny stanowić podstawę do projektowania programów kształcenia i szkolenia zawodowego, konstruowania opisów stanowisk pracy uwzględniając zarówno wymagania kwalifikacyjne i kompetencyjne, ale także zadania i czynności, uprawienia oraz zakres odpowiedzialności na stanowisku pracy, a także określania potrzeb szkoleniowych pracowników. weryfikacją tych standardów (kwalifikacji zawodowych) zajmować powinny się obiektywne i niezależne instytucje opierając się na stosownych wytycznych. środowisko zawodowe trenerów personalnych jest przykładem, który obrazuje, w jaki sposób brak wspomnianych standardów może wpływać na rynek pracy, rynek usług edukacyjnych oraz podejmowane przez przedstawicieli tego zawodu działania. 4. cel pracy aktualna sytuacja trenerów personalnych łatwy dostęp do zawodu oraz sprzyjająca koniunktura w branży fitness czynią trenerów personalnych potrzebną i pożądaną grupą specjalistów. jednak w obliczu braku standaryzacji zawodu ciekawą kwestią stają się odpowiedź na pytanie, jakiego przygotowania zawodowego oczekuje od trenerów personalnych współczesny rynek pracy? w związku z powyższym celem poznawczym w niniejszym artykule jest analiza wymagań kwalifikacyjnych oraz kompetencyjnych względem trenerów personalnych w kontekście oczekiwań przyszłych pracodawców. 3 kwalifikacje to określony zestaw efektów uczenia potwierdzonych formalnie przez uprawnioną do tego instytucję (słownik podstawowych terminów dotyczących krajowego systemu kwalifikacji [dostęp online], s. 28). 4 kompetencje są to dyspozycje jednostki pozwalające realizować zadania zawodowe na optymalnym poziomie (leśniewska a., identyfikacja kompetencji trenerów personalnych w usługach fitness, praca doktorska w przygotowaniu, awf wrocław 2016). kwalifikacje i kompetencje trenerów personalnych a oczekiwania rynku pracy 23 5. materiał i metoda badawcza w celu zdiagnozowania oczekiwań pracodawców zastosowano metodę analizy dokumentów polegającą na prześledzeniu struktury i treści ofert pracy skierowanych do trenerów personalnych. oferty pracy uwzględniające w swej strukturze zadania i obowiązki trenera personalnego, a także preferowane kwalifikacje oraz kompetencje w niniejszej pracy są postrzegane jako wyraz oczekiwań rynkowych, a tym samym opis sylwetki idealnego kandydata. materiał badawczy pozyskiwano z ogólnopolskich internetowych portali pracy, stron klubów fitness oraz portali branżowych w okresie czerwiec – grudzień 2015 roku. oferty pracy wyszukiwane były po słowach kluczowych („trener personalny”) na najbardziej popularnych portalach (takich jak pracuj.pl, praca.pl, gumtree.pl, olx.pl, gazetapraca.pl, infopraca.pl i inne) oraz w wyszukiwarce google („oferty pracy trener personalny”). z analizy odrzucono oferty, które zawierały jedynie prośby o nadsyłanie aplikacji, kontakt do pracodawcy oraz wszystkie te oferty, które dedykowane były jednocześnie dla innych stanowisk (np. instruktora fitness, instruktora siłowni, dietetyk, trener odżywiania). w wyniku tej selekcji analizie właściwej poddano 61 ogłoszeń spośród wszystkich 73 oferty pracy. 6. wyniki spośród przeanalizowanych ofert 74% stanowiły ogłoszenia klubów fitness, pozostałe ogłoszenia zamieszczane były przez studia treningowe (5%), hotele z centrum wellness (5%) oraz inne niedookreślone w opisie. największa liczba ogłoszeń pochodziła z warszawy (28%), krakowa (8%), wrocławia (6,5%), poznania (3,3%), sosnowca (3,3%), lublina (3,3%), łódź (3,3%) i innych miast z całej polski. wykres 1. pochodzenie ofert – typ organizacji źródło: opracowanie własne kluby fitness studia treningu personalnego centra wellness inne 0% 20% 40% 60% 80% 100% 24 aleksandra leśniewska, aneta stosik wykres 2. pochodzenie ofert – lokalizacja źródło: opracowanie własne jedynie połowa pracodawców (54,55%) dokonała specyfikacji zadań oraz obowiązków, które wypełniać miałaby osoba zatrudniona na stanowisku trenera personalnego. wśród najczęstszych zadań wymieniano: prowadzenie treningów personalnych (93,3%), udzielanie porad treningowych (56,7%), podtrzymywanie pozytywnej atmosfery w klubie i we współpracy z klientem (50%) oraz dbałość o porządek i czystość w klubie/studio (46,7%). wykres 3. specyfikacja zadań trenera personalnego źródło: opracowanie własne brak specyfikacji zadań trenera personalnego w połowie ogłoszeń może zastanawiać, dlaczego pracodawcy nie definiują zakresu usług, które świadczy ich organizacja? co więcej, dość widoczna w pozostałych anonsach dysproporcja pomiędzy wydawałoby się kluczowymi zadaniami trenerów personalnych, jakim są np. warszawa kraków wrocław poznań sosnowiec lublin łódz pozostałe 0% 20% 40% 60% 80% 100% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% dbałośc o bezpieczeństwo klienta/w klubie motywowanie klientów do aktywności ruchowej dbałość o sprzęt budowanie relacji z klientem udzielanie porad dietetycznych dbanie o wizerunek klubu/studia wprowadzanie innowacyjnych rozwiązań projektowanie programów treningowych utrzymywanie wysokiej jakości obsługi klienta pozyskiwanie nowych klientów dbanie o czystośc i porządek w klubie/studio utrzymywanie pozytywnej atmosfery udzielanie porad treningowych prowadzenie treningów personalnych kwalifikacje i kompetencje trenerów personalnych a oczekiwania rynku pracy 25 budowanie relacji z klientem, podtrzymywanie jego wysokiej motywacji do ćwiczeń, a mniej istotnymi z punktu widzenia jakości świadczonych usług zadaniami polegającymi np. na utrzymywaniu czystości w klubie/studio nasuwa pytanie, czy może to wynikać z braku umiejętności tworzenia opisów stanowiskowych, czy być może z trudności w zdefiniowaniu tak specyficznej usługi jaką jest trening personalny, a tym samym zadań samego trenera? analiza oczekiwań w zakresie preferowanych kwalifikacji trenerów personalnych wykazała, że jedynie 36,4% pracodawców oczekuje od kandydatów wyższego wykształcenia, z czego ¼ sprecyzowała (27,3%) preferowany profil kształcenia i we wszystkich przypadkach były to kierunki związane z szeroko pojętą kulturą fizyczną (53% kierunek sport, pojedyncze wskazania dla kierunku fizjoterapii, wychowania fizycznego, fitness, treningu personalnego, dietetyki bądź ogólnie uczelnie awf). wykres 4. oczekiwania pracodawców w zakresie posiadanego przez kandydatów poziomu wykształcenia źródło: opracowanie własne aż 80 % pracodawców oczekuje od kandydatów posiadania kwalifikacji dodatkowych, ale połowa z nich (50,9%) uszczegóławia ich obszar tematyczny. wykres 5 prezentuje preferowane przez pracodawców kierunki kształcenia podejmowane w trybie realizacji szkoleń i kursów. najczęściej wskazywane obszary to trening personalny (27,3%), fitness (25,5%), dietetyka (20%) oraz ćwiczenia siłowe/kulturystyka (12,7%), najrzadziej wskazywano kursy instruktorskie w rekreacji (1,8%), przygotowanie fizjoterapeutyczne (1,8%) oraz suplementacja (3,6%). jednak analizując zastosowaną w ofertach terminologię można odnieść wrażenie, że jest ona nie tylko niespójna, ale czasem również niekonsekwentna. pracodawcy oczekują od kandydatów jednocześnie kwalifikacji w obszarze sportu, rekreacji, rehabilitacji i fizjoterapii, które jako formy udziału w kulturze fizycznej spełniają różne funkcje i realizują odmienne cele, a także wskazują obszary bardziej i mniej szczegółowe, takie jak ćwiczenia siłowe czy trening personalny, ale i fitness, w którym oba elementy się zawierają. 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90%100% brak preferencji wykształcenie wyższe wymagane wykształcenie wyższe mile widziane wykształcenie średnie 26 aleksandra leśniewska, aneta stosik wykres 5. obszary tematyczne kwalifikacji dodatkowych oczekiwanych u kandydatów źródło: opracowanie własne zdecydowana większość pracodawców zakomunikowała swoje oczekiwania w obszarze kompetencji (93%), w 61 przeanalizowanych ofertach znalazły się 43 różne kompetencje, poniższa tabela (ryc. 1) prezentuje ich różnorodność. warto zaznaczyć, że elementy tego zbioru stanowią preferowane przez pracodawców „kompetencje” i taką w tym opracowaniu oprawą pojęciową zostały opatrzone. ryc. 1. preferowane kompetencje trenera personalnego w opinii pracodawców źródło: opracowanie własne aby uporządkować wszystkie wskazywane przez pracodawców kompetencje, opracowano klasyfikację kompetencji bazującą na modelu g. filipowicza (2014), która w swej oryginalnej wersji wyróżnia kompetencje poznawcze, społeczne, osobiste, biznesowe, firmowe i menedżerskie. z uwagi na specyfikę analizowa0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% fizjoterapia rekreacja suplementacja sport rehabilitacja kulturystyka/ćwiczenia siłowe dietetyka fitness trening personalny pasja do podejmowania aktywności fizycznej znajomość zasad korzystania ze sprzętu na siłowni umiejętność nawiązywania i podtrzymywania relacji z klientem pomysłowość dyspozycyjność chęć podejmowania wyzwań umiejętność kreowania wizerunku klubu odpowiedzialność orientacja na potrzeby klienta miłe usposobienie uczciwość wysoka higiena pracy sumienność znajomość języka angielskiego odporność na stres otwartość znajomość ćwiczeń siłowych wysoka kultura osobista sportowa aparycja chęć rozwoju orientacja na cel przebojowość i charyzma znajomość zagadnień z dietetyk chęć pomagania innym umiejętność układania planów treningowych wiedza biologiczna samodzielność dynamika w działaniu komunikatywność elastyczność konkretność umiejętność planowania i organizowania pracy własnej umiejętność pracy w zespole proaktywność i przejmowanie inicjatywy cierpliwość wysoki standard obsługi klienta (profesjonalizm) umiejętność dostosowania się do standardów pracy oczekiwane kompetencje trenera personalnego kwalifikacje i kompetencje trenerów personalnych a oczekiwania rynku pracy 27 kompetencje organizacyjne kompetencje specjalistyczne kompetencje poznawcze kompetencje społeczne kompetencje osobiste nego stanowiska pracy, dokonano modyfikacji tego modelu, jego kształt prezentuje ryc. 1. segmentacja wszystkich zmiennych pozwoliła ukazać, że na kompetencje o charakterze społecznym i osobistym, pracodawcy kładą największy nacisk. do najczęściej wymienianych można zaliczyć komunikatywność, pozytywne nastawienie do ludzi, cierpliwość, optymizm, wysoka kultura osobista czy umiejętność nawiązywania relacji z klientem. projektowanie planów treningowych czy umiejętności obsługi maszyn, zaklasyfikowane jako kompetencje specjalistyczne, były znacznie rzadziej wskazywane i uznawane za mniej priorytetowe. ryc. 2. preferowane kompetencje trenerów personalnych – w opinii pracodawców źródło: opracowanie własne tak duża liczba wskazań oraz wyraźny ich kierunek na kompetencje z grupy osobistych oraz społecznych pozostaje w ostrym kontraście do wymagań pracodawców dotyczących kwalifikacji zawodowych, których oczekiwano nie tylko w dużo mniejszym stopniu, ale także były znacznie one znacznie bardziej zróżnicowane. implikacją tych danych może być wniosek, że podstawą odpowiedniego przygotowania zawodowego dla trenerów personalnych są głównie kompetencje „miękkie”, dzięki którym potrafią nawiązać i podtrzymać relację z klientem, zaspokoić jego potrzeby oraz poprzez wpływ osobisty zagwarantować im satysfakcję z usługi. 7. podsumowanie podsumowując powyższe rozważania, można stwierdzić, że pracodawcy powinni określić bardziej spójne i precyzyjne kryteria rekrutacyjne dla trenerów personalnych starających się o pracę w ich organizacjach. do tego niewątpliwie 9% 42% 32% 6% 11% 28 aleksandra leśniewska, aneta stosik potrzebują pewnej wykładni, którą mógłby być ujednolicony system kształcenia oraz szczegółowo określone standardy kwalifikacyjne. wyspecyfikowanie takich standardów pomogłoby pracodawcom budować pełne i kompletne opisy stanowiskowe, określać dokładne zadania i obowiązki trenera personalnego, projektować systemy oceny pracowniczej, a w efekcie tego także ścieżki rozwoju i doskonalenia zawodowego dla swoich podwładnych. co więcej, określenie wspomnianych standardów pozwoliłoby ustalić, czy trener personalny powinien być instruktorem ćwiczeń siłowych, który realizuje plan treningowym z klientem i otacza się gronem specjalistów (dietetyków, fizjoterapeutów, rehabilitantów), którzy będą uzupełniać jego deficyty kompetencyjne, czy też powinien być wysoko wyspecjalizowanym samodzielnym profesjonalistą, posiadającym pełne wykształcenie oraz komplementarną i rozległą wiedzę. niewątpliwie jednak i niezależnie od posiadanego wykształcenia oraz dodatkowych kwalifikacji, w opinii potencjalnych pracodawców trener personalny powinien być osobą posiadającą wysokie kompetencje intrai interpersonalne, które mogą przede wszystkim skutecznie wspierać jego działania zorientowane na budowanie i rozwijanie relacji z klientem oraz wpływać na jego zadowolenie. literatura 1. cyrek m, sektor usług w polsce jako obszar zatrudnienia w uwarunkowaniach gospodarki opartej na wiedzy, nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, 2011, nr 18. 2. filipowicz g., zarzadzanie kompetencjami zawodowymi, wolters kulwer, 2014. 3. hunin m., jeruszka u., kramek z., krajowe standardy kwalifikacji zawodowych – analiza wykorzystania i identyfikacja potrzeb, gdynia 2007. 4. leśniewska a., identyfikacja kompetencji trenerów personalnych w usługach fitness, praca doktorska w przygotowaniu, awf wrocław 2016. 5. madeson m. n., hultquist ch. n., a. church a, fischer l., a phenomenological investigation of women’s experiences with personal training, international journal of exercise science, 2010, vol. 3, issue 3, art.13, dostęp online:http://digitalcommons.wku.edu/ijes/vol3/iss3/13 6. maguire j.s., fit and flexible: the fitness industry, personal trainers and emotional service labor, “sociology of sport journal” 2001, nr 18 źródła internetowe 7. european health and fitness market report 2015 [dostęp online] http://www.europeactive.eu/blog/europeactive-and-deloitte-publish-newofficial-european-health-fitness-market-report. 8. na polskim rynku przybywa sieci fitness [dostęp online] http://www.propertynews.pl/centra-handlowe/na-polskim-rynku-przybywasieci-fitness,27061.html. 9. national strenght and conditioning association [dostęp online] http://www.nsca.com/certification/cpt/. 10. nyga k., nowe zawody przyszłością na rynku pracy, portal rynekpracy.pl (sedlak&sedlak) [dostęp online z dnia 15.05.2008r.], http://www.rynekpracy.pl/artykul.php/typ.1/kategoria_glowna.29/wpis.37. http://digitalcommons.wku.edu/ijes/vol3/iss3/13 kwalifikacje i kompetencje trenerów personalnych a oczekiwania rynku pracy 29 11. siłownie i kluby fitness to zyskowny biznes. polski rynek do 2017 r. urośnie trzykrotnie [dostęp online z dnia 17.04.2014r.], http://www.biznes.newseria.pl/news/sport/silownie_i_kluby_fitness,p15224 92344. 12. słownik podstawowych terminów ksk [dostęp online]: http://www.kwalifikacje.edu.pl/images/download/publikacje/slownik_na_s trone.pdf. 13. stasikowska i, gwiazda w klubie fitness, “fitness wellness & spa management international” 2011, nr 5/11, s. 27 [dostęp online], http://www.fitnessom.pl/cms/zalaczone_pliki/artyku%c5%82_trener_personalny_fitnes s_managment_2011.pdf. 14. worldwide survey of fitness trends for 2010, 2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016, acsm's health & fitness journal, [dostęp online] http://journals.lww.com/acsmhealthfitness/pages/results.aspx?txtkeywords =worldwide+survey+reveals+fitness+trends 15. www.biznes.newseria.pl quality in sport 3 (1) 2015, s. 61-69 praca wpłynęła do redakcji 22 ii 2015, praca została przyjęta do druku 28 vi 2015 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2015.018 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/753702 61 piotr ziemianek, krzysztof jendrysik, mikołaj horodecki wydział nauk o zdrowiu, śląski uniwersytet medyczny w katowicach, skn przy zakładzie adaptowanej aktywności fizycznej i sportu andrzej knapik wydział nauk o zdrowiu, śląski uniwersytet medyczny w katowicach, zakład adaptowanej aktywności fizycznej i sportu poczucie własnej wartości oraz wartości własnego ciała u osób ćwiczących regularnie na siłowni – wyniki badań pilotażowych self-esteem and the value of body in people who exercise regularly at the gym the results of pilot studies streszczenie wstęp. ćwiczenie na siłowni staje się coraz bardziej popularne, zarówno wśród kobiet, jak i wśród mężczyzn. regularne treningi, poza zmianami morfologicznymi oraz funkcjonalnymi mogą mieć wpływ na zmiany pewnych aspektów psychologicznych, szczególnie dotyczących poczucia własnej wartości oraz postrzegania własnego ciała. cel. postanowiono określić poziom poczucia własnej wartości oraz poczucia wartości własnego ciała u osób ćwiczących na siłowni. ponadto celem badań było zbadanie wzajemnych zależności między tymi rodzajami samooceny oraz ocena wpływu wieku i stażu treningowego na ich poziom u kobiet i u mężczyzn. materiał i metody. zbadano 73 osoby regularnie ćwiczące na siłowni: 23 kobiety i 50 mężczyzn. narzędziem badawczym był kwestionariusz, zawierający skalę samooceny rosenberga (ses) oraz skalę poczucia wartości własnego ciała (bes). wyniki. zarówno kobiety, jak i mężczyźni ocenili poczucie własnej wartości na poziomie 59% możliwych do uzyskania punktów. również poczucie wartości własnego ciała i jego składowe były powyżej połowy możliwych do uzyskania punktów. nie znaleziono korelacji poczucia własnej wartości z poczuciem wartości własnego ciała. odnotowano silne wzajemne korelacje między składowymi skali bes. wśród kobiet odnotowano korelację wieku z wynikami ses. wnioski. osoby ćwiczące na siłowni mają dobry poziom globalnej samooceny oraz poczucia wartości własnego ciała. badane rodzaje samooceny nie są wzajemnymi korelatami. aspekty poczucia wartości własnego ciała są ze sobą skorelowane. wśród kobiet wiek wpływa dodatnio na poczucie własnej wartości. słowa kluczowe: ćwiczenie na siłowni, samoocena, poczucie wartości własnego ciała keywords: exercising at a gym, self-esteem, sense of one’s own body wstęp postęp cywilizacyjny i techniczny oraz jego efekty w postaci automatyzacji produkcji, rozwoju środków komunikacji czy chociażby udogodnienia życia co62 piotr ziemianek, krzysztof jendrysik, mikołaj horodecki, andrzej knapik dziennego, znacznie zmniejszyły poziom aktywności fizycznej, niezbędnej dla codziennej egzystencji człowieka [1,2]. zjawisko to, oprócz wielu korzyści, ma również negatywne konsekwencje w postaci coraz częściej występującej hipokinezji – niedostatku ruchu w stosunku do biologicznych potrzeb człowieka. konsekwencje hipokinezji były i są badane, zarówno w sferze fizycznej jak i psychicznej [3]. coraz częściej i coraz liczniej deficyt aktywności jest kompensowany poprzez różnego typu aktywności o charakterze rekreacyjnym. wśród wielu rodzajów takich aktywności dużym zainteresowaniem cieszą się ćwiczenia na siłowni. wybór tego miejsca przez wiele osób nie jest przypadkowy. siłownia jest nie tylko miejscem zaspokojenia indywidualnych potrzeb dotyczących aktywności fizycznej pod kątem zdrowia. równie istotny jest motyw dotyczący urody – kształtowania sylwetki [4]. praca nad swoją sylwetką może wpływać w istotny sposób na postrzeganie siebie samego, zmieniając poczucie własnej wartości [5,6]. ta forma aktywności wzbudza coraz częściej zainteresowanie badaczy z różnych dziedzin [7]. ćwiczenia na siłowni oddziaływają nie tylko na wygląd fizyczny poprzez kształtowanie sylwetki, rozbudowę muskulatury, czy poprawę kondycji fizycznej, ale pośrednio wpływają na odbiór siebie samego, wewnętrznego „ja” [6]. ocena swojego ciała jest dynamicznym procesem, na który wpływa postrzeganie cielesności nie tylko poprzez pryzmat poszczególnych elementów budowy, lecz jak i również poprzez funkcje jakie pełnia. nie odznacza się obiektywną oceną rzeczywistości (wyglądu), lecz jest subiektywnym obrazem indywidualnego, wewnętrznego kanonu piękna [5,6,7]. wysoka samoocena własnego wyglądu, wizerunek manifestowany poprzez ciało daje możliwość jednostce wyróżnienia się na tle społeczności, co wpływa na poczucie tożsamości, jak i poczucia własnej wartości [8,9]. siłownia stała się nie tylko miejscem w którym można „wypracować” swój wygląd zewnętrzny, lecz nabiera coraz bardziej charakteru „kulturowego” jako miejsce spotkań, mające wpływ na widzenie swojej osoby w kontekście psychologicznym. z kolei zbyt niska samoocena własnego ciała, jak i swojej osoby, mogą przejawiać się w błędnym interpretowaniu swojego wizerunku [10]. może skutkować różnego typu zaburzeniami [11,12], w tym np. zaburzeniami dysmorficznymi [13,14,15]. cel celem badań było określenie poziomu poczucia własnej wartości i poczucia wartości własnego ciała u osób regularnie ćwiczących na siłowni oraz określenie wzajemnych zależności pomiędzy tymi zmiennymi. analizie podano wpływy wieku i stażu treningowego na ich poziom u kobiet i u mężczyzn. materiał i metody zbadano 73 osoby regularnie uprawiające ćwiczenia na siłowni: 23 kobiety (31,5% ogółu) i 50 mężczyzn m (68,5%). osoby te, to mieszkańcy katowic, a badanie przeprowadzono w kilku siłowniach tego miasta. zmierzono ciężar ciała poczucie własnej wartości oraz wartości własnego ciała u osób ćwiczących regularnie na siłowni – wyniki badań pilotażowych 63 badanych (±0,1 kg) oraz jego wysokość (±1 cm). w oparciu o te pomiary obliczono bmi. narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety. składał się on z metryczki, gdzie zebrano dane dotyczące treningu na siłowni oraz polskich wersji kwestionariuszy: skala samooceny ses morrisa rosenberga (rosenberg self-esteem scale – ses) [16] i skali poczucia wartości własnego ciała (the body-esteem scale bes) [17,18]. w metryczce zapytano badanych o wiek, staż treningowy, tygodniową liczbę treningów oraz średni czas trwania treningu. pytania miały charakter zamknięty – badani wybierali jedną z proponowanych odpowiedzi.  staż treningowy: {1}kilka tygodni; {2}kilka miesięcy; {3}rok; {4} więcej niż rok  tygodniowa liczba treningów: {1}jeden trening; {2}dwa do trzech treningów; {3} cztery do pięciu treningów,{4}więcej niż pięć treningów  średni czas treningu: {1}: <30 minut, {2}: 30-60 minut, {3}: 60-90 minut, {4}: <90 minut. skala ses jest narzędziem służącym do ogólnego samoopisu poczucia własnej wartości [19]. zawiera ona dziesięć stwierdzeń. badani mieli za zadanie określić w jakim stopniu zgadzają się z tymi stwierdzeniami. odpowiedzi badanych były czterowariantowe: „zdecydowanie zgadzam się”, „zgadzam się”, „nie zgadzam się”, „zdecydowanie nie zgadzam się”. w przeprowadzonym badaniu przyjęto punktację tych odpowiedzi od 0 do 3. wartość 0 oznaczała zdecydowanie negatywną ocenę danego aspektu samooceny, wartość 3 – najbardziej pozytywną. wartości poszczególnych odpowiedzi zsumowano, a następnie obliczono, jaki procent – w stosunku do możliwie najbardziej pozytywnej samooceny uzyskała osoba badana. tę wartość wykorzystano do obliczeń statystycznych. poczucie wartości własnego ciała oceniono za pomocą bes. narzędzie to diagnozuje poziom zadowolenia z różnych aspektów wyglądu i funkcji własnego ciała. odpowiedzi na te pytania wyznaczone są w skali punktowej: od 1 do 5 – rosnąco, gdzie 1 – to odczucia zdecydowanie negatywne, 5 – odczucia zdecydowanie pozytywne. dla oceny wyników autorzy tego narzędzia wyróżnili trzy kategorie dla kobiet i trzy kategorie dla mężczyzn. dwie kategorie kobiet i mężczyzn są różne. dla kobiet są to: atrakcyjność seksualna sexual attractiveness (sa), zaaferowanie swoim ciężarem ciała weight concern (wc). dla mężczyzn to: atrakcyjność fizyczna physical attractiveness (pa) i siła i sprawność ciała upper body strength (ubs). wspólną kategorią (inaczej wyliczaną dla każdej płci) jest kondycja fizyczna physical condition (pc). wartość kategorii – to średnia punktów odpowiedzi na pytania zaliczane do tej kategorii [17,18]. analiza statystyczna wykonano statystyki opisowe badanych zmiennych. obliczono dane procentowe, średnie {x}, mediany {me}, wartości minimalne i maksymalne {minmax) oraz odchylenia standardowe {sd}. poziom zróżnicowania wieku i bmi między kobietami a mężczyznami określono za pomocą analizy wariancji anova. w 64 piotr ziemianek, krzysztof jendrysik, mikołaj horodecki, andrzej knapik pozostałych przypadkach użyto statystyk nieparametrycznych: zróżnicowanie ze względu na płeć zmiennych dotyczących treningów na siłowni – za pomocą testu u manna-whitneya, a zależności między zmiennymi dotyczącymi poczucia własnej wartości oraz wartości własnego ciała – za pomocą korelacji rang spearmana. przyjęty poziom istotności: p≤0,05. wyniki statystyki opisowe wieku i bmi oraz porównanie – ze względu na płeć (anova) przedstawia tabela 1. tabela 1. wiek i bmi badanych oraz różnice ze względu na płeć. zmienna kobiety mężczyźni p x min-max sd x min-max sd wiek 29,48 15-52 11,88 26,80 18-50 9,57 0,3088 bmi 22,03 19,13-27,89 2,14 25,65 20,06-41,66 3,99 0,0001** *p<0.001 statystyki opisowe danych dotyczących treningów na siłowni oraz zróżnicowanie ze względu na płeć przedstawiono w tabeli 2. tabela 2. statystyki opisowe danych dotyczących treningu oraz porównanie ze względu na płeć. trening płe ć me {1} {2} {3} {4} z (pop r) p n % n % n % n % staż k 2,0 0 7 30,4 3 6 26,0 9 4 17,3 9 6 26,0 9 2,74 0,00* m 4,0 0 2 4,00 1 4 28,0 0 7 14,0 0 2 7 50,0 0 liczba w tygodniu k 2,0 0 1 0 43,4 8 9 39,1 3 3 13,0 4 1 4,34 4,10 0,00* * m 3,0 0 2 4,00 1 8 36,0 0 2 1 42,0 0 9 18,0 0 średni czas trwania k 2,0 0 3 13,0 4 1 1 47,8 3 8 34,7 8 1 4,35 2,67 0,00* m 3,0 0 2 4,00 1 3 26,0 0 2 6 52,0 0 9 18,0 0 *p<0,05; p<0,001 następnie wykonano statystyki opisowe wyników skali ses oraz skali bes. wyniki przedstawia tabela 3. poczucie własnej wartości oraz wartości własnego ciała u osób ćwiczących regularnie na siłowni – wyniki badań pilotażowych 65 tabela 3. statystyki opisowe wyników skal ses i bes. skala zmienna płeć x me min-max sd ses % pełnej akceptacji k 61,04 58,82 40,00-90,91 14,09 m 62,08 58,82 40,00-100 17,75 bes kondycja fizyczna k 3,67 3,92 2,31-4,85 0,65 m 3,77 3,85 1,92-4,92 0,71 atrakcyjność seksualna k 3,96 4,00 3,27-4,91 0,49 zaaferowanie wagą k 3,61 3,78 2,22-4,89 0,65 atrakcyjność fizyczna m 3,79 3,86 1,64-5,00 0,68 siła i sprawność m 3,83 4,00 1,56-4,89 0,72 analizie poddano korelacje wieku i stażu treningowego z badanymi zmiennymi. jedynie wśród kobiet odnotowano korelację wieku z samoakceptacją: r=0,432 (p<0,05). w pozostałych przypadkach nie odnotowano żadnych korelacji ani u kobiet, ani u mężczyzn. kolejny etap analizy dotyczył korelacji poczucia własnej wartości (ses) z poczuciem wartości własnego ciała (bes) oraz wzajemnych korelacji pomiędzy kategoriami skali bes u kobiet i u mężczyzn. wyniki dla kobiet przedstawia tabela 4, dla mężczyzn tabela 5. tabela 4. korelacje poczucia własnej wartości z poczuciem wartości ciała: kobiety. zmienna bes: atrakcyjność seksualna bes: zaaferowanie wagą bes: kondycja fizyczna ses -0,081 0,027 0,091 bes: atrakcyjność seksualna 0,601* 0,329 bes: zaaferowanie wagą 0,601* 0,572* bes: kondycja fizyczna 0,329 0,572* *p<0,05 tabela 5. korelacje poczucia własnej wartości z poczuciem wartości ciała: mężczyźni. zmienna bes: atrakcyjność fizyczna bes: siła i sprawność bes: kondycja fizyczna ses 0,179 0,160 0,228 bes: atrakcyjność fizyczna 0,566* 0,544* bes: siła i sprawność 0,566* 0,750* bes: kondycja fizyczna 0,544* 0,750* *p<0,05 66 piotr ziemianek, krzysztof jendrysik, mikołaj horodecki, andrzej knapik dyskusja porównanie wieku badanych kobiet i mężczyzn nie wykazało różnic. wielkość odchyleń standardowych, jak i obszar rozstępu wskazują, że ćwiczenia na siłowni są uprawiane zarówno przez osoby młode, jak i osoby w średnim wieku. w odniesieniu do wskaźnika bmi wielkości sd nie są duże, co wskazuje na względną homogeniczność zarówno wśród kobiet, jak i wśród mężczyzn. odnotowano różnice dotyczące wskaźnika bmi – ze względu na płeć. jest to naturalne ze względu na odmienne cele przyświecające treningowi na siłowni kobiet i mężczyzn, związane ze wzorcami sylwetki (tab. 1). analiza danych dotyczących treningu wskazuje na istotne różnice między kobietami i mężczyznami. dotyczą one wszystkich aspektów: stażu, liczby treningów w tygodniu oraz średniego czasu trwania (tab. 2). połowa badanych mężczyzn ćwiczy regularnie ponad rok, wśród kobiet nieco ponad jedna czwarta. wydaje się, że jest to wskaźnik pewnych zmian kulturowych. wcześniej siłownie były niejako „zarezerwowane” dla mężczyzn. odsetek kobiet o najwyższym, przyjętym w tym badaniu stażu wskazuje, że upowszechnienie tej formy rekreacji może mieć tendencję rosnącą. natomiast porównanie liczby i średniego czasu trwania treningu między kobietami i mężczyznami wskazywać może – z jednej strony na inny pułap zapotrzebowania na wysiłek, z drugiej – na nieco inne motywy ćwiczeń na siłowni, szczególnie te, które dotyczą kształtowania sylwetki. wydaje się, że rozwiązanie tego problemu wymaga bardziej szczegółowych analiz. poczucie własnej wartości jest ważne dla udanego i satysfakcjonującego życia, stanowiąc podstawę dobrostanu psychicznego. według rosenberga istnieją dwa wymiary samooceny. wysoka samoocena, wyrażająca pozytywne myślenie o sobie i niska – będąca wyrazem negatywnego postrzegania siebie [20]. w przedstawionym badaniu poziom poczucia własnej wartości należy ocenić jako względnie wysoki u obydwu płci. zarówno kobiety, jak i mężczyźni mieli wyniki na poziomie 59% możliwych do uzyskania punktów. ponieważ prezentowane badanie miało charakter przekrojowy trudno na jego podstawie ocenić w jakim stopniu ćwiczenie na siłowni może mieć wpływ na poczucie własnej wartości mierzone skalą ses. badania hubbs przeprowadzone na próbie 74 studentów nie stwierdziły korelacji aktywności fizycznej z poczuciem własnej wartości [21]. z kolei griffin i kirby uważali, że aktywność może poprawić zarówno obraz własnego ciała, jak i poczucie własnej wartości. jednak dobór środków (rodzaj aktywności, intensywność ćwiczeń etc.) powinien uwzględniać płeć [22]. wydaje się, że uwarunkowania poczucia własnej wartości są bardzo złożone, zawierające w sobie zarówno aspekty biologiczno-psychologiczne, jak i społeczne [23,24]. warto jednak poszukiwać możliwości uruchomiania rezerw adaptacyjnych w tym zakresie poprzez aktywność fizyczną. postrzeganie własnego ciała może stanowić zarówno jedną z barier podejmowania aktywności fizycznej [25,26], jak i powód jej przesadnego praktykowania [14, 27]. poziom wartości własnego ciała został wysoko oceniony przez badanych. zarówno średnie, jak i mediany były znacznie powyżej połowy możliwych do uzyskania punktów (tabela 3). można więc zakładać, że osoby regularnie uczęszczające na siłownię są świadome wartości swojego ciała i jednocześnie ćwiczenia pomagają poczucie własnej wartości oraz wartości własnego ciała u osób ćwiczących regularnie na siłowni – wyniki badań pilotażowych 67 im zyskiwać lub utrzymywać wysoką samoocenę. szczególnie wysokie wartości median w domenach: atrakcyjność seksualna u kobiet oraz siła i sprawność u mężczyzn wydają się potwierdzać tę tezę. wyniki te potwierdzają też poglądy scully i wsp. dotyczące koncentracji u kobiet na estetycznej stronie cielesności, podczas gdy u mężczyzn większe znaczenie mają aspekty dynamiczne ich ciał [28]. tezę tę podkreślają wyniki wzajemnych korelacji między domenami bes (tabela 4,5). w badaniu starano się również sprawdzić stażu treningowego i wieku z wyżej wymienionymi zmiennymi. jedynie wśród kobiet wykryto korelację wieku z samoakceptacją. prawdopodobnie należy to wiązać z większą stabilizacją dotyczącą osobistych związków. wymagało by to jednak potwierdzenia w świetle innych analiz. wnioski osoby ćwiczące na siłowni mają dobry poziom globalnej samooceny oraz poczucia wartości własnego ciała. badane rodzaje samooceny (ses, bes) nie są wzajemnymi korelatami. wśród kobiet wiek koreluje dodatnio z poczuciem własnej wartości. nie stwierdzono związków stażu treningowego, liczby i czasu treningów z poczuciem własnej wartości ani z poczuciem wartości własnego ciała, jednak problem ten wymaga dalszych badań. literatura 1. puciato d., rozpara m. aktywność fizyczna dorosłych mieszkańców katowic a wybrane uwarunkowania zawodowe i społeczno-ekonomiczne. medycyna pracy 2013; 64(5): 649–657. 2. zadrożyńska a. homo jaber i homo ludens. etnologiczny szkic o pracy w kulturach tradycyjnej i współczesnej. pwn, warszawa 1983: 19. 3. knapik a., saulicz e., kuszewski m., myśliwiec a., rottermund j., plinta r. płeć a poziom kinezjofobii w populacji osób dorosłych z południowej polski. przegląd medyczny uniwersytetu rzeszowskiego i narodowego instytutu leków w warszawie rzeszów 2012; 3: 277–287. 4. aktywność fizyczna polaków. cbos warszawa, 2013. http://www.cbos.pl/spiskom.pol/2013/k_129_13.pdf [15.12.2014]. 5. kościuk u., krajewska-kułak e., tołłoczko h., paszko-patej g. percepcja obrazu własnego ciała i motywacja do ćwiczeń wśród uczestniczek magicgym. hygeia public health 2014; 49(4): 870-878. 6. zarek a. obraz ciała w ujęciu procesu lub obiektu a satysfakcja z własnego ciała. roczniki pomorskiej akademii medycznej w szczecinie 2009; 55, 1: 100–106. 7. pickett t.c., lewis r.j., cash t.f. men, muscles, and body image: comparisons of competitive bodybuilders, weight trainers, and athletically active controls. br j sports med 2005; 39: 217–222. 8. mendelson b., mendelson m., white d. body-esteem scale for adolescents and adults. j. pers. assess. 2001; 76 (1): 90–106. 68 piotr ziemianek, krzysztof jendrysik, mikołaj horodecki, andrzej knapik 9. brytek-matera a., probst m. psychometric properties of the polish version of the body attitude test. archives of psychiatry and psychotherapy 2014; 1: 39–46. 10. cash t. cognitive-behavioral perspectives on body image. in: body cash t. image. a handbook of theory, research, and clinical practice. eds: t. cash, t. pruzinsky. the guilford press, new york 2002: 38–46. 11. nitsch k., prajs e., kurpisz j., tyburski e. obraz ciała i jego zaburzenia. aspekty teoretyczne w kontekście wybranych jednostek psychopatologicznych. psychiatr. psychol. klin. 2012; 12 (3): 176-182. 12. josko-ochojska j., marcinkowska u. wygląd, samoocena i kształtowanie własnego ciała jako czynniki ryzyka anoreksji psychicznej u studentów, ann. acad. med. gedan. 2013; 43: 45-52. 13. mosley pe. bigorexia: bodybuilding and muscle dysmorphia. eur eating disor rev 2009; 17(3): 191-198. 14. wilczek w., kolarzyk e. dysmorfia mięśniowa (bigoreksja) – czy rzeczywiście stanowi realne zagrożenie dla młodych mężczyzn? hygehia public health 2013; 48 (4): 537-44. 15. kropiwnicki p., rabe-jabłońska j. muscle dysmorphia – a variant of dysmorphophobia? studies on the body image disorders in men. psychiatria i psychologia kliniczna 2005; 5, 1: 44-51. 16. łaguna m., lachowicz-tabaczek k., dzwonkowska i. skala samooceny ses morrisa rosenberga – polska adaptacja metody. psychologia społeczna 2007; 2 (02): 164-176. 17. franzoi s.l., shields s.a. the body-esteem scale: multidimensional structure and sex differences in a college population. journal of personality assessment 1984; 48: 173-178. 18. franzoi, s.l. further evidence of the reliability and validity of the body esteem scale. journal of clinical psychology 1994; 50: 237-239. 19. rosenberg self-esteem scale (ses). user information. http://www.emcdda.europa.eu/html.cfm/index3676en.html [24.10.2014]. 20. rosenberg m. society and the adolescent self-image. princeton: princeton university press 1965. 21. hubbs a., doyle e.i., bowden r.g., doyle r.d. relationships among selfesteem, stress, and physical activity in college students. psychol rep. 2012; 110 (2): 469-74. 22. griffin m., kirby s. the effect of gender in improving body image and self esteem. atletic insight. the online journal of sport psychology 2007; 9 (3): 83-92. http://www.athleticinsight.com/vol9iss3/genderandpositivechange.htm [15.01.2015]. 23. harter s. causes and consequences of low self-esteem in children and adolescents. the plenum series in social / clinical psychology 1993: 87-116. 24. ebbeck v., weiss m.r. determinants of children's self-esteem: an examination of perceived competence and affect in sport. pediatric exercise science 1998;10: 285-298. poczucie własnej wartości oraz wartości własnego ciała u osób ćwiczących regularnie na siłowni – wyniki badań pilotażowych 69 25. knapik a., saulicz e., gnat r. kinesiophobia introducing a new diagnostic tool. j.hum.kinet. 2011; 28: 25-31. 26. knapik a., saulicz e., kuszewski m., myśliwiec a., rottermund j., plinta r. płeć a poziom kinezjofobii w populacji osób dorosłych z południowej polski. przegl.med.uniw.rzeszowskiego 2012; 10 (3): 277-287. 27. pope h.g., phillips k.a., olivardia r. the adonis complex. the free press, ny 2000. 28. scully d., kremer j., meade m.m. graham r., dudgeon k. physical exercise and psychological well-being: a critical review. british journal of sports medicine 1998; 32 (2): 111-120. quality in sport 3 (2) 2016, s. 43-53, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 27 iv 2016, praca została przyjęta do druku 8 vii 2016 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2016.018 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/735276 43 tadeusz stefaniak* 1 , dariusz harmaciński * , bartosz groffik * , gabriel pawlak ** *katedra dydaktyki sportu, wydział nauk o sporcie, akademia wychowania fizycznego we wrocławiu **katedra komunikacji i zarządzania w sporcie, wydział nauk o sporcie, akademia wychowania fizycznego we wrocławiu ocena preferowanych predyspozycji trenera personalnego rating preferred predisposition personal trainer streszczenie usługi świadczone przez trenerów personalnych w polsce cieszą się coraz większym zainteresowaniem. sytuacja prawna tej grupy zawodowej jest w polsce nieuregulowana, co stwarza wiele wątpliwości dotyczących kompetencji oraz predyspozycji trenera personalnego. istotą przedstawionych w pracy badań jest określenie zmian, w zakresie postrzegania kompetencji trenera, zachodzących na przestrzeni ostatnich lat. badania wykonano w roku 2009 i powtórzono w roku 2015 w klubach fitness mieszczących się na terenie województwa dolnośląskiego. w badaniach wzięło udział 240 ankietowanych, w tym 72 kobiety i 168 mężczyzn. wynika badań wskazują, że na przestrzeni lat, liczba osób korzystających regularnie z usług trenera wzrosła prawie dwukrotnie. w istotny sposób wzrosła liczba osób dla których zawód trenera łączy się z coraz lepszą oceną społeczną i jego autorytet stale rośnie. 67,5% badanych uważa, że trener powinien być mocno zbudowany i mieć mieszane cechy osobowości. słowa kluczowe: trener personalny, trening personalny, predyspozycje, cechy, kompetencje trenera, autorytet abstract services provided by personal trainers in poland are becoming more popular. the legal situation of this professional group in poland is unregulated, which creates many doubts about the competence and suitability personal trainer. the essence of the work presented in the study is to determine the changes in terms of perception of competence coach, taking place in recent years. the research was conducted in 2009 and repeated in 2015 in fitness clubs coming in lower silesia. the study involved 240 respondents, including 72 women and 168 men. 1 prof. dr hab. tadeusz stefaniak, dr dariusz harmaciński, e-mail: dariusz.harmacinski@awf.wroc.pl, mgr bartosz groffik, mgr gabriel pawlak 44 tadeusz stefaniak, dariusz harmaciński, bartosz groffik, gabriel pawlak research results indicate that over the years, the number of people regularly using the services of a coach nearly doubled. the significant number of people for whom the profession of coaching combined with better and better assessment of the social and his authority continues to grow. 67.5% of respondents think that the coach should be well built and have mixed personality traits. keywords: personal trainer, personal training, abilities, traits, skills coach, authority 1. wstęp trening personalny jest szczególnym rodzajem indywidualnej pracy trenera z podopiecznym, w której trener poświęca swą całkowitą uwagę oraz indywidualizuje trening w odniesieniu do potrzeb i psychofizycznych uwarunkowań swojego klienta. trening indywidualny, w przeciwieństwie do zajęć grupowych, wymaga podmiotowego podejścia i pełnego zaangażowania. bardzo często prowadzi również do nawiązania bliższej, koleżeńskiej wręcz relacji z podopiecznym. nie podlega dyskusji fakt, że indywidualnie dobrany program treningowy, uwzględniający stan zdrowia i wytrenowania klienta, jego predyspozycje fizyczne, styl życia, jak również osobiste preferencje, daje szanse na uzyskanie stosunkowo szybko, pożądanych, pozytywnych, szeroko rozumianych zmian prozdrowotnych, począwszy od estetycznej, proporcjonalnej sylwetki, a na zmianach parametrów biochemicznych krwi kończąc. treningi personalne cieszą się w chwili obecnej bardzo dużym i co najważniejsze wciąż rosnącym zainteresowaniem na polskim rynku. rośnie również liczba miejsc, w których można skorzystać z usług trenera personalnego. poza dużymi klubami fitness, są to bowiem małe, „osiedlowe siłownie”, prywatne „studia” treningowe, hotele i ośrodki wypoczynkowe. coraz częściej spotyka się również doradztwo treningowo-żywieniowe świadczone przez trenera „na odległość” drogą internetową. ciągle rosnąca popularność trenerów personalnych spowodowana jest m.in. dynamicznie rosnącym rynkiem usług fitness w polsce oraz brakiem uregulowań prawnych określających kwalifikacje i kompetencje zawodowe trenerów personalnych. powyższe argumenty oraz fakt, że liczba trenerów personalnych w polsce nieustannie rośnie, sprawiły, że autorzy niniejszej pracy podjęli próbę oceny, które z predyspozycji zawodowych trenera personalnego są w oczach osób uczęszczających do klubów fitness, najistotniejsze? 2. cel autorzy prezentowanej pracy od lat są zainteresowani oceną najistotniejszych predyspozycji zawodowych trenera personalnego w naszym kraju. zainteresowania te przekładają się na wieloletnią ocenę wiedzy, umiejętności, kompetencji społecznych trenerów personalnych. odbiciem tych zainteresowań są badania, które przeprowadzono w 2009 roku, a kontynuowano w roku 2015. istotą ocena preferowanych predyspozycji trenera personalnego 45 obecnie prowadzonych badań jest określenie zmian, w zakresie postrzegania kompetencji trenera, zachodzących na przestrzeni ostatnich lat. ostatecznie autorzy koncentrują się na realizacji dwóch celów: poznawczego, który łączy się z próbą znalezienia odpowiedzi na pytanie: jakie predyspozycje (kompetencje) trenera personalnego są preferowane przez osoby trenujące pod ich opieką, jednocześnie cel poznawczy dotyczy: określenia różnic w zakresie postrzegania kompetencji trenera w okresie ostatnich 5 lat. drugi z celów – cel aplikacyjny, łączy się z próbą określenia wiodących predyspozycji w zakresie wiedzy, umiejętności, kompetencji społecznych, którymi powinien się charakteryzować współczesny trener personalny. wiedza ta może pomóc w określaniu pewnej strategii dotyczącej optymalizacji procesu kształcenia przyszłych kadr trenerskich. 3. materiał i metody badań badania oparto o sondaż diagnostyczny, realizowany przy pomocy metod kwestionariuszowo-ankietowych, a narzędziem wykorzystanym w pracy była standaryzowana ankieta charakteryzująca się wysokim wskaźnikiem trafności i rzetelności opracowywanych pytań. badania wykonano w roku 2009 i powtórzono w roku 2015 w klubach fitness mieszczących się na terenie województwa dolnośląskiego. w badaniach wzięło udział 240 ankietowanych, w tym 72 kobiety i 168 mężczyzn. z analizy przeprowadzonych badań wynika, że 52% ankietowanych to osoby z wyższym wykształceniem. 65% badanych pochodzi z miast liczących powyżej 100 tys. mieszkańców. 54% badanych uczęszczała do klubów fitness od ponad dwóch lat, 10% od pół roku, 16% od roku, a 20% dłużej niż rok, ale mniej niż dwa lata. 45% z ankietowanych korzystało z siłowni 1-2 razy w tygodniu, 47% 3-4 razy w tygodniu, natomiast 8% deklarowało, że trenuje 5 lub więcej razy w tygodniu. 4. wyniki zestawiając wyniki badań z roku 2009 i 2015 możemy stwierdzić, że liczba osób korzystających regularnie z usług trenera wzrosła prawie dwukrotnie. o 10% wzrosła także liczba ankietowanych, którzy korzystają z pomocy trenera często. liczba osób nie korzystających z pomocy trenera spadła o 17,47% (ryc.1). 46 tadeusz stefaniak, dariusz harmaciński, bartosz groffik, gabriel pawlak ryc. 1. systematyczność korzystania z pomocy trenera źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. biorąc pod uwagę ocenę w zakresie postrzegania zmian autorytetu społecznego trenera personalnego na przestrzeni analizowanego okresu, zaobserwować można, że w istotny sposób wzrosła liczba osób dla których zawód trenera łączy się z coraz lepszą oceną społeczną i jego autorytet stale rośnie. pozostałe odpowiedzi nie uległy radykalnej zmianie w porównaniu z rokiem 2009 (ryc.2.). ryc. 2. autorytet społeczny trenera źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. 1 ,6 5 2 ,3 6 6 ,6 7 4 ,5 7 2 3 ,3 3 1 9 ,8 7 5 6 ,6 7 6 1 ,9 8 1,67 11,22 cała grupa 2009 cała grupa 2015 nieważne mało ważne obojętne ważne bardzo ważne 1 ,6 5 2 ,3 6 6 ,6 7 4 ,5 7 2 3 ,3 3 1 9 ,8 7 5 6 ,6 7 6 1 ,9 8 1,67 11,22 cała grupa 2009 cała grupa 2015 nieważne mało ważne obojętne ważne bardzo ważne ocena preferowanych predyspozycji trenera personalnego 47 jak wynika z badań dla wielu osób trener personalny jest autorytetem moralnym, przy czym aż o 10% wzrosła ilość respondentów w 2015 roku w zestawieniu do 2009 roku, dla których autorytet moralny trenera personalnego ma znaczenie wiodące (ryc.3). ryc. 3. autorytet moralny trenera źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. ryc. 4. preferowany styl kierowania źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. 1 ,6 6 1 ,4 1 6 ,6 7 3 ,2 9 3 3 ,3 3 2 9 ,7 1 4 6 ,6 7 5 6 ,3 1 1 1 ,6 7 9 ,2 8 cała grupa 2009 cała grupa 2015 nieważne mało ważne obojętne ważne bardzo ważne 1 ,6 7 1 ,0 7 1 1 ,6 7 1 2 ,1 8 1 8 ,3 3 1 7 ,4 9 3 3 ,3 3 3 4 ,7 3 3 5 3 4 ,5 3 cała grupa 2009 cała grupa 2015 1 2 3 4 5 48 tadeusz stefaniak, dariusz harmaciński, bartosz groffik, gabriel pawlak rycina 4 przedstawia ocenę pożądanego stylu współpracy trenera personalnego z klientem. przy tym cyfra 1 to trener skrajnie władczy, a 5 skrajnie współpracujący. cyfra 3 wskazuje na typ mieszany. wyniki badań wskazują, że na przestrzeni sześciu lat, preferencje te nie uległy istotnej zmianie (ryc.4.). rycina 5 przedstawia preferowane typy osobowości trenera, gdzie cyfra 1 oznacza skrajnego introwertyka, a 5 skrajnego ekstrawertyka. cyfra 3 oznacza typ mieszany. zarówno badania z roku 2009 jak i 2015 wskazują, że ankietowani preferują u swojego trenera, mieszany typ osobowości. zdecydowanie mniej osób badanych (12,69%) w roku 2015 w stosunku do 18,33% w roku 2009 deklaruje, że korzystałoby z pomocy trenera skrajnie ekstrawertycznego (ryc.5). ryc. 5. osobowość trenera typy źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. ryc. 6. osobowość trenera – preferencje źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. 8 ,3 3 9 ,0 9 1 1 ,6 7 1 3 ,2 4 3 5 3 6 ,2 2 2 6 ,6 7 2 8 ,7 6 1 8 ,3 3 1 2 ,6 9 cała grupa 2009 cała grupa 2015 1 2 3 4 5 1 3 ,3 3 1 2 ,4 8 1 3 ,3 3 1 4 ,0 1 3 1 ,6 7 3 3 ,7 5 3 0 2 9 ,6 1 1 ,6 7 1 0 ,1 6 cała grupa 2009 cała grupa 2015 1 2 3 4 5 ocena preferowanych predyspozycji trenera personalnego 49 rycina 6 przedstawia preferencje dotyczące typów wnioskowania trenera, biorąc pod uwagę sposób podejmowania przez niego decyzji. proces ten może odbywać się drogą logicznego myślenia (obiektywnego i pozbawionego osobistego zaangażowania, tzw. preferencja myślowa) bądź kierowania się własnymi, cenionymi wartościami (preferencja odczuciowa) (herzig 2002). odpowiedź 1 oznacza myśliciela, natomiast 5 to odczuciowiec, osoba wrażliwa i emocjonalna. z przeprowadzonych analiz wynika, że zarówno w roku 2009 jak i 2015 ankietowani najchętniej wybierają mieszany typ osobowości (ryc.6). rycina 7 przedstawia preferencje respondentów dotyczące oceny budowy ciała trenera personalnego. 67,5 % badanych uważa, że trener powinien być mocno zbudowany. zdecydowanie na przestrzeni lat 2009-2015 zmalała ilość osób (z 33,33% do 20%) dla których budowa ciała trenera personalnego nie ma znaczenia (ryc.7). ryc. 7. preferencje dotyczące budowy ciała trenera źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. rycina 8 dotyczy sposobu komunikacji trenera personalnego ze swoimi klientami, gdzie litery a,b,c,d oznaczają odpowiednio: a. poprawnie językowo z dużą kulturą słowa (bez używania skrótów myślowych, żargonu, wulgaryzmów); b. poprawnie językowo z możliwością wykorzystywania skrótów myślowych i uproszczeń; c. precyzyjnie i jednoznacznie na temat; d. poprawność językowa, kultura słowa są nieistotne, trener personalny powinien korzystać głównie z pokazu i demonstracji danego ćwiczenia (ryc.8). 1 0 1 2 ,5 5 6 ,6 7 6 7 ,5 3 3 ,3 3 2 0 cała grupa 2009 cała grupa 2015 bardzo mocno zbudowany mocno zbudowany nie ma znaczenia 50 tadeusz stefaniak, dariusz harmaciński, bartosz groffik, gabriel pawlak ryc. 8. komunikacja trenera z podopiecznym źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. rycina 9 dotyczy preferencji obranego stylu ubioru trenera. estetyka (w tym czystość) ubioru jest bez wątpienia najistotniejszym aspektem ubioru trenera w oczach jego podopiecznych. w 2015 roku zaledwie 8,1% badanych nie zwraca uwagi na strój trenera, podczas gdy w roku 2009 wartość ta wynosiła aż 26,67%. ryc. 9. ubiór trenera źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. 3 0 2 9 ,2 5 3 0 2 7 ,8 7 3 8 ,3 3 4 2 1 ,6 7 0 ,8 8 cała grupa 2009 cała grupa 2015 a b c d 6 8 ,3 3 8 2 ,8 5 9 ,1 2 6 ,6 7 8 ,1 cała grupa 2009 cała grupa 2015 estetyka (czystość) dopasowanie stroju do typu sylwetki brak przywiązywania uwagi do stroju trenera personalnego ocena preferowanych predyspozycji trenera personalnego 51 5. dyskusja pomimo dużej popularności usług fitness w polsce, a także rosnącego nieustanie zainteresowania treningami personalnymi w naszym kraju, nie sposób odnaleźć w polskich opracowaniach naukowych informacji związanych z kompetencjami trenerów personalnych. coraz większa świadomość naszego społeczeństwa w obszarze zdrowia i aktywności fizycznej doprowadziła do sytuacji, w której trenerzy personalni muszą posiadać szeroką, interdyscyplinarną wiedzę i kompetencje tak by potrafić sprostać indywidualnym celom swoich klientów zorientowanych między innymi na utratę wagi, poprawę zdolności motorycznych, przyrost masy mięśniowej czy zastosowanie w treningu elementów fizjoterapii. problematyka kompetencji jest przedmiotem zainteresowania kilku dziedzin – psychologii, zarządzania czy socjologii. liczne opracowania dotyczące kompetencji można znaleźć w literaturze polskoi anglojęzycznej 2 . trener personalny powinien posiadać zdolność do nawiązywania i utrzymywania bliższej relacji z klientem, z uwagi na charakter współpracy, w formie spotkań indywidualnych. nie bez znaczenia są zatem jego właściwości osobowościowe oraz motywacja i kreatywność, dzięki którym trener może skutecznie wywierać wpływ na klientów, z którymi pracuje i osiągać zamierzone cele. stiff (stiff 1993) uważa, że trenerzy personalni powinni m.in.: być odpowiednio ubrani, zdolni do motywowania swoich podopiecznych, sprawni w komunikacji, myśleć z perspektywy klientów, posiadać wiedzę marketingową, być zdolni rozwiązywać konflikty, umieć zarządzać relacjami interpersonalnymi. trener powinien być wzorem do naśladowania, a wręcz autorytetem dla swojego podopiecznego. wyniki badań przedstawionych w pracy są zgodne z poglądami stiffa, dotyczącymi wyglądu zewnętrznego. respondenci wskazali bowiem wyraźnie, że ubiór i sylwetka trenera ma znaczenie w budowaniu jego wizerunku i stanowi „motywator” dla jego klientów. wysoka sprawność fizyczna, atletyczna sylwetka oraz zdrowy styl życia trenerów personalnych stanowi model, jaki imponuje klientom i do którego chcą dążyć . ankietowani wskazali również, że chętnie będą współpracowali z trenerem, który posiada mieszane cechy osobowości oraz posiada autorytet moralny i społeczny. według barankiewicza (barankiewicz 1998, s. 385) pojęcie autorytetu wiąże się z: „powagą, znaczeniem, wpływem i prestiżem w stosunkach międzyludzkich przypisywanym osobom, które z racji swego wykształcenia, posiadanej wiedzy, szczególnych zalet charakteru cieszą się powszechnymi wpływami i uznaniem”. 2 zob. jabłońska-wołoszyn m., kompetencje w organizacji. jak tworzyć i wykorzystywać modele kompetencyjne w zarządzaniu personelem, „personel i zarządzanie” 2003, nr 21, s. 12; a. orlińskagondor, zarządzanie ludźmi oparte na pojęciu kompetencji, (w:) nowe tendencje i wyzwania w zarządzaniu personelem, red. l. zbiegień-maciąg, oficyna ekonomiczna, kraków 2006, s. 169; boyatzis e., the competent manager, john wiley, new york 1982; whiddett, s. hollyforde, modele kompetencyjne w zarządzaniu zasobami ludzkimi, oficyna ekonomiczna, kraków 2003, s. 15. 52 tadeusz stefaniak, dariusz harmaciński, bartosz groffik, gabriel pawlak pojęcie autorytetu można rozpatrywać w kilku płaszczyznach, m.in. w zakresie kompetencji możemy mówić o autorytecie moralnym, który określa osobę, która nie musi zajmować wysokiej pozycji w hierarchii społecznej, ale wywiera ogromny wpływ na sposób myślenia i działania innych, poprzez wyznawanie podobnych wartości moralnych (barankiewicz 1998, s. 385). trener personalny powinien posiadać zdolność do nawiązywania bliższej relacji z klientem, z uwagi na charakter współpracy, która przybiera formę spotkań cyklicznych, indywidualnych. bardzo ważne są zatem cechy osobowościowe trenera, między innymi charyzma, dzięki której trener może skutecznie wywierać wpływ na podopiecznych i osiągać razem z nimi zamierzone cele. kreatywność w projektowaniu sesji treningowych czy wysoka motywacja do działania to kolejne atrybuty dobrego, skutecznego trenera. gavin (gavin 1996) uważa, że trenerzy personalni powinni potrafić zaoferować klientowi wartościowe usługi oraz doradzać im w zakresie działań podejmowanych poza treningiem (dieta, zdrowy, wolny od używek tryb życia), wzmacniać ich samoocenę, zabiegać o ich satysfakcję oraz psycho-fizyczny dobrostan. zachowania i postawy to zdaniem wielu autorów również objawy kompetencji 3 . opisane powyżej czynniki skłaniają autorów pracy do refleksji nad potrzebą precyzyjnego określenia zadań i funkcji trenera personalnego, opisania jego sylwetki i wskazania przede wszystkim kluczowych jego kompetencji, by móc lepiej dostosowywać ofertę kształcenia dla studentów naszej i precyzyjniej określić produkt końcowy procesu edukacyjnego, jakim jest dobrze przygotowany do swej roli i świadomy trener personalny. podjęta problematyka badawcza wydaje się być niezwykle aktualna, tym istotniejsze jest propagowanie wiedzy w tym obszarze, prowadzenie badań i publikowanie opracowań w branżowych czasopismach. 6. wnioski 1. wyniki przeprowadzonych badań wskazują jednoznacznie, że zapotrzebowanie na usługi świadczone przez trenera personalnego jest bardzo duże. świadczy o tym liczba osób, które korzystają z pomocy trenera. 2. osoby będą pod opieką trenerów personalnych preferują u nich mieszane cechy osobowości. 3. autorytet trenera personalnego, zarówno moralny jak i społeczny jest bardzo istotny. 3 zob. dessler, a, framework for human resources management, prentice-hall, upper saddle river, nj., 2009, s. 362; m. kocór, a. strzebińska, jakich pracowników potrzebują polscy pracodawcy?, parp, warszawa 2010, s.12; m. kossowska, i. sołtysińska, szkolenia pracowników a rozwój organizacji, oficyna ekonomiczna, kraków 2002, s. 14; t. oleksyn, zarządzanie kompetencjami. teoria i praktyka, oficyna ekonomiczna, kraków 2006, s. 39. ocena preferowanych predyspozycji trenera personalnego 53 literatura 1. armstrong m., zarządzanie zasobami ludzkimi, oficyna ekonomiczna abc, kraków 2001, s. 245. 2. barankiewicz j., leksykon wychowania fizycznego i sportu szkolnego. wsip pod. red. k. zuchowy, warszawa 1998, s. 385. 3. boyatzis e., the competent manager, john wiley, new york 1982. 4. dessler, a, framework for human resources management, prentice-hall, upper saddle river, nj., 2009, s. 362. 5. gavin j., personal trainers’ perceptions of role responsibilities, conflicts, and boundaries. journal of ethics and behavior, 1996, 6, 55-77. 6. jabłońska-wołoszyn m., kompetencje w organizacji. jak tworzyć i wykorzystywać modele kompetencyjne w zarządzaniu personelem, „personel i zarządzanie” 2003, nr 21, s. 12. 7. kocór m., strzebińska a., jakich pracowników potrzebują polscy pracodawcy?, parp, warszawa 2010, s.12. 8. kossowska m., sołtysińska i., szkolenia pracowników a rozwój organizacji, oficyna ekonomiczna, kraków 2002, s. 14. 9. oleksyn t., zarządzanie kompetencjami. teoria i praktyka, oficyna ekonomiczna, kraków 2006, s. 39. 10. orlińska-gondor a., zarządzanie ludźmi oparte na pojęciu kompetencji, (w:) nowe tendencje i wyzwania w zarządzaniu personelem, red. l. zbiegieńmaciąg, oficyna ekonomiczna, kraków 2006, s. 169. 11. stiff m.c. the personal trainer, fitness and sport review international, 1993. 12. whiddett, s. hollyforde, modele kompetencyjne w zarządzaniu zasobami ludzkimi, oficyna ekonomiczna, kraków 2003, s. 15. quality in sport 1 (1) 2015, s. 65-75 praca wpłynęła do redakcji 3 iii 2015, praca została przyjęta do druku 17 v 2015 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2015.006 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/753688 65 agnieszka widawska-stanisz wydział zarządzania, politechnika częstochowska jakość usług sportowo-rekreacyjnych the quality of sportrecreation services streszczenie w artykule scharakteryzowano usługi sportowo-rekreacyjne i ich jakość. przedstawiono najważniejsze czynniki determinujące wysoką jakość świadczonych usług oraz znaczenie standardów jakości w procesie świadczenia usług sportoworekreacyjnych. przedstawiono wyniki badania przeprowadzonego wśród mieszkańców województwa śląskiego na temat oferty przedsiębiorstw sportoworekreacyjnych i jakości świadczonych przez nie usług. słowa kluczowe: jakość usług, usługi sportowo-rekreacyjne, nabywca abstract there is a description of sportrecreation services and their quality presented in this article. the most important factors determining the high quality of providing services and the meaning of quality standards in the process of providing sportrecreation services are shown. there are some research results conducted among residents of silesia province on the offers of sport – recreation companies and the qualities of their services. key words: the quality of services, sportrecreation services, purchaser wstęp według danych gus „prawie połowa polaków (45,9%) w 2012 roku podejmowała zajęcia sportowo-rekreacyjne. wyniki pokazują, że w stosunku do roku 2008 odsetek osób aktywnych wzrósł o 8,4 p.proc. największy skok odnotowano wśród osób najmłodszych, tzn. wśród 5-9–latków. tam odsetek podejmujących zajęcia sportowo-rekreacyjne (69,4% w 2012 r.) zwiększył się o 15,3 p.proc. (54,1 w 2008 r.). we wszystkich grupach wiekowych odnotowano zwiększenie uczestnictwa w zajęciach sportowo-rekreacyjnych między 2008 a 2012 r., co świadczy o wzroście aktywności sportowej w coraz młodszych rocznikach polaków” (www 2). we współczesnym świecie sport i rekreacja są wyznacznikami zdrowego, aktywnego i nowoczesnego trybu życia. coraz więcej polaków to dostrzega i poszukuje ofert zaspokajających potrzebę aktywności fizycznej i spędzania wolnego czasu. nabywcy poszukują również usług spełniających ich oczekiwania w odniesieniu do ich wysokiej jakości. stąd też celem opracowania było przedstawienie zagadnień związanych z jakością 66 agnieszka widawska-stanisz usług świadczonych przez przedsiębiorstwa sportowo-rekreacyjne i wskazanie aspektów jakości, które dla nabywców są najważniejsze. na potrzeby niniejszego opracowania założono, że do najważniejszych czynników determinujących wybór danego usługodawcy z branży sportowo-rekreacyjnej należą wysoka jakość usług, dogodna lokalizacja oraz szeroki pakiet usług. założono również, że klienci oceniając jakość usług sportowo-rekreacyjnych biorą pod uwagę kompetencje personelu i atrybuty materialne, czyli wygląd budynków, urządzeń, personelu świadczącego usługi i kontaktującego się z klientami. specyficzne usługi ostatnie lata w krajach zaawansowanych gospodarczo to licznie powstające i najszybciej rozwijające się przedsiębiorstwa, do których należą głównie firmy usługowe. udział sektora usług jest bardzo wysoki, sięga w krajach rozwiniętych nawet 2/3 wielkości wytwarzanego dochodu. w sektorze tym zatrudnienie znajduje ponad 80% pracowników. można sobie pozwolić na stwierdzenie, że dominującym typem gospodarki krajów gospodarczo rozwiniętych jest gospodarka oparta na usługach. w polsce również daje się zauważyć dynamiczny rozwój sektora usługowego. większość przedsiębiorstw usługowych w polsce to mikro-, małe i średnie przedsiębiorstwa prywatne. „(…) gus odnotował w 2006 r. w polsce liczbę prawie 2,8 mln podmiotów usługowych, z czego 96% to jednostki zatrudniające do 9 osób. najliczniejszą grupę stanowią przedsiębiorstwa handlowe (41,5%), podmioty prowadzące działalność w zakresie obsługi nieruchomości i podmiotów gospodarczych oraz nauki (21,6%), a także przedsiębiorstwa prowadzące działalność w zakresie transportu, gospodarki magazynowej i łączności (9,3%)”(soboń 2009). natomiast „według gus, w iii kwartale 2014 roku w rolnictwie pracowało 1832 tys. osób, w przemyśle – 4942 tys., a w usługach – 9255 tys. w porównaniu do iii kwartału 2013 roku w rolnictwie pracowało o 86 tys. osób mniej, ale w przemyśle i usługach – odpowiednio o 50 tys. i o 338 tys. osób więcej. w iii kwartale 2014 roku w usługach pracę znajdowało 57,6% pracujących ogółem, w przemyśle – 30,8%, a w rolnictwie pozostałe 11,6%.” (www1) według k. rogozińskiego „usługa to podejmowane na zlecenie świadczenie pracy i korzyści mające na celu wzbogacenie walorów osobistych lub wolumenu wartości użytkowych, jakimi usługobiorca dysponuje”(rogoziński 2000). według adriana payne’a „usługą jest każda czynność zawierająca w sobie element niematerialności, która polega na oddziaływaniu na klienta lub przedmioty bądź nieruchomości znajdujące się w jego posiadaniu, a która nie powoduje przeniesienia prawa własności. przeniesienie prawa własności może jednak nastąpić, a świadczenie usługi może być lub też nie być ściśle związane z dobrem materialnym”(payne 1996). reasumując usługa to po prostu czynność, jaką wykonuje usługodawca w celu zaspokojenia potrzeb czy oczekiwań klienta. istota usług może dotyczyć procesowego charakteru świadczenia (z charakterystycznymi dla usług cechami: niematerialności, nietrwałości, różnorodności i nierozdzielności) albo dotyczyć wyniku działalności w postaci dobra finalnego (w tym przypadku usługa jest traktowana jako efekt końcowy procesu gospodarczego). jakość usług sportowo-rekreacyjnych 67 ewolucję definicji usług przedstawił c. grönroos (tabela 1), wskazując definicje charakterystyczne dla myśli ekonomicznej poszczególnych okresów. tabela 1. definicje usług autor definicja amerykańskie stowarzyszenie marketingu (1960) usługi to aktywność, korzyści lub satysfakcja, które sa oferowane na sprzedaż bądź dostarczane w powiązaniu ze sprzedażą innych towarów. regan (1963) usługi są nienamacalnymi dobrami, z których można czerpać satysfakcję bezpośrednio (np. transport) lub przez zakup innych towarów i usług (np. dostawa, kredyt bankowy). judd (1964) usługi (rynkowe) to transakcje rynkowe, których celem nie jest przekazanie prawa własności do dóbr materialnych. besson (1973) dla konsumenta usługa jest jakakolwiek czynnością zaoferowaną na sprzedaż, która generuje satysfakcję lub korzyść. klient nie chce bądź nie może wykonać tych czynności samodzielnie. blois (1974) usługa jest aktywnością zaoferowaną na sprzedaż, która generuje satysfakcję i korzyści bez konieczności wymiany w formie dobra materialnego. stanton (1974) usługi to wyodrębniona działalność bez efektu materialnego, dostarczająca klientowi (indywidualnemu bądź instytucjonalnemu) satysfakcji, która nie jest nieodzownie związana ze sprzedażą produktu materialnego lub innej usługi. lehtinen (1983) usługa jest przynoszącą nabywcy satysfakcję aktywnością lub serią aktywności, która ma miejsce podczas interakcji z osobą lub maszyną. andersen (1983) usługi to korzyści bez efektu materialnego, płatne pośrednio lub bezpośrednio, często angażujące elementy techniczne/materialne. kotler&bloom (1984), kotler (1988) usługa jest działaniem lub korzyścią bez przeniesienia prawa własności, które jedna strona wymiany oferuje drugiej. jej świadczenie może, ale nie musi być związane z dostarczeniem materialnego produktu. free (1987) usługa to zaspokajanie oczekiwań klienta w trakcie sprzedaży i obsługi posprzedażowej przez dostarczanie zespołu adekwatnych funkcji. gummesson (1987) „usługi można sprzedać i kupić, ale nie można ich upuścić na stopy”. grönroos (1990) usługa jest działaniem lub grupą działań o mniej lub bardziej niematerialnej naturze, które zwykle maja miejsce podczas interakcji miedzy klientem a przedstawicielem usługodawcy lub klientem a fizycznym otoczeniem/systemem usługodawcy. usługi są dostarczane jako rozwiązanie problemów klienta. źródło: i. rudawska, istota usług [w:] usługi w gospodarce rynkowej, pod red. igi rudawskiej, pwe, warszawa 2009, s. 13. 68 agnieszka widawska-stanisz powyższe zestawienie pokazuje najważniejsze elementy wspólne definicji usług różnych autorów. jest to klient, relacje między usługodawcą a usługobiorcą oraz cechy charakterystyczne dla usług, takie jak(payne 1996):  niematerialny charakter,  jednoczesność świadczenia i korzystania z usługi,  nietrwałość i brak możliwości magazynowania,  ścisły związek usługi z osobą wykonawcy,  niejednorodność usługi i związana z nią zmienna jakość,  komplementarność i substytucyjność usług,  niemożność nabycia praw własności usługi. niematerialny charakter usług powoduje, że wiele z nich jest nieuchwytnych. cecha ta nadaje im bardziej subiektywny charakter od tego, jaki mają produkty materialne, powodując przy tym wzrost znaczenia elementów zauważalnych, symboli czy oznaczeń charakteryzujących daną usługę czy firmę ją świadczącą. jednoczesność świadczenia usług i korzystania z nich występuje prawie zawsze, mimo że towarzyszą im niejednokrotnie długotrwałe przygotowania. nietrwałość usług polega przede wszystkim na tym, że usługi nie mogą być magazynowane. realizacja usługi wiąże się z reguły z bezpośrednim kontaktem z klientem. często są to kontakty zindywidualizowane, personel może mieć różne podejście do klienta, a jego właściwe zachowania uwarunkowane czynnikami subiektywnymi i obiektywnymi są często niepowtarzalne. niejednorodność usługi należy rozumieć jako jej różnorodność, czyli zmienną jakość zależną od czasu, miejsca i osoby świadczącej daną usługę. komplementarność usługi w odniesieniu do usług sportowo-rekreacyjnych wiąże się z wieloskładnikowością i kompleksowością, stąd też często mówi się o pakiecie usługowym. oferta taka może z kolei zawierać elementy substytucyjne chociażby z racji różnej ich ceny. usługi mogą zawierać w sobie mniej lub więcej elementów materialnych. stąd podział na (payne 1996):  czyste produkty materialne, czyli takie, które nie wymagają uzupełnienia żadnymi elementami usługowymi,  produkty materialne z usługami towarzyszącymi,  hybrydy, tj. produkty składające się w równej mierze z elementów materialnych i niematerialnych,  usługi stanowiące podstawę produktu z towarzyszącymi mu elementami materialnymi i/lub usługami uzupełniającymi (np. usługi sportowo-rekreacyjne to w większości usługi z towarzyszącymi elementami materialnymi, np. treningowi w fitness centrum towarzyszą takie produkty materialne jak urządzenia siłowe, hantle, maty, aktywności na polu golfowym towarzyszą piłki, kije, wózki golfowe, aktywności w aquaparku towarzyszą deski do pływania, kostiumy kąpielowe, piłki, akcesoria do nauki pływania, itp.),  czyste usługi. jakość usług sportowo-rekreacyjnych 69 rysunek 1 przykład kombinacji elementów materialnych i niematerialnych w branży sportoworekreacyjnej źródło: opracowanie własne na podstawie j. mazur, zarządzanie marketingiem usług, wyd. difin, warszawa 2001, s. 15. w przypadku usług sportowo-rekreacyjnych elementy niematerialne najczęściej stanowią podstawę oferty (usługi fitness klubu, kręgielni, kortów tenisowych, pól golfowych czy aquaparków), a elementy materialne są jej uzupełnieniem (urządzenia siłowe, hantle, rakiety tenisowe, kije golfowe, itp.). usługi sportowo-rekreacyjne usługi sportowo–rekreacyjne kojarzone są głównie ze sportem lub aktywnością fizyczną. słowo „sport” wywodzi się ze średniowiecznej anglii, gdzie stosowane było dla określenia spędzania czasu wolnego. sport w ówczesnym rozumieniu, przeniesiony w xviii i xix w. z anglii do francji i niemiec, wykluczał jakąkolwiek formę zapłaty za udział w zawodach sportowych. sport jest integralną częścią kultury, a w szczególności kultury fizycznej. jest to zjawisko, które w sposób dynamiczny wykształciło się w okresie kilku wieków i podlega dalszemu rozwojowi. według encyklopedii popularnej pwn sport to „gry i ćwiczenia mające na celu rozwijanie sprawności fizycznej i dążenie we współzawodnictwie indywidualnym lub zespołowym do osiągnięcia jak najlepszych wyników.” można sport uznać za fenomen xx wieku, nie zapominając oczywiście o tym, że jego źródła tkwią w czasach antycznych (polskie towarzystwo naukowe kultury fizycznej 2000). zbiór wszystkich usług sportowo – rekreacyjnych składa się na przemysł sportowy. zaliczyć tu można usługi oferowane w związku ze wszystkimi dyscyplinami sportowymi uprawianymi przez ludzi na całym świecie. przemysł sportowy jest rynkiem, na którym oferowane są takie towary jak sport, fitness, rekreacja, artykuły związane z wypoczynkiem i przyjemnością, a także różne formy aktywności, dobra, usługi, miejsca i pomysły (klisiński 2000). usługi sportowo-rekreacyjne mogą być nabywane podczas wydarzeń sportowych (igrzyska, olimpiady) o charakterze międzynarodowym, państwowym czy lokalnym. mogą być także nabywane w związku z zaspokajaniem indywidualnych ludzkich potrzeb – regularnych treninprzewaga elementów materialnych przewaga elementów niematerialnych hantle, obciążniki, atlas, urządzenia do ćwiczeń fitness klub, park wodny i inne trening pod okiem specjalisty, indywidualny program ćwiczeń wykład nt. wykorzystania środków spożywczych (l-karnityny) do kształtowania pewnych partii mięśni 70 agnieszka widawska-stanisz gów, profilaktycznego dbania o zdrowie i kondycję fizyczną. tego drugiego obszaru dotyczy niniejszy artykuł. usługi sportowo-rekreacyjne można rozpatrywać na tle sportu. sport podzielimy na niekwalifikowany i kwalifikowany. pierwszy obejmuje ten rodzaj sportu, w którym akcent położony jest na samą działalność ruchową, drugi zaś będzie dążył do ciągłego doskonalenia i podwyższania wyników. pierwszy obejmie dzieci, młodzież, dorosłych i ludzi starszych, którzy podejmują działalność ruchową z pobudek przyjemnościowych i zdrowotnych, pragnąc w ten sposób znaleźć odpoczynek po pracy, odprężenie psychiczne, podnieść lub utrzymać jak najdłużej swą sprawność fizyczną itp.(trześniowski 2000). w przypadku, gdy korzystanie z obiektu lub terenu sportowego, czy też instruktora wiąże się z odpłatnością, sport niekwalifikowany staje się usługą sportowo-rekreacyjną. sport kwalifikowany natomiast obejmuje młodzież i dorosłych w pełni sił fizycznych, którzy na drodze systematycznych ćwiczeń będą doskonalić swe umiejętności ruchowe, doprowadzając swój organizm do najwyższej wydolności ruchowej”(trześniowski 2000). sport kwalifikowany z punktu widzenia sportowca profesjonalisty jest zawodem, natomiast z punktu widzenia widza jest usługą sportowo-rekreacyjną. przykładami usług sportowo-rekreacyjnych są: usług świadczone przez fitness centra, parki wodne, kręgielnie, korty tenisowe, pola golfowe. warto dodać, że według danych gus najpopularniejszymi zajęciami sportoworekreacyjnymi wśród ćwiczących polaków w 2012 roku były jazda na rowerze i pływanie, czyli określane często mianem „sportów całego życia”. aktywność w pierwszej z form zadeklarowało 66% ćwiczących osób (w tym 64,8% mężczyzn i 67,2% kobiet), drugą wybrało 39,9% (w tym 42,1% mężczyzn i 37,8% kobiet). mężczyźni często wybierali również grę w piłkę nożną (36,7%), siatkową (14,3%) i koszykową (10,3%) oraz wędkarstwo (13,3%). kobiety decydowały się na udział w zajęciach aerobiku, fitnessu, jogi i gimnastyki (19,5%), tańca (16,5%), uprawiały jogging bądź nordic walking (15,8%) oraz grały w piłkę siatkową (13,3%)(www2). jakość usług jakość usług ma niewątpliwie wiele wymiarów i jest tym z elementów, który wraz z marketingiem i obsługą klienta tworzą zintegrowany marketing usług (payne 1996). jakość jest jednym z najważniejszych efektów działalności usługowej, w tym również usługowej działalności przedsiębiorstw sportoworekreacyjnych. biorąc pod uwagę specyficzne cechy usług, takie jak niematerialny charakter, nietrwałość, nierozdzielność czy różnorodność, jakość usług pokazuje stopień spełniania a nawet przekraczania przez firmę oczekiwań klienta. w literaturze przedmiotu znaleźć można wiele definicji jakości usług. jedna z nich mówi, ze jest to ogół cech decydujących o zdolności usług do zaspokojenia z satysfakcją określonych potrzeb nabywcy (błoński 2009). o jakości usług decydują dwa istotne elementy: jakość techniczna i jakość funkcjonalna. w przypadku usług sportoworekreacyjnych znajomość funkcjonowania ludzkiego organizmu lub dostosowanie ćwiczeń do możliwości ćwiczącego to techniczny wymiar jakości usługi. natomiast to jak przebiega trening, jak nabywca usługi sportowo-rekreacyjnej zostaje obsłużojakość usług sportowo-rekreacyjnych 71 ny przez personel liniowy (uprzejmość, stosowne zachowanie, uśmiech, tempo pracy, cierpliwość, chęć okazania pomocy itp.) zalicza się do jakości funkcjonalnej usługi. jakość usług cechuje się pięcioma możliwymi do określenia parametrami. można je zaprojektować w nowej usłudze albo do nich doprowadzić przez szkolenie personelu (co także powinno być elementem projektu usługi). są to (hollins i shinkins 2009):  parametry materialne – wygląd obiektów fizycznych,  niezawodność – zdolność wykonania usługi w sposób pewny i dokładny,  wrażliwość – chęć pomagania klientom i bezzwłocznego świadczenia usług,  pewność – wiedza i uprzejmość pracowników oraz ich umiejętność wzbudzenia zaufania,  empatia. zestaw ten nie jest uniwersalny dla każdego rodzaju usług. w zależności od rodzaju wykonywanej usługi powinien być modyfikowany i uzupełniany o inne kryteria oceny. chodzi tutaj, np. o usługi finansowe, medyczne, administracyjne czy prawne. jakość usług lub zadowolenie klientów mogą być mierzone na przykład poprzez badanie:  liczby reklamacji,  czasu realizowanych usług, dostaw,  kosztów usług,  wskaźników ekonomicznych firmy,  lojalności klientów. ostatnia z miar lojalność klientów jest wynikiem z kolei ich zadowolenia z jakości usług zakupionych wcześniej. zadowolenie klientów determinowane jest już we wczesnych fazach projektowania procesu usługi (koncepcja usługi), jak również ma ścisły związek z przyjętymi miernikami zadowolenia klienta. jakość usług sportowo-rekreacyjnych w opinii mieszkańców woj. śląskiego metodyka badań na pytania na temat jakości usług sportowo-rekreacyjnych próbowali odpowiedzieć w grudniu 2014 roku mieszkańcy województwa śląskiego. badanie ankietowe zostało przeprowadzone wśród klientów jednego z częstochowskich klubów fitness oraz wśród studentów częstochowskich uczelni wyższych. w badaniu wzięło udział 196 osób (rozdano 200 kwestionariuszy ankiet, z czego 4 kwestionariusze były źle wypełnione i nie brano ich pod uwagę przy dalszej analizie danych), w tym 49% kobiet i 51% mężczyzn, mieszkańców miast i wsi (strukturę miejsca zamieszkania przedstawia wykres 1). narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety, który zawierał 10 pytań. 72 agnieszka widawska-stanisz wykres 1. miejsce zamieszkania badanych źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. jakość usług sportowo-rekreacyjnych w opinii mieszkańców woj. śląskiego wyniki badań ankietowani najczęściej korzystają z usług przedsiębiorstw sportoworekreacyjnych kilka razy w tygodniu (52%). aż 15% codziennie uprawia aktywność fizyczną a 9% raz w tygodniu. dla 11% była to pierwsza wizyta w tego typu obiekcie. wykres 2. jak często korzysta pani/pan z usług sportowo-rekreacyjnych? źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. 61% 4% 12% 23% miasto powyżej 100 tys mieszkańców miasto od 50 tys do 100 tys mieszkańców miasto poniżej 50 tys mieszkańców wieś 9% 15% 52% 9% 11% 4% pierwsza wizyta codziennie kilka razy w tygodniu raz w tygodniu kilka razy w miesiacu rzadziej jakość usług sportowo-rekreacyjnych 73 najczęściej wskazywanymi przyczynami wyboru obiektu były w opinii badanych szeroki pakiet usług, dogodna lokalizacja oraz wysoka jakość usług. w tym pytaniu respondenci mogli zaznaczać więcej niż jedną odpowiedź, co z reguły czynili. wszystkie odpowiedzi prezentuje wykres 3. wykres 3. co było przyczyną wyboru przez panią/pana tego obiektu? źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. w kolejnym pytaniu respondenci odpowiadali co ich zdaniem jest najważniejsze w kwestii jakości usług (można było zaznaczyć kilka odpowiedzi). zaproponowano do wyboru poniżesz atrybuty jakości usług (borkowski i wszendybył 2007):  materialna obudowa usługi – wygląd budynków, urządzeń, personelu świadczącego usługi i kontaktującego się z klientami,  niezawodność – pewność, że usługa zostanie wykonana tak jak to obiecał usługodawca,  odpowiedzialność – chęć zaoferowania klientom pomocy,  kompetencja – dysponowanie wiedzą i umiejętnościami niezbędnymi do świadczenia usługi,  uprzejmość – grzeczność i szacunek okazywany klientom przez pracowników, przyjacielski stosunek i wzgląd na ich problemy,  zaufanie – zasługiwanie na zaufanie, szczerość, wiarygodność  bezpieczeństwo – nie narażanie klientów na niebezpieczeństwo, ryzyko i niepewność,  dostępność – łatwość pozyskania usługi, łatwy kontakt z usługodawcą,  komunikatywność – utrzymywanie z klientami kontaktów poprzez przesyłanie zrozumiałych komunikatów, 0 20 40 60 80 100 wybór był przypadkowy wysoka jakosć świadczonych usług możliwość nawiązania nowych… prestiż miejsca liczne promocje i konkursy dogodna lokalizacja,parking indywidualizacja oferty czystośc i higiena pomieszczen wykwalifikowany personel z polecenia znajomych szeroki pakiet usług 74 agnieszka widawska-stanisz  zrozumienie klienta – wykazywanie chęci poznania klientów i ich potrzeb. do najczęściej zaznaczanych odpowiedzi należały: kompetencje, uprzejmość, bezpieczeństwo oraz atrybuty materialne i dostępność. wszystkie odpowiedzi przedstawia wykres 4. wykres 4. co pana/ pani zdaniem jest najważniejsze w przypadku jakości usług sportoworekreacyjnych? źródło: opracowanie własne na podstawie przeprowadzonych badań. do usług sportowo-rekreacyjnych, z jakich najczęściej korzystają respondenci należały siłownia, basen i sauna. w ramach poszerzania pakietu usług, badani zainteresowani byli usługami gastronomicznymi, kosmetycznymi i fryzjerskimi, odzieżą i prasą dla osób aktywnych fizycznie oraz suplementami dla sportowców. do najczęściej nabywanych biletów wstępu do ośrodków sportowo-rekreacyjnych należał niewątpliwie karnet miesięczny (79%) i bilet jednorazowy (15%). podsumowanie urynkowienie sektora usług w polsce, wzrost konkurencyjności na rynku usług sportowo-rekreacyjnych, wzrost świadomości wśród klientów oraz ich wymagań wobec usługodawców powoduje, że w ostatnich czasach rośnie zainteresowanie usługodawców możliwościami uzyskania i utrzymania przewagi konkurencyjnej na tym rynku. niewątpliwie w branży usług sportowo-rekreacyjnych drzemie ogromny potencjał i ogromna szansa dla przedsiębiorców. „zdrowy styl życia i moda na bycie aktywnym ruchowo przekładają się na wzrost popytu na usługi sportoworekreacyjne. rynek ten jest jeszcze bardzo rozdrobniony, aż 90 proc. działających na nim firm prowadzi zaledwie jeden lub góra dwa kluby. zdaniem ekspertów w najbliższych latach musi dojść do jego konsolidacji” (k. kucharczyk 2012) jak 0 20 40 60 80 100 120 jakość usług sportowo-rekreacyjnych 75 pokazały badania wysoka jakość świadczonych usług jest bardzo istotna dla nabywców (razem z kompleksową ofertą i dogodną lokalizacją). klienci zwracają uwagę na swoje bezpieczeństwo, kompetencje i uprzejmość personelu oraz na atrybuty materialne. dlatego firmy sportowo-rekreacyjne powinny zacząć sięgać po różnorodne metody konkurowania o klienta, pamiętając jednocześnie, że cena, która była do niedawna powszechnie stosowanym instrument oddziaływania, niestety nie odgrywa już tak ważnej roli w uzyskiwaniu oraz umacnianiu przez firmę przewagi konkurencyjnej. przedsiębiorstwa sportowo-rekreacyjne powinny zatem budować swoją konkurencyjność za pomocą wysokiej jakości świadczonych usług, która niewątpliwe stanowi solidną podstawę budowania długotrwałych relacji z klientami. literatura 1. błoński k., konkurencja na rynku usług, [w:] usługi w gospodarce rynkowej, pod red. i. rudawskiej, warszawa 2009. 2. borkowski s., wszendybył e., jakość i efektywność usług hotelarskich, wyd. naukowe pwn, warszawa 2007. 3. hollins b., shinkins s., zarządzanie usługami. projektowanie i wdrażanie, pwe, warszawa 2009. 4. klisiński j., profesjonalizacja i profesjonaliści w zarządzaniu sportem, wyd. politechniki częstochowskiej, częstochowa 2000. 5. kucharczyk k., branża fitness z potencjałem, dostęp on-line: http://www.ekonomia.rp.pl/artykul/937061.html?print=tak&p=0 dostęp: 30.09.2014. 6. mazur j., zarządzanie marketingiem usług, wyd. difin, warszawa 2001 7. payne a., marketing usług, warszawa 1996. 8. polskie towarzystwo naukowe kultury fizycznej, zespół dydaktyczny metodyki wychowania fizycznego, aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku, materiały naukowe nr 5, szczecin 2000. 9. rogoziński k., usługi rynkowe, ae, poznań 2000. 10. soboń m., rola przedsiębiorstw usługowych we współczesnej gospodarce, [w:] usługi w gospodarce rynkowej, pod red. i. rudawskiej, warszawa 2009. 11. trześniowski r., wychowanie fizyczne a sport, [w:] myśli i uwagi o wychowaniu fizycznym i sporcie, pod redakcją k. zuchory, warszawa 2000. 12. www2: uczestnictwo polaków w sporcie i rekreacji ruchowej w 2012 roku, główny urząd statystyczny, warszawa 2013, dostęp on-line: http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/kultura-turystykasport/sport/uczestnictwo-polakow-w-sporcie-i-rekreacji-ruchowej,4,2.html dostęp: 30.11.2014. 13. www1: pracujący w rolnictwie, przemyśle i usługach, http://rynekpracy.org/x/989321 dostęp on-line: 10.02.2015. quality in sport 1 (3) 2017, s. 7-17, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 28 iv 2017, praca została przyjęta do druku 17 v 2017 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2017.001 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/820951 7 agnieszka widawska-stanisz 1 wydział zarządzania, politechnika częstochowska grywalizacja w zarządzaniu zasobami ludzkimi usługowych przedsiębiorstw sportowo-rekreacyjnych gamification in personnel management of sport – recreation service companies streszczenie celem artykułu było przedstawienie istoty grywalizacji oraz zwrócenie uwagi na potencjał, jaki tkwi w tym narzędziu zarządzania. szczególną uwagę położono na możliwość skonstruowania programu grywalizacyjnego odpowiedniego do zastosowania w przypadku personelu usługowego przedsiębiorstw sportoworekreacyjnych, służącego budowaniu zaangażowania personelu i motywowania do bardziej efektywnej i wydajnej pracy. słowa kluczowe: zarządzanie personelem; grywalizacja; budowanie zaangażowania; usługi sportowo-rekreacyjne abstract the goal of this article was the presentation of the essence of gamification and focusing on the potential which is in this management tool. the special attention was paid to the possibility of creation gamification program proper for using in the case of service personnel management of sport – recreation companies, used for building the personnel engagement and motivating to more effective and productive work. keywords: personnel management; gamification; building the engagement; sport recreation services wstęp przedsiębiorstwa usługowe, do jakich należą firmy działające w branży sportoworekreacyjnej, należą dziś do najczęściej powstających i najdynamiczniej rozwijających się. można rzec w usługach tkwi potencjał, również w tych wiązanych z czasem wolnym, uprawianiem aktywności fizycznej, dbałością o wygląd i dobre samopoczucie. moda na bycie fit dotarła do naszego kraju. „dostrzegają to m.in. międzynarodowe sieci klubów fitness, coraz chętniej 1 dr inż. agnieszka widawska-stanisz, e-mail: awidawskastanisz@gmail.com 8 agnieszka widawska-stanisz wchodząc na polski rynek, który według nich ma jedne z najlepszych perspektyw rozwoju w europie”[16]. siłą napędową branży fitness jest z pewnością personel. dobrze przygotowany, kompetentny, w pełni profesjonalny w każdym aspekcie obsługi klienta. zdobycie przewagi konkurencyjnej, poza doskonałym wyposażeniem, lokalizacją, idealnie skonstruowaną ofertą, dostępnymi cenami i kanałami komunikacji, jest uwarunkowane dobrze przygotowanym i zarządzanym personelem. jednym z narzędzi, jakie można zastosować w odniesieniu do personelu przedsiębiorstw usługowych jest grywalizacja. grywalizować można właściwie każdy element zarządzania personelem, od pozyskiwania talentów, przez motywowanie, zarządzanie, aż po programy socjalne i formy wynagradzania. grywalizacja jest najczęściej definiowana jako wykorzystywanie mechanizmów znanych z gier do budowania zaangażowania ludzi w działania biznesowe. zastosowanie grywalizacji jest bardzo różnorodne, od sprzedaży, edukacji i szkoleń, promocję marki, produktu, rekrutację po administrację i zarządzanie. koncepcja, która została uznana za jedno z największych odkryć zarządzania i coraz powszechniej wykorzystywana jest w celu budowania relacji z klientami, może być również z powodzeniem stosowana w przypadku personelu przedsiębiorstw sportowo-rekreacyjnych takich jak na przykład kluby fitness. niestety, o ile dostrzegamy możliwość stosowania działań grywalizujących celem budowania zaangażowania nabywców usług, to nie zauważamy że równie dobrze można budować zaangażowanie personelu przedsiębiorstw sportowo-rekreacyjnych. założono, że skoro jądrem grywalizacji, według niektórych autorów, jest rywalizacja a rywalizacja sportowa nie jest obca personelowi przedsiębiorstw sportowo-rekreacyjnych, odpowiednio skonstruowany zestaw narzędzi grywalizacji wpłynie na wydajność, efektywność i poprawę jakości pracy personelu. personel usług sportowo-rekreacyjnych istotą współczesnych usług sportowo-rekreacyjnych jest znajomość potencjalnych odbiorców tego rodzaju usług. ważne jest przygotowanie personelu do reakcji na potrzeby i zachowania nabywców, do tego co się dzieje na rynku. nabywca usług sportowo-rekreacyjnych jest dzisiaj świadomy, wyedukowany i wymagający. dlatego personel, którego zadaniem będzie pozyskiwanie nowych nabywców, podtrzymywanie i wzbogacanie relacji z aktualnymi klientami i nakłanianie do pozostania z firmą na jak najdłużej, powinien być odpowiednio do tego przygotowany. czym zatem jest rekreacja, jaką funkcję pełni w życiu człowieka i dlaczego personel jest tak ważny? „rekreacja (łac. – recreo, re – powtórzenie czynności lub powrót do stanu pierwotnego, cre-are, avi-atum – czynność tworzenia) to przywracanie czegoś, co istniało wcześniej. rekreacja ruchowa oznacza tyle co czynność odtwarzania lub przywracania utraconej sprawności fizycznej poprzez aktywność motoryczną i związaną z nią odnowę oraz relaksację psychiczną” [11]. w literaturze przedmiotu rekreacja fizyczna wraz z wychowaniem fizycznym, sportem oraz rehabilitacją ruchową tworzą termin kultury fizycznej [14]. analizując następujące definicje rekreacji, które mówią że: „rekreacja służy do określeni różnorakich form aktywności, podejmowanych poza obowiązkami grywalizacja w zarządzaniu zasobami ludzkimi usługowych przedsiębiorstw sportowo-rekreacyjnych 9 zawodowymi, domowymi i społecznymi dla odpoczynku, rozrywki i samodoskonalenia, rekreacja to dowolna czynność wykonywana bez głównych motywów ekonomicznych w czasie wolnym, która regeneruje siły fizyczne, umysłowe, psychiczne i twórcze oraz w którą człowiek angażuje się na skutek wewnętrznej potrzeby, a nie z powodu jakiegoś przymusu”[11], wyłaniają się elementy determinujące rekreację: czas wolny, przyjemność, dobrowolność uczestnictwa, typ czynności społecznie akceptowanej. w zależności od form zajęć rekreację można podzielić na rekreację fizyczną (ruchową), twórczą, kulturalno rozrywkową i rekreację poprzez działalność społeczną. w artykule szczególną uwagę położono na świadczenie usług w ramach rekreacji ruchowej. aktywność ruchowa jaką m.in. podejmuje się na zajęciach oferowanych przez przedsiębiorstwa sportowo-rekreacyjne ma ogromne znaczenie i jest ważnym elementem zdrowia publicznego. jej uczestnikami są zarówno nabywcy (klienci zewnętrzni) jak i personel jako klienci wewnętrzni i dostawcy usługi. świadczenie usługi jest ściśle związane z momentem konsumowania jej przez nabywcę. na przykład pracownik fitness centrum prowadzi zajęcia z aerobiku a konsumenci w tym samym czasie konsumują je. dietetyk prowadzi pogadankę w klubie fitness na temat właściwego odżywania i jego znaczenia w podejmowanej aktywności fizycznej, w tym czasie słuchacze są konsumentami tej usługi. i tu pojawia się kolejny ważny aspekt usług sportowo-rekreacyjnych. nabywca usług najczęściej przywiązuje dużą wagę do tego, kto świadczy wybrane przez niego usługi. można zaobserwować większą frekwencję na zajęciach sportowo-rekreacyjnych u konkretnych prowadzących. specyficzna relacja, jaka występuje pomiędzy nabywcą usługi a personelem, powoduje że tak naprawdę obie strony transakcji mają wpływ na ostateczny kształt świadczonej usługi. stąd ogromne znaczenie personelu usługowego, którego potencjał powinny wykorzystać firmy usługowe „oferując swoim pracownikom lepszą i bardziej satysfakcjonująca pracę i przez to zwiększyć swoje możliwości oraz stać się bardziej efektywnym i konkurencyjnym usługodawcą”[8]. powodzenie działań marketingowych w branży usługowej zależy od właściwego doboru, przeszkolenia, motywowania i kierowania ludźmi. „istotne znaczenie, jakie w marketingu usług mają ludzie, przyspieszyło rozwój marketingu wewnętrznego. jego zadaniem jest pozyskiwanie pracowników, stworzenie właściwych systemów motywacji oraz zmniejszenie fluktuacji kadr poprzez zaspokojenie ich potrzeb. marketing wewnętrzny sprzyja wykształceniu pożądanych potrzeb pracowników zachęcających klientów do korzystania z usług firmy. opłaca się to firmie w dwójnasób, ponieważ na skutek działań marketingowych nie tylko klienci, lecz także pracownicy zaczynają pozytywnie oceniać pracodawcę [13]. adrian payne przedstawia różne role ludzi (personelu), jakie dogrywają w działaniach marketingowych i w kontaktach z klientem, o którym warto wspomnieć w kontekście planowanych działań grywalizujących. 10 agnieszka widawska-stanisz tabela 1. podział pracowników usługowego przedsiębiorstwa sportoworekreacyjnego na grupy personel bezpośrednio uczestniczący w konwencjonalnych działaniach marketingowych personel pośrednio uczestniczący w konwencjonalnych działaniach marketingowych personel często lub okresowo kontaktujący się z klientem łącznicy – trenerzy, masażyści, dietetycy, ratownicy (park wodny) moderatorzy – np. recepcja fitness centrum personel kontaktujący się z klientem rzadko lub wcale pracownicy sfery oddziaływania – menedżer klubu fitness personel pomocniczy – np. pracownicy księgowości, specjalista ds. kadr, zaopatrzenia źródło: opracowanie własne na postawie payne a., marketing usług, polskie wydawnictwo ekonomiczne, warszawa 1996, s. 206. personel usługowy jest bardzo istotnym elementem mieszanki instrumentów marketingowych. powyższa tabela pokazuje duże zróżnicowanie ról, jakie pracownicy pełnią w przedsiębiorstwie. może też być ważnym elementem bazowym do opracowania programu marketingowego z elementami grywalizacji. inne bowiem narzędzia będzie można zaproponować personelowi pierwszego kontaktu (łącznikom) i inne pracownikom sfery oddziaływania. odpowiednio dobrany i zmotywowany personel przedsiębiorstwa sportowo-rekreacyjnego będzie niewątpliwie jego wizytówką. wysportowany, z nienaganną figurą (dzięki firmowemu systemowi motywacji), przekonany o skuteczności podejmowania aktywności fizycznej, identyfikujący się z misją, celami i strategią firmy. grywalizacja w zarządzaniu personelem funkcja personalna, jak wspomina t. listwan, należy do podstawowych funkcji przedsiębiorstwa. „jej obiektem zainteresowania są ludzie, jako komponent organizacji. w literaturze przedmiotu na oznaczenie działań personalnych można znaleźć takie określenia jak: zarządzanie zasobami ludzkimi”, „zarządzanie personelem”, „zarządzanie zasobami pracy”, „zarządzanie potencjałem społecznym”, „polityka personalna” i wiele innych [7]. zarządzanie zasobami ludzkimi w przedsiębiorstwie składa się z następujących elementów [17]: planowania zasobów ludzkich, rekrutacji i selekcji, wdrożenia nowych pracowników, systematycznej oceny, motywowania pracowników. drugim kluczowym i stosunkowo nowym pojęciem jest grywalizacja. „termin „grywalizacja” po raz pierwszy został użyty w 2002 r. przez programistę nicka pellinga. rozwój grywalizacji w biznesie przypadł na 2010 r. i bezpośrednio związany był z działaniami podjętymi przez takie przedsiębiorstwa, jak badge ville czy bunchball, które zastosowały elementy gier w swoim zarządzaniu”[9]. grywalizacja w zarządzaniu zasobami ludzkimi usługowych przedsiębiorstw sportowo-rekreacyjnych 11 grywalizacja (gamifikacja, gryfikacja – ang. gamification,) to implementacja struktury i mechaniki gier (punkty, odznaczenia, poziomy, wyzwania, nagrody) do świata rzeczywistego w celu wzbudzenia zaangażowania użytkowników, zmiany ich zachowań oraz rozwiązania problemów różnego typu [18]. co ciekawe, „huotari i hamari, definiując grywalizację, podkreślają, że wywodzi się ona z marketingu usług i jest „procesem wzbogacania usługi o doświadczenia pochodzące z gier, aby wesprzeć tworzenie całkowitej wartości użytkownika [9]. ciekawe spojrzenie na grywalizacje prezentuje autor pierwszej w polsce publikacji na ten temat paweł tkaczyk, twierdząc że grywalizacją jest również „wstrzykiwaniem frajdy do czynności (takich jak praca, ranne wstawanie, oszczędzanie na emeryturę czy nauka), które normalnie frajdy nie sprawiają” [5]. „aby w pełni zrozumieć, czym jest grywalizacja, możemy określić kilka kryteriów, które musi spełnić:  cel – musi zrealizować założony wcześniej cel, np. prowadzić do wzrostu sprzedaży produktów lub przekonać kierowców do zmniejszenia prędkości na drogach,  emocje – ma sprawić frajdę i dawać satysfakcję z wykonywanych wyznaczonych czynności,  mechanika gier – musi wykorzystywać mechanizmy znane z gier, jak np. nagradzanie, dostarczanie informacji zwrotnej, rywalizowanie, zwyciężanie, elementy zaskoczenia,  jest życiowa – musi dotyczyć czynności z prawdziwego życia, które normalnie nie są związane z grami,  motywacja – ma zwiększać motywację ludzi do wykonywania tych czynności” [4]. dodatkowo warto usystematyzować pojęcia mechaniki i dynamiki gier. „mechanika to elementy funkcjonalne gry. dynamika to interakcja gracza z mechaniką — odpowiednie jej skonstruowanie powoduje, że gra staje się atrakcyjna dla graczy kierujących się różnymi motywacjami. czasem pojęcia te stosowane są wymiennie. oto kolejne zestawienia dynamiki gry wraz odpowiadającą im mechaniką:  punkty i informacja zwrotna (nagrody),  poziomy (status),  tabele wyników (konkurencja),  odznaczenia (osiągnięcia i wyzwania),  przyuczenie (wprowadzanie),  pętle zaangażowania społecznego,  dostosowywanie (wyrażanie siebie),  prezenty (altruizm)” [18]. na etapie projektowania programu marketingowego zawierającego elementy gier, należy podjąć decyzję czy program będzie wdrożony jednorazowo, czy działania grywalizujące będą pojawiać się cyklicznie co jakiś czas celem wprowadzenia ożywienia relacji z personelem, a może będzie to projekt długofalowy. ponadto należy dokonać szczegółowej analizy całego przedsiębiorstwa. do najważniejszych elementów, które należy poddać analizie można zaliczyć: 12 agnieszka widawska-stanisz  określić cele przedsiębiorstwa − im cel bardziej sprecyzowany, tym łatwiej można wykorzystać wybrane mechanizmy gier,  poznać „graczy” − stosując grę, należy dostosować ją do cech osobowościowych jej uczestników,  określić bieżące zachowania pracowników, by móc zmodyfikować zachowanie kadr przy wykorzystaniu gry,  zaprojektować plan zmiany zachowań − dzięki grze zwalcza się niepożądane zachowania pracowników, a wzmacnia się te, które mogą się przyczynić do rozwoju przedsiębiorstwa,  wyciągać wnioski i odpowiednio do nich wprowadzić modyfikację gry tak, by optymalizować pożądane efekty [3]. przedsiębiorstwa coraz częściej dostrzegają możliwości, jakie daje grywalizacja. na przykład jak sprawdzać umiejętności i kompetencje ludzi, skłaniać lub odwodzić ich od pewnych zachowań. jednym z pierwszych przedsiębiorstw, które zastosowało mechanizmy grywalizacji w rekrutacji personelu był francuski potentat branży kosmetycznej, firma l’oreal. w 2010 roku firma stworzyła grę reveal l’oreal, przeznaczoną dla studentów i absolwentów uczelni wyższych różnych kierunków. jej celem jest pomoc w odkryciu (reveal) profilu zawodowego każdego gracza oraz w wyborze właściwej ścieżki kariery [6]. inny ciekawy pomysł rekrutowania pracowników zaproponowała firma doradztwa personalnego hays polska. „przy pomocy facebookowej gry postanowiła, poprzez system rekomendacji, szukać chętnych do współpracy w centrach usług wspólnych.(…) użytkownicy, których hays nazwał rekruterami wykorzystywali do znalezienia kandydatów fora międzynarodowe, blogi tematyczne, grupy dyskusyjne. najlepsi mogli uzyskać staż lub etat w hays polska. grający wcielali się w agentów nasa, którzy wyszukują kandydatów do zasiedlenia ziemi. aplikacja miała budować napięcie wywołane zagrożeniem naszego globu. rekruter spełniał kolejne misje i pozyskiwał kolejne osoby, natomiast kandydat wypełniał formularz on-line [10]. w przypadku personelu już zatrudnionego większość działań zmierza do motywowania pracowników i zwiększania ich zaangażowania. interesującą inicjatywę zaproponowało przedsiębiorstwo exacttarget w aplikacji the knowledge guru. „rozwój pracownika i pozytywne przejście przez grę odbywa się dzięki jego zapoznaniu się z materiałami szkoleniowymi, a następnie rozwiązaniu testów potwierdzających nabyte umiejętności. pracownicy, którzy osiągali najwyższe wyniki, dostawali nagrody. dzięki zastosowaniu tego narzędzia umożliwione zostało szybsze osiągnięcie celu sprzedażowego, a zarazem koszt zaangażowania pracowników był zdecydowanie niższy w porównaniu z dotychczas stosowanymi narzędziami rozwoju zasobów ludzkich w organizacji [9]. innym przykładem wykorzystania grywalizacji w motywowaniu personelu jest gra o nazwie akademia asów świat red bulla. program został zbudowany na podstawie wydarzeń organizowanych przez markę i zawierał siedem poziomów gry. „ na elementy gry składały się rankingi (nie tylko całościowe, ale również cząstkowe), odznaki za wykonane działania, akcje specjalne oraz testy wiedzy. celem całego programu było osiągnięcie najwyższego poziomu do końca roku (tytuł top gun’a). „akademia asów” to nie tylko narzędzie dla przedstawicieli handlowych, ale również dla np. grywalizacja w zarządzaniu zasobami ludzkimi usługowych przedsiębiorstw sportowo-rekreacyjnych 13 kierowników regionalnych, którzy w sposób syntetyczny otrzymują kluczowe informacje o pracy swoich ludzi” [1]. do najczęstszych błędów popełnianych przez twórców programów grywalizujących należą: źle określone cele, niejasne i skomplikowane zasady gry oraz brak nagród. założenia koncepcyjne programu grywalizującego dla personelu fitness centrum projekt programu grywalizujący dla personelu przedsiębiorstwa sportoworekreacyjnego powinien być poprzedzony etapem analizy struktury przedsiębiorstwa, jego potencjału ludzkiego i rzeczowego oraz potrzeb klientów. analiza ta służy określeniu celu, jaki chce osiągnąć kierownictwo wdrążając program grywalizacyjny w zarządzaniu personelem. jeśli najważniejszym celem projektu będzie motywowanie personelu do budowania i podtrzymywania relacji z nabywcami usług sportowo-rekreacyjnych, należy podjąć decyzję o grywalizowaniu działań związanych właśnie z tym obszarem zadań personelu. można wówczas nagradzać pracowników za zachęcanie klientów do ćwiczeń i do regularnego treningu, co skutkować będzie zbudowaniem grupy lojalnych klientów i pielęgnowaniem tych relacji w długim okresie czasu. jeśli natomiast naszym celem będzie zdobywanie nowych klientów klubu, warto zastanowić się nad grywalizowaniem działań podejmowanych przez personel służących pozyskaniu do klubu nowych nabywców usług sportowo-rekreacyjnych. projektując program marketingowy wykorzystujący elementy grywalizacji kierownictwo powinno również przeanalizować strukturę firmy. jakimi zasobami ludzkimi dysponujemy, jak podzieleni są pracownicy, jakie zespoły tworzą w strukturze organizacyjnej. wiele decyzji będzie zależało od wielkości przedsiębiorstwa. zdecydowanie lepiej zastosować elementy gier w większych przedsiębiorstwach, z których można wyłonić zespoły i ewentualnych liderów, którzy będą nadzorować grę a nawet w niej uczestniczyć. na podstawie analizy literatury oraz praktyki działalności przedsiębiorstw sportowo-rekreacyjnych opracowano model zarządzania personelem z elementami grywalizacji. model ten zakłada, że personel rekrutowany do świadczenia i świadczący usługi sportowo-rekreacyjne ma różne potrzeby i doświadczenia (3 pokolenia na rynku pracy 2 ). elementy te były punktem wyjścia do opracowania poniższego modelu. zauważono, że tradycyjne działania z zakresu marketingu wewnętrznego mogą być skuteczne w przypadku baby boomers (reprezentanci tego pokolenia pracują w przedsiębiorstwach sportowo-rekreacyjnych na stanowiskach personelu pomocniczego). w przypadku pokolenia y, inaczej 2 współcześnie na rynku pracy działają 3 pokolenia: osoby po 50 roku życia („baby-boomers” pokolenie tradycjonalistów urodzone w trakcie wyżu demograficznego po ii wojnie światowej inaczej podchodzi do problemów poszukiwania pracy i samej pracy), pokolenie x, tj osoby urodzone przed 1982 oraz osoby urodzone między 1980 a 2000 rokiem, czyli pokolenie y, nazywane również pokoleniem millenium, czy po prostu pokoleniem następnym.[za: http://rynekpracy.pl/artykuly/czego-spodziewacsie-po-pokoleniu-y, dostęp: 10.04.2017] 14 agnieszka widawska-stanisz zwanego millenialsami, zarządzanie personelem powinno obejmować elementy grywalizujące. pokolenie y to osoby „ niezwykle elastyczne – szybko dostosowują się do nowych okoliczności (np. częsta zmiana pracy) oraz bardzo sprawnie przyswajają nowe technologie. cechują się jednak też rozsądkiem i krytycznym stosunkiem do otaczającego świata” [15]. dla osób z pokolenia y takie pojęcia jak level 3 , quest 4 , misja 5 , leaderboard 6 i badge 7 nie wydają się obce nawet w kontekście rozmowy na temat zadań w pracy. stąd propozycja by w ramach działań z zakresu zarządzania personelem pojawiły się elementy grywalizacji i digital marketingu 8 . natomiast w przypadku pokolenia x, czyli osób urodzonych przed rokiem 1982, zaproponowano zastosowanie połączenia potencjału tradycyjnych i grywalizujących działań zarządzania personelem. osoby z pokolenia x mają z reguły duże doświadczenie zawodowe, cenią stabilizację w pracy, najlepszą formą motywacji jest wynagrodzenie i różnego rodzaju benefity. najważniejszymi elementami zaproponowanego modelu są działania związane z tradycyjnym marketingiem wewnętrznym. w praktyce przedsiębiorstw działających na rynku usług sportowo-rekreacyjnych nadal funkcjonują tradycyjne metody i techniki rekrutacji, adaptacji i motywowania personelu, szkoleń oraz oceny pracy. dlatego należy je uwzględnić w planowaniu strategii zarządzania personelem tego typu przedsiębiorstw. wsparciem i zdecydowanie ciekawą odmianą, wnoszącą powiew świeżego spojrzenia na problem kadr, mogą okazać się zgrywalizowane elementy zarządzania personelem ujęte w drugiej części modelu. ta część modelu zawiera: polecenia pracownicze i onboarding – działania te polegają na tym, że aktualni pracownicy polecają i zachęcają swoich znajomych do aplikowania na stanowisko w firmie. działania takie zastosował już hays polska – wspomniany wyżej w artykule. „według raportu linkedin „global recruiting trends 2017”, polecenia pracownicze stanowią najlepsze źródło jakościowych rekrutacji dla aż 48% pracodawców. jak dodaje glassdoor, aż 70% takich kandydatur kończy się zatrudnieniem” [2]. natomiast onboarding to działania służące aklimatyzacji nowego pracownika. „aż 62% osób zatrudnionych w przedsiębiorstwach, które przeprowadzają onboarding, przyznaje, że zrealizowało swoje początkowe cele. natomiast w firmach, gdzie nie stosuje się tej procedury, tylko 17% sprostało założeniom” [12]. aplikacje szkoleniowe – użytkownicy zapoznają się z materiałem szkoleniowym oraz rozwiązują testy, zdobywają za te czynności punkty lub je tracą, takie rozwiązanie z wykorzystaniem digital marketingu zastosowała firma exacttarget. „exacttarget jest liderem oferującym platformę marketingu w chmurze używanym przez ponad 6000 firm m.in.: coca-cola, gap oraz nike” [3]. zgrywalizowane zadania – zadania na podstawie opracowanego wcześniej scenariusza, wymagają posiadania konkretnych umiejętności. mogą dotyczyć wielu 3 level – poziom gry, związany ze zdobywaniem punktów 4 quest – zadanie do wykonania 5 misja – proces, zadanie do wykonania na podstawie określonego scenariusza, pomysłu. 6 leaderboard – tablica pokazująca wyniki i rankingi graczy 7 badge – odznaki, które mogą zdobywać uczestnicy 8 digital marketing – dziedzina marketingu polegająca na wykorzystaniu mediów cyfrowych oraz nowoczesnych technologii w celu dotarcia do grup docelowych grywalizacja w zarządzaniu zasobami ludzkimi usługowych przedsiębiorstw sportowo-rekreacyjnych 15 obszarów, np. obsługi klienta, zdobywania nowych umiejętności z zakresu prowadzenia zajęć sportowo-rekreacyjnych. nagrody i odznaczenia – odpowiednio zmotywowany pracownik, który poprawnie wykonuje kolejne zgrywalizowane zadania i rozwiązuje testy otrzymuje nagrody i odznaczenia. może stać się na przykład pracownikiem miesiąca. leaderboard – tablica pokazująca rezultaty uczestników. osoby zaangażowane porównują swoje wyniki, natomiast osoby niezaangażowane nie chcą pozostać w tyle i angażują się w zadania. tablica ta działa motywująco. część modelu zawierająca elementy grywalizacji wykorzystuje digital marketing, czyli działania w takich obszarach jak e-mail, mobile, social oraz www. działania te można wykorzystywać m.in. w aplikacjach szkoleniowych, tworzeniu misji i questów umieszczonych w chmurze, w komunikacji pomiędzy uczestnikami, itp. rysunek 1. model zarządzania relacjami z personelem w przedsiębiorstwie sportowo-rekreacyjnym źródło: opracowanie własne. 16 agnieszka widawska-stanisz opracowany model jest jedynie wstępem do dalszych rozważań i pracy nad projektem zawierającym elementy grywalizacji możliwym do zastosowania w zarządzaniu personelem przedsiębiorstw sportowo-rekreacyjnych. założeniem autora jest opracowanie zestawu elementów i mechaniki gry, zawierających m.in. poziomy i etapy gry wraz ze szczegółowym opisem zadań, fabuły, wyzwań, punktacji, nagród i odznak, osiągnięć, bonusów, niespodzianek, tabeli wyników, pasków postępu oraz sposobów komunikacji między graczami. podsumowanie zaangażowany i zmotywowany personel to prawdziwy skarb każdego przedsiębiorstwa usługowego. i nie jest to truizm. pracownicy firm świadczących usługi sportowo-rekreacyjne to potencjał, który należy doceniać i odpowiednio nim zarządzać. zastosowanie odpowiednio skonstruowanego zestawu narzędzi zawierających elementy gier, pozwoli nie tylko wyróżnić się i zyskać przewagę konkurencyjną. wpłynie również na poprawę systemu wewnętrznej komunikacji, wzrost zaangażowania i odpowiedzialności, zdolności reagowania na potrzeby nabywców, poczucie jedności celów, właściwy klimat organizacyjny firmy w ramach spójnego programu marketingowego. a wszystko to w atmosferze 3f, czyli trzech najważniejszych filarów grywalizacji (ang. fun, friends, feedback). literatura [1] akademia asów, czyli gamifikacja sił sprzedaży red bulla (2017), http://www.gryfikacja.pl/index.php/2015/09/akademia-asow-czyli-gamifikacja-silsprzedazy-red-bulla/, dostęp: 9.04.2017. [2] co to jest program refferalowy? (2017), http://www.karierawfinansach.pl/wbranzy/artykul/co-to-jest-program-referralowy, dostęp: 15.04.2017. [3] cybulski a. (2017), grywalizacja jako sposób na zaangażowanie pracownika?, http://hrpolska.pl/hr/narzedzia/grywalizacja-w-firmie-odpowiedzi-na-kryzys-zaangaowania-zespo-u.html, dostęp: 10.04.2017. [4] grywalizacja. poradnik. zrób to sam. (2014), fundacja orange, warszawa s. 8. [5] http://paweltkaczyk.com/pl/category/grywalizacja/. [6] kocoń p. (2016), grywalizacja jako element marketingu personalnego na przykładzie sił zbrojnych usa, studia ekonomiczne, zeszyty naukowe uniwersytety ekonomicznego w katowicach, nr 270, katowice, s. 115. [7] listwan t. (2002), zarządzanie kadrami, wyd. ch beck, warszawa, s. 1. [8] marketing usług (2003), styś a. (red.), polskie wydawnictwo naukowe, warszawa, s.77. [9] misztal a. (2015), grywalizacja w zarządzaniu zasobami ludzkimi w przedsiębiorstwie, [w:] nauki o zarządzaniu, wyd. uniwersytety ekonomicznego we wrocławiu, wrocław, s. 92-102. [10] można wygrać pracę (2017), puls biznesu, https://www.pb.pl/mozna-wygracprace-738128, dostęp: 10.04.2017. [11] napierała m., muszkieta r. (2011), wstęp do teorii rekreacji, wyd. uniwersytetu kazimierza wielkiego, bydgoszcz, s. 27-28. grywalizacja w zarządzaniu zasobami ludzkimi usługowych przedsiębiorstw sportowo-rekreacyjnych 17 [12] onboarding, czyli jak zaaklimatyzować nowego pracownika, (2017) http://technologie.ngo.pl/wiadomosc/1927818.html, dostęp: 15.04.2017. [13] payne a. (1996), marketing usług, polskie wydawnictwo ekonomiczne, warszawa, s. 205. [14] ryba b. (2000), podstawy organizacji i zarządzania instytucjami sportowymi, wyd. polska korporacja menedżerów sportu, warszawa, s. 21. [15] stańczak k. (2017), jak sprzedawać tym, którzy nie mają potrzeby posiadania, http://www.forbes.pl/millenialsi-pokolenie-y,artykuly,205930,1,1.html, dostęp: 10.04.2017. [16] tns polska (2015), aktywność fizyczna polaków, raport z badania, http://www.tnsglobal.pl/wp-content/uploads/2015/10/tns-polskaaktywno%c5%9b%c4%87-sportowa-polak%c3%b3w.pdf. [17] włudyka s., piojda k. (2009), istota, cele i elementy zarządzania zasobami ludzkimi, „systemy logistyczne wojsk”, nr 35, s. 29-30. [18] wrona k. (2013), grywalizacja i gry oraz ich potencjał do wykorzystania w strategiach marketingowych, marketing i rynek, nr 10/2013, s. 25 – 31. quality in sport 4 (1) 2015, s. 63-71, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 23 ii 2015, praca została przyjęta do druku 23 xi 2015 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2015.024 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/works/690432 63 krzysztof m. westfal katedra prawa cywilnego, handlowego i ubezpieczeniowego uniwersytet im. adama mickiewicza w poznaniu znaki towarowe w sporcie trademarks in sports streszczenie przez uzyskanie prawa ochronnego na krajowy znak towarowy, rozumie się używanie znaku towarowego w sposób zarobkowy lub zawodowy na całym obszarze rp. natomiast analogiczne uprawnienie wynikające z rejestracji wspólnotowego znaku towarowego, dotyczy stosowania znaku na terytorium całej wspólnoty. używanie znaku towarowego polega w szczególności na umieszczaniu tego znaku na towarach objętych prawem ochronnym lub ich opakowaniach, oferowaniu i wprowadzaniu tych towarów do obrotu, ich imporcie lub eksporcie, a także oferowaniu lub świadczeniu usług pod tym znakiem oraz posługiwaniu się takim znakiem w celu reklamy. w dobie wielkich pieniędzy, które bezsprzecznie rządzą dzisiejszym sportem, prawa ze znaków towarowych, obok praw do transmisji z wydarzeń sportowych, zyskują dla wszystkich sportowych jednostek organizacyjnych znaczenia kluczowego. kluby, związki i federacje sportowe czerpią zyski z praw do znaków towarowych, głównie poprzez udzielanie przedsiębiorcom licencji na ich używanie. proces ten najłatwiej zaobserwować przy okazji organizacji dużych wydarzeń sportowych. jako cel badań niżej podpisany obrał wskazanie prawnych zasad zarządzania znakami towarowymi w sporcie, w obliczu ich ciągle rosnącego znaczenia. publikacja obejmie prezentację sposób i zasady wykorzystywania zarejestrowanych już znaków sportowych przez sportowe jednostki organizacyjne, a także płynących stąd korzyści. realizacja celu badawczego będzie dokonywana, przede wszystkim, przy zastosowaniu metody dogmatycznej. analizie poddane zostaną akty prawa krajowego i unijnego. podejmowana problematyka rodzi jednak konieczność uwzględnienia dorobku także innych nauk, zwłaszcza marketingu, biznesu i ekonomii. wśród materiałów poddanych analizie, oprócz aktów prawa powszechnie wymienić należy także dane zgromadzonych w rejestrach znaków towarowych up rp i ohim. za główny wniosek płynącym z niniejszego opracowania uznać należy konstatację, iż jakość w nowoczesnym sporcie przejawia się również, a w kwestii finansowej być może przede wszystkim, w jakości zarządzania znakami towarowymi. słowa kluczowe: ohim, sport, prawo własności przemysłowej, urząd patentowy, znaki towarowe keywords: ohim, sport, industrial property rights, patent office, trademarks 64 krzysztof m. westfal jakość w sporcie rozumiana może być wielopłaszczyznowo. w pierwszej kolejności jakość w sporcie utożsamiana jest zasadniczo z rezultatami współzawodnictwa sportowego. skojarzenie takie, jakkolwiek słuszne okazuje się być nieco trywialne. pamiętać należy bowiem, że na każdy sukces sportowy składa się szereg czynników zarówno czysto sportowych, jak i pozornie mających ze sportem niewiele wspólnego. wśród czynników mających wymierne przełożenie na jakość w sporcie, a zaliczanych do drugiej ze wspomnianych kategorii, wymienić należy zwłaszcza sprawne zarządzanie jednostką sportową, stabilność finansową, transparentność regulacji prawnych i wewnątrzzwiązkowych, a także rozpoznawalność i poparcie wśród kibiców. niebagatelny wpływ na wszystkie wymienione wyżej czynniki mają zwłaszcza szeroko wykorzystywane w sporcie znaki towarowe. zgodnie z ustawą o sporcie, sportem są wszelkie formy aktywności fizycznej, które przez uczestnictwo doraźne lub zorganizowane wpływają na wypracowanie lub poprawienie kondycji fizycznej i psychicznej, rozwój stosunków społecznych lub osiągnięcie wyników sportowych na wszelkich poziomach. sport wraz z wychowaniem fizycznym i rehabilitacją ruchową składają się zaś na kulturę fizyczną 1 . w ramach niniejszego opracowania i zagadnień w nim poruszanych sport należy rozumieć jednak nieco szerzej. profesjonalny sport w nowoczesnym wydaniu nie ogranicza się bowiem jedynie do aktywności fizycznej uczestników współzawodnictwa sportowego, ale sięga o wiele dalej. grono uczestników sportu, jak i zakres oddziaływania sportu znacznie się rozszerzyły. dziś działalność sportowa to także wielki biznes i sztab specjalistów z różnych dziedzin, którzy stoją za każdym sukcesem i porażką sportową. niniejsze opracowanie skupiać się będzie głównie na problematyce znaków towarowych. podstawę prawną dla ich funkcjonowania w polsce stanowią dwa akty normatywne. pierwszym z nich jest polska ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. prawo własności przemysłowej (dalej jako p.w.p.) 2 . drugim zaś rozporządzenie rady we nr 207/2009 z dnia 26 lutego 2009 r. w sprawie wspólnotowego znaku towarowego (dalej jako rozporządzenie nr 207/2009) 3 , regulującym kwestię znaków towarowych na gruncie prawa unii europejskiej. z uzasadnienia do projektu polskiej ustawy wynika, że jej uchwaleniu przyświecał przede wszystkim cel harmonizacji prawa krajowego z prawem wspólnotowym 4 . nie mniej z uwagi na fakt, że polska ustawa weszła w życie jeszcze przed przyjęciem przez radę ww. rozporządzenia, nie objęła ona swoim zakresem wszystkich niuansów związanych ze wspólnotowym znakiem towarowym. widoczne jest to już na etapie porównywania definicji znaku towarowego zawartych w obu aktach. nie skupiając się wszakże na różnicach w definicjach zaprezentowanych przez ustawodawcę krajowego i wspólnotowego, wskazać należy, że zgodnie z 1 ustawa z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie (t.j. dz.u.2014.715). 2 ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. prawo własności przemysłowej (t.j. dz.u.2013.1410). 3 rozporządzenie rady (we) nr 207/2009 z dnia 26 lutego 2009 r. w sprawie wspólnotowego znaku towarowego (dz.u.ue.l.2009.78.1). 4 por. z rządowym projektem ustawy – prawo własności przemysłowej, sejm rp iii kadencji, druk nr 248 wpłynął 18.03.1998 r., druk nr 248-a, który wpłynął 06.07.1999 r. znaki towarowe w sporcie 65 p.w.p. znakiem towarowym może być każde oznaczenie, które można przedstawić w sposób graficzny, jeżeli oznaczenie takie nadaje się do odróżnienia towarów jednego przedsiębiorstwa od towarów innego przedsiębiorstwa 5 . przy czym znakiem towarowym może być w szczególności wyraz, rysunek, ornament, kompozycja kolorystyczna, forma przestrzenna, w tym forma towaru lub opakowania, a także melodia lub inny sygnał dźwiękowy 6 . natomiast wspólnotowy znak towarowy może składać się z jakiekolwiek oznaczenia, które można przedstawić w formie graficznej, w szczególności z wyrazów, łącznie z nazwiskami, rysunków, liter, cyfr, kształtu towarów lub ich opakowań, pod warunkiem że oznaczenia takie umożliwiają odróżnianie towarów lub usług jednego przedsiębiorstwa od towarów lub usług innych przedsiębiorstw 7 . zarówno w przypadku regulacji krajowej jak i wspólnotowej, podane katalogi oznaczeń, które mogą potencjalnie stać się znakami towarowymi są jedynie katalogami przykładowymi, na co wskazuje jednoznacznie użycie określenia „w szczególności” (i to w obu przypadkach). jak wynika zatem z powyższego, znakami towarowymi mogą być najróżniejsze oznaczenia, pod warunkiem, że spełnione zostaną pozostałe przesłanki rejestracji znaku towarowego 8 . zasadniczo jednak, zważywszy na tak szeroki zakres potencjalnych oznaczeń, i jeśli pominąć istniejące już w obrocie znaki towarowe, to jedynym ograniczeniem w wymyślaniu nowych znaków towarowych, jest ludzka wyobraźnia. mimo dużej dowolności w zakresie tworzenia nowych znaków towarowych funkcjonuje utarty już ich podział. znaki towarowe dzieli się zazwyczaj na słowne, obrazowe (graficzne), plastyczne (trójwymiarowe lub przestrzenne), dźwiękowe i kombinowane. współcześnie powyższe kryterium pozwala wyodrębnić również znaki towarowe dotykowe, smakowe i zapachowe. 9 podział taki jest o tyle istotny, że często kwalifikacja danego znaku towarowego jako słownego, graficznego, bądź kombinowanego, np. słowno-graficznego, wpisywana jest do rejestru wraz z innymi informacjami dotyczącymi znaku. wspominaną dowolność i różnorodność w zakresie rejestracji potencjalnych znaków towarowych widać zwłaszcza w zakresie sportowych znaków towarowych 10 i ich bardzo szerokiego zastosowania. jak wynika bowiem z analizy wykorzystywanych powszechnie w sporcie znaków towarowych, znakami takimi mogą być najróżniejsze oznaczenia. poniżej przedstawiono kilka przykładów popularnych sportowych znaków towarowych, wykorzystywanych przez jedne z 5 art. 120 ust. 1 p.w.p. 6 art. 120 ust. 2 p.w.p. 7 art. 4 rozporządzenia nr 207/2009. 8 istnieją pozytywne (art.. 120) i negatywne (por. art. 120, 129 132 ust. 1 i 2 p.w.p.) przesłanki rejestracji znaku towarowego. oprócz wcześniej omówionych najdonioślejsze znaczenie ma zdolność odróżniająca znak towarowego, por. komentarz do art. 129 i 130, [w:] prawo własności przemysłowej. komentarz. wyd. 1., (red.) p. kostański, c.h. beck, warszawa, 2010, legalis. 9 p. kostański, komentarz do art. 120, [w:] prawo własności przemysłowej. komentarz. wyd. 1., (red.) p. kostański, c.h. beck, warszawa, 2010, legalis. 10 sportowy znak towarowy nie jest w żadnym wypadku terminem ustawowym, ani nawet określeniem języka prawniczego. w zakresie niniejszego opracowania, pod określeniem sportowy znak towarowy rozumieć należy znak towarowy w znaczeniu, jakie nadaje mu ustawa p.w.p. oraz rozporządzenia nr 207/2009, który jest, lub jak wskazuje praktyka, może być powszechnie wykorzystywany w sporcie. 66 krzysztof m. westfal największych i najbardziej rozpoznawalnych podmiotów sportowych 11 oraz sposób, w jaki znaki towarowe są w praktyce wykorzystywane. 1) w praktyce sportu profesjonalnego 12 , jako znaki towarowe rejestrowane są nazwy klubów sportowych, sekcji sportowych, czy też poszczególnych drużyn. tytułem przykładu „zawisza bydgoszcz” nazwa kojarzona z bydgoskim klubem sportowym, jak i wieloma sekcjami sportowymi (w tym drużyną piłkarską), stowarzyszenie cywilno-wojskowy związek sportowy „zawisza” zgłosił do urzędu patentowego rp (dalej jako „up rp”) jako słowny znak towarowy 13 . z kolei „lech poznań” kojarzony z klubem sportowym lech poznań, a przede wszystkim drużyną piłkarską, jest słownym znakiem graficznym zarejestrowanym w up rp na rzecz kks lech poznań sportowa spółka akcyjna 14 . 2) jako znaki towarowe, ze względu na łatwość skojarzenia i zdolność odróżnienia ich formy graficznej, bardzo często rejestruje się także herby poszczególnych klubów sportowych, ich sekcji lub drużyn. herb klubu żużlowego unibax toruń został zgłoszony do rejestracji w polskim urzędzie patentowym na rzecz klubu sportowego unibax toruń s.a 15 . herb wielosekcyjnego klubu sportowego warta poznań zarejestrowany jest w urzędzie harmonizacji rynku wewnętrznego w alicante (dalej jako ohim) na rzecz klubu sportowego warta poznań 16 . 3) obok nazw i oznaczeń klubów sportowych, sekcji i drużyn, z rejestracji znaków towarowych korzystają także związki sportowe (także polskie związki sportowe, o których mowa w art. 7 i nast. ustawy o sporcie), a także międzynarodowe federacje sportowe. przedmiotem rejestracji są w tym przypadku, analogicznie jak w przypadku klubów sportowych nazwy oraz oznaczenia graficzne. warto wspomnieć w tym miejscu chociażby o aktualnym logo pzpn, którego stosowania na koszulkach reprezentacji narodowej w piłce nożnej w miejsce godła państwowego, wywołało szeroką dyskusję medialną 17 . logo pzpn zarejestrowane jest na rzecz tegoż polskiego związku sportowego w ohim 18 . również europejska unia piłkarska uefa posiada wiele rejestracji znaków towarowych w ohim, 11 przez podmiot sportowy w ramach niniejszego opracowania rozumieć należy wszystkich szeroko pojmowanych uczestników sportu, którymi są nie tylko sformalizowane jednostki organizacyjne, takie jak kluby sportowe, federacje, czy związki sportowe, ale także poszczególni sportowcy, organy zarządzające ligami itp. 12 w obowiązującej ustawie o spocie nie funkcjonuje pojęcie sportu profesjonalnego, czy nawet wyczynowego. pojęciami tymi posługiwały się w swoim art. 3 pkt. 3 poprzednio obowiązująca ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o sporcie kwalifikowanym (dz.u. 2005.155.1298), uchylona z dniem 16.10.2010 r. przez ustawę o sporcie. jako sport profesjonalny w ramach niniejszego opracowania rozumieć należy sport wyczynowy wykonywany zawodowo. 13 numer zgłoszenia w up rp: z.359993, data publikacji 31.08.2009 r. 14 numer rejestracji w up rp: r.211997, data rejestracji 19.08.2008 r. 15 numer zgłoszenia w up rp: z.337877, data publikacji 07.03.2008 r. 16 numer rejestracji w ohim: 008510216, data publikacji 05.04.2010 r. 17 źródło: internet, http://www.polskatimes.pl/artykul/470911,kibice-oburzeni-strojami-reprezentacjiorzel-na koszulkach-kadry-a-nie-logo-pzpn,id,t.html?cookie=1, [dostęp: 07.02.2015 r.]. 18 numer rejestracji w ohim: 009818361, data publikacji 15.08.2011 r. znaki towarowe w sporcie 67 wśród których wspomnieć warto chociażby rejestrację słownego znaku towarowego „uefa” 19 . 4) jako znaki towarowe zarejestrowane są także oznaczenia zorganizowanych rozgrywek sportowych i innych form współzawodnictwa (ligi, turnieje, rozgrywki pucharowe). z rejestracji takiej korzysta chociażby nieosiągalna ciągle dla polskich drużyn liga mistrzów. „uefa champions league” jako znak słowny (a więc sama nazwa) zarejestrowana jest w ohim na rzecz uefa. z kolei nasza rodzima najwyższa liga rozgrywek piłkarskich „ekstr 20 aklasa”, jako znak słowno-graficzny zarejestrowana została w up rp na rzecz ekstraklsa sa 21 . 5) powszechnie rejestrowane są także oznaczenia, zarówno sławne, jak i graficzne, odnoszące się do wielkich imprez sportowych. wspomnieć należy w tym miejscu chociażby o słownym oznaczeniu fifa world cup należące do światowej federacji piłkarskiej fifa 22 . za inny przykład posłużyć może słowne oznaczenie mistrzostw europy w piłce koszykowej „eurobasket” zarejestrowane na rzecz europejskiej federacji koszykarskiej fiba 23 . 6) coraz częściej swoje znaki towarowe rejestrują także sami sportowcy. cristiano ronaldo dos santos aveiro, portugalczyk znany szerzej jako cristiano ronaldo zarejestrował w ohim znak towarowy „cr7” odnoszący się do jego inicjałów i numeru, z którym występuje na koszulce. 24 niekwestionowana gwiazda piłki koszykowej michael jordan zarejestrował kontur charakterystycznej dla niego, „latającej” sylwetki koszykarza, zestawionej z nazwiskiem jordan 25 . roger federer z kolei uzyskał w ohim rejestrację znaku towarowego na swoje imię i nazwisko 26 . wiedząc już czym są znaki towarowe oraz pod jakimi postaciami występują one w sporcie, kolej na to, żeby omówić zagadnienia dla niniejszego opracowania kluczowe, a mianowicie do czego służą lub mogą służyć sportowe znaki towarowe. w tej kwestii należy odwołać się do wspomnianych już aktów prawnych, które wprost wskazują na funkcje, jakie pełnią znaki towarowe. zgodnie z art. 153 ust. 1-3 p.w.p. przez uzyskanie prawa ochronnego nabywa się prawo wyłącznego używania znaku towarowego w sposób zarobkowy lub zawodowy na całym obszarze rzeczypospolitej polskiej 27 . czas trwania prawa ochronnego na znak towarowy wynosi 10 lat od daty zgłoszenia znaku towarowego, choć prawo takie może zostać, na wniosek uprawnionego, przedłużone dla wszystkich lub części towarów, na kolejne okresy dziesięcioletnie. 19 numer rejestracji w ohim: 0931376, data publikacji 20.12.2006 r. 20 numer rejestracji w ohim: 0926796, data publikacji 24.10.2006 r. 21 numer rejestracji w up rp: r.224087, data rejestracji 29.12.2009 r. 22 numer rejestracji w ohim: 003644275, data publikacji 01.08.2005 r. 23 numer rejestracji w ohim: 004604773, data publikacji 30.07.2012 r. 24 numer rejestracji w ohim: 006963292, data publikacji 17.02.2009 r. 25 numer rejestracji w ohim: 01314674, data publikacji 17.12.2014 r. 26 numer rejestracji w ohim: 0804031, data publikacji 03.06.2003 r. 27 ochrona wynikająca ze wspólnotowej rejestracji znaku towarowego dotyczy zaś terytorium całej unii europejskiej, por. art. 1 ust. 2 rozporządzenia nr 207/2009. 68 krzysztof m. westfal jak wynika z powyższego, podmiot na rzecz którego zarejestrowano znak towarowy uzyskuje prawo jego wyłącznego używania w sposób zarobkowy lub zawodowy. poprzez używanie znaku towarowego należy rozumieć następujące sytuacje: 1) umieszczaniu tego znaku na towarach objętych prawem ochronnym lub ich opakowaniach, oferowaniu i wprowadzaniu tych towarów do obrotu, ich imporcie lub eksporcie oraz składowaniu w celu oferowania i wprowadzania do obrotu, a także oferowaniu lub świadczeniu usług pod tym znakiem; 2) umieszczaniu znaku na dokumentach związanych z wprowadzaniem towarów do obrotu lub związanych ze świadczeniem usług; 3) posługiwaniu się nim w celu reklamy 28 . z kolei wyłączność używania znaku towarowego oznacza, że osoba, której prawo ochronne na znak towarowy zostało naruszone, lub osoba, której ustawa na to zezwala, może żądać od osoby, która naruszyła to prawo: 1) zaniechania naruszania, 2) wydania bezpodstawnie uzyskanych korzyści, 3) w razie zawinionego naruszenia również naprawienia wyrządzonej szkody. przy czym uprawniony ze znaku towarowego może żądać naprawienia takiej zawinionej szkody: a) na zasadach ogólnych, albo b) poprzez zapłatę sumy pieniężnej w wysokości odpowiadającej opłacie licencyjnej albo innego stosownego wynagrodzenia, które w chwili ich dochodzenia byłoby należne tytułem udzielenia przez uprawnionego zgody na korzystanie ze znaku towarowego 29 . przytoczone powyżej zasady ogólne, wprost wynikające z odpowiednich przepisów prawa mają w sporcie swoje praktyczne zastosowanie. w odniesieniu do sportu i towarzyszących im biznesu i marketingu, znaki sportowe wykorzystywane będą najczęściej w zakresie o jakim mowa w art. 154 pkt. 1 p.w.p., czyli umieszczania znaków na towarach objętych prawem ochronnym lub opakowaniach takich towarów, oferowaniu i wprowadzaniu tych towarów do obrotu, ich imporcie lub eksporcie oraz składowaniu w celu oferowaniai wprowadzania do obrotu. sportowymi znakami towarowymi oznaczane są najczęściej wszelkiego typu sprzęty sportowe (koszulki, obuwie, piłki, itp.) ale także rozmaite akcesoria kibicowskie (szaliki, proporczyki, czapki, flagi itp.). umieszczanie sportowych znaków towarowych na akcesoriach sportowych i kibicowskich ma oczywiste podłoże marketingowe. chodzi oczywiście o wywołanie u odbiorcy końcowego wrażenia, że najlepsze wyniki sportowe (a więc takie, jakie osiąga dany podmiot sportowy, z którym kojarzony jest określony znak towarowy) osiągnąć można jedynie przy wykorzystaniu konkretnego produktu, oznaczonego określonym sportowym znakiem towarowym. w świadomości obserwatorów sportu (zwłaszcza tych najmłodszych) funkcjonuje bowiem przekonanie, że samo posiadanie sprzętu sportowego, jaki posiadają profesjonaliści, zapewni im samo z siebie równie profesjonalne rezultaty. często bowiem nawet w języku potocznym określone nazwy drużyn czy nazwiska sportowców utożsamiane są z najlepszymi wynikami sportowymi. jeśli zaś chce się grać jak „barcelona” czy 28 art. 154 p.w.p. 29 art. 296 ust. 1 pkt 1-3 p.w.p. znaki towarowe w sporcie 69 „brazylia” to tylko w koszulkach tych drużyn. jeśli zaś chce się „latać pod koszem jak mj” to tylko w butach michaela jordana. wśród sposobów używania znaków towarowych, art. 154 pkt. 1 p.w.p. wymienia także oferowanie lub świadczenie usług pod tymże znakiem. oferowanie swoich usług oznaczonych sportowym znakiem towarowym, podobnie jak w przypadku oferowania towarów jest często spotykanym zabiegiem marketingowym. do działalności gospodarczej związanej ze sportem odnosi się chociażby polska klasyfikacja działalności (dalej jako pkd). 30 działalność związana ze sportem określona jest w dziale 93 pkd. znajduje się tam przykładowe wyliczenie działalności usługowej w zakresie sportu, której promocja w sposób oczywisty może być poprawiona poprzez skojarzenie jej ze sportowymi znakami towarowymi. wśród takiej działalności usługowej warto wymienić chociażby: działalność w zakresie organizowania, promowania i zarządzana imprezami sportowymi (pkd 93.19.z), działalność obiektów sportowych (pkd 93.11.z), ale także działalność indywidualnych trenerów (pkd 85.51.z). jak pokazuje praktyka, sportowymi znakami towarowymi mogą być oznaczone także usługi, które ze sportem związane są tylko pośrednio. tytułem przykładu, kliniki medyczne oferujące swoje usługi z zakresu rehabilitacji, diagnostyki oraz zabiegów również posługują się w swojej działalności sportowymi znakami towarowymi 31 . wydźwięk takich działań jest oczywisty skoro kluby sportowe ufają danej klinice na tyle, żeby powierzyć jej zdrowie swoich gwiazd, to klinika ta musi być lepsza od innych. kolejnym sposobem używania znaków towarowych, o którym stanowi art. 154 pkt. 3) p.w.p. jest posługiwanie się nim w celu reklamy. rozróżnić można w tym aspekcie dwie sytuacje. pierwsza dotyczy reklamy własnej podmiotu, który jest uprawniony ze znaku towarowego. w takim przypadku uprawniony ze znaku towarowego wykorzystuje go do reklamy własnych towarów i usług. nieco inna sytuacja ma miejsce wtedy, gdy dany sportowy znak towarowy jest wykorzystywany przez podmiot w żaden sposób nie związany z uprawnionym z takiego znaku i to do promocji towarów i usług ze sportem w ogóle nie związanych. sytuacja taka ma miejsce nader często. dość wspomnieć w tym miejscu o ogromnej kampanii promocyjnej linii lotniczych turkish airlines, które wykorzystywały znaki towarowe drużyn fc barcelona i manchester united 32 . za innym przykład posłużyć może z kolei kampania producenta piwa „carlsberg” wykorzystującego od wielu lat swoją asocjację z mistrzostwami europy uefa w reklamach swoich produktów 33 . sportowe znaki towarowe bywają też wykorzystywane do celów, których nie udało się uregulować przepisami polskiej ustawy jaką jest p.w.p., czy też europejskim rozporządzeniem w kwestii wspólnotowego znaku towarowego. w tym miejscu warto wspomnieć chociażby o wykorzystywaniu sportowych znaków towarowych przez twórców sportowych gier komputerowych i platformowych. 30 rozporządzenie rady ministrów z dnia 24.12.2007 r. w sprawie polskiej klasyfikacji działalności (pkd) (dz. u. 2007.251.1885 z późn. zm.). 31 źródło: internet, http://www.lechpoznan.pl/news/rehasport,clinic,zaprasza#.vnywt51wu6m [dostęp: 07.02.2015 r.]. 32 źródło: internet, http://investor.turkishairlines.com/documents/thyinvestorrelations/kurumsal/faaliyetraporu/2010/en/m-6-8-1.html, [dostęp: 07.02.2015 r.]. 33 źródło: internet, http://www.carlsberg.pl/#/carlsbergfootball, [dostęp: 07.02.2015 r.]. 70 krzysztof m. westfal najpopularniejszymi tytułami takich gier są z pewnością seria fifa wydawnictwa ea sports, czy pro evolution soccer japońskiego producenta konami. podstawą prawną wykorzystywania przez podmioty trzecie znaków towarowych, w tym także sportowych znaków towarowych, jest norma zawarta w art. 163 p.w.p. na podstawie tejże normy uprawniony z prawa ochronnego na znak towarowy może udzielić innej osobie upoważnienia do używania znaku, zawierając z nią umowę licencyjną. co istotne, upoważnienie do wykorzystania znaku towarowego na podstawie licencji może być przyznane także w węższym zakresie, niż wynika to z przyznanej znakowi ochrony. licencja do używania znaku towarowego może być na przykład ograniczona wyłącznie do określonej kategorii produktów czy usług. w ten sposób podmioty sportowe mogą udzielać licencji na jeden i ten sam znak towarowy wielu różnym przedsiębiorcom, którzy działają najczęściej w różnych (choć niekoniecznie) branżach, lub prowadzą działalność gospodarczą na różnych terytoriach. na wstępie niniejszego opracowania postawiono tezę, iż sprawne zarządzanie sportowymi znakami towarowymi winno być zaliczane do pozasportowych czynników decydujących o jakości w sporcie. omawiana kwestia ma znaczenie dla podmiotu sportowego w przede wszystkim dwóch aspektach. pierwszym jest budowanie mocnego i pozytywnego wizerunku podmiotu sportowego (klubu, piłkarza, czy też federacji). im lepszy wizerunek podmiot sportowy zbuduje, tym więcej kibiców, zwolenników i intratnych kontraktów jest w stanie zdobyć. z intratnymi kontraktami wiąże się zaś drugi aspekt pozytywnego wpływu znaków sportowych na jakość w sporcie. sportowe znaki towarowe służą bowiem przede wszystkim do osiągania korzyści majątkowych. najczęściej bowiem właśnie dla zysku (ale także dla budowania pozycji swojego znaku) podmioty sportowe zawierają wspomniane wcześniej umowy licencyjne upoważniające podmioty trzecie do korzystania z ich znaków towarowych 34 . jak dużą wartość przedstawiają dla podmiotów sportowych ich znaki towarowe najlepiej świadczyć może skrupulatność, z jaką podmioty te egzekwują przysługujące im prawa. nawet bowiem najdrobniejsze naruszenia w tym zakresie są natychmiast wykrywane i eliminowane. obok dużych sporów gospodarczych gdzie stronami są potężni potentaci rynkowi, częstymi przypadkami są także sprawy o dość nieznacznej jak na warunki sportowe wartości przedmiotu sporu. obok głośnej sprawy światowej federacji piłkarskiej fifa przeciwko koncernowi ferrero o unieważnienie znaków towarowych dotyczących mistrzostw świata w niemczech w 2006 roku 35 , znaleźć można sporo przypadków znacznie mniejszej wagi. wspomnieć można w tym zakresie chociażby o sprawie klubu sportowego legia sportowa spółka akcyjna przeciwko właścicielowi małego sklepiku z odzieżą sportową, działającego w okolicach stadionu przy ul. łazienkowskiej w 34 w przeciwieństwie do regulacji art. 43 ust. 1 prawa autorskiego (t.j. dz.u.2006.90.631 z późn. zm.), p.w.p. nie przewiduje domniemania odpłatności licencji do korzystania z licencji na znak towarowy. jednak z uwagi na komercyjny charakter sportowych znaków towarowych, będą one najczęściej udzielane odpłatnie. 35 źródło: internet, http://www.fifa.com/aboutfifa/organisation/news/newsid=101197/, [dostęp: 07.02.2015 r.]. znaki towarowe w sporcie 71 warszawie 36 . ciekawym przykładem świadczącym o skrupulatności podmiotów sportowych w zarządzaniu ich prawami dotyczącymi znaków towarowych jest także sprawa potęgi futbolowej fc arsenalu londyn. w przedmiotowej sprawie doszło do wytoczenia powództwa przeciwko matthew’u reed’owi, który sprzedawał na kilku stoiskach znajdujących się wokół ogrodzenia stadionu pamiątki i inne towary związane z piłką nożną 37 . za poparciem wyżej przytoczonych tez najlepiej przemawiają liczby. te zaś w przypadku sportowych znaków towarowych są bardzo wysokie. zgodnie z raportem finansowym uefa za rok 2012/2013, wpływy organizacji z tytułu tzw. „commercial rights” 38 (z których wyłączone są prawa do transmisji wydarzeń sportowych) wyniosły 313,2 miliona euro i stanowiły 18,2 % jej całego budżetu 39 . z kolei według brytyjskiej prasy zyski piłkarza realu madryt i reprezentacji walii, gareth'a bale'a z zarejestrowanych przez niego znaków towarowych szacuje się na ok. 10 milionów funtów rocznie 40 . w podsumowaniu uwag poczynionych w niniejszym opracowaniu wskazać należy, że prawidłowe zarządzanie prawami wynikającymi ze znaków towarowych jest kluczowe dla jakości w nowoczesnym sporcie. budowanie własnej marki, z którą kojarzony jest powszechnie podmiot sportowy przynosi bowiem wymierne korzyści na wielu płaszczyznach, jak chociażby marketingowej czy finansowej. zasadnym wydaje się zatem postawienie tezy, iż jakość w sporcie równa się jakości sportowych znaków towarowych. 36 sprawa rozpoznawana była przez warszawski sąd wspólnotowych znaków towarowych i wzorów przemysłowych – sąd okręgowy w warszawie, xxii wydziału wspólnotowych znaków towarowych i wzorów przemysłowych. por. wyrok z 31.05.2010 r., sygn. akt: xxii gwzt 5/10. 37 wyrok trybunały sprawiedliwości ue z dnia 12 listopada 2002 r., sygn. akt. c-206/01. 38 commercial rights, o których mowa w raporcie uefa nie mogą być utożsamiane z trademarks rights (ang. prawa znaków towarowych), jednakże skoro z ich zakresu wyłączone są prawa z transmisji telewizyjnych, to trudno wyróżnić jest jakąś konkretną grupę praw poza znakami towarowymi, które uefa mogła mieć na myśli. 39 raport finansowy uefa za lata 2012/2013, s. 6, źródło: internet, http://www.uefa.org/multimediafiles/download/uefaorg/administration/02/07/89/16/2078916_downl oad.pdf, [dostęp 07.02.2015 r.]. 40 źródło: internet – http://techlaw.pl/wizerunek-pilkarza-a-prawo/, [dostęp: 07.02.2015 r.]. quality in sport 2 (2) 2016, s. 19-29, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 30 i 2016, praca została przyjęta do druku 4 v 2016 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2016.008 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/725612 19 adam krystian wiśniewski 1 katedra organizacji i zarządzania, wydział nauk ekonomicznych uniwersytet warmińsko-mazurski w olsztynie logika generowania wartości w organizacji sportowej the logic of value creation in the sport organization streszczenie tworzenie wartości przez organizacje sportowe uzależnione jest od realizowanych przez nie funkcji oraz uwarunkowań działalności. odniesienie sukcesu uzależnione jest od zastosowania właściwego modelu oraz metod tworzenia i przechwytywania wartości. ich znaczenie dla organizacji wynika ze świadomości potrzeb klientów oraz ich umiejscowienia w modelu wartości. celem opracowania jest przeprowadzenie teoretycznego studium dotyczącego metod i narzędzi stosowanych w koncepcji kreacji wartości przez organizacje sportowe. w pierwszej części przedstawiono przegląd źródeł, rodzajów oraz determinant stosowania priorytetu wartości w organizacji. następnie dokonano analizy teorii stosowanych w przedsiębiorstwach sportowych i ich praktycznych zastosowań. słowa kluczowe: wartość, zarządzanie, łańcuch wartości, sklep wartości, sieć wartości abstract creating value by sports organizations is dependent on the performance of their functions and determinants of business. success depends on the proper application of the model and methods for creating and capturing value. their importance to the organization stems from the awareness of customers’ needs and their position in the value model. the paper discuss theoretical and practical methods and tools used in the concept of value creation by sports organizations. in the introductory part, the author presents the views, sources, types and motives of use the value priority in organizations. then he focuses on the analysis of used in practice theories of value creation by sports organizations. keywords: value, management, value chain, value shop, value net 1 mgr adam krystian wiśniewski, e-mail: adam.wisniewski@uwm.edu.pl 20 adam krystian wiśniewski 1. generowanie wartości problematyka zarządzania organizacjami sportowymi współcześnie ukierunkowana jest na osiąganie sukcesu oraz osiąganie dominującej pozycji na rynku. przez rozwój stosowanych metod i technik zarządzania nastąpił rozwój całych organizacji, rzutując na kształt ich struktur organizacyjnych, procesów i przepływu informacji. efektem tych zmian jest przekształcanie organizacji ze stowarzyszeń w sprofesjonalizowane organizacje – spółki akcyjne. dzięki temu kluby sportowe oraz zrzeszające je federacje podnoszą efektywność i mogą skupić swoją uwagę na oferowaniu klientom tego, za co są oni skłonni zapłacić. aspekt monetaryzacji działań ściśle związany jest z koncepcją generowania wartości dla klienta. nabywcy są skłonni zapłacić za coś co stanowi dla nich wartość. k. zorde (2004) zauważył, że „wartość przedmiotu wynika z faktu, że pewna określona własność przysługuje danemu przedmiotowi. wartość jest miarą intensywności danej własności przysługującej przedmiotowi w danym punkcie czasu”. wartość stanowi wypadkową poniesionych przez nich kosztów i korzyści jakie w zamian otrzymają. na aspekt ten zwrócił uwagę na przykład ph. kotler (2005), który wartość postrzeganą przez klienta zdefiniował jako „różnicę między przewidywaną oceną łącznych korzyści a wszystkimi kosztami związanymi z ofertą danej firmy w przeciwieństwie do oferty konkurencyjnych firm”. na zbieżność oferty z oczekiwaniami klienta zwraca uwagę również t. woodall (2003), który określił wartość jako „każdy popyt, osobiste postrzeganie korzyści wynikających ze związku klienta z ofertą organizacji.” m. szymura-tyc (2005) przedstawia trzy podstawowe przesłanki idei wartości dla klienta. pierwsza głosi, iż wartość dla klienta jest kategorią odnoszącą się do wszystkich typów nabywców: indywidualnych oraz instytucjonalnych. druga mówi, że uwzględnia wszystkie korzyści oraz koszty ponoszone przez klienta. po trzecie, kategoria wartości dla klienta ukazuje zależność między użytecznością, satysfakcją z nabytego dobra oraz kosztem jego pozyskania. cena stanowi wyznacznik skłonności do nabycia produktu lub usługi przez klienta. poziom tej skłonności uzależniony jest od właściwości oraz parametrów wyrobu. decyzja o nabyciu podejmowana jest na podstawie dwóch kategorii wartości (smith 1954): 1. użytkowej – stopnia w jakim zaspokaja daną potrzebę. 2. wymiennej – skłonności do handlu, wymiany, zamiany jednej rzeczy na drugą. odpowiednie wygenerowanie wartości uzależnione jest od rodzaju potrzeb jakie chce zaspokoić klient. produkt lub usługa zaspokaja nie tylko potrzebę materialną ale także emocjonalną; związaną z indywidualnymi odczuciami nabywcy powiązanymi z danym wyrobem (ciupiński, wiśniewski 2015). istnieje wiele klasyfikacji wartości dla klienta. t. falencikowski (2013) klasyfikuje cechy charakteryzujące wartości dla klienta w czterech podstawowych kategoriach: wartości emocjonalne, techniczne, ekonomiczne i społeczno-etyczne (rys. 1.). logika generowania wartości w organizacji sportowej 21 tabela 1. cechy charakteryzujące wartości dla klienta lp. rodzaj wartości dla klienta cechy charakteryzujące 1. wartości emocjonalne piękno, przyjemność, chęć, miłość 2. wartości techniczne trwałość, sprawność, przydatność, łatwość 3. wartości ekonomiczne atrakcyjna cena, dostępność, dogodność warunków płatności, czas dostawy 4. wartości społecznoetyczne oddziaływanie na środowisko, jakość życia, odpowiedzialność przedsiębiorstwa za produkt, marketingowa manipulacja klientami. źródło: falencikowski t., spójność modeli biznesu. koncepcja i pomiar. cedewu, warszawa 2013, s. 60. wartość emocjonalna związana jest z potrzebą poprawy własnego stanu. podjęcie decyzji o zakupie związane jest z cechami osadzonymi na subiektywnej ocenie nabywcy lub jego emocjach (piękno, miłość, przyjemność). wartości techniczne powiązane są z racją użytkowania danego wyrobu, gdzie brane są pod uwagę jego właściwości i specyfikacja. wartość o podłożu ekonomicznym wynika z racji ograniczoności zasobu finansowego i dążeniu do jego oszczędzania. ważne są tu więc parametry związane z ceną, czasem dostawy i dostępem do produktu lub usług. wartości społeczno-etyczne związane są z uwarunkowaniami środowiska, w którym funkcjonujemy. cechy społeczności, etyki i kultury rzutują na zachowania względem produktu i konsekwencjami z jego wytworzenia przez przedsiębiorstwo i posiadania przez nabywcę. rysunek 1. łańcuch wartości źródło: m.e. porter, przewaga konkurencyjna – osiąganie i utrzymywanie lepszych wyników, helion, gliwice 2006, s. 65. koncepcja wartości oferowanych klientowi została podjęta przez m. e. portera, który w konsekwencji swoich badań zaproponował ideę łańcucha wartości. jej założeniem jest istnienie ciągu działań powiązanych w procesie wytwarzania produktów lub usług mając na celu wygenerowanie wartości dodanej(porter 1985). w skład łańcucha wartości wchodzi pięć procesów działalności podstawowej – 22 adam krystian wiśniewski logistyka wewnętrzna, procesy wytwórcze, logistyka zewnętrzna, marketing i sprzedaż oraz usługi posprzedażowe (serwis) oraz cztery procesy pomocnicze – zaopatrzenie, technologia wytwarzania i jej rozwój, zarządzanie zasobami ludzkimi oraz infrastruktura przedsiębiorstwa (rys. 1.). w koncepcji łańcucha wartości m. e. portera, rozpoczyna się on od dostawy zasobów i usług a kończy na odbiorcy wyrobu gotowego. idea ta stała się podstawą wielu opracowań oraz dalszych modyfikacji podejmowanych przez kolejnych autorów. w wyniku ewolucji zachowań rynkowych a.j. slywotzky, d.j. morrison i b. andelman zaproponowali tak zwany odwrócony łańcuch wartości. odwraca on procesy przedsiębiorstwa i na pierwszym etapie stawia priorytety klienta. po nich występują kanały dystrybucji, oferta produktowa, nakłady i surowce, zasoby a kończą kluczowe kompetencje (slywotzky, morrison, andelman 2000). koncepcja ta akcentuje priorytetowość wyborów klienta i konieczność dostosowywania własnej oferty organizacji do potrzeb jej odbiorców. aby przedsiębiorstwo posiadało zdolność do generowania wartości, każdy element jego łańcucha wartości musi być zorientowany prowartościowo oraz w sposób ciągły kontrolować jego zgodność z przyjętymi założeniami. . należy dokonywać ciągłej rekonfiguracji łańcuchów wartości w kontekście ich zdolności do kreacji wartości (jabłoński 2013). przepływ informacji między stronami umożliwia przedsiębiorstwu dostosowywać ofertę zarówno pod kątem możliwych do pozyskania surowców a także z perspektywy oczekiwań klientów (rysunek 2). rysunek 2. wymiana wartości pomiędzy stronami transakcji źródło: m. lind, g. goldkuhl, the constituents of business interaction – generic lahered patterns, “data & knowledge engineering” 47/2003, s. 337. w sytuacji niedostosowania do oczekiwań nabywcy dochodzi do dysonansu, który jest źródłem braku wartości dla odbiorcy. przedsiębiorstwo oferuje odbiorcy wartość (b), na którą nabywca nie wyraził zapotrzebowania. jednocześnie klient posiada oczekiwania (c), których producent nie jest w stanie zaspokoić. wzorcową sytuacją byłoby zdarzenie a, gdzie wszelkie oczekiwania pokrywają się z dostarczoną wartością. osiągnięcie takiej sytuacji jest możliwe przez poznawanie potrzeb i oczekiwań konsumenta. dostawca propozycje wartości klient zmiana logika generowania wartości w organizacji sportowej 23 b d a c rysunek 3. wartość dla przedsiębiorstwa i dla klienta. a – wartość oczekiwana przez konsumenta i otrzymana, b – wartość nie oczekiwana przez klienta, ale otrzymana, c – wartość oczekiwana przez klienta, ale nie dostarczona, dkoszty wadliwego wykonania procesów źródło: zalewski r. i., wpływ jakości wyrobów na konkurencyjność przedsiębiorstw [w:] konkurencyjność przedsiębiorstw, red. skawińska e., pwn, warszawa – poznań 2002, s. 186. dotychczas w analizie wartości przedsiębiorstwa posługiwano się głównie łańcuchem wartości m.e. portera. sklep wartości oraz sieć wartości stanowią odrębne modele analizy kreacji wartości organizacji. logika ta co do zasady opisuje metody transformacji czynników zasilających procesy w wyroby gotowe i usługi (łańcuch wartości), przez rozwiązywanie problemów klientów (sklep wartości) lub łączenie klientów (mediating people – sieć wartości). warte podkreślenia jest odróżnienie koncepcji sieci wartości, której bazą jest paradygmat sieciowy. zachodzi tu odmienna specyfika relacji między elementami składowymi. zastosowanie tego typu modelu powoduje, że „budowanie przewagi konkurencyjnej w oparciu o sieć umożliwia: osiągnięcia uprzywilejowanych warunków działania wyższej efektywności, obniżenia niepewności lub uczenia się oraz cechuje się trudną do imitacji, co wynika z układu relacji między konkretnymi partnerami”(czakon 2011). zestawienie głównych cech modeli łańcucha, sklepu i sieci tworzenia wartości zostało zaprezentowane w tabeli 2. tabela 2. cechy modeli łańcucha, sklepu oraz sieci tworzenia wartości cecha łańcuch wartości sklep wartości sieć wartości logika tworzenia wartości transformacja wejść (nakładów) na produkty rozwiązywanie problemów klientów łączenie klientów podstawowy system tworzenia wartości liniowa intensywna system mediacyjny podstawowe kategorie działań logistyka wejść, operacje, logistyka wyjść, marketing, usługi identyfikacja i adaptacja problemu klienta, generowanie rozwiązań problemu, wybór rozwiązania, wykonanie, kontrola i ewaluacja promowanie sieci i zarządzanie kontraktami, dostarczanie usług, operacje infrastruktury sieciowej logika relacji sekwencyjna cykliczna jednoczesna, równoległa podstawowa współzależność zbiorcza, sekwencyjna zbiorcza, sekwencyjna, wzajemna zbiorcza, wzajemna 24 adam krystian wiśniewski aktywności główne czynniki kosztowe skala produkcji, wykorzystanie zdolności produkcyjnych skala produkcji, wykorzystanie mocy produkcyjnych główne czynniki wartości reputacja skala produkcji, wykorzystanie mocy produkcyjnych struktura systemu wartości biznesowych powiązane ze sobą w łańcuch określone w sklepie warstwowe i połączone w sieć źródło: stabell c.b., fjeldstad ø. d., configuring value for cometitive advantage: on chains, shops, and networks, strategic management journal, 1998, vol. 19. sklep wartości oferuje klientowi rozwiązania dostosowane do indywidualnych potrzeb. działania i zasoby są dostosowywane do specyfiki każdego przypadku. punktem wyjściowym jest tu definiowanie problemu klienta. istotnym jest więc znalezienie odpowiedniego sposobu komunikacji i transferu informacji między nabywcą a organizacją. odpowiednie określenie problemu stanowi warunek poprawnego działania przedsiębiorstwa. po nabyciu problemu (przyjęciu zadania przez przedsiębiorstwo) są one rozwiązywane przez zespół oddelegowany do zadania. w odróżnieniu od systemowych, sekwencyjnych działań w łańcuchu wartości, logika sklepu wartości rzadko przyjmuje możliwość pojawienia się dwukrotnie takich samych problemów i sposobów ich rozwiązania (stabell, fjeldstad 1998). możliwe są częściowe (modułowe, sekwencyjne) zastosowania wcześniejszych problemów i ich rekonfiguracja dla obecnego zadania. mechanizm działania sklepu wartości opiera się na założeniach, że przedsiębiorstwo: posiada większą wiedzę na temat problemu niż klient, jest wyspecjalizowane do rozwiązywania jego problemów i posiada narzędzia do dokładnej analizy oraz dysponuje specjalistyczną wiedzą ekspercką (mazur 2011). sieć wartości tworzy wartość przez pośredniczenie i koordynację relacji między uczestnikami sieci. jej zadaniem jest promocja i podtrzymywanie platformy interakcji dla zainteresowanych stron. sam udział w sieci generuje wartość dla jej uczestników. nie jest niezbędne do korzystania z usług proponowanych przez sieć. siła sieci wartości rośnie wraz z dołączaniem do niej kolejnych członków. pośredniczenie przez sieć między członkami może przybierać różne formy. opierają się one na trzech dominantach: inicjacja kontaktu, pośredniczenie w kontraktach i dystrybucja. pierwsza z nich dostarcza platformy do nawiązywania kontaktów między uczestnikami sieci. pośredniczenie w kontraktach oraz dystrybucja umożliwiają wykorzystanie różnorodności oferentów i szerszego wyboru spośród możliwych źródeł generowania wartości. zyskiem dla członków sieci są korzyści wynikające ze skali sieci oraz zwiększenia wykorzystania mocy produkcyjnych. podejście oferowania wyboru wartości przez klienta jest zbieżne z koncepcją r. normana i r. ramireza (1993), którzy napisali, że „celem nie jest utworzenie wartości dla klienta, logika generowania wartości w organizacji sportowej 25 ale zmobilizowanie klientów, aby utworzyli własną wartość z propozycji oferowanej przez przedsiębiorstwo”. komplementarnym aspektem generowania wartości przez organizacje jest ich zdolność do przechwytywania wartości. t. falencikowski (2013) stwierdził, że przedsiębiorstwo „odnosi taką korzyść, jaką część z wytworzonej wartości potrafi przechwycić”. w trakcie transakcji między kupującym a sprzedającym dochodzi do swoistej rywalizacji. każda ze stron dąży do przechwycenia większej części przedmiotu transakcji (a więc wytworzonej wartości). przedsiębiorstwo musi mieć na uwadze kompleksowe zaspokojenie potrzeb nabywcy, ale też musi zadbać o własne potrzeby oraz zachowanie wartości pozwalającej czerpać zysk z dokonanej transakcji. może tego dokonać stosując odpowiednie instrumenty zarówno wytwórcze jak i transakcyjne. 2. generowanie wartości w organizacji sportowej organizacje sportowe stanowią jednostki prowadzące działalność mającą na celu wytworzenie oraz dostarczenie wartości dla odbiorców. zgodnie z definicją r. panfila (2005) sport to dziedzina, „w której obszarze realizowane są sformalizowane procesy tworzenia promocji i dystrybucji produktu sportowego poprzez efektywne wykorzystanie wartości sportowej i wizerunkowej”. owa formalizacja oznacza wytworzenie procedur ułatwiających i przyspieszających tworzenia oferty. tenże autor prezentuje również definicję produktu sportowego, który określa jako „przedmiot złożony, w którego skład wchodzą wzajemnie zależne elementy (w tym umiejętności graczy i zespołu, atrakcyjność spektaklu sportowego oraz znaku firmowego klubu), wytwarzane i rozpowszechniane w sposób zinstytucjonalizowany”. ponownie podkreślona została dystrybucja stosowana w sposób proceduralny, co wiąże się z omawianymi wcześniej modelami generowania wartości. obecnie organizacje sportowe rywalizujące na najwyższym poziomie funkcjonują na zasadach rynkowych, a sam sport uznawany jest za element gospodarki krajów rozwijających się i rozwiniętych (wiśniewski 2013). organizacje sportowe dążąc do sukcesu odchodzą od dotychczasowych form organizacyjnych (stowarzyszenia) i stosują formy spółek akcyjnych. pozwala to na spełnianie rozbudowanych wiązek celów stawianych przed nimi. dotychczasowy cel – sukces sportowy, został zrównany lub podporządkowany osiągnięciu celu biznesowego. od nich uzależnione jest realizowanie celów sportowych. ponadto organizacje sportowe dostarczając klientom możliwości między innymi uczestnictwa w imprezach sportowych, realizują cele społeczne. dotyczą one środowiska w którym funkcjonują a także członków organizacji, którzy w ten sposób zaspokajają potrzeby psychospołeczne i socjalne. istotnym aspektem jest wydaje się więc być wzajemne dostosowywanie i realizowanie celów biznesowych, sportowych i społecznych. ważnym aspektem w procesie generowania wartości przez organizacje sportowe jest podjęcie odpowiedniego modelu oraz świadomość jego funkcji i możliwości. 26 adam krystian wiśniewski 3. łańcuch wartości – budowa zespołu kluby sportowe realizują swoją podstawową działalność sportową przez uczestnictwo w rozgrywkach. drużyny rywalizują między sobą. podstawowe działania związane z organizacją drużyny są przykładem tradycyjnego łańcucha wartości m. e. portera. w logistyce wewnętrznej dostarczane wszelkie niezbędne zasoby do przygotowania rywalizacji sportowej. w szczególności można wymienić tu politykę kadrową, zasady rozwoju młodzieży, zasady nabywania zawodników i integrację zawodników. w ramach operacji wytwórczych następuje dążenie do sukcesu przez rozwój zespołu, wspierany przez dobór kluczowej kadry zarządzającej, silna kultura organizacyjna oparta na kooperacji i długofalowości działań. w ramach produkcji następuje również intensyfikacja rozwoju działań społecznościowych związanych z zawodnikami i otoczeniem. logistyka zewnętrzna zawiera w sobie „dostarczenie” drużyny do klienta zewnętrznego przez obecność w hali podczas zawodów lub za pomocą mediów. marketing odnosi się do zarządzania marką jako kluczowej aktywności organizacji. istotne są: rozpoznawanie i wzmacnianie dotychczas zidentyfikowanych źródeł generowania wartości. uzupełniające będą działania skierowane na komunikację zewnętrzną. w aspekcie sprzedaży kluczową działalnością będzie sprzedaż wyszkolonych w klubie zawodników oraz pozostałych, gdzie zyskiem będzie marża między ceną zakupu, poniesionych nakładów a sprzedaży. usługi posprzedażowe („serwis”) mają w tym przypadku zastosowanie w postaci podtrzymywania relacji z nabywcami oraz raportowania i analizy informacji zwrotnych oraz reakcji na aktywności nabywców związane z ewentualnym dysonansem między oczekiwaniami a stanem faktycznym. 4. sklep wartości – obozy treningowe w przypadku organizacji obozów sportowych, działania i zasoby są rozdzielane w zależności od specyficznego zapotrzebowania klienta. jest on niezbędny do wytworzenia wartości. celem obozów jest wygenerowanie wzrostu umiejętności, wydajności klienta. zgodnie z koncepcją sklepu wartości nie posiada on jednak wiedzy eksperckiej do samodzielnego przeprowadzenia takiego postępowania. przystępując do tego typu przedsięwzięcia nie są pewni jakich rezultatów mogą się spodziewać oraz jak sprawdzi się specjalista (trener) zajmujący się przypadkiem danego odbiorcy. powszechnym jest rozpoznanie wśród znajomych-sportowców o reputację i rekomendacje konkretnego specjalisty oferującego usługi przez daną organizację. reputacja warunkuje więc pozyskanie klienta. działania związane z rozwiązywaniem problemów przez ekspertów wymuszają posiadanie specjalistów oraz osób o wysokiej renomie. w przypadku nieznanych, nowych specjalistów ważne są inwestycje w postaci nakładów poniesionych na budowanie reputacji. w sytuacji otwierania nowej działalności, słusznym wydaje się więc wcześniejsze świadczenie usług dla innych podmiotów. po pozyskaniu klienta (podpisaniu umowy) specjalista rozpoznaje jego problemy i generuje rozwiązania, które dostarczą wartości to znaczy zaspokoją potrzeby sportowca. jeżeli zaprezentowane metody lub formy nie zostaną zaakceptowane, trener opracowuje alternatywne działania. decyzja i wdrożenie logika generowania wartości w organizacji sportowej 27 rozwiązań pozwolą na ewaluację i weryfikację skuteczności realizowanych działań – zaspokojenie potrzeby klienta. cykliczność sklepu wartości obrazuje ostatnia zaprezentowana czynność. w przypadku oceny klienta i specjalisty o niewystarczającym poziomie otrzymanej wartości, cykl rozwiązywania problemu zostaje ponownie rozpoczęty. 5. sieć wartości – liga sportowa sieć wartości w postaci ligi sportowej tworzy wartość przez koordynację współuczestnictwa i rywalizacji klubów sportowych. przykładem ligi sportowej może być profesjonalna liga piłki siatkowej (plps) w polsce. zrzesza ona kluby piłki siatkowej uczestniczące w rozgrywkach plusligi – najwyższej ligi rozgrywkowej w kraju. rywalizacja między klubami byłaby możliwa bez udziału w plps, lecz kluby nie otrzymywałyby wartości w postaci możliwości zdobycia tytułu mistrza kraju. udział w rozgrywkach plusligi zwiększa atrakcyjność dla klubu. dodatkowo kluby piłki siatkowej otrzymują szereg korzyści w postaci udziału w dystrybucji praw medialnych, pozyskiwania klientów – kibiców lub wsparcia organizacyjnego ze strony plps. podstawowym działaniem dla plps jest taki dobór uczestników sieci, którzy gwarantują odpowiedni poziom organizacyjny oraz sportowy oraz możliwość konkurowania z pozostałymi podmiotami. atrakcyjność sieci zależy od efektywności uczestników, atrakcyjności meczy oraz liczby zespołów. zdolność do oszacowania najkorzystniejszej liczby członków sieci oraz ich ewentualnej zmiany stanowi kluczową czynność generującą wartość. wymogi uczestnictwa w lidze zawierają się między innymi w: minimalnej frekwencji meczowej, kondycji finansowej, potencjale kadrowym oraz posiadanej infrastrukturze sportowej. działaniami cechującymi sieć wartości jest tu także dostarczanie jej uczestnikom korzyści (kontraktów) od sponsorów, mediów oraz wzajemnej integracji i możliwości wymiany doświadczeń. w ten sposób osiągane są korzyści skali a wszyscy uczestnicy sieci rozwijają się powiększając swoją wartość. 6. podsumowanie organizacje sportowe funkcjonujące we współczesnej gospodarce realizują cele sportowe, biznesowe i społeczne. aby odnieść sukces muszą dostosowywać się do turbulentnych warunków otoczenia oraz konkurencyjnego charakteru rynku na którym operują. kluczowym w ich działaniach aspektem jest umiejętność generowania wartości zbieżnej z oczekiwaniami nabywców. dotychczasowe badania dotyczące tematyki zarządzania organizacjami sportowymi nielicznie koncentrują się wokół wartości i jej przechwytywania. niniejsze opracowanie stanowi próbę wypełnienia luki w tym obszarze. jest także próbą wywołania szerszej polemiki oraz dyskusji nad prowartościowym zarządzaniem przedsiębiorstwami sportowymi. w ramach działalności organizacja sportowa może stosować jeden z trzech modeli generowania wartości: łańcuch wartości, sklep wartości i sieć wartości. przedstawiona 28 adam krystian wiśniewski analiza pozwala postawić wniosek, że możliwe jest jednoczesne stosowanie przez organizację każdego z tych modeli. podstawą efektywnego doboru modelu jest znajomość potrzeb klientów oraz zgłaszanych do zaspokojenia wartości. warunkiem pozyskania (przechwycenia) wartości jest świadome wykorzystywanie zaprezentowanych koncepcji oraz posiadanie kompetencji do realizowania postawionych celów. każdy z modeli różni się specyfiką oraz procedurami. wyzwaniem dla powodzenia funkcjonowania organizacji jest poznawanie i przewidywanie potrzeb rynku oraz wyprzedzenie konkurencji w ich zaspokajaniu. oba uzależnione są od jakości organizacji, i zdolności umiejscowienia wartości dla klienta w modelu generowania wartości. literatura 1. ciupiński d., wiśniewski a.k., determinanty konkurencyjności przedsiębiorstw w perspektywie generowania wartości, [w:] dudzik-lewicka i., howaniec h., waszkielewicz w., zarządzanie wiedzą i innowacje w organizacji, wydawnictwo akademii techniczno-humanistycznej w bielsku-białej, bielsko-biała 2015, s. 290. 2. czakon w., paradygmat sieciowy w naukach o zarządzaniu, „przegląd organizacji”2011, nr 11, s. 3-6. 3. falencikowski t., spójność modeli biznesu. koncepcja i pomiar, wydawnictwo cedewu, warszawa 2013, s. 55. 4. jabłoński m., kształtowanie modeli biznesu w procesie kreacji wartości przedsiębiorstw. difin, warszawa 2013, s. 56. 5. kotler, ph., marketing, wydawnictwo rebis, poznań 2005, s. 60. 6. lind m., goldkuhl g., the constituents of business interaction – generic lahered patterns, “data & knowledge engineering” 47/2003, s. 337. 7. mazur k., tworzenie i przywłaszczanie wartości. perspektywa relacji pracownik-organizacja, wydawnictwo uniwersytetu zielonogórskiego, zielona góra, 2011, s. 39. 8. norman r., ramirez r., from value chain to value constellation: designing interactive strategy, harvard business review, july-august 1993. 9. panfil r., zarządzanie produktem klubu sportowego, wydawnictwo wyższej szkoły edukacji w sporcie, warszawa 2005 s. 18. 10. porter m.e., competitive advantage: creating and sustaining superior performance, the free press, new york, 1985, s. 37. 11. porter m.e., przewaga konkurencyjna – osiąganie i utrzymywanie lepszych wyników, helion, gliwice 2006, s. 65. 12. slywotzky a.j., morrison d.j., andelman b., strefa zysku, polskie wydawnictwo ekonomiczne, warszawa 2000, s. 36. 13. smith a., badanie nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, pwe, warszawa 1954, t. 1, s.20. 14. stabell c.b., fjeldstad ø. d., configuring value for competitive advantage: on chains, shops, and networks, strategic management journal, 1998, vol. 19., s. 420 426. logika generowania wartości w organizacji sportowej 29 15. szymura-tyc m., marketing we współczecnych procesach tworzenia wartości dla klienta i przedsiębiorstwa, akademia ekonomiczna w katowicach, katowice 2005, s. 68. 16. wiśniewski a.k., zarządzanie klubem sportowym na przykładzie indykpolu azs olsztyn, journal of health sciences, 2013, vol. 3, no 11, s. 168. 17. woodall t., conceptualising ‘value for the customer’: an attributional, structural and dispositional analysys, “academy of marketing science review”, vol. 1, 2003, s. 21. 18. zalewski r. i., wpływ jakości wyrobów na konkurencyjność przedsiębiorstw [w:] konkurencyjność przedsiębiorstw, red. skawińska e., pwn, warszawa – poznań 2002, s. 186. 19. zorde k., metafizyczne wątki w ekonomii, wydawnictwo naukowe pwn, warszawa 2004, s. 115. quality in sport 1 (1) 2015, s. 45-54 praca wpłynęła do redakcji 29 i 2015, praca została przyjęta do druku 7 iv 2015 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2015.004 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/753686 45 wiesława pilewska, paweł matczak instytut kultury fizycznej, uniwersytet kazimierza wielkiego w bydgoszczy aspekty sprawności sportowej w rywalizacji tanecznej par tańca sportowego stylu standardowego na podstawie oceny wyników próby wytrzymałości 20m – bieg wahadłowy aspects of fitness sports pairs dance in dance competition sports style standard performance assessment tests strength – 20m gear swing streszczenie cel pracy w niniejszej pracy podjęto próbę charakterystyki poziomu zdolności wytrzymałościowych par c-s klasowych tańca sportowego stylu standardowego w odniesieniu do aspektów sportowej działalności tanecznej. materiał grupę badawczą stanowiły sportowe pary taneczne, trenujące w toruńskim klubie tanecznym dance & dance. grupa liczyła 22 osoby tworząc 11 par. wiek badanych mieścił się w przedziale 16-22 lata. grupa na turniejach prezentowała grupę wiekową powyżej 15 lat. w badanej grupie dwie pary prezentowały klasę „c”, sześć klasę „b”, dwie pary klasę „a”, jedna para klasę „s”. metody badawcze do pomiaru wytrzymałości wykorzystano 20-metrowy bieg wahadłowy. test polegał na pokonywaniu 20 metrowych odcinków w określonym czasie. sygnały określające tempo znajdowały się na nagraniu pozyskane ze strony narodowego centrum badania kondycji fizycznej (ncbkf.pl). niemożność utrzymania tempa lub spóźnienie się na sygnał oznaczający rozpoczęcie kolejnego cyklu, był znakiem do ukończenia testu. wyniki i wnioski 1. w grupie tancerzy c-s klasowych, stylu standardowego odnotowano istotną statystycznie p≥0,01 współzależność pomiędzy uzyskiwanymi wynikami próby 20 metrowego biegu wahadłowego a ich poziomem sportowym. 2. we wszystkich grupach (tancerzy i tancerek) odnotowano wprost proporcjonalny charakter współzależności pomiędzy wynikiem sportowym a poziomem zdolności wytrzymałościowych (określonych wynikami 20 metrowego biegu wahadłowego). 3. na przykładzie najlepszych par wnioskować można że profil pary powinien ukazywać dominację partnera w poziomie wytrzymałością a ich partnerki powinny prezentować 60-70% poziomu partnera. zarówno mniejsza jak i większa różnica wykazują tendencję do słabszych wyników sportowych i charakteryzowała pary o niższym poziomie sportowym. 46 wiesława pilewska, paweł matczak słowa kluczowe: taniec towarzyski, styl standardowy, 20-metrowy bieg wahadłowy, poziom sportowy abstract aim of the study in this paper, an attempt to level the characteristics of endurance capacity c-s couples sporty style dance class standard in relation to aspects of dance sport activities. materials the research group sports were couples dancing, training in torun club & dance the dance dance. the group consisted of 22 people forming 11 pairs. the age of respondents ranged from 16-22 years. the group presented the age-group tournaments over 15 years. in the group of two pairs presented a class "c" six class "b", two pairs of class "a", one pair of class "s". research methods used to measure the strength of a 20-meters gear swing. the test was to overcome the 20 meters sections at a given time. signals determining the pace were on record obtained from the national center for the study of physical constitution (ncbkf.pl).inability to keep pace or late in the signal indicating the start of the next cycle, was a sign to complete the test. results and conclusions 1. in the group of dancers c-s class, style standard p≥0,01 reported a statistically significant correlation between the results of those obtained sample of 20 meters gear swing and their level of sport. 2. in all groups (dancers) were recorded directly proportional nature of the correlation between the outcome and the level of sports endurance capacity (specific results of 20-meters gear swing). 3. for example, the best pairs can be inferred that the profile should show the dominance of a partner in the level of strength and their partners should represent 60-70% of the partner. both smaller and larger difference tend to be weaker performance was characterized by a pair of sports and a lower level of sports. key words: ballroom dancing, style standard, 20-meters gear swing, sports level wprowadzenie w 1892r. w nowym jorku odbył się pierwszy turniej tańca towarzyskiego. pierwsze mistrzostwa świata, odbyły się w paryżu w 1909r. w roku 1957 w wiesbaden w porozumieniu z międzynarodową radą tańca towarzyskiego utworzono międzynarodową radę tancerzy amatorów (international council of ballroom dancers). była on pierwszym przedstawicielem zrzeszającym tancerzy amatorów. polski ruch taneczny został przyjęty do międzynarodowej rady tancerzy w 1962r (kuźmińska 1995) a największy wpływ na jego rozwój wywarł profesor marian wieczyaspekty sprawności sportowej w rywalizacji tanecznej par tańca sportowego stylu standardowego na podstawie oceny wyników próby wytrzymałości 20m – bieg wahadłowy 47 sty (golonka 2001). obecnie w strukturach sportowego tańca towarzyskiego znajdują się dwie główne organizacje skupiające tancerzy. pierwszą z nich jest założona 22 września 1950 r. edynburgu world dance council (wdc), która jest następcą international council of ballroom dancing (icbd). druga organizacja to international council of amateur dancers (icad) powstała w 1957 r., od 1990 r. działająca pod nazwą international dance sport federation (idsf), w roku 2011 ponownie pod nazwą world dance sport federation (wdsf). w roku 1997 idsf został zatwierdzony przez międzynarodowy komitet olimpijski (ioc). od tego momentu obserwuje się znaczną intensyfikację rozwoju sportowego tańca w kierunku sportu. udział w tym procesie najlepszych amatorów i profesjonalistów, poszukiwania bardziej atrakcyjnych widowiskowych form współzawodnictwa sportowego, zwiększenie zainteresowania dyscypliną znacznej liczby widzów (fanów), nasilenie uwagi mediów, wzrost sponsoringu wspierającego, stymuluje dynamiczny rozwój dyscypliny i poziom współzawodnictwa sportowego ustalając nowe wymogi dotyczące szkolenia sportowego – typowego dla innych dyscyplin, w tym sprawności fizycznej tancerzy. powszechnie znanym jest fakt, że sportowe szkolenie w każdej dyscyplinie podporządkowane jest szczególnym wymaganiom wobec organizmu sportowca, zdefiniowanym przez jej charakterystyczne warunki startowe. rozwój specyficznej adaptacji wysiłkowej, umożliwiającej uzyskiwanie maksymalnych wyników i osiągnięć w uprawianej dyscyplinie sportowej to jeden z ważniejszych celów treningu sportowego. dobór obciążeń, form i metod podporządkowany jest wymogom modelu mistrzostwa sportowego w danej dyscyplinie. wymagania te niewątpliwie określa stan startowej gotowości zawodników uprawiających tą dyscyplinę. obserwacja różnorodnych grup sportowców (w różnym wieku i na różnych etapach zaawansowania sportowego), ich parametry adaptacyjne do specyfiki wysiłku fizycznego a także możliwości realizacji wymagań dyscypliny stanowią źródło ustalania etapowych planów szkolenia sportowego dostosowanych do dynamiki przemian rozwojowych w ontogenezie, aktualnego poziomu wytrenowania, oraz odległości od wyznaczonego celu sportowego. taniec sportowy jest dyscypliną w której rywalizacja sportowa przebiega na turniejach tańca, a specyficzne wymagania stawiają zarówno style taneczne, jak i tańce wchodzące w ich skład a także organizacja i przebieg turnieju (szczepaniak – zasada i zasada 1999). w trakcie turnieju tanecznego najlepsze pary taneczne prezentują obowiązkowy program taneczny zazwyczaj kilka razy – w kolejnych rundach. specyfikę dyscypliny określa także każdy pięciu tańców należący do danego stylu tanecznego charakteryzuje się określonym tempem (wyrażonym liczbą taktów na minutę) oraz czasem prezentacji (maksymalnie wynoszącym 1,30 min). jurorzy oceniają występy par drogą porównań. im korzystniej wyróżniają się one na tle pozostałych, tym wyższa jest ich ocena. każdy z sędziów ogląda program pary w dowolnej jego fazie, dlatego po trudnym fragmencie, następne sekundy nie mogą wyglądać ubogo! w każdym również niekorzystnym momencie para jest bowiem oceniana za jakość tańca (w tym za technikę, interpretację rytmiczną i charakterystykę tańca) oraz odbiór tańca (tzn. choreografię, prezentację i efektowność wykonania) – (sakowska 1999). wszystkie w połączeniu powyższe czynniki tworzą specyficzne warunki startowe sportowego tańca, które stawiają szczególne wymagania sprawności fizycznej wobec tancerzy. 48 wiesława pilewska, paweł matczak taniec sportowy jest dyscypliną którą można zaliczyć do grupy sportów złożonych koordynacyjnie gdzie szczególną rolę przypisuje się rozwojowi zdolności koordynacyjnych. niemniej ważne jednak wydaje się także przygotowanie wytrzymałościowe tancerzy. zdolność ta, definiowana jest możliwością wykonywania długotrwałego wysiłku bez obniżania jego wydajności. jest to wskaźnik odporności na zmęczenie uwarunkowany dużą liczbą i różnorodnością procesów fizjologicznych dotyczących zmian przystosowawczych całego organizmu człowieka, a najbardziej układów krążenia, oddychania ze względu na różnorodność przejawiania wytrzymałości w sporcie wyróżnia się wiele jej klasyfikacji. jedną z nich jest wytrzymałość specjalna oznaczająca zdolność do wykonywania specyficznego wysiłku w obrębie danej dyscypliny lub konkurencji (sozański i wsp. 1993). u podstaw naukowych tego problemu leży poznanie specyficznej adaptacji i reakcji przystosowawczych stanowiących treningowy efekt obciążeń oraz działalności startowej. podstawą indywidualnego treningu sportowego jest bowiem uwzględnienie poziomu przygotowania fizycznego sportowca, jego cech morfo-funkcjonalnych, wieku, stopnia i wzajemnej relacji w rozwoju podstawowych czynników adaptacyjnych, jak również wrodzonych predyspozycji do reagowania na czynniki środowiska wewnętrznego i zewnętrznego w celu wykonania pracy o różnej intensywności oraz rozwoju zmiennych właściwości motoryki (suchanowski i wsp. 2002). zatem podstawą tworzenia modelu treningowego w danej dyscyplinie jest określenie stopnia i proporcji poziomu głównych składników przygotowania, a przede wszystkim jej czynników podstawowych, w tym wytrzymałości. proces dostosowywania obciążeń treningowych jako dział teorii sportu wymaga szerokiego zastosowania metod, szczególnie przy uwzględnianiu kryteriów kierowania procesem wytrzymałości specjalnej – treningowej i startowej. ważną stroną tego procesu jest uwzględnienie reaktywności sportowców i ocena powiązanej z tym predyspozycji do pracy o różnej intensywności (miszczenko i suchanowski 2002). cel pracy celem pracy było określenie znaczenia poziomu wytrzymałości par tańca sportowego stylu standardowego w odniesieniu do aspektów sportowej działalności tanecznej. materiał grupę badawczą stanowiły sportowe pary taneczne, trenujące w toruńskim klubie tanecznym dance & dance. grupa liczyła 22 osoby tworzące 11 par. wiek badanych mieścił się w przedziale 16-22 lata. grupa na turniejach prezentowała grupę wiekową powyżej 15 lat. w badanej grupie dwie pary prezentowały klasę „c”, sześć klasę „b”, dwie pary klasę „a”, jedna para klasę „s”. w grupie ustalono kolejność, według prezentowanego pary poziomu sportowego „od najlepszej do najsłabszej” (tab. 1). kolejność ustalona według ratingu portalu tanecznego dancesportinfo.net. portal ten aktualizuje wyniki każdego turnieju i poprzez dodawanie lub aspekty sprawności sportowej w rywalizacji tanecznej par tańca sportowego stylu standardowego na podstawie oceny wyników próby wytrzymałości 20m – bieg wahadłowy 49 odejmowanie punktów poszczególnym parom dąży do ustalenia przewidywanej kolejności. tab. 1. lista par wraz z reprezentowanymi klasami l.p. imię i nazwisko (inicjały) partner& partnerka klasa ranking w punktach 1. f. k.&m.k. s 1468 2. m.d.& w. w. a 1322 3. k.p.& a. m. a 1266 4. a. b.& a. p. b 1192 5. m. l.& a. l. b 1143 6. k. s.& s. s. b 1110 7. b. h & l. s. b 1060 8. d. k. & m.s. c 1059 9. s. l.& p. k. b 1054 10. m. l. & e. k. b 1013 11. k.j. & w.m. c 943 metoda badawcza do pomiaru wytrzymałości wykorzystano 20-metrowy bieg wahadłowy eurofit. opis próby: test polegał na pokonywaniu 20 metrowych odcinków w określonym czasie. sygnały określające tempo znajdowały się na nagraniu (pozyskane z narodowe centrum badania kondycji fizycznej (ncbkf.pl).http://). niemożność utrzymania tempa lub spóźnienie się na sygnał oznaczający rozpoczęcie kolejnego cyklu, był znakiem do ukończenia testu. wyniki badań poddano obróbce statystycznej (arska-kotlińska i bartz 1989). wyniki badań indywidualne wyniki uzyskiwane przez zawodniczki tańca sportowego (o różnym poziomie sportowym) w próbie wytrzymałości były zróżnicowane. zakres indywidualnych różnic był duży – wynoszący 30 cm. współczynnik dyspersji względnej sięgał 20%, świadcząc o znacznym zróżnicowaniu grupy żeńskiej (tab. 2). tab. 2. charakterystyka liczbowa wyników próby wytrzymałości grupy zawodniczek c-s klasowych tańca sportowego, stylu standardowego 20-metrowy bieg wahadłowy m sd min-max v% tancerki st 46,09 9,22 32-62 20 50 wiesława pilewska, paweł matczak indywidualne wyniki zawodniczek na tle średniej arytmetycznej grupy (ryc.1.) nie wskazywały jednoznacznego związku pomiędzy poziomem sportowym a wynikami w próbie wytrzymałości. dwie najlepsze tancerki z grupy osiągnęły co prawda najlepsze wyniki w próbie (62cm, 58 cm), znacząco wyróżniając się na tle średniej arytmetycznej grupy (46,09cm). pozostałe jednak w większości wyniki (osiągnięte przez 7 osób) kształtowały się poniżej średniej arytmetycznej. ocena istnienia współzależności pomiędzy wynikami uzyskiwanymi w próbie 20-metrowy bieg wahadłowy przez zawodniczki c-s klasowe tańca sportowego, stylu standardowego z ich poziomem sportowym wykazała wprost proporcjonalny charakter korelacji, jednakże nieistotny statystycznie (tab. 3). wyniki takie pokazują znaczenie odpowiedniego poziomu tej zdolności w działalności współzawodnictwa tanecznego (o wzrastającej tendencji) jako jeden z aspektów stron sprawności fizycznej sportowej w rywalizacji tanecznej par tańca sportowego stylu standardowego. ryc.1. wyniki próby 20-metrowy bieg wahadłowy zawodniczek c-s klasowych tańca sportowego, styl standardowego, na tle średniej arytmetycznej grupy. kolejność prezentowanych wyników zgodna z poziomem sportowym zawodniczek „od najlepszej do najsłabszej” tab. 3. ocena związku poziomu wytrzymałości (wyniki próby 20-metrowy bieg wahadłowy) zawodniczek c-s klasowych tańca sportowego, stylu standardowego z ich poziomem sportowym grupa współczynnik korelacji rang spearmana tancerki – styl standardowy 0,48 * istotne statystycznie na poziomie 0,05 ** istotne statystycznie na poziomie 0,01 tab. 4. charakterystyka liczbowa wyników próby wytrzymałości grupy zawodników c-s klasowych tańca sportowego, stylu standardowego 20-metrowy bieg wahadłowy m sd min-max v% tancerze st 75,09 12,53 47 92 17 grupa tancerzy stylu standardowego charakteryzowała się znaczną zmiennością (17%) wyników w próbie „20-metrowy bieg wahadłowy”, świadcząc o zróżnicowanym poziomie sprawności fizycznej (tab. 4) grupy męskiej. 62 58 39 43 32 43 55 40 41 55 39 0 20 40 60 80 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 wynik średnia aspekty sprawności sportowej w rywalizacji tanecznej par tańca sportowego stylu standardowego na podstawie oceny wyników próby wytrzymałości 20m – bieg wahadłowy 51 ryc. 2. wyniki próby 20-metrowy bieg wahadłowy zawodników c-s klasowych tańca sportowego, stylu standardowego, na tle średniej arytmetycznej grup poziom wytrzymałości zawodników c-s klasowych tańca sportowego, stylu standardowego (wyniki próby 20 metrowy bieg wahadłowy) na tle średniej arytmetycznej grupy (ryc.2) wyraźnie różnicował tancerzy o wysokim i niższym poziomie sportowym. potwierdzeniem tego faktu stanowił wynik oceny związku (tab.5) poziomu wytrzymałości (określonego wynikami próby 20 – metrowego biegu wahadłowego) i poziomu sportowego tancerzy, który wskazywał, że w grupie tancerzy c-s klasowych stylu standardowego, istniała wprost proporcjonalna istotna statystycznie współzależność (p≥ 0,01). tab. 5. ocena związku poziomu wytrzymałości (wyniki próby 20-metrowy bieg wahadłowy) zawodników c-s klasowych tańca sportowego, stylu standardowego z ich poziomem sportowym grupa współczynnik korelacji rang spearmana tancerze – styl standardowy 0,74 ** * istotne statystycznie na poziomie 0,05 ** istotne statystycznie na poziomie 0,01 analiza specyfiki charakteru doboru par tanecznych stylu standardowego pod względem zgodności ich poziomu wytrzymałości pokazała, że najlepsze rezultaty w próbach wytrzymałościowych uzyskiwały partnerki i partnerzy prezentujący najwyższy poziom sportowy (szczególnie dwie pierwsze pary). odnotowano, że partnerzy uzyskiwali „lepsze” wyniki w próbie aniżeli ich partnerki. stwierdzono, że partnerzy prezentujący wyższy poziom sportowy uzyskiwali „lepsze” wyniki w próbie natomiast wyniki partnerek nie były już tak jednoznaczne w odniesieniu do ich poziomu sportowego (ryc.3). 87 92 88 78 76 74 77 64 81 62 47 0 20 40 60 80 100 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 wynik średnia 52 wiesława pilewska, paweł matczak ryc. 3. poziom wytrzymałości (określony wynikami próby 20m bieg wahadłowy) w parach sportowego tańca, stylu standardowego. kolejność prezentowanych wyników zgodna z poziomem sportowym par „od najlepszej do najsłabszej” tancerze i tancerki sportowego tańca prezentowali zatem adaptacyjny rozwój możliwości realizacji wysiłku o charakterze wytrzymałościowym wskazując na charakter tej dyscypliny. należy zauważyć, że taniec to jednakże bardzo specyficzna dyscyplina łącząca ze sobą elementy zarówno sportu jak i sztuki. ważna w nim jest przede wszystkim jakość ruchu. sprawność fizyczna stanowi podłoże jego realizacji. fakt ten należy uwzględniać w ocenie różnorodnych wskaźników sprawności fizycznej stanowiących kierunek optymalizacji treningu tanecznego. drugą istotną kwestią w tej dyscypliny jest fakt, że to dwie osoby (partner i partnerka) tworzą „sportową drużynę” walcząca o wynik sportowy. dlatego ważna jest analiza poziomu wskaźników sprawności fizycznej par tanecznych – ich poziomu, struktury oraz wzajemnej relacji. z analizy prezentowanej poniżej (ryc.4) – na przykładzie najlepszych par badanej grupy, wnioskować można, że profil pary powinien ukazywać dominację partnera w poziomie wytrzymałości. ich partnerki powinny prezentować 60-70% poziomu partnera. zarówno mniejsza jak i większa różnica wykazują tendencję do uzyskiwania słabszych wyników sportowych, charakteryzowała ona pary o niższym poziomie sportowym. potwierdzenie stanowi układ poziomu wytrzymałości (wyniki próby 20 metrowy bieg wahadłowy) par zajmujących miejsce 10 i 11 w grupie – najsłabszych pod względem poziomu sportowego. zauważyć tam można najmniejszą różnicę pomiędzy poziomem wytrzymałości (określonych wynikami próby) pomiędzy partnerem a partnerką. procentowy układ wyników uzyskiwanych w próbie wytrzymałości pomiędzy partnerem i partnerką tworzących parę taneczną przedstawiono na ryc.4. w opracowywaniu proporcji założono, że wynik partnera to 100 %, natomiast partnerki x %. 87 92 88 78 76 74 77 64 81 62 47 62 58 39 43 32 43 55 40 41 55 39 0% 20% 40% 60% 80% 100% 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 wytrzymałość, zestawienie w parach st partnerka partner aspekty sprawności sportowej w rywalizacji tanecznej par tańca sportowego stylu standardowego na podstawie oceny wyników próby wytrzymałości 20m – bieg wahadłowy 53 ryc. 4. poziom wytrzymałości (określony wynikami próby 20m bieg wahadłowy) w parach sportowego tańca, stylu standardowego. kolejność prezentowanych wyników zgodna z poziomem sportowym par „od najlepszej do najsłabszej” wnioski 1. w grupie tancerzy c-s klasowych, stylu standardowego odnotowano istotną statystycznie p≥0,01 współzależność pomiędzy uzyskiwanymi wynikami próby 20 metrowego biegu wahadłowego a ich poziomem sportowym. 2. we wszystkich grupach (tancerzy i tancerek) odnotowano wprost proporcjonalny charakter współzależności pomiędzy wynikiem sportowym a poziomem zdolności wytrzymałościowych (określonych wynikami 20 metrowego biegu wahadłowego). 3. na przykładzie najlepszych par wnioskować można że profil pary powinien ukazywać dominację partnera w poziomie wytrzymałością a ich partnerki powinny prezentować 60-70% poziomu partnera. zarówno mniejsza jak i większa różnica wykazują tendencję do słabszych wyników sportowych i charakteryzowała pary o niższym poziomie sportowym. 4. tancerze i tancerki sportowego tańca prezentowali rozwój adaptacyjnych możliwości realizacji wysiłku o charakterze wytrzymałościowym . wyniki takie ukazują znaczenie odpowiedniego poziomu tej zdolności, jako jednego z ważniejszych aspektów kształtowania stron sprawności fizycznej par sportowego tańca stylu standardowego wpływającego na efektywność współzawodnictwa tanecznego. 71,26 63,04 44,32 55,13 42,11 58,11 71,43 62,5 50,62 88,71 82,98 0 20 40 60 80 100 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 wyniki 20 m biegu wahadłowego partnerek na tle partnerów wynik partnera 100% 54 wiesława pilewska, paweł matczak literatura 1. arska-kotlińska m., bartz j., wybrane zagadnienia statystyki dla studiujących wychowanie fizyczne, wydawnictwo awf, poznań 1989. 2. golonka a., artykuł o życiu i działalności prof. mariana wieczystego, kraków 2001. 3. kuźmińska o., taniec rytm muzyka, wydawnictwo awf, poznań 1995. 4. miszczenko w., suchanowski a., teoretyczne podstawy indywidualizacji i doskonalenia wytrzymałości specjalnej [w:] indywidualizacja w procesie treningu sportowego, rocznik naukowy. tom xi. awf gdańsk 2002, s. 193-206. 5. sakowska m., taktyka kompozycji i programu w tańcach latynoamerykańskich. praca dyplomowa, awf gdańsk 1999. 6. sozański h. (red.), d. kielak, a. kosmol, k. perkowski, f. siwko, d. śledziewski, podstawy teorii treningu, resortowe centrum metodycznoszkoleniowe kultury fizycznej i sportu, warszawa 1993. 7. suchanowski a., miszczenko w., diaczenko a., ekonomizacja jako właściwość funkcjonalnych możliwości zawodników w doskonaleniu wytrzymałości specjalnej [w:] indywidualizacja w procesie treningu sportowego, rocznik naukowy. tom xi. awf gdańsk 2002, s. 181-192. 8. szczepaniak – zasada b., zasada z. organizacja turnieju tańca sportowego, nieopublikowana praca dyplomowa, awf gdańsk 1999. źródła internetowe: 9. narodowe centrum badania kondycji fizycznej (ncbkf.pl). 10. www.worlddancesport.org/, http://www.wdcdance.com/. 70 quality in sport 2 (2) 2016, s. 70-79, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 10 x 2015, praca została przyjęta do druku 22 ii 2016 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2016.012 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/728029 renata kopczyk uniwersytet wrocławski politechnika wrocławska techno-doping aspekty prawne i etyczne techno doping legal and ethical aspects artykuł finansowany w ramach grantu ncn nr 2012/07/d/hs5/01628 są pewne kategorie zachowań nieetycznych, które nie mogą być prawnie zakazane. nie zawsze też udaje się w praktyce przestrzegać zasady, że prawo nie może nakazywać czegoś, co jest nieetyczne. prof. andrzej zoll streszczenie na przestrzeni ostatnich kilku dekad obserwujemy nieustanną walkę o jakość sportu, co bez wątpienia jest wynikiem komercjalizacji i profesjonalizacji sportu i co za tym idzie osłabionej moralnie konstrukcji tej sfery życia ludzkiego. jedna z najbardziej znaczących bitew odbywa się na polu prawnym i odnosi się do dopingu, który w pewnym sensie, ma swoje korzenie w dążeniu do doskonałości citius altius fortius. jednakże takie aspiracje często prowadzą do naruszeń w sferze prawa i prowadzą do obniżenia standardów etycznych sportu. sport zamiast wychowywać, wypacza. doping jest aktualnie jednym z największych zagrożeń dla sportowej rywalizacji opartej w założeniach na zasadzie fair play. nie ulega wątpliwości, że tak zwany techno-doping jest jednym z bardziej kontrowersyjnych i ekscytujących problemów szeroko pojętej polityki antydopingowej. zagadnienie to stanowi element ogólnoświatowej debaty na temat kształtu relacji pomiędzy sportem a prawem oraz ideologią transhumanistyczną. stanowi pole, na którym ścierają się różnorodne koncepcje dotyczące interwencjonizmu państwowego, światowego w sferę sportu. słowa kluczowe: doping, prawo sportowe, techno-doping, transhumanizm abstract continuous fight for sport’s quality has been taking place throughout the last several decades, which is a result of morally weakened construction of sport. one of the most significant battles is taking place on legal field (but not only) and pertains to doping, which, in a way, has its roots in the aspiration for perfection, "citius altius fortius". however, this aspiration breaches legal regulations. doping creates situations when sport no longer educates but corrupts. fair play is vanishing, it is no longer the most valuable and prominent moral rule. of course there is no doubt that doping is one of the highest threats to sports competition based on fair techno-doping aspekty prawne i etyczne 71 play basis. and techno-doping is one of the most controversial issues in sport. legal aspect of techno-doping prevention in sport became one of the most significant and difficult issues of sports law. keywords: doping, sports regulations, techno-doping, transhumanism 1. zagadnienia wprowadzające na przestrzeni ostatnich kilku dekad obserwujemy nieustanną walkę o jakość sportu, co bez wątpienia jest wynikiem komercjalizacji i profesjonalizacji sportu i co za tym idzie osłabionej moralnie konstrukcji tej sfery życia ludzkiego. jedna z najbardziej znaczących bitew odbywa się na polu prawnym i odnosi się do dopingu, który w pewnym sensie, ma swoje korzenie w dążeniu do doskonałości citius altius fortius. jednakże takie aspiracje często prowadzą do naruszeń w sferze prawa i prowadzą do obniżenia standardów etycznych sportu. sport zamiast wychowywać, wypacza. doping jest aktualnie jednym z największych zagrożeń dla sportowej rywalizacji opartej w założeniach na zasadzie fair play 12 . jest on zagrożeniem dla sportu na całym świecie. narusza ogólne zasady uczciwej konkurencji, stanowi niebezpieczeństwo dla zdrowia i stawia sport pod olbrzymią presją społeczną. zakaz stosowania dopingu służy przede wszystkim trzem celom, które mają wymiar globalny: zagwarantowaniu równości podczas rywalizacji, ochronie zdrowia uczestników ruchu sportowego oraz zachowaniu wartości społecznej sportu (por. vieweg k. 2006). dlatego też tworząc przepisy mające na celu przeciwdziałanie dopingowi należy uwzględnić wszystkie te cele łącznie. skala zagrożenia jakim dla sportu jest zjawisko dopingu, została dostrzeżona przez środowisko międzynarodowe na przełomie xx i xxi wieku. w tym czasie w prawie międzynarodowym zintensyfikowano działania zorientowane na ujednolicenie regulacji normatywnych mających na celu zwalczanie dopingu w sporcie. potrzeba podjęcia prac legislacyjnych w tym obszarze była niezbędna, zwłaszcza w kontekście powstałego przez lata i wypracowanego przez liczne związki sportowe nieprzejrzystego „patchworku” kompetencji, sankcji i wykazu środków zakazanych, a w ostatnim czasie dołączyły do tego worka bez dna kwestie inżynierii sportowej. ponadto sprzyjał temu także szybki rozwój sektora sportowego jako elementu gospodarki światowej (wach a. 2005, s.32-33) i związanego z tym znacznego napływu pieniędzy. od tego czasu aspekt prawny walki z dopingiem stał 1 wypowiedź a. zolla z 6 marca 2003r. – konferencja naukowa: „zastosowanie biologii w medycynie a godność osoby ludzkiej : aspekty etyczne i prawne”. 2 doktryna przyjmuje, że zasada fair play opiera się na poszanowaniu drugiej osoby i ducha sportowego, respektowaniu przyjętych reguł rywalizacji, a także akceptowaniu rozstrzygnięć współzawodnictwa. zasady te winny być stosowane na każdym poziomie umiejętności bez względu na formę działalności sportowej – wyczynowa, czy też amatorska. fair play obejmuje także zagadnienie przeciwdziałania i walki z niedozwolonym wspomaganiem zawodników, oszustwem, przemocą, agresją, korupcją, czy też nadmierną komercjalizacją sportu. szerzej na ten temat: k. chrostkowski, m. daniewski, kontrola dopingu w sporcie, instytut sportu, warszawa 1990. 72 renata kopczyk się jednym z istotniejszych i trudniejszych zagadnień prawa sportowego 3 . problematyka ta urosła do rangi szeroko zakrojonej międzynarodowej polityki antydopingowej (o’leary j., 2001, s. xi), w odniesieniu do której w ostatnich latach odnotowuje się rosnący sceptycyzm (szerzej na ten temat: mcnamee m., tarasti l., 2011, s. 9 i n.). nie tak dawno temu cały, nie tylko sportowy świat, był świadkiem dramatycznego upadku jednego z najbardziej znanych sportowych bohaterów globu – lance amstronga. na świeżo w pamięci mamy także przypadek innego znanego sportowca, reprezentanta rpa oscara pistoriusa, z którym wiąże się problematyczne zagadnienie techno-dopingu, który to stanowić będzie przedmiot niniejszego opracowania. nie ulega wątpliwości, że tak zwany techno-doping jest jednym z bardziej kontrowersyjnych i ekscytujących problemów szeroko pojętej polityki antydopingowej. zagadnienie to stanowi element ogólnoświatowej debaty na temat kształtu relacji pomiędzy sportem a prawem oraz ideologią transhumanistyczną. stanowi pole, na którym ścierają się różnorodne koncepcje dotyczące interwencjonizmu państwowego, światowego w sferę sportu. 2. ideologia transhumanistyczna prowadząc dyskurs nad techno-dopingiem nie sposób nie odnieść się do koncepcji transhumanizmu, która to jest mocno sprzężona z nowoczesnymi technologiami. fundamentem ideologii transhumanistycznej jak słusznie zauważa a. sulikowski jest nic innego jak postulat wyzwolenia się jednostki z ograniczeń determinowanych przez jego biologiczną konstrukcję poprzez narzędzia jakim są nowoczesne technologie (sulikowski a., 2014, s. 89.). innymi słowy koncepcja transhumanizmu wiąże się nierozerwalnie z dążeniem do doskonałości – citius, altius, fortius. według swiatowej organizacji transuhmanistycznej ideologia ta jest sposobem myślenia o przyszłości i opiera się na założeniu, że ludzkość nie stanowi końca naszej ewolucji ale jej początek. jest to podejście promujące możliwość usprawnienia ludzkiej kondycji i organizmu dzięki szeroko pojętemu postępowi technologicznemu, 4 który ma doprowadzić m.in. do wzrostu ludzkiej wydajności tak intelektualnej jak i fizycznej czy emocjonalnej (bostrom n.) innymi słowy transhumaniści wierzą w lepszy świat, w którym kondycja ludzka dzięki użyciu technologii fundamentalnie się zmieni, a nasze intelektualne, fizyczne i psychiczne uwarunkowania zwiększą się do tego stopnia, że nie będziemy mogli już nazywać się po prostu ludźmi. ten sportowy wątek transhumanizmu znalazł już swoje odbicie tak w doktrynie jak i judykaturze. słynne są wszak procesy casey marin czy oscara pistoriusa, w których to technika pozwoliła jednostce przekroczenie determinowanych przez biologię norm człowieczeństwa. casus tak martina jak i pistoriusa, w których 4 w tym m.in. inżynieria genetyczna, technologie informatyczne, nanotechnologie, sztuczna inteligencja itd. techno-doping aspekty prawne i etyczne 73 przewijało się już zagadnienie techno-dopingu w sposób dobitny ukazuje nam, iż w prawie istnieje spór ideologiczny pomiędzy transhumanistami a biokonserwatystami w zakresie legitymizacji ograniczeń, które mogą być przekraczane z pomocą zdobyczy naukowych (sulikowski a., 2014, s. 93 i n.). oczywiście transhumaniści stoją na straży jak najszerszego dostępu do technologii, która umożliwiać będzie jednostce wybicie się ponad przeciętność i przekroczenie sztucznie ich zdaniem kreowanych norm. na przeciwległym biegunie mamy biokonserwatystów, dla których zakres dopuszczalności zastosowania technologii w sporcie totalnie go wypaczy i doprowadzi do jego upadku tak moralnego jak i faktycznego, bowiem naruszone zostaną podstawowe wartości sportu oparte na uczciwości i równości. ich zdaniem techno-doping pogłębi i tak już mocno nadwątlone zaufanie kibiców. co więcej snują oni czarną wizję, w której człowiek byłby zdolny „oberżnąć” sobie nogi poniżej kolan, by szybciej skakać w dal lub dalej biegać, co wiązałoby się z powstaniem społeczeństwa pozbawionego wiarygodnej bazy dla swoich wartości i narażonego na totalitarne praktyki (bostrom n., 2005 za sulikowski a. 2014 s.94). stawiają oni przed społeczeństwem, etykami i prawnikami zasadnicze pytanie odnośnie przyszłości sportu – pytają czy chcielibyśmy sportu, w którym sportowiec musiałby się okaleczyć, by walczyć o medale największych światowych imprez? bez wątpienia takich i wykraczających poza reguły poprawności prawnej i politycznej nie unikniemy. 3. definicja techno-doping jak już sygnalizowane było to powyżej jest stosunkowo nowym terminem w świecie sportu. światowa organizacja antydopingowa (wada) 5 , która pomimo swojego prywatno-prawnego charakteru przewodzi światowym działaniom legislacyjnym w zakresie walki z dopingiem nie pokusiła się o próbę wyjaśnienia tego terminu. definicja dopingu sformułowana w światowym kodeksie antydopingowym 6 przez wada, która została następnie powielona w międzynarodowej konwencji o zwalczaniu dopingu w sporcie unesco (konwencja unesco) z 19 października 2005r. 7 wskazuje jedynie na możliwość wprowadzenia zakazu używania nowych technologii jeśli w jakikolwiek sposób są one sprzeczne z duchem sportu i wpływają na nieuczciwą konkurencję . już na 5 światowa agencja antydopingowa (world anti-doping agency – wada) została założona w 1999r. pod auspicjami międzynarodowego komitetu olimpijskiego (mkol), który uznał iż niezbędne jest podjęcie działań mających na celu koordynację międzynarodowej walki z dopingiem w sporcie. pomimo początków, które związane są z mkol, wada działa jako niezależna organizacja prawa prywatnego powstała na podstawie prawa szwajcarskiego, której zasadniczym celem jest promowanie i koordynowanie walki z dopingiem. zob. art. 4 statutu wada ( constituive instrument of foundation of the world anti-doping agency) dostępny na stronie: https://wada-mainprod.s3.amazonaws.com/resources/files/wada-revised-statutes-4-july-2014-en.pdf więcej na ten temat: b. houlihan, the world anti-doping agency: prospects for success,[w:] john o’leary(red.) drugs and doping in sport: socio-legal perspectives, cavendish publishing 2001, s. 125 i następne. 6 światowy kodeks antydopingowy (world anti-doping code), który został przyjęty w 2003r., wszedł w życie w 2004r., następnie był kilkakrotnie nowelizowany. 7 międzynarodowa konwencja o zwalczaniu dopingu w sporcie (konwencja unesco), dz. u. z 2007 r. nr142 poz. 999 74 renata kopczyk pierwszy rzut oka widać, iż są to pojęcia nie ostre, co jak wiemy nie sprzyja pewności prawa i nie realizuje podstawowej zasady zaufania do prawa. sytuacja taka nie jest pożądanym działaniem i stoi w oczywistej sprzeczności z podstawowymi zasadami teorii prawa. prawo powinno bowiem realizować takie wartości jak bezpieczeństwo prawne, sprawiedliwość oraz celowość. bez wątpienia, ta krótka wzmianka o możliwości wprowadzenia zakazu używania nowych technologii na wypadek naruszenia spirit of sport nie czyni zadość wartości, która ma fundamentalne znaczenie – bezpieczeństwu prawnemu, które to powinno być realizowane za pomocą generalnych norm prawnych. nie ulega wątpliwości, że rozkwit nauki tzw. nowe technologie, zmiana koncepcji społecznych prowadzą prostą drogą do właśnie do rozwoju nowego oblicza sportu. postęp technologiczny generuje powstawanie nowej jakości produktów umożliwiających ingerencje w tę z założenia czystą rywalizację. i to stanowi istotny element dyskusji odnośnie nowego wymiaru dopingu, odnośnie definicji techno – dopingu. definicja tego co określamy techno-dopingiem nastręcza wielu trudności interpretacyjnych. precyzyjna definicja techno-dopingu jest niezwykle trudna, ponieważ zależy od wielu czynników takich jak np. zdolności fizyczne i psychiczne sportowca, sprzęt itp. w tym kontekście należy wspomnieć, iż w sferze sportu osób niepełnosprawnych będzie się to zasadniczo różniło niż na gruncie uczestnictwa w zasadniczym systemie współzawodnictwa (vieweg k. 2013 s. 256). problemem jest na pewno to co dopingiem w tym przypadku jest, a co nie jest . innymi słowy gdzie znajduje się granica zastosowania nowych technologii. w tym miejscu należy przypomnieć, iż wada już 2006 r. zainicjowała dyskusję w tym temacie próbując ujednolicić podejście do tej tematyki. jednakże w związku z różnorodnością i specyfiką poszczególnych dyscyplin sportowych temat nie znalazł wyrazu w postaci konkretnych wytycznych. wada odwołując się do autonomii federacji sportowych pozostawiła to w ich gestii, co doprowadziło do znacznego rozwarstwienia interpretacyjnego tego terminu. jak wskazuje prof. vieweg możemy wyróżnić kilka sfer funkcjonujących w ramach tego co określamy techno-dopingiem, a raczej tego co możemy i może powinniśmy określać techno-dopingiem: kwestie związane z wzmacnianiem ciała poprzez zabiegi chirurgiczne (sztuczne tkanki, zmniejszenie piersi, implanty, amputacje itp.) protezowanie brakujących części ciała bądź tych części ciała które funkcjonują wadliwie (przykład oskara pistoriusa) sprzęt (stroje pływackie 8 , kombinezony skoczków, koszulki jonizujące 9 ) metody szkoleniowe (tunele aerodynamiczne, namioty tlenowe itp.) i najbardziej kontrowersyjny w tym zestawieniu tzw. zakaz konkurencji (hawk eye) (vieweg 2013, s. 256-257) 8 np. kostiumy pływackie lzr racer produkowane przez speedo, które powodowały mniejszy opór wody i pozwalały na lepszy przepływ tlenu do mięśni, utrzymując ciało w lepszej pozycj. po igrzyskach olimpijskich w pekinie w 2008 międzynarodowa federacja pływacka (fina) wprowadziła obostrzenia w zakresie stosowania kostiumów pływackich o od 2010r. nie może już zakrywać całego ciała. 9 zjonizowane koszulki, które zwiększają przepływ krwi. na dzień dzisiejszy wada dopuszcza taki sprzęt twierdząc, że wyniki badań nie dają jednoznacznego potwierdzenia możliwości ich wpływu na wydolnośc sportowców. techno-doping aspekty prawne i etyczne 75 zatem możemy przyjąć kilka scenariuszy, które należałoby wziąć pod uwagę formułując postulaty de lege ferenda w postaci modelowego rozwiązania umożliwiającego z jednej strony niepohamowany rozwój rywalizacji sportowej w zgodzie z duchem fair play, a z drugiej strony gwarancje przestrzegania zasady niedyskryminacji oraz zasad gospodarki wolnorynkowej, wszak nie można zapomnieć, iż współczesny sport stanowi jej ważny element. 4. sprawa – oscar pistorius i casey martin chcąc prowadzić dyskusję o techno-dopingu nie sposób nie odwołać się do dwóch sztandarowych przypadków, które wpłynęły na potrzebę zajęcia się tą tematyką, a wręcz zmusiły świat sportu do podjęcia debaty i próby ujednolicenia regulacji dotyczących tej specyficznej i niezbadanej do dotąd sfery dopingu. mówimy tu oczywiście o casusie oscara pistoriusa, który urodził się 31 lat temu w pretorii bez kości strzałkowych nóg oraz stóp i jeszcze jako niemowlak przeszedł amputację nóg do wysokości kolan, a także o sprawie amerykańskiego golfisty casey martin, który borykał się od urodzenia z zespołem klippel trenaunay'a webera. oba te przypadki, oprócz podjęcia rękawicy przez poszczególne związki sportowe w zakresie dyskusji na wpływem nowych technologii na sport i próby umiejscowienia ich w ramach prawnych, stanowiły jednocześnie początek dyskusji na problemem dyskryminacji niepełnosprawnych sportowców i ich udziałem we współzawodnictwie osób pełnosprawnych (szerzej na ten temat: vieweg k., lettmaier s., 2011 ). przypadek casey martin był pierwszym z głośnych sporów bezpośrednio związanych z użyciem zdobyczy technologii. jak już powyżej zostało wspomniane amerykański golfista cierpi na zespół klippel trenaunay'a webera, co wiąże się z malformacjami naczyniowymi. jako amator zdobywał liczne laury w m.in. wygrał stanowe mistrzostwa. jako profesjonalista zakwalifikował się najpierw do cyklu nike tour (lata 1998 i 1999), a następnie do pga tour w 2000r. w związku ze swoją niepełnosprawnością zmuszony był do korzystania z wózka golfowego celem przemieszczania się pomiędzy dołkami i na tym polu pojawił się spór pomiędzy martinem, a pga tour 10 , który to martin rozstrzygnął na swoją korzyść. w przedmiotowym sporze strona pozwana twierdziła, iż odstępstwo w postaci umożliwienia martinowi korzystania z wózka golfowego celem przemieszczania się po polu golfowym w trakcie trwania turnieju spowoduje nierówność szans i wypaczy wynik sportowy, bowiem inni zawodnicy będą bardziej zmęczeni co może wpłynąć na precyzję uderzeń. innymi słowy pozwana próbowała udowodnić, iż takie odstępstwo w istocie może być traktowane jako doping. innego zdania był jednak sąd najwyższy usa, który orzekł, że nawet przy użyciu wózka w związku z niepełnosprawnością jaka cechuje martina, jego zmęczenie i tak jest na dużo wyższym poziomie niż zawodników pełnosprawnych, zatem nie może być mowy o nierówności szans w związku z zastosowaniem technologii w postaci wózka 10 zob. sprawa pga tour, inc. v. martin, 532 u.s. 661 (2001). 76 renata kopczyk golfowego i specjalnego kombinezonu. zatem nie można tu doszukiwać się oznak nieuczciwej konkurencji – dopingu. sprawa oscara pistoriusa, który dzięki protezom z włókna węglowego uprawiał liczne dyscypliny sportu, m.in. rugby czy biegi krótko dystansowe. odkąd zaczął biegać, pobił rekordy świata niepełnosprawnych na trzech dystansach (100 m, 200 m i 400m), uzyskując wyniki zbliżone do osiąganych przez zdrowych sprinterów (10,91 s na 100 m; 21,58 s na 200 m; 46,34 s na 400 m). takie rezultaty dały podstawę do wystąpienia przez pistoriusa z wnioskiem do międzynarodowego stowarzyszenia federacji lekkoatletycznych (iaaf) o zgodę na udział w igrzyskach olimpijskich. iaaf w styczniu 2008r. powołując się na dyspozycję przepisu 144,2 regulaminu iaaf międzynarodowego stowarzyszenia federacji lekkoatletyki 11 zgodnie z którym nie kwalifikuje się on do udziału w igrzyskach olimpijskich, bowiem używając zaawansowanych protez, które są lżejsze i mocniejsze od normalnych nóg (jakkolwiek karkołomnie i szokująco to brzmi) jego organizm zużywa o 25 proc. mniej energii niż biegnący w tym samym tempie zdrowy człowiek, proteza krócej opiera się na ziemi niż stopa, stawia mniejszy opór powietrzu etc., co oznacza, iż zachodzi przypadek dyskwalifikujący – technodoping 12 . taka decyzja wywołała kontrowersje na całym świecie, a lekkoatletycznym władzom zarzucono nieczułość biurokratów i anachroniczność. zawodnik rpa zaskarżył decyzję iaaf do trybunału arbitrażowego ds. sportu (cas) argumentując to m.in. tymi słowami czuję ogromną odpowiedzialność. w imieniu wszystkich niepełnosprawnych atletów zrobię wszystko, by jedna organizacja nie pozwoliła nam rywalizować przy użyciu narzędzi, bez których nie możemy nawet chodzić. nie poddam się. pistorius wygrał sprawę, cas opierając się na opiniach amerykańskich ekspertów mit, którzy potwierdzili, iż reprezentant rpa zużywa podczas biegu tyle samo energii ile pełnosprawni biegacze orzekł, iż specjalne protezy nie stanowią formy dopingu. obie sprawy, zarówno pistoriusa jak i martina bez wątpienia nieodwracalnie ograniczyły zakres pojęciowy techno-dopingu. jednocześnie jednak obnażyły jeszcze bardzie problematykę stosowania nowych technologii w sporcie, bowiem na usta ciśnie się kolejne pytanie: czy sportowcy pokroju pistroiusa powinni startować z niepełnosprawnymi? czy nie grozi nam jeszcze bardziej ponury epilog zakaz występu niektórych niepełnosprawnych na paraolimpiadach? a także pytanie o granicę pomiędzy pełno a niepełnosprawnością? w tym zakresie istotne jest także sformułowanie kompetencji orzeczniczych – czy mają pozostać tylko przy związkach sportowych? czy stosujemy ogólne reguły konkurencji – jak choćby unijne regulacje prawne? 11 international association of athleticsfederations compettition rules http://www.dissportschiedsgericht.de/files/regelwerke/iaaf_competition_rules_2008.pdf zgodnie z celem tego przepisu, co następuje będzie uznane za pomoc i jest niedozwolone: (…) (e) użycie jakiegokolwiek technicznego urządzenia zawierającego sprężyny, koła lub inny element, który zapewnia użytkownikowi przewagę nad innym atletą nieużywającym takowego urządzenia. 12 decyzji nr 2008/1 rady iaaf z 14.1.2008 r., która oparta została na raporcie przygotowanym dla iaaf przez prof. brüggemanna oraz jego współpracowników z niemieckiego uniwersytetu sportu w kolonii. szerzej na ten temat p. cioch, orzeczenie sądu arbitrażowego ds. sportu w sprawie a/1480/pistorius przeciwko iaaf z 16.5.2008 r., kwartalnik adr nr (19)2010. http://www.dis-sportschiedsgericht.de/files/regelwerke/iaaf_competition_rules_2008.pdf http://www.dis-sportschiedsgericht.de/files/regelwerke/iaaf_competition_rules_2008.pdf techno-doping aspekty prawne i etyczne 77 5. wnioski podsumowując powyższe właściwe wydaje się przywołanie i rozbudowanie słów zdzisława zajączkowskiego, iż w sporcie antycznym ideę olimpijską zniszczyło zawodowstwo, w sporcie nowożytnym takim niebezpieczeństwem jest doping (zajączkowski z. 1972), a w xxi w. ślepą uliczką dla sportu profesjonalnego może okazać się postęp nauki i teorematy transhumanistyczne, które to bez wątpienia przyczyniają się do naruszeń w sferze etyki obowiązującej w sporcie. techno-doping jak zostało to już w niniejszym opracowaniu wielokrotnie podkreślone jest terminem, który w ostatnich latach dosyć często używany był i jest w bardzo różnym kontekście. nie zmienia to jednak faktu, iż w dalszym ciągu cechuje go duża abstrakcyjność, nieostrość i brak przejrzystości. budzi wiele emocji tak w doktrynie jak i w judykaturze. do dnia dzisiejszego żaden akt prawny nie zawiera definicji legalnej tego pojęcia. jedynie wada w sposób ogólny i zdawkowy mówiąc o równości i uczciwości w sporcie, i wiążąc to pojęcie z inżynierią sportu odnosi się do przedmiotowego zagadnienia. zatem charakter prawny techno-dopingu pozostaje wielką niewiadomą. oczywiście wprowadzenie przez ustawodawcę definicji legalnej techno-dopingu zapewne zawęziłoby możliwość dowolnej jego interpretacji. jednakże na obecnym etapie kiedy stan naszej niewiedzy w dziedzinie genetyki, szeroko pojętej inżynierii sportu jest o wiele większy niż stan wiedzy, wydaje się to niemożliwe bez uszczerbku na sporcie i sportowcach. świat sportu, a w szczególności prawniczy świat sportu winien skupić się na stworzeniu przynajmniej zrębów ram prawnych tej najszybciej chyba rozwijającej się w ostatnich latach sfery dopingu. innymi słowy konieczne jest sformułowanie postulatów de lege ferenda w postaci modelowego rozwiązania umożliwiającego z jednej strony niepohamowany rozwój rywalizacji sportowej w zgodzie z duchem fair play, a z drugiej strony gwarancje przestrzegania praw człowieka, zasady niedyskryminacji oraz zasad gospodarki wolnorynkowej. bezspornie należy przy tym pamiętać, iż wynik sportowca, jego wydajność jest składową wielu czynników i w zależności od dyscypliny będzie się to znacznie różniło. zatem zasadniczą kwestią jest tu działalność w ramach poszczególnych związków sportowych ale przy kontroli zewnętrznej z możliwością kontroli sądowej takich decyzji, co w pewien sposób umożliwiłoby może bardziej przejrzyste ramy działania tak związków sportowych jak i poszczególnych federacji i organizacji międzynarodowych. niewątpliwie świat sportu potrzebuje regulacji normatywnych mających na celu przeciwdziałanie dopingowi w tym i techno-dopingowi w sporcie. świat sportu potrzebuje wada, ale potrzebuje wada w wydaniu proporcjonalnym, potrzebuje wada, która utrzymuje porządek na zasadzie konsensusu i racjonalnych praktyk, a nie na drodze dyktatury i działania impulsywnego. prawo ma działać na rzecz sportu, a nie przeciwko niemu. 78 renata kopczyk nadto, co jest niezmiernie istotne i co niejednokrotnie podkreślano chociażby w dokumentach unijnych 13 , ruch sportowy jest z założenia specyficzną sferą do której trzeba podchodzić biorąc pod uwagę jego autonomiczny charakter, charakterystyczną strukturę oraz przypisane do niego szczególne cechy, co w konsekwencji wymaga specjalnego traktowania oraz minimalizmu ingerencyjnego (szerzej na ten temat kopczyk r., 2013 s. 46 i n.). oczywistym jest jednak, że ów minimalizm nie może skutkować tym, że niezależność jaką dysponują organizacje sportowe (podmioty prawa prywatnego) w zakresie przyjmowania regulaminów sportowych wpłynie na zupełne wyłączenie spod kontroli państw wykonywania uprawnień przyznanych jednostkom na podstawie ustaw, traktatów. mając powyższe na uwadze, warto też zadać zasadnicze pytanie question quis custodiet ipsos custodes? tytułem ostatecznego wniosku, parafrazując słowa byłego prezydenta mkol-u jacques rogge można śmiało stwierdzić, że w kwestii dopingu ( w tym i technodopingu) jeszcze wiele bitew przed nami, a czy utrzymamy na wodzy mentalność dopingową zależeć będzie od nas samych bowiem sport stanowi odzwierciedlenie społeczeństwa i dlatego zapewne nigdy nie będziemy mieć całkowicie czystego sportu. możemy go natomiast uczynić znacznie czystszym niż jest obecnie 14 . literatura 1. world transhumanist association, "the transhumanist faq – a general what is transhumanism? http://humanityplus.org/philosophy/transhumanist-faq/ 2. bostrom n., wartości transhumanistyczne http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,6014 3. bostrom n. , in defence of posthuman dignity, bioethics, 19, 2005 4. cioch p., orzeczenie sądu arbitrażowego ds. sportu w sprawie a/1480/pistorius przeciwko iaaf z 16.5.2008 r., kwartalnik adr nr (19) 2010 5. chrostkowski k., daniewski m., kontrola dopingu w sporcie, instytut sportu, warszawa 1990 6. kopczyk r., zakaz dyskryminacji w sporcie w prawie unii europejskiej, wolters kluwer 2013 7. mcnamee m., tarasti l., ethico-legal aspects of anti-doping policy [w:] m. mcnamee, v. moller, doping and anti-doping policy in sport ethical, legal and social perspectives, routledge 2011, s. 9 i n. 8. o’leary j., drugs and doping in sport socio-legal perspectives, cavendish publishing 2001. 9. sulikowski a., transhumanizm i perspektywy jego oddziaływań na prawoznawstwo. wybrane problemy [w:] wrocławsko-lwoskie zeszyty prawnicze 5, wrocław 2014.. 10. wach a., o celowości uchwalenia ustawy o zwalczaniu dopingu w sporcie [w:] sport wyczynowy 2005, nr 11-12/491-492. 13 zob. m.in. deklaracja nicejska. 14 wypowiedź j. rogge dla suddeutsche zeitung, 2001. http://humanityplus.org/philosophy/transhumanist-faq/ http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,6014 techno-doping aspekty prawne i etyczne 79 11. vieweg k., faszination sportrecht, 2006. 12. vieweg k., techno – doping – legal issues concerning a nebulous and controversial phenomenon [w:] kee young yeun, new prospects of sports law, yr publishing co seul 2013. 13. vieweg k., lettmaier s., anti-discrimination law and policy [w:] j. nafziger, s. ross (red.) handbook on international sports law, 2011. 14. zajączkowski z., wspomnienia lekarza olimpijskiego, sport i turystyka, warszawa, 1972r. quality in sport 2 (1) 2015, s. 43-52 praca wpłynęła do redakcji 19 ii 2015, praca została przyjęta do druku 10 iv 2015 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2015.010 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/753693 43 nela klimas, ida laudańska-krzemińska zakład nauk o aktywności fizycznej i promocji zdrowia akademia wychowania fizycznego im. eugeniusza piaseckiego w poznaniu przygotowania studentów wychowania fizycznego do prowadzenia zajęć z zakresu edukacji zdrowotnej – teoria a rzeczywistość the preparation of physical education students for health education lessons – theory and reality streszczenie celem artykułu była konfrontacja wymagań nowej podstawy programowej w związku z wyeksponowaniem w niej roli edukacji zdrowotnej i powiązania jej z wychowaniem fizycznym z rzeczywistym przygotowaniem studentów do realizacji zadań tej edukacji. badania przeprowadzono w roku akademickim 2014/2015 w akademii wychowania fizycznego w poznaniu wśród 51 studentów pierwszego roku sum kierunku wychowanie fizyczne. wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego z anonimowym kwestionariuszem ankiety. z badań własnych wynika, że szczególnie duże wyzwanie stanowią treści związane ze zdrowiem psychospołecznym oraz kształtowaniem umiejętności życiowych u dzieci i młodzieży. słowa kluczowe: edukacja zdrowotna, podstawa programowa kształcenia ogólnego, kształcenie nauczycieli abstract the aim of the study was to confront the requirements of the new core curriculum, changing the status of school-based health education and linking it strongly with physical education (pe), with the actual preparation of students to conduct health education lessons. the survey was conducted in the academic year 2014/2015 at the eugeniusz piasecki university of physical education in poznan, among 51 physical education master's students. the diagnostic survey method based on the authorial and anonymous questionnaire was used. according to the study results one of the most challenging tasks of future pe teacher are those connected with psychosocial health and developing life skills among children and youth. key words: health eduaction, core curriculum, teacher education 44 nela klimas, ida laudańska-krzemińska wprowadzenie od wdrożenia nowej podstawy programowej kształcenia ogólnego minie we wrześniu 2015 roku pięć lat. według jej twórców także w tym roku szkoły podstawowe i ponadgimnazjalne wypuszczą pierwszych absolwentów, którzy byli kształceni zgodnie z założeniami i treściami tego dokumentu (men 2009). włączeniu edukacji zdrowotnej do programu wychowania fizycznego towarzyszą liczne dyskusje różnych środowisk. część badaczy wyraża dezaprobatę wobec zmniejszania zajęć fizycznych na poczet zwiększonej intelektualizacji przedmiotu argumentując, że bez tych zmian poziom aktywności fizycznej u uczniów i tak już jest w rzeczywistości nikły (misiak 2012). co więcej zauważa się, że zawarte w podstawie programowej wychowania fizycznego treści nauczania są interdyscyplinarne i znacznie wychodzą poza zagadnienia aktywności ruchowej. realizacja ich wydaje się według badaczy problematyczna zarówno ze względów merytorycznych (brak odpowiedniego przeszkolenia nauczycieli) i organizacyjnych (jedynie 30 godzin zajęć, przeprowadzanych w sali lekcyjnej). pełne wątpliwości są także opinie odnośnie przerzucania całego ciężaru edukacji zdrowotnej na nauczycieli wychowania fizycznego. należy dodać, że zmiana organizacji edukacji zdrowotnej poza zastrzeżeniami i obawami spotyka się także z negatywnym nastawieniem zarówno nauczycieli i dyrektorów szkół (misiak 2012, górna-łukasik 2010). z drugiej strony wskazuje się, że nie ma lepszej alternatywy, a wychowanie fizyczne od swoich korzeni związane jest ze zdrowiem człowieka. odkąd dokonała się tzw. repedagogizacja wychowania fizycznego, a jego celem stało się kształtowanie osobowości dbającej o ciało i zdrowie, związki nowocześnie, holistycznie ujmowanego zdrowia oraz wychowania fizycznego są niezwykle silne a przygotowanie nauczyciela wychowania fizycznego coraz lepsze (laudańska-krzemińska 2012; krawański 2003, 2006; demel 1968, 1980). wśród ogólnych warunków skutecznej organizacji i realizacji edukacji zdrowotnej w szkolnej praktyce procesu wychowania fizycznego wymienia się m.in. (śmiglewska i wsp. 2013, wiśniewska-śliwińska 2010, woynarowska 2010, wolny 2010, men 2009, who 2003, who 1999):  uznanie tej edukacji za integralny element całego procesu dydaktycznowychowawczego  współpracę szkoły z jej otoczeniem, rodzicami i władzami samorządowymi  eliminację przeszkód pojawiających się przy realizacji zadań tej edukacji, np. braku zaangażowania środowisk szkolnych, nieodpowiedniej infrastruktury dla kształcenia nauczycieli, liczebność klas przekraczająca założenia programowe  zaangażowanie resortu edukacji poprzez przygotowanie i dystrybucję materiałów informacyjno-edukacyjnych dla wszystkich stron odpowiedzialnych za szkolną edukację zdrowotną  długoterminowe wsparcie nauczycieli ze strony m.in. ministerstwa edukacji narodowej i ministerstwa zdrowia, regionalnych ośrodków metodycznych, dyrektorów szkół (np. poprzez oferowanie możliwości przygotowania studentów wychowania fizycznego do prowadzenia zajęć z zakresu edukacji zdrowotnej – teoria a rzeczywistość 45 dokształcania, materiałów ewaluacyjnych, przykładowych scenariuszy lekcji i innych pomocy naukowych)  trwałość i kompleksowość działań dydaktyczno-wychowawczych. jednakże w wyniku osadzenia edukacji zdrowotnej w szkolnym wychowaniu fizycznym szczególną uwagę należy poświęcić warunkom skuteczności tej edukacji będącym w gestii uczelni wyższych oraz samych nauczycieli. wedle opinii wolny nauczyciel wychowania fizycznego może właściwie pełnić rolę zarówno nauczyciela sportu i twórczego edukatora zdrowotnego jedynie, gdy "wyraża gotowość do wywiązywania się z podjętych zadań, ale również wtedy, gdy jest do tych zadań odpowiednio przygotowany" (wolny 2010). nasuwa się tu pytanie, czy biorąc pod uwagę aktualną ofertę programową uczelni wyższych, student po zakończeniu nauki jest w stanie pełnić funkcje nauczyciela wychowania fizycznego i zdrowotnego. według wiśniewskiej śliwińskiej programy kształcenia studentów w zakresie realizacji aktualnej koncepcji edukacji zdrowotnej nie biorą pod uwagę wymagań nałożonych na nich przez nową podstawę programową. autorka wskazuje również, że w polsce tylko nieliczne wydziały umożliwiają studia na kierunku wychowanie fizycznei zdrowotne albo wychowanie fizyczne z edukacją zdrowotną (wiśniewskaśliwińska i wsp. 2010). woynarowska także dostrzega konieczność wprowadzenia zmian w zakresie zarówno organizacji kształcenia studentów, jak i w programach kształcenia uczelni wychowania fizycznego. uzasadnia to m.in. niedostatecznym wymiarem godzin przedmiotu edukacja zdrowotna w planach studiów (woynarowska 2014). na ogół jest to 15 godzin zajęć podczas jednego semestru w formie ćwiczeń lub wykładów, ale są też ośrodki gdzie na edukację zdrowotną przeznacza się więcej godzin. przykładowo, program kształcenia dla studiów pierwszego stopnia kierunku wychowanie fizyczne akademii wychowania fizycznego w poznaniu obejmuje przedmiot edukacja zdrowotna. jest on realizowany na trzecim roku w wymiarze 15 godzin ćwiczeń i 15 wykładów (do niedawna było 30 godzin zarówno ćwiczeń i wykładów). natomiast, wśród przedmiotów oferowanych na tym wydziale na pierwszym roku studiów uzupełniających magisterskich (sum) znajduje się interaktywna edukacja zdrowotna, obejmująca 15 godzin ćwiczeń i 15 godzin wykładów. jeśli chodzi o argumenty przemawiające za zmianami programów kształcenia w zakresie edukacji zdrowotnej woynarowska zauważa także, że nie wszyscy nauczyciele akademiccy rozumieją koncepcję nowoczesnej edukacji zdrowotnej oraz wykazują jej znajomość. ponadto wskazuje na problem dalszej dominacji biomedycznego modelu zdrowia w treściach programowych prezentowanych w sylabusach przedmiotów prezentujących treści edukacji zdrowotnej (woynarowska 2014). zupełnie inna wizja zdrowia była podstawą tworzenia nowej podstawy programowej kształcenia ogólnego. drugą istotną grupą uczestników sfery edukacyjnej, która może znacząco wpłynąć na efektywność edukacji zdrowotnej realizowanej w warunkach szkolnego wychowania fizycznego są nauczyciele tego przedmiotu. wśród determinant powodzenia procesu edukacyjnego związanych z kompetencjami wspomnianej grupy zawodowej wymienia się m.in. (śmiglewska i wsp. 2013, laudańska-krzemińska 2012, wrona-wolny i makowska 2011, wiśniewska-śliwińska i wsp. 2010, wolny 2010): 46 nela klimas, ida laudańska-krzemińska  znajomość założeń edukacji zdrowotnej oraz skłonność do podjęcia nowej roli tj. nauczyciela wychowania fizycznego oraz lidera edukacji zdrowotnej  twórcza i wiarygodna postawa będąca odzwierciedleniem przekazywanej wiedzy o zdrowiu i jego determinantach (np. nauczyciel niepalący, prowadzący zdrowy styl życia)  dostosowanie treści nauczania do potrzeb zdrowotnych wychowanków  wykorzystanie metod pracy właściwych dla nowoczesnej edukacji zdrowotnej, w tym interaktywnych metod nauczania i uczenia się (np. burzy mózgów, dyskusji kierowanej, wspólnego praktykowania nauczanych kompetencji w specyficznym kontekście)  odejście od postrzegania uczniów w sposób przedmiotowy na rzecz traktowania ich jako współorganizatorów procesu nauczania  sprawowanie kontroli nad efektami swojej pracy oraz analiza i ocena potrzeb zdrowotnych wychowanków  pozytywne nastawienie wobec zmian będących konsekwencją wprowadzenia nowej podstawy (np. konieczności rozwoju w sferze osobistej i zawodowej, stosowania pomocy naukowych, monitorowania efektów pracy własnej, przeprowadzania zajęć w grupach koedukacyjnych). celem artykułu jest konfrontacja wymagań nowej podstawy programowej kształcenia ogólnego w związku z wyeksponowaniem w niej roli edukacji zdrowotnej i powiązania jej z wychowaniem fizycznym z rzeczywistym przygotowaniem studentów do realizacji zadań tej edukacji. w tym celu oprócz prezentacji wyników badań własnych przedstawiono pojawiające się w literaturze wyniki innych badań odnośnie m.in.: kompetencji zdrowotnych studentów wyższych uczelnii wychowania fizycznego, roli tych uczelnii w kształceniu przyszłych nauczycieli edukatorów zdrowia, gotowości studentów wychowania fizycznego do prowadzenia zajęć z edukacji zdrowotnej i ich postaw wobec tej konieczności. materiał i metody badań badania zrealizowano na początku roku akademickiego 2014/2015 w akademii wychowania fizycznego w poznaniu. wykorzystano procedurę doboru celowego materiał badawczy obejmował studentów pierwszego roku sum kierunku wychowanie fizyczne (n=51). osoby te na studiach pierwszego stopnia uczestniczyły w zajęciach z edukacji zdrowotnej prowadzonych w wymiarze 15 godzin wykładów i 15 godzin ćwiczeń praktycznych, zakończonych mini-praktyką w szkole i były tuż przed rozpoczęciem pierwszych zajęć z interaktywnej edukacji zdrowotnej. celem zgromadzenia materiału badawczego wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego z autorskim anonimowym kwestionariuszem ankiety. właściwy kwestionariusz składał się z 21 pytań zamkniętych jednokrotnego wyboru. stanowiły one dosłowne wymagania szczegółowe bloku tematycznego edukacja zdrowotna nowej podstawy programowej przedmiotu wychowanie fizyczne dla iii oraz iv etapu edukacyjnego (odpowiednio 9 i 12 pytań). badani dokonani samooceny swojego przygotowania w zakresie każdej z 21 treści przygotowania studentów wychowania fizycznego do prowadzenia zajęć z zakresu edukacji zdrowotnej – teoria a rzeczywistość 47 podstawy programowej poprzez wskazanie odpowiedzi na pięciostopniowej skali likerta z oznaczeniami stwierdzeń: 1 zdecydowanie nie, 2 nie, 3 ani tak ani nie, 4 tak, 5 zdecydowanie tak. uzyskane dane poddano analizie statystycznej, wykorzystując do wyznaczenia przeciętnego poziomu badanej cechy średnią arytmetyczną. oceniono różnice w odpowiedziach pomiędzy kobietami i mężczyznami testem u manna-whitneya, dla poziomu istotności p>0,05. wyniki badań iii etap edukacji na podstawie analizy uzyskanych wyników można stwierdzić, że samoocena studentów w zakresie przygotowania merytorycznego do prowadzenia zajęć z edukacji zdrowotnej w gimnazjum została oceniona powyżej przeciętnej średnia dla wszystkich pytań w skali od 1 do 5 wynosiła 3,44 (ryc. 1). porównanie średnich arytmetycznych dla pytań 1-9 dowiodło, że najsłabiej oceniają swoje przygotowanie do treści w punkcie 7: uczeń wyjaśnia, w jaki sposób może dawać i otrzymywać różnego rodzaju wsparcie społeczne. w jego przypadku średnia ukształtowała się na poziomie 2,98. nieco wyższym poziomem charakteryzowała się samoocena studentów odnośnie pytań 3-6 (średnie wynoszą odpowiednio: 3,39; 3,20; 3,33; 3,37) podejmujących kolejno zagadnienia: rozpoznawania własnych mocnych i słabych stron oraz pracy nad nimi (pyt. 3), właściwego pokonywania niepożądanych emocji oraz stresu (pyt. 4 i 5), a także związku relacji interpersonalnych ze zdrowiem (pyt. 6). na nieco wyższym poziomie uplasowały się pytania 1, 2 i 8 (średnie wynoszą odpowiednio: 3,55; 3,69; 3,55) odnoszące się według kolejności do treści nauczania dotyczących: umiejętności zdefiniowania zdrowia oraz determinujących go czynników (pyt. 1), zachowań prozdrowotnych i szkodliwych dla zdrowia, wraz z problematyką podejmowania sprzyjających mu wyborów (pyt. 2), jak również umiejętności zdefiniowania i wskazania przykładów zachowania asertywnego (pyt. 8). z kolei pytaniem o najwyższej średniej i tym samym najlepiej ocenianym w zakresie przygotowania do jego realizacji było pytanie 9: omawia szkody zdrowotne i społeczne związane z paleniem tytoniu, nadużywaniem alkoholu i używaniem innych substancji psychoaktywnych; wyjaśnia, dlaczego i w jaki sposób należy opierać się presji oraz namowom do używania substancji psychoaktywnych i innych zachowań ryzykownych, ze średnią 3,86. płeć różnicowała odpowiedzi badanych jedynie w pierwszym pytaniu (p=0,048), gdzie kobiety wyżej oceniały swoje przygotowanie do realizacji zagadnienia: umiejętność zdefiniowania zdrowia oraz determinujących go czynników. dla pozostałych różnicy nie wykazano (p>0,05 dla pozostałych pytań). 48 nela klimas, ida laudańska-krzemińska ryc. 1. samoocena przygotowania merytorycznego studentów do prowadzenia edukacji zdrowotnej w gimnazjum, n=51 iv etap edukacji samoocena kompetencji do realizacji zadań edukacji zdrowotnej w odniesieniu do wymagań szczegółowych dla liceum była u badanych studentów niższa. wyniki średnich powyżej 3,5 uzyskano jedynie dla trzech treści programowych oznaczającej właściwe opanowanie przez studentów danej treści nauczania (ryc. 2). najniższą średnią w tej grupie pytań charakteryzowały się: pytanie 8 (wyjaśnia, co to znaczy być aktywnym pacjentem i jakie są podstawowe prawa pacjenta) i 9 (omawia przyczyny i skutki stereotypów i stygmatyzacji osób chorych psychicznie i dyskryminowanych, np. żyjących z hiv/aids) (średnia dla obu wynosi 2,88). kolejnymi dwoma pytaniami obrazującymi niedostateczne przygotwanie studentów w zakresie realizacji edukacji zdrowotnej było pytanie 3 związane ze znajomością sposobów zamiany myśli negatywnych na pozytywne, a także pytanie 10 dotyczące umiejętności planowania projektu zdrowotnego i uzyskania dla niego wsparcia społecznego (średnia dla obu wynosi 2,92). respondenci nieco wyżej ocenili swoje przygotowanie w zakresie znajomości konstruktywnych sposobów radzenia sobie z krytyką (pyt. 5, m=3,10). badani czuli się najlepiej przygotowani do realizacji zagadnienia numer 2: uczeń wyjaśnia, co oznacza odpowiedzialność za zdrowie własne i innych ludzi i numer 6: uczeń omawia zasady racjonalnego gospodarowania czasem (m=3,59). w zakresie wszystkich zagadnień z bloku edukacja zdrowotna, realizowanych w iv etapie edukacyjnym nie wykazano różnicy w samoocenie ze względu na płeć badanych (p>0,05 dla wszystkich pytań). przygotowania studentów wychowania fizycznego do prowadzenia zajęć z zakresu edukacji zdrowotnej – teoria a rzeczywistość 49 ryc. 2. samoocena przygotowania merytorycznego studentów do prowadzenia edukacji zdrowotnej w liceum, n=51 dyskusja nowa podstawa programowa kształcenia ogólnego wprowadziła do rzeczywistości szkolnej m.in. nową koncepcję realizacji edukacji zdrowotnej. wspomniany dokument nadał jej rangę jednego z głównych zadań szkoły, a także uwypuklił jej silny związek z wychowaniem fizycznym na wszystkich etapach edukacji. najbardziej istotną zmianą, jaką spowodował, było wskazanie wychowania fizycznego jako przedmiotu wiodącego oraz uwzględnienie w treściach nauczania tego przedmiotu w gimnazjum i liceum bloku tematycznego edukacja zdrowotna. co więcej, we wspomnianym bloku poza zagadnieniami dotyczącymi zdrowia fizycznego znalazły się także treści kształcenia dotyczące zdrowia psychospołecznego, w tym kompetencji psychospołecznych. wśród podmiotów systemu edukacji, na które powyższe zmiany nałożyły nowe i nie zawsze dobrze rozumiane zobowiązania są uczelnie wyższe kształcące nauczycieli wychowania fizycznego oraz sami nauczyciele wychowania fizycznego. szkoła wyższa, określana jest jako kluczowe miejsce przygotowania do realizacji edukacji zdrowotnej przyszłych nauczycieli wychowania fizycznego. jak wykazały badania świadomości zdrowotnej wśród studentów ostatniego roku kierunku wychowanie fizyczne, 92 % z nich postrzega uczelnię jako główne źródło wiedzy o zdrowiu (kowalska 2008). wyniki uzyskane w badaniu kompentecji zdrowotnych studentów pierwszego roku kierunku wychowanie fizyczne oraz turystyka i rekreacja, świadczą, że uczelnia jest ważnym, ale nie dominującym jeszcze źródłem tej wiedzy 48% wskazań badanych (śmiglewska i wsp. 2013). 50 nela klimas, ida laudańska-krzemińska badania własne wskazują, że wiedza i umiejętności zdobyte w toku studiów na kierunku wychowanie fizyczne nie przekładają się na bardzo wysoką samoocenę respondentów w zakresie przygotowania do prowadzenia zajęć z edukacji zdrowotnej. można określić ją jako przeciętną. po pierwszym kursie (na studiach licencjackich) szczególnie w zakresie treści dotyczących zdrowia psychospołecznego i umiejętności życiowych studenci nie czuli się w pełni przygotowani. wynika z nich, że najwięcej uwagi w programach kształcenia studentów należałoby poświęcić metodyce kształtowania umiejętności interpersonalnych, radzenia sobie i kierowania stresem, budowania samoświadomości, podejmowania decyzji oraz budowania własnego systemu wartości. podobne wyniki uzyskano w wyniku ewaluacji poglądów nauczycieli wychowania fizycznego wobec realizacji nowej podstawy programowej przeprowadzonej w 2010 roku. wynikało z nich, że zdecydowana większość respondentów (80%) wymieniła zdrowie psychospołeczne jako treść kształcenia, której realizacja przysparza im najwięcej trudności (wiśniewska-śliwińska 2010). wskazane wyniki są prawdopodobnie efektem braków w wiedzy i umiejętnościach ogólnych w tym zakresie. trudno ocenić, na ile realizacja przedmiotów z grupy nauk społeczno-humanistycznych (np. psychologia i pedagogika) uwzględnia zmiany, które zaszły w podstawie programowej. zapewne słusznym wydaje się być postulat współpracy pracowników różnych zakładów i katedr uczelni kształcących nauczycieli, by skoordynować i uzupełniać się we wskazanym kluczowym obszarze przygotowania pedagogicznego, co przełożyć się powinno na wyższą samoocenę swoich umiejętności studentów. niestety z doświadczeń wynika, że nie zawsze tak się dzieje. wyniki badań własnych odnośnie kompetencji do prowadzenia zajęć w liceum oceniane były przed cyklem zajęć z interaktywnej edukacji zdrowotnej poruszającej treści nauczania dla tego etapu edukacyjnego. stąd ich zdecydowanie niższa ocena, aczkolwiek potwierdzająca podobny trend, wskazując na szczególnie słabe przygotowanie studentów w obszarze zdrowia psycho-społecznego. wyniki stały się także elementem diagnozy przed zajęciami, która miała wskazać szczególne potrzeby edukacyjne studentów, gdyż przy ograniczeniach czasowych oraz dużych grupach ćwiczeniowych trening zajęć warsztatowych jest mocno utrudniony. na trudności związane z realizacją zajęć edukacji zdrowotnej wskazują także badania wrona-wolny i makowskiej (2011) na temat poziomu zadowolenia i zaangażowania studentów w realizację zajęć edukacji zdrowotnej w szkole. respondenci wskazują na różnorodne problemy, w tym trudności merytoryczne m.in. z doborem tematu zajęć (34%), brakiem wiedzy w zakresie metod dydaktycznych (7,8%), kłopotami z uzyskaniem potrzebnej literatury (15,5%). natomiast kowalska (2008) podaje, że studenci ostatniego roku wychowania fizycznego, nie posiadają wiedzy na temat metod oraz technik realizacji edukacji zdrowotnej, w tym aktywnego uczestnictwa oraz opartych na interakcji. we wspomnianej grupie 11% badanych nie wskazało żadnych metod, 61% z nich wymieniło pogadankę a 25% filmy (kowalska 2008). warto podkreślić, że żaden z respondentów nie wskazał zajęć warsztatowych, a zatem jednej z zasadniczych metod w edukacji zdrowotnej. szczególnie badania cytowane, ale także własne, wskazują na niepełną gotowość do realizacji edukacji zdrowotnej studentów. jak się okazuje, nauczyciele wychowaprzygotowania studentów wychowania fizycznego do prowadzenia zajęć z zakresu edukacji zdrowotnej – teoria a rzeczywistość 51 nia fizycznego takiego poczucia też nie mają. co więcej woynarowska powołując się na negatywne wyniki kontroli najwyższej izby kontroli dotyczące sposobów i skutków wdrażania nowej podstawy programowej przedmiotu wychowanie fizyczne w gimnazjach (w okresie 2009 2013) zaznacza, że "w wielu gimnazjach nie zrealizowano dużej części wymagań szczegółowych z bloku edukacja zdrowotna, (...), wdrażanie podstawy programowej rozpoczęto we wrześniu 2009 r. bez właściwego przygotowania nauczycieli" (woynarowska i wsp. 2014). z kolei analizując wyniki badań przeprowadzonych przez kuratorium oświaty w krakowie wśród m.in. dyrektorów gimnazjów zauważono, że zakładają oni odpowiednie przygotowanie nauczycieli wychowania fizycznego w obszarze edukacji zdrowotnej bez konieczności zapewniania im dodatkowych szkoleń. jednocześnie wśród przyczyn przełożenia realizacji edukacji zdrowotnej, które miało miejsce w latach 2009/2010 i 2010/2011 w wielu szkołach upratrują właśnie w "braku odpowiednio przeszkolonych nauczycieli" (misiak 2012). nie mniej jednak, poza sferą przygotowania merytorycznego nauczycieli, kwestią istonie wpływającą na realizację postanowień postawy programowej jest czynnik subiektywny, jakim jest stosunek studentów do edukacji zdrowotnej oraz do wyzwań, jakie niesie jej pojawienie się w programie szkolnym. alarmujące w tej kwestii są wyniki badań przeprowadzonych wśród nauczycieli akademickich uczelni wyższych wychowania fizycznego odnośnie m.in. postaw studentów wobec edukacji zdrowotnej (woynarowska 2014). według nich, pomimo pozytywnego nastawienia wobec konieczności realizacji treści wspomnianego bloku tematycznego na lekcji wychowania fizycznego, studenci nie wykazują znacznego zainteresowania tym przedmiotem. w świetle wyników badań własnych można domniemywać, że pomiędzy założeniami nowej postawy programowej wychowania fizycznego a rzeczywistym przygotowaniem studentów do pełnienia roli nauczyciela wychowania fizycznego i zdrowotnego istnieje pewien rozdźwięk merytoryczny. analiza tych wyników dowiodła, że uzasadnienie znajduje dalsze kszałcenie studentów do realizacji zadań podstawy a ich potrzeby edukacyjne są skupione w szczególności wokół zagadnień zdrowia psychicznego, w tym umiejętności życiowych. ważne byłoby także rozbudzenie wśród studentów zainteresowania tym przedmiotem i wskazanie zgodnie z nową podstawą jego szczególnej przydatności w przyszłej pracy zawodowej. literatura 1. demel m. (1968) o wychowaniu zdrowotnym. warszawa: państwowe zakłady wydawnictw szkolnych. 2. demel m. (1980) pedagogika zdrowia. warszawa: wydawnictwo szkolne i pedagogiczne. 3. górna-łukasik k. (2010) współczesne cele wychowania fizycznego a wybrane uregulowania prawne [w:] wychowanie fizyczne i sport w szkole, szaleniec z, bergier j (red). komisja nauki, edukacji i sportu senatu rzeczypospolitej polskiej. kancelaria senatu, warszawa. 4. kowalska j. e. (2008) health education as understood by students of physical education in poland. pol. j. sport tourism, 15: 53-58. 52 nela klimas, ida laudańska-krzemińska 5. krawański a. (2006) interaktywne uczenie się i nauczanie w wychowaniu fizycznym i fizjoterapii. poznań: awf. 6. krawański a. (2003) ciało i zdrowie człowieka w nowoczesnym systemie wychowania fizycznego. poznań: awf. 7. laudańska-krzemińska i. (2012) health education as a challenge for physical education teachers a polish perspective. w: kleiner k. (ed.) fachdidaktik-bewegung und sport-im kontext. zwischen orientierungund positionierung. purkersdorf hersteller: verlag bruder hollinek, s. 237-247. 8. podstawa programowa z komentarzami. tom 8 (2009) wychowanie fizyczne i edukacja dla bezpieczeństwa w szkole podstawowej, gimnazjum i liceum. men. 9. misiak l. (2012) raport dotyczący edukacji zdrowotnej w wychowaniu fizycznym w małopolskich gimnazjach. kuratorium oświaty w krakowie. 10. śmiglewska m., cieślicka m., lewandowski a., stankiewicz b. (2013) wychowanie fizyczne a kompetencje zdrowotne według opinii studentów pierwszego roku wyższych uczelni. rozprawy naukowe akademii wychowania fizycznego we wrocławiu, 40: 27-35. 11. wiśniewska-śliwińska h., marcinkowski j. t., wiśniewski s. a. (2010) opinie nauczycieli wychowania fizycznego względem propozycji ustanowienia ich głównymi edukatorami zdrowotnymi w szkołach. hygeia public health, 45(2): 206-212. 12. wolny b. (2010) a physical education teacher as a part of school health education. human movement, awf wrocław 11 (1): 81-89. 13. woynarowska b. (2014) przygotowanie nauczycieli wychowania fizycznego do realizacji edukacji zdrowotnej. opinie nauczycieli akademickich. lider. 14. woynarowska b., ostaszewski k., kulmatycki l. (2014): działania szkoł na rzecz zdrowia w polsce. diagnoza i rekomendacje. studia bas nr 2(38), s. 169-187. 15. wrona-wolny w., makowska b. (2011) opinie studentów – przyszłych nauczycieli wychowania fizycznego dotyczące realizowanych przez nich zajęć z edukacji zdrowotnej w szkole. hygeia public health, 46(4): 477483. 16. zadarko-domaradzka m., matłosz p., warchoł k. (2014) edukacja zdrowotna w szkolnej praktyce procesu wychowania fizycznego. probl hig epidemiol, 95(3): 673-678. quality in sport 2 (3) 2017, s. 7-19, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 26 viii 2017, praca została przyjęta do druku 18 ix 2017 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2017.007 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/834086 7 gabriel łasiński1 akademia wychowania fizycznego we wrocławiu percepcja jakości w sporcie przenikanie się aspektów ilościowych i jakościowych perception of quality in sport – qualitative and quantitative approach streszczenie celem pracy była próba systemowego (holistycznego) ujęcia problematyki jakości w sporcie, uwzględniając jego różnorodność, złożoność, wielowymiarowość. odniesiono się do interpretacji pojęcia jakości, charakterystyki uwarunkowań jej postrzegania, jak i sposobów oceny jakości w sporcie. praca ma charakter koncepcyjny (projektowy). projektowanie modeli jakości w sporcie poprzedziły studia literatury zorientowanej na problematykę jakości. następnie wykorzystano systemowy model uporządkowań strukturalnych zjawisk, pozwalający na wyodrębnienie głównych obszarów sportu i ich ujęcie w różnych skalach i wymiarach. dalej opisano rożne aspekty oceny jakości w sporcie ze wskazaniem kryteriów, miar i sposobów oceny. podkreślono szczególnie zasadność ujęcia prakseologicznego, w którym jakość w sporcie może być odniesiona do efektywności działań. w dalszej części opisano emocjonalny (jakościowy) i rzeczowy (ilościowy) wymiar towarzyszący ocenie jakości widowisk sportowych. opisano także współczesne tendencje przenikania się aspektów jakościowych i ilościowych w percepcji widowisk sportowych. słowa kluczowe: jakość; jakość w sporcie; ocena jakości; percepcja jakości widowisk sportowych abstract the main purpose of the article is to present a problem of quality in sport from the system (holistic) perspective and reveal its diversity, complexity and multidimensionality. the author presents an extensive review of different approaches and concepts of quality in the literature as well as methods of measurement in sport. the article is conceptual and demonstrates a model of quality, which was preceded by a literature review. the author describes a model of structural orders, indicates crucial sport areas and presents its different aspects of measurement quality in sport: dimensions, scales, criteria and measures. in this part, the praxeological approach (with effectiveness criteria) is distinguished and justified. in the next part of the article, the emotional (qualitative) and material (quanitative) dimensions of quality of 1 prof. dr hab. gabriel łasiński, e-mail: gabriel.lasinski@awf.wroc.pl 8 gabriel łasiński sport spectacles are discussed as well as contemporary trends of those dimensions diffusion. keywords: quality; quality in sport; quality measurement; perception of quality sport spectacles wprowadzenie jakość (gr. poiotes, łac. qualitas), jako pojęcie filozoficzne, zdefiniowana została przez platona jako „pewien stopień doskonałości”. nazwę łacińską utworzył cyceron, tłumacząc termin grecki (bielawa 2011). analizując bardzo bogatą literaturę poświęconą jakości, spotyka się wiele jej ujęć historycznych i merytorycznych odniesionych do różnego aspektu oceny (filozoficzny, socjologiczny, techniczny, ekonomiczny, marketingowy). wielu autorów próbowało klasyfikować jakość w odniesieniu do różnych bytów ontologicznych i epistemologicznych. nie jest intencją autora przytaczanie dostępnych źródeł literatury poświęconej definiowaniu jakości. dla zobrazowania sytuacji warto jednak przytoczyć klasyfikację definicji jakości garvina, która porządkuje je w przestrzeni 7 wymiarów (tab. 1). tab. 1. przegląd definicji jakości wg d.a. garvina 1984 rodzaj definicji definicje definicje ogólne w.a. shewhart (1931) dobroć produktu, przy czym dobroć ta może być zastosowana do wszystkich rodzajów produktów i usług. definicje związane z produkcją p. crosby (1979) zgodność z wymaganiami wewnętrznymi i zewnętrznymi. definicje związane z produktem r. shmalensee, j.h. swan wytrzymałość, długie życie produktu; podnoszenie parametrów produktu jest równoznaczne z jakością. a. feigenbaum (1983) zdolność do wykonywania zadań, działania; przydatność. d.a. garvin (1984) właściwe wykonanie oraz dodatkowe wyposażenie. g. taguchi, d. clausing (1990) jakość jest związana z właściwym projektowaniem. definicje związane z użytkownikiem b. hagan (1984), l. dobyns, c. crawford-manson (1991) spełnienie wymagań klienta. j. juran (1951) przydatność do użytkowania. a. feigenbaum (1987) kompozycja charakterystyk, marketingu, produkcji, projektowania produktu lub usługi, która w użytkowaniu zaspokoi potrzeby klienta. percepcja jakości w sporcie – przenikanie się aspektów ilościowych i jakościowych 9 rodzaj definicji definicje definicje związane z tworzeniem wartości i. broh (1982), k. ishikawa, d. lu (1985) doskonałość lub przydatność do użytku po akceptowalnej cenie. definicje wielowymiarowe d.a. garvin (1984) jakość produktu wykonanie, dodatkowe wyposażenie, zgodność, wytrzymałość, zdolność do działania, estetyka, postrzegana jakość. a. parasurman, l.l. berry, a. zeithami (1991) jakość w odniesieniu do usług wykonanie części materialnej, niezawodność, reakcja na problemy, kompetencje pracowników, empatia. nagroda baldridge'a (nisat, 1993) przywództwo, przepływ informacji i analizy, strategiczne planowanie jakości, rozwój zasobów ludzkich, zarządzanie procesami, wyniki, orientacja na klienta, satysfakcja klienta i pracowników. definicje strategiczne m. porter (1980) jedna z dróg do odróżnienia produktu od konkurencji konieczna w obszarach istotnych dla klienta. r.d. buzzell, f.d. wiersma (1981) produkt, który przekracza jakością konkurentów, może zwiększyć swój udział w rynku. w.e. deming (1986) produkt wyższej jakości może poprawić postrzeganie firmy przez klientów. źródło: s. wawak 2010. w efekcie analizy różnych ujęć definicji jakości można przyjąć, że jakość jest trudna do zdefiniowania ze względu na swoją subiektywność. jest pojęciem wieloznacznym, stopniowalnym, relatywnym, tzn. nie ma absolutnego wzorca jakości, a jej poziom w dużej mierze określają wymagania klientów. odnosi się do różnych obszarów (jakość życia, produktu, usług, procesów, projektowania, zarządzania. jest złożona (różne skale) i wieloaspektowa (różne ujęcia). ocena jakości nie jest stała, zmienia się także wraz ze zmianą (rozwojem, ewolucją) zjawisk społecznych czy technologicznych. odwołuje się jednak coraz częściej do aspektów emocjonalnych, tj. odczuwania satysfakcji, zadowolenia odbiorcy (biesok i wyród-wróbel 2016). wśród przykładowych składników jakości wyróżnia się: • charakterystykę – kształt, wymiary, masę, kolor itp., • parametry – zakres działania, szybkość, zużycie energii itp., • bezpieczeństwo użytkowania, niezawodność, • trwałość użytkową – czas potencjalnego życia produktu, • trwałość funkcjonalną – rzeczywisty okres, w którym produkt ma do spełnienia swoją rolę, • wygodę, łatwość obsługi, estetykę, komfort, ciszę, smak itp., • stosunek jakość/cena. 10 gabriel łasiński jakość w obszarze biznesu, administracji i zarządzania jest przedmiotem ogromnego i rosnącego zainteresowania nauki i praktyki. współcześnie jakość, obok wartości, uważa się za kluczowy zasób w budowaniu przewagi konkurencyjnej. w tym kontekście podkreśla się znaczenie holistycznego spojrzenia na firmę i otoczenie (sieńko 2016), konieczność stałego podnoszenia kompetencji pracowników poprzez rozwój potencjału (fernandez-araoz 2016), podejścia procesowego i pracy w zespołach (senge 2005). zarządzanie jakością staje się użyteczną i wartościową perspektywą menedżerską dla organizacji różnych typów, branż i obszarów rynku. jakość nie uznaje granic i różnic, jest wartością cenną dla klienta, bez względu na dziedzinę rynku, w której funkcjonuje, i charakter organizacji, której jest interesariuszem (celej i kaczmarczyk 2016). w sporcie od zawsze o jakości mówiło się głównie na poziomie metodycznym (sportowym). wyrażało się ją poprzez wartość wyników osiąganych w zawodach i efektywność procesu treningowego. w ogóle pojęcia jakość i efektywność (także skuteczność) wzajemnie się zastępowały. aspekty metodyczne (sportowe) nie wypełniają jednak ogromnej przestrzeni, w jakiej sport przebiega, się rozwija i przeobraża. współczesny sport postrzegany jest bowiem z różnych perspektyw marketingowych i organizacyjnych (stier jr. 2001, cewińska 2013). kształtują się nowe formy organizacji sportowych (slack 2000, perechuda 2003, stosik 2003, kunicki 2006). tworzą się nowe formy ekspozycji sportu, zróżnicowane formy zawodów sportowych, następuje rozwój nowych dziedzin sportu, tworzą się alternatywne formy praktyki sportowej (o`boyle i hassan 2014). hoye i wsp. (2006) klasyfikują instytucje sportowe ze względu na sektory, w których działają. wymieniają podmioty sektora publicznego, non profit (woluntarystyczne) i profesjonalne (komercyjne) odmiany sportu. z kolei waśkowski (2007) dzieli organizacje sportowe na podmioty działające na rzecz sportu, tworzące warunki do jego uprawiania i instytucje wspierające jego rozwój. sport stał się produktem, po który zgłaszają się coraz to nowe grupy konsumentów. to wszystko powoduje, że w sporcie rośnie znaczenie jakości działań marketingowych i zarządczych, eksponujących najczęściej efektywnościowy (wydajnościowy) aspekt oceny funkcjonowania organizacji sportowych (nowy i wsp. 2015). dotyczy to zarówno organizacji komercyjnych, jak i organizacji non profit. w tym kontekście warto wspomnieć o nurcie związanym z tzw. dobrym rządzeniem (good governance) w sportowych organizacjach non profit. w obszarze problematyki zarządzania w sporcie pojęcie „jakość” bezpośrednio pojawia się rzadko. jak wspomniano, najczęściej występuje ono pod pojęciami efektywności i wydajności. chociaż w badaniach organizacji sportowych wskazuje się na konieczność wielokryterialnego podejścia do oceny efektywności organizacji sportowych, przy uwzględnieniu zarówno ilościowych, jak i jakościowych kryteriów (m.in. winand i wsp. 2010, 2012), to słabością większości opracowań jest to, że nie patrzy się na organizacje w ujęciu holistycznym (o`boyle i hassan 2014). prace poświęcone tej tematyce odwołują się najczęściej do wybranego aspektu (np. ekonomiczny) i poziomu rozważań (najczęściej strategiczny). brakuje opracowań, w których pokazywano by relacje pomiędzy różnymi czynnikami zdarzeń sportowych, zachodzących w różnych obszarach przy uwzględnieniu konkretnych skal (mikro-, mezo-, makro-). w percepcja jakości w sporcie – przenikanie się aspektów ilościowych i jakościowych 11 konsekwencji rodzi to pokusę dowolnego i wybiórczego odnoszenia się do jakości, bez respektowania koniecznych uwarunkowań systemowych. wątpliwości związane z percepcją jakości w sporcie stanowiły zasadnicze źródło inspiracji autora do podjęcia tematu. 1. cel pracy i założenia badawcze 1.1. cel pracy próba systemowego ujęcia problematyki jakości w sporcie uwzględniającego jej złożoność, wielowymiarowość i wieloaspektowość oceny. ponadto opisanie uwarunkowań postrzegania jakości w sporcie w wymiarach ilościowych i jakościowych. 1.2. założenia przyjęte w pracy • przyjęcie systemowego paradygmatu ujmowania zjawisk. • zastosowanie modelu uporządkowań strukturalnych zjawisk. model ten pozwala na ich ujmowanie w różnych skalach i wymiarach. • odniesienie jakości w sporcie do różnych jego odmian, obszarów i aspektów oceny. • wskazanie na subiektywny i obiektywny charakter jakości w sporcie, co wynika z natury ocenianych zjawisk sportowych, ale także percepcji odbiorców (warunki, potrzeby, oczekiwania). 2. obszary i skale identyfikacji jakości w sporcie systemowe ujmowanie zjawisk uwzględnia m.in.: • całościowość (holizm) – całość zjawiska jest czymś innym niż jego części, • celowe zorientowanie, • wielopoziomowość (w każdym systemie możemy wyodrębnić nadsystemy i podsystemy), • kontekst systemowy i jego wpływ na system (otoczenie, ograniczenia), • sprzężenia zwrotne – związki przyczynowo-skutkowe zachodzące pomiędzy elementami systemu. jakość w sporcie ujawnia się zatem w różnych obszarach, dotyczy różnych skal (poziomów) i czynników (rys. 1). 12 gabriel łasiński rys. 1. obszary i skale jakości w sporcie w systemowym modelu uporządkowań strukturalnych źródło: opracowanie własne na podstawie j. morawski 2005. pojęcie skali wiąże się z jedną z cech ujęć systemowych, jaką jest rozpatrywanie działań w strukturze wielopoziomowej, określanej poziomami mikro-, mezoi makro. struktura wielopoziomowa funkcjonuje w przestrzeni wielu czynników warunkujących działanie. wpływ tych czynników jest różny. w przedstawionym modelu ograniczono się do kilku czynników układu: czasu, podmiotu działania, informacji, złożoności działania (przestrzeni). dla ograniczenia wielowymiarowości świadomie pominięto inne, np. czynnik ekonomiczny. w modelu poszczególnym skalom przyporządkowano różne obszary (sfery aktywności) działalności sportowej. skale poszczególnych czynników wchodzą ze sobą w pewne istotne związki, które można określić prawem zgodności skal. warunkiem efektywnego działania w strukturze wielopoziomowej jest zgodność skal podstawowych czynników działania dla każdego z nich (morawski 2005). należy zaznaczyć, że prawo zgodności skal określa jedynie względną autonomię poszczególnych poziomów oraz zakłada równocześnie zasadę powiązań pomiędzy poziomami. to znaczy, że już na niskim poziomie struktury działania sportowiec, trener, pracownik może wypowiadać się na temat strategii czy zarządzania, z kolei menedżer czy polityk może posiadać i ujawniać duże umiejętności eksperckie. specyfika obszaru i skala określać będą przedmiot oceny, jego aspekt, kryterium i normę. mogą one dotyczyć szczególnych dyspozycji ruchowych, motorycznych, fizjologicznych, umysłowych, społecznych, menedżerskich. działania w mikroskali podejmowane są przez specjalistów (sportowcy, pracownicy operacyjni). działania o większej skali podejmują nauczyciele, trenerzy, mentorzy, kierownicy czy menedżerowie niższego szczebla. z kolei działania o największej skali (strategia, percepcja jakości w sporcie – przenikanie się aspektów ilościowych i jakościowych 13 polityka) podejmują menedżerowie, przywódcy, politycy. w przyjętej powyżej strukturze działania niektóre związki zachodzące między skalami są oczywiste, np. działania o mniejszej skali mają często charakter indywidualny, odbywają się w krótszym czasie (tu i teraz), na małej przestrzeni, w oparciu o informacje bezpośrednie. działania o większej skali wymagają większych grup wykonawców (podmiot działania), rozgrywają się w dłuższym czasie, wymagają informacji statystycznej. tak więc skala działania odnosi się bezpośrednio do rodzaju aktywności człowieka. 3. model oceny jakości w sporcie kolejnym krokiem było zbudowanie modelu oceny jakości w sporcie uwzględniającego różne aspekty/ujęcia oceny, odnoszące się do różnych kategorii i przedmiotu oceny. wyodrębniono też specyficzne kryteria, miary (jakościowe i ilościowe) i sposoby oceny (tab. 2). tab. 2. model oceny jakości w sporcie (aspekty, kryteria, miary, sposoby oceny) aspekty kryteria oceny miara sposoby oceny humanistyczny tworzenie jakości życia, podnoszenie kultury w społeczeństwie zmiany postaw i zachowań wobec aktywności fizycznej i uprawiania sportu badanie wpływu oddziaływania sportu na zmiany stylu życia, postaw i zachowań wobec aktywności fizycznej, sportu i integracji społecznej socjologiczny stosunek/preferencje odbiorców/widzów do określonych cech jakości wartości, wskaźniki, skale preferencji sondażowe badanie preferencji widzów, uczestników techniczny norma, standard, projekt, jakość określana jest z pominięciem odbiorcy (parametry techniczne obiektów, stanowisk, urządzeń, sprzętu, bezpieczeństwa) zgodność parametrów technicznych z założeniami, projektami, normami pomiar parametrów, porównanie parametrów sportowy poziom sportowy działań indywidualnych i zespołowych parametry fizyczne działań mierzalnych (s, m, kg), pomiary, analizy, porównania, zestawienia, 14 gabriel łasiński aspekty kryteria oceny miara sposoby oceny wskaźniki efektywności działań zespołu (%, liczba, punkty) zwycięstwa ekonomiczny stopień zgodności usługi z wymaganiami odbiorców/widzów – wynikających z ich potrzeb, dochodów, cen cena widowiska, uczestnictwa w aspekcie postrzeganej jakości porównanie ceny i czasu poświęconego w stosunku do szeroko rozumianych korzyści (emocje, przeżycia, satysfakcja, kontakty) marketingowy tylko usługi w aspekcie rynkowym; jakość to poziom satysfakcji klienta/widza, realizuje spełniające bądź przekraczające oczekiwania widza zainteresowanie, popularność, kontaktowanie się, czynne uczestnictwo frekwencja na imprezach, oglądalność, udział w mediach społecznościowych prakseologiczny efektywność stopień i wartość realizowanych celów/zamierzeń (m.in. pozyskiwanie zasobów, przebieg procesów, satysfakcja interesariuszy) ocena relacji: wartość celów, uzyskanych wyników, poniesionych kosztów źródło: opracowanie własne na podstawie bielawy 2011. określony aspekt oceny określa specyficzne kryteria i miary oceny. wiąże się to z bardziej jakościowym podejściem do oceny jakości (np. ujęcie humanistyczne, marketingowe) lub ilościowym (ujęcie techniczne, ekonomiczne czy sportowe). szczególnie interesujące w ocenie jakości w sporcie – w świetle współczesnych tendencji wydają się ujęcia marketingowe i prakseologiczne. ujęcie prakseologiczne (rys. 3) ma szczególnie uniwersalny charakter. odwołuje się do systemowego ujmowania zjawisk (systemy działania) i traktowania efektywności jako kluczowego kryterium jakości podejmowanych działań. przy czym miarą efektywności mogą być różne praktyczne walory zamierzone (określone poprzez cele) lub niezamierzone (uzyskane „przy okazji”). percepcja jakości w sporcie – przenikanie się aspektów ilościowych i jakościowych 15 rys. 3. prakseologiczne (efektywnościowe) ujęcie jakości w sporcie cechy ujęcia uzasadnienie • systemowość, holizm, celowość , wielopoziomowość ujęć, procesowość, kontekstowość (wpływ otoczenia) • ekwifinalizm (zasada, iż podobieństwo celów nie implikuje podobieństwa metody) • dążenie do synergii • bezpośrednie sprawstwo • etyka postępowania jest trafne i uniwersalne, ponieważ uwzględnia istotę sportu, czyli: • złożoność/skale • różnorodność (odmiany) • wieloaspektowość ocen • jest zrelatywizowane do celów – wyników -poniesionych kosztów i określonego kontekstu • jest syntetyczne, łączy wymiary ilościowe i jakościowe (cele mogą mieć różny charakter) • jest kontekstowe, uwzględnia wpływ otoczenia i zmiany otoczenia – ewolucję społeczną i zmiany (rozwój) technologiczny • uwzględnia i łączy percepcję wynikającą z myślenia intuicyjnego – skokowego i logicznego (rozumowego) procesowego źródło: opracowanie własne. podejście prakseologiczne w ocenie jakości działań odzwierciedla dwie wielokryterialne metody oceny efektywności organizacji zaliczone do nurtu holistycznego. pierwszą jest zrównoważona karta wyników balanced scorecard kaplana i nortona (1992). uwzględnia ona cztery perspektywy oceny efektywności: finansową, klienta, procesów wewnętrznych i rozwoju. ocen dokonuje się na podstawie miar ilościowych i jakościowych dobieranych zawsze w odniesieniu do potrzeb i specyfiki organizacji. drugą z metod jest performance prism (pryzmat osiągnięć) opracowana przez neely i wsp. (2002). metoda ta uwzględnia przy ocenie efektywności także cztery wymiary: satysfakcję interesariuszy, strategię, procesy i potencjał. głównym założeniem performance prism jest skoncentrowanie się organizacji na zaspokajaniu potrzeb swoich interesariuszy. one następnie nakreślają strategię, procesy i kierunki rozwoju potencjału. ma to szczególne znaczenie w organizacjach non profit, gdyż w przypadku tych organizacji akceptacja zewnętrznego systemu oceny efektywności bywa kwestią podstawową dla ich przetrwania (de la luz fernandez-alles i llamassanchez 2008). na szczególne znaczenie satysfakcji interesariuszy w sportowych organizacjach non profit wskazują z kolei m.in. papadimitriu i taylor (2000), bayle i madella (2002), winand i wsp. (2010). 16 gabriel łasiński z przeglądu współczesnej literatury poświęconej ocenom efektywności organizacji sportowych wynika rosnąca rola satysfakcji interesariuszy jako kluczowego czynnika oceny zarówno efektywności, jak i jakości. 4. indywidualna percepcja jakości widowisk sportowych widowiska sportowe (zawody) stanowią kluczową formę ekspozycji sportu, jego kwintesencję. jaka jest zatem percepcja jakości widowisk sportowych z perspektywy widza? w zależności od rodzaju i specyfiki zawodów widzowie koncentrują się bardziej na wymiernych lub emocjonalnych aspektach jakości/wartości (rys. 2). związane jest to z poziomem prawdopodobieństwa przebiegu wydarzenia i jego przewidywalnością. inne są oczekiwania przebiegu zawodów w sportowych grach zespołowych, a inne w tzw. konkurencjach technicznych. wykorzystując charakterystykę mechanizmów myślenia przedstawioną przez kahnemana (2012), można te różnice opisać ze względu na poziom zaangażowania emocjonalnego i rzeczowego widza w ocenę jakości zawodów (rys. 2). rys.2. percepcja jakości widowisk sportowych wynikająca ze specyfiki dyscyplin/odmian sportu źródło: opracowanie własne. niezależnie od wskazanych tendencji, w ostatnich latach obserwuje się przenikanie kryteriów oceny jakości wydarzeń (tab. 2). widzom przestają wystarczać wysokie parametry fizyczne w konkurencjach/dyscyplinach technicznych. oczekują znacznie silniejszych wrażeń emocjonalnych związanych np. ze współuczestnictwem, bezpośredniością odbioru, ułatwieniem poznawczym przebiegu konkurencji (telebimy odtwarzające konkurencje) czy estetyką. odpowiedzią na te oczekiwania są zmiany wprowadzane przez organizatorów np. mitingów lekkoatletycznych czy zawodów strzeleckich (mauer-różańska 2017). z kolei widzowie zawodów w sportowych grach zespołowych oczekują większej informacji statystycznej o przebiegu gry. oczekiwania te są uzasadnione rozwojem technologii informacyjnej i percepcja jakości w sporcie – przenikanie się aspektów ilościowych i jakościowych 17 medialnej, która umożliwia dostarczanie widzowi coraz bardziej precyzyjnej informacji ilościowej (wizualnie) w czasie trwania zawodów. tab. 2. współczesne tendencje w ocenie jakości widowisk sportowych sportowe gry zespołowe dyscypliny/konkurencje techniczne poszukiwanie wymierności, logiki, czyli: • liczba widzów, sponsorów, ekspozycji medialnych, • parametry i analizy ilościowe gry (dystans, tempo, czas, liczba akcji, podań), • wskaźniki efektywności gry. poszukiwanie łatwości poznawczej, czyli: • szybko, zmiennie, • obrazowo/wizualnie, • kolorowo, • grupowo, • blisko, • interakcyjnie, • radośnie/muzycznie. źródło: opracowanie własne. analizując powyższe tendencje, można sądzić, że zainteresowanie widowiskami sportowymi w obszarze sportu kwalifikowanego będzie związane z pogodzeniem aspektów emocjonalnych z wysoką wartością parametrów ilościowych (rys. 3). rys. 3. percepcja jakości widowisk sportowych (w aspekcie wymiarów ilościowych i jakościowych) a poziom zainteresowania widzów/odbiorców źródło: opracowanie własne. 18 gabriel łasiński zakończenie • sport ze względu na swoją złożoność, wielowymiarowość i specyfikę implikuje możliwość różnych ujęć oceny jakości. • przyjmując określoną perspektywę (aspekt) oceny, należy uwzględnić obszar i skalę oceny (m.in. kategorię ontologiczną). ważne jest określenie przedmiotu oceny, np. czynności, działania, procesy, systemy. w ocenie jakości należy zachować zgodność skal poszczególnych czynników opisujących dany obszar (czas, podmiot, informację itd.). • perspektywa (aspekt) oceny jakości uwzględniać powinna adekwatne kryteria, miary i sposoby oceny. • ocena jakości w sporcie nie jest stała, bo zjawiska (społeczne, technologiczne) ewoluują. • zmieniać się będą także potrzeby odbiorców, kreowane także przez potężny rynek medialny. • oceny jakości wydarzeń i widowisk sportowych coraz częściej odwołują się do sfery emocjonalnej: odczuwania zadowolenia i satysfakcji przez odbiorcę. będzie to miało znaczenie przy tworzeniu widowisk, gdzie wysokiemu poziomowi sportowemu towarzyszyć musi wysoka atrakcyjność emocjonalna (oprawa widowisk). • szczególnie interesujące w ocenie jakości w sporcie wydaje się ujęcie prakseologiczne (systemowe) uwzględniające wszystkie implikacje wynikające za specyfiki sportu, a poprzez wielokryterialność oceny odwołujące się w istocie do efektywności działań. literatura bayle e., madella a., (2002), development of a taxonomy of performance of for national sport organizations, european journal of sport management quarterly, no. 7, 240-268. bielawa a., (2011), postrzeganie i rozumienie jakości – przegląd definicji jakości, studia i prace wydziału nauk ekonomicznych i zarządzania, uniwersytet szczeciński, nr 21, s. 143-152. biesok g., wyród-wróbel j., (2016), satysfakcja klienta w zarządzaniu jakością, (w:) celej p., kaczmarczyk m. (red.), zarządzanie jakością w administracji i biznesie, oficyna wydawnicza „humanitas”, sosnowiec. celej p., kaczmarczyk m. (red), (2016), zarządzanie jakością w administracji i biznesie, oficyna wydawnicza „humanitas”, sosnowiec. cewińska j., (2013), zarządzanie zasobami ludzkimi w klubach non-profit w polsce, wydawnictwo uniwersytetu łódzkiego, łódź. de la luz fernandez-alles m., llamas-sanchez r., (2008), the neoinstitutional analysis of change in public services, journal of change management, no. 8/1, 3-20. fernandez-araoz c., (2014), it’s not the wow or the what but the who, harvard business press, boston. garvin g.a., (1984), what does product quality mean, sloan management review, no. 1/1984, cambridge. percepcja jakości w sporcie – przenikanie się aspektów ilościowych i jakościowych 19 hoye r., smith a., westerbeek h., stewart b., nicholson m., (2006), sport management. principles and applications, butterworth-heinemann, oxford. kaneman d., (2012), pułapki myślenia. o myśleniu szybkim i wolnym, media rodzina sp. z o.o., poznań. kaplan r.s., norton d.p., (1992), the balanced scorecard – measures that drive performance, harvard business review, no 1, 71-79. kunicki b.j., (2006), procesy instytucjonalizacji kultury fizycznej, (w:) krawczyk z. (red.), socjologia kultury fizycznej, akademia wychowania fizycznego w warszawie, warszawa. mauer-różańska r., (2017), zmiany w ekspozycji widowisk sportowych – na przykładzie strzelectwa sportowego, quality in sport w druku. morawski j.m., (2005), człowiek i technologia, wyższa szkoła humanistyczna, pułtusk. neely a.d., adams c., kennerly m., (2002), the performance prism: the scorecard for measuring and managing stakeholder relationships, financial times, prentice hall, london. nowy t., wicker. p, feiler s., breuer ch., (2015), organizational performance of non-profit and for-profit organizations, european sport management quarterly, vol. 15, no. 2, 155-175. o`boyle i., hassan d., (2014), performance management and measurement in national-level non-profit sport organizations, european sport management quarterly, vol. 14, no. 3, 299-314. papadimitriu d., taylor p., (2000), organisational effectiveness of hellenic national sports organisations: a multiple constituency approach, sport management review, no. 3, 23-46. perechuda k. (red)., (2003), zarządzanie marketingiem w organizacji sportowej, akademia wychowania fizycznego we wrocławiu, wrocław. slack t., (1997), understanding sport organizations. the application of organization theory, human kinetics. stier w.f. jr., (2001), the development of sport management the business of sport. perspectives the multidisciplinary series of physical education an sport science, t. 3 icsspe, meyer&meyer sport, berlin. stosik a., (2003), menedżer w organizacji sportowej, (w:) perechuda k., zarzadzanie marketingiem w organizacji sportowej, akademia wychowania fizycznego we wrocławiu, wrocław. waśkowski z., (2007), uwarunkowania i sposoby wdrażania orientacji marketingowej w klubach sportowych, akademia ekonomiczna w poznaniu, prace habilitacyjne, poznań. wawak s., (2010), jakość, (w:) encyklopedia zarządzania, dokument elektroniczny, tryb dostępu: mfiles.pl. winand m., zintz t., bayle e., robinson l., (2010), organizational performance of olympic sport, governing bodies: dealing with measurement and priorities, managing leisure, no. 15, 279-307. winand m., rihoux b., robinson l., zintz t., (2012), pathways to high performance: a qualitative comparative analysis of sport governing bodies. nonprofit and voluntary sector quarterly, no. 42, 739-762. 18 quality in sport 3 (2) 2016, s. 18-31, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 16 ii 2016, praca została przyjęta do druku 18 v 2016 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2016.016 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/735272 sławomir kowalski 1 instytut marketingu, wydział zarządzania, politechnika częstochowska efekty komunikacyjne sponsoringu na lokalnych rynkach sportowych the communication effects of sponsorship in local sports markets streszczenie lokalny rynek sportowy w dużej mierze zależy od grup interesariuszy. jedną z nich tworzą sponsorzy zgrupowani wokół określonego klubu lub dyscypliny sportowej. najczęstszym problemem, z którym spotykają się organizatorzy imprez sportowych lub rekreacyjnych jest niemożność przekonania sponsorów do efektywności działań promocyjnych opartych na sporcie. wynika to głównie głównie z tego, że firmy sponsorujące nie wykorzystują w pełni wszystkich aspektów sponsoringu, a czasami klub nie potrafi im wskazać jak należy wykorzystać fakt sponsorowania. tymczasem trwałe efekty sponsoringowe przynosić mogą nie tylko korzyści wizerunkowe, ale także finansowe, informacyjne i promocyjne. podstawowym celem artykułu jest badanie wykorzystania efektu komunikacyjnego przez sponsorów lokalnych klubów sportowych. badanie to będzie realizowane poprzez ocenę tego, jak sponsorzy tych klubów komunikują fakt wspierania na zewnątrz. przestrzenią badania będą strony internetowe klubów ogólnie rozumianego regionu częstochowskiego oraz strony sponsorów mające potencjał marketingowy (głównie wizerunkowy). artykuł składać się będzie z części teoretycznej i praktycznej. w części teoretycznej przedstawione będą pokrótce najważniejsze i najnowsze informacje dotyczące nowoczesnych form komunikacji mających wykorzystanie w firmach. część praktyczną wypełnią wyniki badań własnych przeprowadzonych na rynku lokalnym. w trakcie badań zostanie zweryfikowana teza, że sponsorzy lokalnych klubów sportowych przywiązują nikłą wagę do komunikowania tego faktu swoim potencjalnym klientom. w ten sposób zweryfikuje się też opinię na temat efektywności działań sponsorskich oraz braku umiejętności wizerunkowego wykorzystania wspierania lokalnych klubów sportowych. artykuł jest częścią wielotorowych badań dotyczących funkcjonowania lokalnych klubów sportowych. słowa kluczowe: sponsoring, marketing sportowy, interesariusze 1 dr sławomir kowalski, e-mail: sskk@vp.pl efekty komunikacyjne sponsoringu na lokalnych rynkach sportowych 19 abstract local sports market depends on the groups of stakeholders. one of them are the sponsors grouped around a particular club or sport. the problem that meet the organizers of sporting events or recreational activities is the inability to convince sponsors to the effectiveness of promotional activities based on the sport. inability is due primarily to the fact that companies sponsoring do not use all aspects of the sponsorship and sometimes the club cannot indicate how it should be used. meanwhile, the lasting effects of sponsorship can bring benefits not only its image but also financial, informational, promotional. the primary purpose of the article is to study the effect of the use of the communication by the sponsors local sports clubs. this study will be done by evaluating how the sponsors of these clubs to communicate the fact to support the outside. space research will be websites of sports clubs from częstochowa region and information from websites of their sponsors. article will consist of theoretical and practical parts. in the theoretical part will be presented briefly the most important and latest information on modern forms of communication with the use in companies. the practical part of the study will fill your own. during the study it will be verified thesis that sponsors local sports clubs faint attach importance to communicate that fact to potential customers. in this way also it verifies opinion on the effectiveness of sponsorship and lack of ability to use image-supporting local sports clubs. the article is part of a multi-lane testing on the functioning of local sports clubs. keywords: sponsorship, sports marketing, stakeholders 1. pojęcie i znaczenie wybranych form promocji w sporcie przez swoją atrakcyjność sport przyciąga wiele firm, poczynając od małych kilku osobowych mikrofirm po duże koncerny posiadające swoje siedziby niemal na całym świecie, oczywiście środki jakie firmy te przekazują na sport znacząco się od siebie różnią. marketing przez sport jest interesujący dla firm, ponieważ dzięki niemu mogą one realizować swoje cele, jakimi może być wzmocnienie wizerunku swojej marki oraz atrakcyjności swoich produktów, zwrócenie uwagi potencjalnych klientów na swoje produkty, wzmocnienie wiarygodności swojego przekazu reklamowego, a także zwiększenie satysfakcji z zakupu reklamowanego towaru w ten sposób. specjaliści do spraw marketingu sportowego twierdzą, że aby styl reklamy przyniósł dobre efekty, powinno się uwzględnić co najmniej trzy czynniki: 1) prawidłowość powiązania reklamowego produktu ze sportem, czy dany produkt w połączeniu z reklamą sporcie będzie pozytywnie odbierany, 2) pasujące powiązanie produktu z dyscypliną sportu, 3) oraz odpowiedni wybór dyscypliny sportowej, czyli dyscyplina sportowa dopasowana pod konkretny produkt, lub też powiązania tzw. nieoczekiwanych skojarzeń, które mogą spowodować efekt pozytywny reklamy (sznajder 2012). 20 sławomir kowalski w literaturze przedmiotu występuje wiele sposobów definiowania sponsoringu sportowego. według j. bogdana i m. krzyżaka sponsoring sportowy to działanie organizacji obejmujące finansowanie lub wspieranie usługami oraz środkami rzeczowymi. najczęściej to podarowanie sprzętu sportowego, ubiorów dla sportowców, organizacji sportowych bądź imprez w zamian za świadczenia podmiotów sponsorowanych realizujące cele promocyjne i komunikacyjne sponsora (bogdan i krzyżak 1996). d. tworzydło sponsoringiem sportowym nazywa finansowe lub rzeczowe wspieranie sportu, zawodników i klubów oraz imprez sportowych. z uwagi na wzajemność świadczeń sponsor uzyskuje w zamian za świadczenie pieniężne, rzeczowe lub usługę możliwość prezentowania swojego logo np. na koszulkach sportowców. zaangażowanie w każdy rodzaj sponsoringu, w tym również sportowego, umożliwia sponsorowi kreowanie pozytywnego wizerunku z uwzględnieniem skojarzeń towarzyszących określonej dyscyplinie sportowej(olędzki i tworzydło 2009). sponsoring sportowy składa się z trzech zasadniczych elementów, które stanowią o jego wartościach marketingowych. sport jest odbierany jako produkt społeczny, tworzący obraz tradycji, wartości społecznej i tendencji, posiada wartość dodaną własnej dyscypliny i wywiera wpływ na media i społeczeństwo. sposób, w jaki organizacje wykorzystują prawa i możliwości ze sponsorowania danego widowiska, może przybrać wiele różnych form. najbardziej trafną decyzją jest wybór i zastosowanie kilku narzędzi kontaktu z odbiorcą. w strategii marketingowej firmy, takie działanie określa się mianem zintegrowanej komunikacji marketingowej, która pozwoli także na osiągnięcie celów poznawczych i emocjonalnych danej akcji promocyjnej. zarząd firmy stoi wobec podjęcia decyzji odnośnie narzędzi komunikowania się z otoczeniem. na główny plan wysuwa się cel pozyskania jak największej ilości konsumentów, zdobycia jak największego poparcia wśród nich, zaufania do firmy i jej marki. jednakże firmy dysponują ograniczonymi środkami finansowymi (breczko 2011). podstawową cechą sponsoringu jest obustronne świadczenie korzyści. sponsor przekazuje beneficjentowi określone dobra, najczęściej są to środki pieniężne bądź sprzęt sportowy. rolą sponsorowanego jest natomiast realizacja uprzednio ustalonych świadczeń, które pośrednio lub bezpośrednio przyczyniają się do osiągania celów marketingowych sponsora. istotną cechą sponsoringu jest również to, że łączy w sobie inne formy promocji reklamę, public relations i promocję uzupełniającą. sponsoring ze względu na swoją specyfikę, umożliwia realizację wielu celów przedsiębiorstw decydujących się inwestować akurat w ten instrument promocji (iwan 2010). efektywność sponsoringu mierzyć można przez ekwiwalent reklamowy. jest to kwota pieniędzy, którą należałoby przeznaczyć na tradycyjne formy reklamy, aby uzyskać taki sam poziom ekspozycji logotypu/marki przedsiębiorstwa jak poziom ekspozycji uzyskany dzięki zaangażowaniu w sponsoring sportowy (kot i wsp. 2013). efekty komunikacyjne sponsoringu na lokalnych rynkach sportowych 21 2. sponsoring i jego wykorzystanie w sporcie sport w marketingu wykorzystuje się głównie do promocji, którą możemy podzielić na trzy główne formy: promocję sprzedaży, reklamę oraz sponsoring. działania w zakresie reklamy polegają na stworzeniu przekazu reklamowego i umiejscowienie go w wybranym medium reklamowym (środek komunikacji), poprzez który trafi on do odbiorców reklamy. przykładem medium reklamowym mogą być imprezy sportowe. reklamy w formie banerów, tablic reklamowych, tablic świetlnych (reklamy zewnętrzne outdoorowe) mogą pojawiać się na obiektach sportowych. innym przykładem mogą być sportowcy, na których strojach umieszcza się reklamy, a także sprzęt sportowy z którego korzystają. takie formy reklamy mogą być wynikiem umowy sponsorskiej polegającej na wspieraniu klubu sportowego bądź też konkretnego sportowca w zamian za reklamę lub jako zwykła reklama wykupiona przez jakąś firmę. każda większa, ciekawsza oraz bardziej popularna impreza sportowa powoduje większe zainteresowanie firm stosujących marketing przez sport, które są gotowe zapłacić za reklamę ogromne pieniądze, świadczyć o tym mogą mistrzostwa świata w piłce nożnej w niemczech w 2006 r., gdzie firmy na reklamy różnych form wydały ok. 700 mln eur (vulzinger 2006). koncern energetyczny enea, który był sponsorem tytularnym speedway ekstraligi w latach 2012-2014, na mocy kontraktu przekazywał każdemu z klubów należących do ligi rocznie po około 300 tysięcy złotych (www.sport.tvp.pl/5771068/zuzel/ekstraliga/aktualnosci/speedway-ekstraliga-masponsora-strategicznego, 30.03.2016). pge sport w przekazach reklamowych powiązany jest z jednym ze stylów reklamy, czyli rekomendacją (ang. testimonials), która polega na tym, że argumenty reklamy w przekazach ukazujących się w mediach są dodatkowo wzmacniane rekomendacją różnych osób:  przeciętnych konsumentów, którzy wyrażają pozytywne opinie na temat jakiegoś produktu,  specjalistów konkretnej branży, którzy przedstawiają dany produkt i jego zalety, osób popularnych, uważanych przez społeczeństwo za idoli, dzielą się oni swoimi wrażeniami z użytkowania jakiegoś produktu. w sponsoringu zawsze występują przynajmniej dwie jednostki – sponsor i sponsorowany. jest to wspólne oddziaływanie na zasadzie „ja mam coś od ciebie, ty masz coś ode mnie”. przedsiębiorstwa, które decydują się na sponsoring w sporcie zawsze mają w tym jakieś cele. mogą być one następujące: – „podniesienie poziomu świadomości na temat firmy lub/i jej produktów wśród potencjalnych klientów; – poprawienie już istniejącego lub stworzenie nowego wizerunku firmy; – pozytywne skojarzenie firmy z samym podjęciem aktywności sponsorskiej; – dotarcie do wyselekcjonowanej grupy klientów; – integracja ze społecznością lokalną i skojarzenie się z jej szczególnymi potrzebami; – podniesienie motywacji wśród pracowników i ich pozytywnej identyfikacji z firmą; – zwiększenie kręgu firm współpracujących poprzez realizację programu business-to-business marketing” (mruk 2004). dzięki sponsoringowi swoje cele mogą 22 sławomir kowalski osiągnąć naraz trzy podmioty – sponsor, sponsorowany i uczestnik wydarzenia (sportowego). sponsor może osiągnąć swoje cele m.in. dzięki ekspozycji logo i oferty wśród potencjalnych klientów, sponsorowany otrzymuje wkład finansowy, usługowy lub rzeczowy, a uczestnik wydarzenia sportowego dzięki sponsoringowi ma zwiększoną atrakcyjność widowiska sportowego (m.in. konkursy sponsorskie). firmy na całym świecie coraz chętniej korzystają z możliwości sponsorowania szeroko pojętych instrumentów w sporcie. świat, technologia i wiedza wciąż idą do przodu, dlatego też działacze sportowi z każdym kolejnym rokiem szykują dla potencjalnych darczyńców coraz to więcej możliwości prezentowania własnych marek czy produktów. przedsiębiorstwa najchętniej sponsorują kluby sportowe poprzez wykupywanie możliwości dodania do nazw własnych tych klubów elementów identyfikujących sponsora. należy przy tym dodać, że kwestie związane z nazwami komercyjnymi regulowane są przez odpowiednie spółki zarządzające ligą. na przykład w polskiej lidze koszykówki zespół ma możliwość wprowadzenia do nazwy trzech słów plus miasto, z którego zespół pochodzi. w tabeli nr 1 przedstawiono kilkadziesiąt przykładów polskich klubów sportowych, których nazwy zostały sprzedane firmom. tabela 1. przykłady wybranych klubów ze sponsorami w nazwie komercyjnej (sezon 2015/2016) lp. nazwa klubu sponsor dyscyplina 1. kghm zagłębie lubin kghm piłka nożna 2. termalica bruk-bet nieciecza termalica, bruk-bet piłka nożna 3. pge skra bełchatów pge piłka siatkowa (m) 4. asseco resovia rzeszów asseco piłka siatkowa (m) 5. zaksa kędzierzyn koźle zaksa piłka siatkowa (m) 6. lotos trefl gdańsk lotos, trefl piłka siatkowa (m) 7. cerrad czarni radom cerrad piłka siatkowa (m) 8. impel wrocław impel piłka siatkowa (k) 9. pgnig nafta piła pgnig piłka siatkowa (k) 10. unibax toruń unibax żużel 11. fogo unia leszno fogo żużel 12. vive tauron kielce vive, tauron piłka ręczna 13. orlen wisła płock orlen piłka ręczna 14. azoty puławy azoty piłka ręczna 15. pge stal mielec pge piłka ręczna źródło: opracowanie własne na podstawie sportowefakty.pl, dane na dzień 19.01.2016 r. coraz częściej polskie firmy decydują się na promocję własną, wykorzystując sponsoring poprzez wykupywanie nazw całych rozgrywek sportowych, potocznie nazywanych ligami. w tabeli nr 2 przedstawiono kilka przykładów tego typu sytuacji w polskim sporcie w roku 2015. efekty komunikacyjne sponsoringu na lokalnych rynkach sportowych 23 tabela 2. przykłady rozgrywek ligowych, których organizatorzy sprzedali nazwę firmom (rok 2015) lp. nazwa rozgrywek sponsor dyscyplina 1. pgnig superliga mężczyzn pgnig piłka ręczna 2. plusliga plus gsm siatkówka (m) 3. orlen liga orlen siatkówka (k) 4. tauron basket liga tauron koszykówka (m) 5. enea ekstraliga enea żużel (ekstraliga) 6. nice polska liga żużlowa nice żużel (pierwsza liga) źródło: opracowanie własne na podstawie sportowefakty.pl, dane na dzień 19.01.2016. bardzo dużą popularnością wśród przedsiębiorstw cieszy się również sponsorowanie poszczególnych zawodników. nieodzownym elementem życia sportowców stało się prezentowanie emblematów swoich sponsorów. w tabeli nr 3 przedstawiono kilku najpopularniejszych polskich sportowców, którzy mają indywidualnych darczyńców. dane pochodzą ze stron internetowych zawodników i są aktualne w roku 2014. tabela 3. polscy sportowcy i ich sponsorzy indywidualni (rok 2015) lp. imię i nazwisko sponsor 1. adam małysz orlen, generali, red bull 2. krzysztof hołowczyc monster 3. agnieszka radwańska lotto, amica, lexus 4. robert lewandowski nike źródło: opracowanie własne na podstawie malysz.pl, holek.pl, agaradwanska.com, lewandowskirobert.com. samo znalezienie firmy, która jest gotowa sponsorować klub, wydarzenie sportowe itd. to połowa sukcesu. równie ważna jest umiejętność zatrzymania takiego darczyńcy na dłuższy czas. „aby nawiązać oraz utrzymać długookresową współpracę pomiędzy sponsorem a sponsorującym, wymagane jest umiejętne kształtowanie wzajemnych relacji” (zalech, godlewski, rafalska 2013). często pojęcie sponsoringu bywa mylone z mecenatem, mimo tego, iż znacznie różnią się od siebie. mecenat, to bezinteresowne popieranie i wspieranie sportu, sztuki lub kultury. jeśli chodzi o sponsoring to, jak wykazano wcześniej, narzędzie, które służy przede wszystkim do osiągania przez firmę korzyści finansowych. mecenas oferuje usługę nie oczekując w zamian niczego. sponsor oczekuje oraz najczęściej żąda świadczeń zwrotnych w postaci mierzalnych lub niemierzalnych efektów. 3. funkcjonowanie sponsoringu sportu w częstochowie i okolicach częstochowa i jej okolice są polem działalności kilku znaczących, ale też mniej popularnych dyscyplin sportowych. na pierwsze miejsce wysuwa się tu siat24 sławomir kowalski kówka, żużel i piłka nożna, ale też są zespół futbolu amerykańskiego, tenisistki stołowe, koszykówka mężczyzn i kobiet. ostatnich latach trudno jednak stwierdzić, że sport w tym regionie cieszy się specjalną popularnością, co związane jest z brakiem sukcesów. klub żużlowy ckm eco-dir włókniarz dopiero w roku 2016 odzyskał licencję na występy w i lidze żużlowej, azs częstochowa zajmuje miejsca pod koniec tabeli plusligi siatkarzy, a rks raków częstochowa to ii liga piłkarska. pozostałe zespoły to albo niższe klasy rozgrywkowe, albo mniej popularne w częstochowie dyscypliny sportu. mimo tak nieatrakcyjnych sportowo czynników kluby częstochowy i powiatu mają grono swoich stałych kibiców, co ułatwia pozyskiwanie sponsorów na rynku lokalnym. analiza wybranych klubów tak określonego regionu badawczego pokazała, że jedynie dwa najsilniejsze kluby piłkarskie mają zróżnicowany program sponsorski, obejmujący wiele możliwości wyboru formy sponsorowania klubu. rks raków nie podaje na swoich stronach szczegółów współpracy. jest tak jedynie tekst „jeśli chcesz wspólnie z nami realizować długofalową strategię awansu oraz osiągnąć największy sukces w historii częstochowskiej piłki nożnej, skontaktuj się z nami już dziś. chętnie przedstawimy wszystkie możliwości współpracy biznesowej (www.rksrakow.pl/klub/sponsorzy.html, 16.01.2016). sponsorzy podzieleni są na kategorie, wśród których występują: sponsor główny, sponsorzy strategiczni, sponsorzy czerwoni, sponsorzy niebiescy. o wiele więcej informacji widnieje w materiałach drugiego klubu czyli skry częstochowa, gdzie wyróżniono nie tylko kategorie sponsorów, ale też przedstawiono cennik oraz zakres wstępnej umowy sponsorskiej. i tak w klubie występują: sponsor główny, 20 000 zł na miesiąc sponsor oficjalny, 15 000 zł na miesiąc sponsorzy platynowi, od 10 000 zł za sezon sponsorzy złoci, 10 000 zł za sezon sponsorzy srebrni, 5 000 zł za sezon sponsorzy czerwoni, 4 000 zł za sezon sponsorzy niebiescy. 2 000 zł za sezon sponsorzy biali, 1 000 zł za sezon przyjaciel dziecka, dwa pakiety od 100 do 500 złotych i od 500 -1000 zł na miesiąc partnerzy, klub 100, 100 zł na miesiąc. oferta obejmuje w przypadku najdroższych pakietów (np. pakiet dla sponsorów oficjalnych) takie elementy jak: baner i link do strony sponsora + miejsce na reklamę sponsora na stronie głównej klubu, logo na strojach zawodników (tył koszulki), kaseton świetlny na budynku klubu (wymiary 1,30 x 1,30 m), efekty komunikacyjne sponsoringu na lokalnych rynkach sportowych 25 baner na stadionie (2 x 1,80 m), 3szt. baner dwustronny (1,60 x 0,80 m ), balon reklamowy, koziołek reklamowy, możliwość dowolnej dwukrotnej prezentacji dźwiękowej podczas meczu przez spikera, możliwość wykorzystywania logo klubu w celach marketingowych, ekspozycja logo na tablicy wyników i telebimie na stadionie, logo na tablicy konferencyjnej, logo na lawecie z reklamą promującą spotkania, logo na materiałach drukowanych – plakaty, bilety, ulotki, karnety. w przypadku najtańszych ( np. pakiet biały) ogranicza się do takich elementów jak: logo na stronie www klubu, 2 szt. baner reklamowy dwustronny (1,60 x 0,80 m), logo firmy na podstronie klubu w dziale "sponsorzy", możliwość wykorzystania logo ks skra we własnych materiałach promocyjnych, wykorzystanie sformułowania sponsor klubu, możliwość zakupu na preferencyjnych warunkach miejsc reklamowych na stadionie (www.ks-skra.pl/sponsorzy, 16.01.2016). jak wynika z przytoczonych korzyści z bycia sponsorem dopuszczają one używanie nazwy „sponsor klubu”, możliwość wykorzystania logo we własnych materiałach promocyjnych, możliwość kupna miejsc reklamowych oraz umieszczenie logo i przekserowania na stroną sponsora na stronie klubu sportowego. pozostałe kluby badane najczęściej mają podział na sponsora tytularnego, oficjalnego oraz innych sponsorów, bez podania ewentualnych pakietów sponsorskich. pojawił się też przypadek klubu futbolu amerykańskiego saints częstochowa, który nie posiada własnej strony internetowej, a działalność prowadzi przez fan page na portalu społecznościowym. poza tym dwa kluby piłkarskie niższych klas rozgrywkowych (znicz kłobuck i jedność boronów) mają swoje strony na portalu futbolowo.pl. mimo to są tam uwidocznieni ich sponsorzy, co nie wykluczyło ich z obserwacji. 4. charakterystyka sponsorów i wykorzystanie efektów komunikacyjnych sponsoringu główny nacisk w badaniu położony był na stwierdzenie zaangażowania sponsora i jego obecność na stronie klubu sportowego w formie logo oraz efekty wykorzystania faktu bycia sponsorem. podstawową tezą badania było stwierdzenie, że firmy sponsorujące nie wykorzystują w pełni faktu wspierania sportu. zbadano w sumie 8 klubów i ich sponsorów. początkowo w grupie badanej miały się też znaleźć zespoły koszykówki oraz futbolu amerykańskiego, ale nie posiadały albo stron internetowych, ani sponsorów. 26 sławomir kowalski w opracowaniu uniknięto podawania całej nazwy sponsora, skupiając się albo na nazwie skróconej, albo stronie internetowej, albo profilu działalności, by ułatwić ich określenie. tabela 4. sponsorzy klubu uczelnianego azs ajd częstochowa wszyscy sponsorzy klubu firmy informujące o sponsoringu na stronach internetowych inne formy informacji o fakcie sponsorowania mawa tworzywa sztuczne, magryś regeneracja form wtryskowych, jawo, sita, semex, automex, złompol, przemysłówka, drukarnia udziałowiec akademia jana długosza. brak brak źródło: opracowanie własne na podstawie badań. jak wynika z tabeli 4 tenisistki stołowe i klub uczelniany azs ajd częstochowa posiada 10 sponsorów. żaden z tych sponsorów nie informuje na swoich stronach o fakcie sponsorowania klubu ani na swojej stronie internetowej ani w żaden inny sposób. o dużo większą liczbę sponsorów ma klub piłkarski rks raków częstochowa. tabela 5. sponsorzy klubu piłkarskiego rks raków częstochowa wszyscy sponsorzy klubu firmy informujące o sponsoringu na stronach internetowych inne formy informacji o fakcie sponsorowania sponsor główny: x-kom brak brak sponsorzy strategiczni: satysfakcja.pl, goliard, spółdzielnia udziałowiec, um częstochowa brak brak sponsorzy czerwoni: mpk, mosir, maskpol, olkam, stoelze, stalmet, blokblach, filharmonia druku, automobile service, ergo medica, vitabutin, stork pharm, csr scout, midex, itlearnet, catering dietetyczny, bomex, drobet, filharmonia druku automobile service itl internet brak sponsorzy niebiescy: amasol, amicus, bassau, madiacreate.pl, ctc construction, rezamed. expression, centrum rehabilitacji paweł małek, auto renova, fachowiec, złote arkasy, janik med, instalex, złompol, frank cars, stalco, ch jagiellończycy, keltroenergy, luminex, nife, rocar, 360 reklama, wentpol, r-t, ortodoncja stomatologia, klub tori, mastercars, kserograf.pl, pol-cars, tyskie, orw zakopane, zajazd czorsztyński, std przeprowadzki, markon, ooh stalco kserograf.pl brak efekty komunikacyjne sponsoringu na lokalnych rynkach sportowych 27 la la, semex, sgp group, swing med, macron, fotoblast, wytwórnia betonu kocela, zielona ładowarka, klimek, taurus, mk, sport klinika, jamar, producent ozdób choinkowych gwiazda, naostrzu.pl źródło: opracowanie własne na podstawie badań. w sumie, spośród 71 sponsorów różnego typu o tym, że dana firma sponsoruje informuje jedynie 5 (filharmonia druku, automobile service, itlearnet, stalco i kserograf.pl). informacje te mają jednak charakter bierny, bez podejmowania działań o szerszym zakresie promocyjnym w oparciu o fakt wspierania sportu lokalnego. żużlowy klub ckm eco-dir włókniarz częstochowa obecnie startuje w i lidze żużlowej po roku zawieszenia swojej działalności. tabela 6. sponsorzy klubu żużlowego eko-dir włókniarz częstochowa wszyscy sponsorzy klubu firmy informujące o sponsoringu na stronach internetowych inne formy informacji o fakcie sponsorowania sponsor tytularny: eco-dir recykling brak brak sponsorzy: zornica hotel i restauracja, pizzeria viola, pressglass, sorplex, mediacreate.pl, hydrogaz, groupauto, domek na jurze, drukarnia print cycero, justys glass, fructop.pl, juratuning.pl, promed, decathlon, diag.pl, greenpack, tacho krzysztof lewczyński, gregor, instalex, pracownia rękodzieła junek, computer center, audiosystem.com.pl, jurajska, vitroszlif, kontur druk, centrum ogrodnicze dawid, koloryt (na fanpage), miedziński, taniedruki.com.pl, olchem, bocar, stoelze, gonet crm, kim group, sgp sorting group poland, mlek, złote arkady, jagiellonczycy, alior bank koloryt brak źródło: opracowanie własne na podstawie badań. liczba wszystkich sponsorów klubu eko-dir włókniarz częstochowa to 42 firmy o bardzo zróżnicowanym charakterze. mimo to jedyną firmą, która komunikuje klientom fakt wspierania klubu sportowego jest na profile społecznościowym firma koloryt zajmująca się dystrybucją płyt niepalnych. kolejny klub poddany badaniom to klub najwyższej klasy rozgrywkowej piłki siatkowej mężczyzn azs częstochowa. zestawienie jego sponsorów prezentuje tabela 7. 28 sławomir kowalski tabela 7. sponsorzy klubu żużlowego eko-dir włókniarz częstochowa wszyscy sponsorzy klubu firmy informujące o sponsoringu na stronach internetowych inne formy informacji o fakcie sponsorowania sponsor strategiczny: tauron s.a. brak brak sponsorzy głowni: um czestochowa, fortuna, mennica polska brak brak sponsorzy lokalni: izi-sport.pl sport, nasza apteka, klara centrum medyczne, udziałowiec, bebetto, taurus fitness&spa, twojaczestochowa.pl, voxe, internet plus klara centrum medyczne brak źródło: opracowanie własne na podstawie badań. w sumie azs częstochowa ma 12 uwidocznionych sponsorów, z których jedynie klara centrum medyczne komunikuje na stronie internetowej to, że jest sponsorem. pozostali sponsorzy korzystają jedynie z linków na stronie klubowej. skra częstochowa to piłkarski klub występujący w iii lidze, którego sponsorzy i ich podział przedstawiono w tabeli 8. tabela 8. sponsorzy klubu żużlowego eko-dir włókniarz częstochowa wszyscy sponsorzy klubu firmy informujące o sponsoringu na stronach internetowych inne formy informacji o fakcie sponsorowania sponsor główny: geocarbon brak brak sponsorzy oficjalny: michaś zakłady cukiernicze brak brak sponsorzy platynowi: stolze, bartex, inelkomobex, partner nadwozia, polmarkus, sgp, filharmonia druku, kik klara centrum medyczne brak sponsorzy złoci: centrum medyczne klara, mocny nocny, restauracja pizzeria drzazga, rezydencja, lismar, nlux.pl, gwiazda centrum medyczne klara, brak sponsorzy srebrni: jędryka, teletorty, więcek zakład masarski, tyskie, kostbet, auchan, kancelaria włodzimierz stefanik brak brak sponsorzy czerwoni: linex, pizza hut brak brak sponsorzy niebiescy: zakład piekarniczocukierniczy arto, domtom, wiecha, kubik, vitroszlif, multimetal, olchem, rent-car, papirus, brothers, panele ścienne, bonsxi sushi, packing wiecha, brak efekty komunikacyjne sponsoringu na lokalnych rynkach sportowych 29 opakowania jednorazowe, amasol sponsorzy biali: green pack brak brak przyjaciel dziecka: proeco system, gazelo toys, kaspersky, arkon serwis opony, polontex, mk, exact system, piękny umysł przedszkole, lawa, trans am ośrodek szkolenia spawaczy, tabpol, wiesław suchanek zabawki, tako, abt, jawo, amizo.pl, leszko brak brak partnerzy: um częstochowa, taurus fitness&spa, inel serwis, mpk częstochowa, wodociągi częstochowskie, mediacreate.pl, garmond drukarnia, biedronka, design studio reklamy, kontur druk, idea logistics, pub sportowy stacherczak, dig świtała, meglio, decathlon, pbi czestochowa. brak brak źródło: opracowanie własne na podstawie badań. w tabeli uwidoczniono 76 sponsorów i partnerów widocznych na stronie klubowej, a wśród nich jedynie firmy: centrum medyczne klara oraz wiecha komunikują fakt bycia sponsorem klubu sportowego. poza granicami częstochowy sytuacja ze sponsorami i ich zaangażowaniem, a przede wszystkim komunikowaniem zaangażowania w sport jest jeszcze gorsza. klub piłkarski znicz kłobuck ma 9 sponsorów. są to: cymes zakład produkcji cukierniczej, hotel restauracja wenecka, kronos ii, remistal, miva kucharczyk&skoczylas, husquarna, klub teakwon-do, ms-gadżet.pl, demostal. ks myszków ma 10 firm go wspierających: nzoz przychodnia zdrowia mijaczów, sokpol, um myszków, zwm metal system myszków, zakład wodociągów i kanalizacji myszków, orle gniazdo hucisko, psb mrówka, międzypowiatowy bank spółdzielczy w myszkowie, jurajska, doradca podatkowy t.a. starowicz. klub sportowy jedność boronów to 9 podmiotów: mt system wiązary dachowe, stomar, niro, domax, ug boronów, bowim, maxbud, stobor, megaset. żadna z wymienionych firm sponsorujących te trzy wymienione kluby nie informuje o sponsoringu na swoich stronach internetowych. 5. podsumowanie i wnioski w trakcie badań usiłowano odpowiedzieć na pytania odnoszące się do sensu sponsoringu sportowego. teoria sponsoringu odróżnia go bowiem od mecena30 sławomir kowalski tu, który jest bezinteresownym wspieraniem określonych dziedzin. zbadano osiem klubów i ich sponsorów. odnotowano 239 firm i innych podmiotów (niektóre się powtarzały), które uwidocznione są jako te, które wspierają wybrane kluby sportowe. spośród wszystkich tych podmiotów jedynie 9 razy informuje się o fakcie bycia sponsorem swoich klientów na własnych stronach internetowych (w tym jedna firma sponsoruje dwa kluby), czyli współczynnik efektu komunikacyjnego to ledwie 3,76%. należy tu też stwierdzić, że współczynnik ten nie obrazuje tego, w jaki sposób firma komunikuje fakt sponsorowania sportu. w trakcie badań okazało się bowiem, że są to niemal wyłącznie działania bierne, nieaktualne lub schowane na kolejnych podstronach sponsora. tylko jedna firma ma zakładkę „wspieramy sport” (wiecha sp z o.o. – wiecha.czest.pl), a i nawet ona zawiera jedynie logo skry częstochowa i wspieranego rajdowca piotra wojtasa. w ten sposób potencjalny klient praktycznie nie wie o tym, że dana firma sponsoruje lokalny sport. jest to o tyle interesujący wniosek, że na poziomie trzeciej ligi piłkarskiej cena za to wsparcie sponsorskie to od 100 złotych do 20000 złotych za miesiąc. przeprowadzone badania dają podstawę do stwierdzenia, że firmy sponsorskie wydają swoje pieniądze bez planu i jakiejkolwiek obecności sportu w ich polityce promocyjnej. koszty sponsoringu są traktowane jako koszty reklamy a stadionie lub w hali, a przez to efektywność sponsoringu dla tych firm jest praktycznie niewidoczna. lokalne firmy, które mają się promować poprzez sport nie mają pomysłu jak to robić. brak wykorzystania sponsoringu w najprostszy sposób, opisywany w literaturze przedmiotu jako podstawa public relations i tworzenia pozytywnego wizerunku potwierdza tylko tezę, że firmy nie potrafią się reklamować poprzez sport. co gorsze, z badań wynika, że nie czują nawet takiej potrzeby. z drugiej strony kluby sportowe również nie potrafią zaproponować firmom współpracy wykraczającej poza reklamowanie się na banerach i w sieci internetowej. w kontekście tych rozważań ekwiwalent reklamowy jest niemożliwy do określenia, ponieważ firmy nie postrzegają sponsoringu jako oddzielnej formy promocji. różnorodność firm lokalnych i ponadlokalnych dopełnia jedynie obrazu przypadkowości pozyskiwania sponsorów i tendencję zatrzymywania się firm i klubów na biernych, schematycznych działaniach doraźnych uniemożliwiających budowę wieloletniej polityki promocyjnej opartej na sponsoringu sportowym klubu lokalnego. literatura 1. bogdan j., krzyżak m., sponsoring w sporcie instrument komunikacji przedsiębiorstwa z rynkiem. ekonomika i organizacja przedsiębiorstwa, 1996, nr 10, s. 20-21. 2. breczko b., społeczna recepcja sponsoringu, [w:] społeczna recepcja public relations, pod redakcją k. kubiak, wyższa szkoła promocji, warszawa 2011, s. 9. 3. iwan b., nowe trendy w marketingu sportowym, zeszyty naukowe polityki europejskie, finanse i marketing nr 3 (52) 2010, s. 357. efekty komunikacyjne sponsoringu na lokalnych rynkach sportowych 31 4. kot s., kucharski m., ślusarczyk b., ekwiwalent reklamowy sponsoringu sportowego na przykładzie polskiej ligi siatkówki kobiet, marketing i rynek numer 10 2013, s. 37. 5. leksykon public relations, pod redakcją olędzki j., tworzydło d. (red.), wydawnictwo newsline i bonus liber, rzeszów 2009., s. 157. 6. mruk h.: sponsoring jako instrument komunikowania się przedsiębiorstwa z rynkiem. [w:] komunikowanie się w marketingu. red. h. mruk. polskie wydawnictwo ekonomiczne. warszawa 2004, s. 141. 7. sznajder a., marketing sportu, polskie wydawnictwo ekonomiczne, warszawa 2012, s. 30-31. 8. vulzinger m., die schlacht der marken, der spiegel 2006, no. 2. s. 96. 9. waśkowski z., ambush marketing – alternatywa dla sponsoringu sportowego, zeszyty naukowe nr 7., wyższa szkoła ekonomiczno-społeczna w ostrołęce, ostrołęka 2007, s. 5. 10. www.agaradwanska.com 11. www.azs-ajd.czest.pl 12. www.azsczestochowa.pl 13. www.holek.pl 14. www.jednoscboronow.futbolowo.pl 15. www.ks-skra.pl/sponsorzy 16. www.lewandowskirobert.com. 17. www.malysz.pl 18. www.mksmyszkow.com 19. www.rksrakow.pl/klub/sponsorzy.html. 20. www.sport.tvp.pl/5771068/zuzel/ekstraliga/aktualnosci/speedwayekstraliga-ma-sponsora-strategicznego. 21. www.sportowefakty.pl 22. www.wlokniarz.com 23. www.zniczklobuck.futbolowo.pl 24. zalech m., godlewski g., rafalska b.: oczekiwania promocyjne sponsorów wobec wspieranych klubów sportowych. „marketing i rynek” 2013, nr 7, s. 32. quality in sport 2 (3) 2017, s. 31-44, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 27 viii 2017, praca została przyjęta do druku 20 ix 2017 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2017.009 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/834117 31 sławomir kowalski1 politechnika częstochowska, wydział zarządzania, instytut marketingu analiza systemu komunikacji z klientem w sporcie lokalnym analysis of client communication system in local sport streszczenie jednym z najważniejszych elementów w procesie zarządzania marketingowego jest komunikacja. dotyczy to także zarządzania w klubie sportowym, gdzie odbiorcami komunikatu są grupy interesariuszy, z których główni to: kibice, sponsorzy, media i władze lokalne. celem artykułu jest przedstawienie tendencji rozwojowych systemu komunikacji, który powstał w wyniku badań lokalnych klubów sportowych szeroko rozumianego regionu częstochowskiego w różnych dyscyplinach sportowych. funkcjonowanie systemu komunikacji klubów sportowych w tym regionie wskazało na istnienie pewnych stałych zależności i znalezienie nowych rozwiązań wzbogacających klasyczny model komunikacji marketingowej. osobną kwestią pozostaje sprawność funkcjonowania tych systemów. podstawowymi metodami badawczymi pozwalającymi na budowę obrazu tendencji komunikacyjnych i wyciągnięcie wniosków były wywiady bezpośrednie z pracownikami działów marketingu klubów oraz obserwacja własna działań w zakresie komunikacji. wywiady dotyczyły m.in. zmian w stosowaniu środków komunikacji marketingowej na przestrzeni ostatnich sezonów oraz aktywności klubów w tym procesie. zarówno obraz tendencji rozwojowych, jak i wnioski są częścią większych badań. pytania skupiały się na działaniu klubu sportowego w zakresie komunikacji z interesariuszami i kontroli efektów tego działania. w wyniku badań powstał obraz tendencji komunikacyjnych przedstawiający powtarzające się w klubach elementy systemu komunikacji. schemat ten wskazuje jak wyglądać powinien proces komunikowania się klubu sportowego z głównymi jego interesariuszami, jakie są zakłócenia w procesie informacji, jakie istnieją bariery w tym procesie oraz jak powinno się kontrolować przepływ komunikatu w systemie. w klasycznym modelu komunikacji istnieje jedynie nadawca i odbiorca komunikatu. nadawcą jest firma kodująca komunikat, a odbiorcą jej klienci. ważność pozostałych odbiorców jest zminimalizowana. głównym elementem różniącym model komunikacji marketingowej w klubach sportowych od innych firm jest ujęcie w nim nie jednej grupy odbiorców, ale czterech podstawowych grup, między którymi także następuje wymiana komunikatów. w ten sposób klub sportowy zmuszony jest do kontrolowania przepływu informacji na własny temat na wielu płaszczyznach, bo każda z grup może być równie ważna dla klubu. 1 dr sławomir kowalski, e-mail: sskk@vp.pl 32 sławomir kowalski stworzenie obrazu tendencji komunikacyjnych i jego analiza pozwala na wskazanie działań usprawniających przepływ informacji oraz ich kontrolę poprzez ich monitorowanie i szybką reakcję. słowa kluczowe: marketing w sporcie; komunikacja; promocja abstract one of the most important element in the marketing management process is communication. this also applies to the management of a sports club, where the recipient is a groups of stakeholders, fans, sponsors, media and local authorities. the purpose of the article is to presentation a trends of communication, which was created as a result of studies of local sports clubs of the częstochowa region in various sports disciplines. the functioning of the sports club communication system in the region has indicated the existence of solid dependencies and the extension of the classical marketing communication model. another issue remains the efficiency of these systems. fundamental research methods to model and draw conclusions were direct interviews and observation, and both the model and the conclusions are part of larger research. the questions focused on how the sports club interacts with stakeholders and controls the effects of the sport. as a result of the research a uniform model of trends was created showing the elements of the communication system repeating in the clubs. this shows how the sports club should communicate with its main stakeholders, what are the disruptions to the information process, what barriers exist in the process, and how the message flow should be monitored in the system. in the classic communication model, there is only the sender and receiver of the message. the sender is the company that codes the message and the customer its customers. the importance of other customers is minimized. the main difference between the model of marketing communication in sports clubs from other companies is that there are not a single group of receivers in it, but four basic groups, among which there is also an exchange of messages. the sports club is forced to control the flow of information on its own subject on many levels, because each group can be equally important for the club. creating a model of trends and analyzing it allows you to identify activities that streamline and control information flow by monitoring and responding quickly. keywords: marketing in sport; communications; promotion analiza systemu komunikacji z klientem w sporcie lokalnym 33 1. specyfika komunikacji marketingowej przedsiębiorstwa obecnie istnieje bardzo dużo definicji komunikowania się – w zasadzie niemal każda osoba zajmująca się tą dziedziną życia układa własną definicję pojęcia komunikacji. jedna z najstarszych i najkrótszych mówi, że „komunikowanie jest transakcyjnym procesem kreowania znaczeń”(terry 1956, dobek-ostrowska 1998). według j. mikułowskiego-pomorskiego „komunikowanie w centrum uwagi stawia te zdarzenia, w których źródło emituje informację do odbiorcy (odbiorców) ze świadomą intencją wpływu na jego późniejsze zachowanie” (mikołowski-pomorski 1988). z definicji tej wynika, że proces ten powinien być działaniem przemyślanym i świadomym, a efekty komunikacji powinny być przewidywalne. z powyższej formuły jasno wynika, że aby móc mówić o komunikacji, konieczne jest pojawienie się pewnej informacji. do tego muszą występować przynajmniej dwie jednostki – nadawca i odbiorca. inna definicja mówi, że „komunikowanie jest procesem porozumiewania się jednostek, grup lub instytucji. jego celem jest wymiana myśli, dzielenie się wiedzą, informacjami i ideami. proces ten odbywa się na różnych poziomach, przy użyciu zróżnicowanych środków i wywołuje określone skutki (dobek-ostrowska 2004). komunikowanie ma charakterystyczne cechy, które zostały szczegółowo opisane przez b. sobkowiak, czyli to, że komunikacja: – „jest procesem symbolicznym; – jest procesem społecznym; – jest relacją wzajemną; – opiera się na indywidualnej interpretacji przekazu, a zatem musi zakładać wspólnotę znaczeń przypisywaną określonym przekazom; – przebiega w określonym kontekście; – jest działaniem świadomym i celowym; – polega na ciągłych i przemiennych oddziaływaniach werbalnych i niewerbalnych”(sobkowiak 1998). pierwsza cecha oznacza, że w komunikowaniu zawsze występuje pewien znak, symbol. znaki przybierają formę symptomu, symbolu lub rytuału. proces społeczny to kolejna cecha komunikacji. jak już zostało wspomniane wcześniej, w całym procesie komunikowania się zawsze występują przynajmniej dwa podmioty – nadawca i odbiorca. z tego względu ludzie za pomocą komunikowania się uczestniczą w procesie społecznym. komunikacja zawsze ma określony kontekst. zależny jest on od sytuacji, w jakiej proces komunikowania zachodzi. oznacza to, że ta sama informacja może mieć zupełnie inne znaczenie w określonych sytuacjach. cały proces komunikowania jest świadomym i celowym działaniem. trudno jest bowiem wyobrazić sobie sytuację, w której przynajmniej jedna ze stron komunikuje się z drugą bezcelowo. w procesie komunikowania zawsze znaki czy symbole przekazywane są drugiej stronie z pełną świadomością. ostatnia cecha oznacza, że w procesie komunikowania wszelkie komunikaty w sposób ciągły się zmieniają. wówczas gdy wszystkie podmioty biorące udział w komunikacji robią to w sposób werbalny, może nagle zapaść cisza, która też jest 34 sławomir kowalski zachowaniem komunikacyjnym. musi być ona jednak w odpowiedni sposób przez pozostałe strony zinterpretowana. najważniejsze funkcje komunikacji to: – „funkcja informacyjna – w procesie tym pozyskiwane są informacje niezbędne do podejmowania decyzji regulujących interakcje społeczne, osiąganie celów itd.; – funkcja motywacyjna – elementem komunikowania jest przekazywanie zachęt do osiągania różnego rodzaju celów; – funkcja kontrolna – treści komunikowania społecznego zawierają informacje o sferze powinności i obowiązków ludzi, grup, organizacji i społeczeństw względem siebie, i zarazem określają podmioty, normy i zakres społecznej kontroli; – funkcja emotywna – chodzi tutaj o możliwość wyrażania emocji i uczuć, a tym samym zaspokojenie istotnych psychospołecznych potrzeb ludzkich” (aldag i steams 1987). wszystkie procesy komunikowania się zawierają w sobie kilka niezastąpionych elementów. zalicza się do nich m.in.: – kontekst; – uczestników; – komunikat; – kanał; – szumy; – sprzężenie zwrotne (dobek-ostrowska 2004). kontekst to jak warunki, w których cały proces komunikowania zachodzi. można mówić o kilku aspektach, np. o aspekcie fizycznym, czyli wszystkim tym, co jest związane z miejscem odbywania się procesu komunikacji. istnieje również aspekt psychologiczny – są to wzajemne stosunki między podmiotami uczestniczącymi w procesie. uczestnicy to każda ze stron uczestnicząca w procesie komunikowania. za uczestników należy zawsze uznawać nadawcę i odbiorcę. mogą oni różnić się płcią, wiekiem, stanem materialnym czy statusem społecznym lub zawodowym. komunikat występuje między nadawcą i odbiorcą. jest to jeden z najważniejszych elementów całej komunikacji. na komunikat składają się takie elementy, jak „znaczenia, symbole, kodowanie i dekodowanie, forma i organizacja”. kanałem będzie każda możliwa droga, którą pokonuje przekaz od nadawcy do odbiorcy. rozróżnia się dwa rodzaje komunikowania – bezpośrednie i pośrednie. w tym pierwszym uczestnicy procesu wykorzystują takie kanały, jak słuch (werbalne), wzrok (niewerbalne) oraz zapach, smak i dotyk. w komunikowaniu pośrednim nadawca i odbiorca mogą korzystać jedynie z dwóch pierwszych (słuch i wzrok). w każdym momencie w procesie komunikowania mogą wystąpić tzw. szumy. są to wszystkie te elementy, które mogą utrudnić lub wręcz uniemożliwić odpowiednie porozumiewanie się nadawcy i odbiorcy. sprzężenie zwrotne następuje w momencie, kiedy odbiorca zdekodował otrzymany komunikat. wówczas nadawca przekazu wie, czy przekazane przez niego informacje zostały przez drugą stronę procesu komunikowania zrozumiane i odpowiednio zinterpretowane. na rysunku 1. zaprezentowano graficzny schemat procesu komunikowania wraz ze wszystkimi opisanymi wcześniej elementami. analiza systemu komunikacji z klientem w sporcie lokalnym 35 rys. 1. proces komunikowania źródło: p.p.pedersen, p.c.laucella, e.m. kian, a.m.geurin, strategic sport communication, human kinetics, champaign 2017, s. 115. w każdym procesie komunikowania oprócz zakłóceń nazywanych szumami mogą wystąpić także bariery. jedną z najczęściej występujących barier jest różnica kulturowa, a ściślej mówiąc – językowa. w momencie gdy nadawca i odbiorca porozumiewają się w innym języku, przekaz informacji może być niezrozumiały. w ekstremalnych sytuacjach nawet cały proces komunikowania może być zwyczajnie niemożliwy. wówczas wszyscy uczestnicy procesu będą odpowiednio interpretować jedynie gesty niewerbalne, które są łatwe do zrozumienia mimo różnic kulturowych (golka 2008). 2. narzędzia i formy komunikacji w marketingu sportowym wszelkie procesy komunikowania, nawet te najbardziej ubogie w kwestii ilości osób w nich uczestniczących, nie mogłyby mieć prawa bytu, gdyby nie narzędzia komunikacji. w każdym procesie komunikowania uczestnicy – nadawca przekazu i jego odbiorca – wykorzystują jakieś narzędzia, by móc się wzajemnie porozumiewać. sport jest szczególnym sektorem życia marketingowego, dlatego należy wyszczególnić charakterystyczne dla sportu narzędzia komunikowania. według z. waśkowskiego trzy główne elementy to: – „sponsoring sportowy, – poparcie osobiste, czyli wykorzystywanie wizerunku zawodnika w działaniach promocyjnych przedsiębiorstwa, – licencjonowanie marki sportowej”(waśkowski 2007). sponsoring to wspieranie działań społecznie użytecznych, w tym sponsorowanie klubu, zawodników, imprez i wydarzeń sportowych. poparcie osobiste to korzystanie 36 sławomir kowalski z tego, że dany zawodnik jest w pewnych kręgach popularny i odnosi sukcesy. wówczas firmom łatwiej zdobyć zaufanie poszczególnych kibiców, którzy widzą, że przedsiębiorstwo to wykorzystuje wizerunek gracza. licencjonowanie to wykupywanie przez dane firmy praw do użycia logo lub nazwy, które wyróżniają dany podmiot sportowy. można wyróżnić co najmniej kilka form komunikowania. najczęściej formy te dzieli się ze względu na dwa kryteria, którymi są sposób przekazywania informacji oraz charakter relacji łączącej nadawcę i odbiorcę. według pierwszego kryterium formy komunikowania można podzielić na: – „werbalne i niewerbalne; – ustne i pisemne; – bezpośrednie i pośrednie” (sobkowiak 1998) . komunikowanie werbalne polega na przekazywaniu informacji za pomocą czterech kanałów – mówienia, pisania, czytania i słuchania. aby przekazywane treści za pomocą mowy były zrozumiane przez odbiorcę, należy wziąć pod uwagę takie kwestie, jak wiek, płeć czy status społeczny odbiorcy, a także stan jego wiedzy oraz doświadczeń. należy także pamiętać, że komunikaty przekazywane słownie powinny być możliwie krótkie i zrozumiałe dla odbiorcy. należy mówić płynną polszczyzną oraz wystrzegać się żargonu zawodowego. możliwe są jednak przypadki, w których użycie żargonu zawodowego ułatwi komunikację, ale tylko wtedy, gdy uczestnikami procesu komunikowania są pracownicy na podobnych szczeblach w przedsiębiorstwie. wówczas nadawca i odbiorca doskonale rozumieją żargon zawodowy. w szeroko pojętej komunikacji nieocenioną rolę odgrywają przeróżne media. internetowa encyklopedia pwn używa terminu „media” zamiennie z „środkami masowego przekazu”. według tego źródła media to „środki masowego przekazu, mass media, media masowe, środki masowego komunikowania, urządzenia, instytucje, za pomocą których kieruje się pewne treści do bardzo licznej i zróżnicowanej publiczności; prasa, radio, telewizja, także tzw. nowe media: telegazeta, telewizja satelitarna, internet” (http://encyklopedia.pwn.pl/index.php?module=haslo&id=3984263, 4.04.2017.). telewizja jest niezwykle atrakcyjnym dla konsumenta instrumentem komunikacji z otoczeniem, szczególnie ze względu na ogólnodostępny charakter oraz obszar, do którego dociera sygnał telewizyjny. wybór telewizji do procesu komunikowania się z otoczeniem ma zarówno zalety, jak i wady. jeśli chodzi o pierwsze z nich, to m.in.: – „poprzez bardzo szeroki zasięg telewizja pozwala na szybkie zbudowanie marki. 97% społeczeństwa ma w gospodarstwie domowym co najmniej jeden odbiornik telewizyjny; – daje możliwość pokazania produktu oraz przekazu słownego; – poprzez swój szeroki zasięg telewizja jest medium opiniotwórczym oraz wiarygodnym; – jest medium o niskich kosztach dotarcia. mimo wysokich cen poszczególnych emisji, telewizja dzięki masowemu odbiorowi jest medium o bardzo niskich kosztach dotarcia(łapiński 2001). najczęściej występujące wady w wykorzystaniu telewizji do komunikacji (reklamy) przedsiębiorstw z otoczeniem są następujące: analiza systemu komunikacji z klientem w sporcie lokalnym 37 – „popularność telewizji jest niekorzystna dla reklamodawców – zbyt duża ilość reklamowanych produktów doprowadza do szumu informacyjnego; – wysokie koszty przygotowania filmu reklamowego. nakręcenie filmu reklamowego to kolejny wydatek, z którym musi się liczyć firma; – nie nadaje się do kampanii produktów skomplikowanych; – jest medium słabo docierającym do aktywnych grup docelowych. osoby młode lub pozostające przez wiele godzin w pracy nie mają czasu na oglądanie telewizji” (łapiński 2001). należy także wspomnieć, że pomimo niskiego kosztu dotarcia do poszczególnego widza, ogólne koszty stworzenia kampanii reklamowej, a co za tym idzie – komunikacji, są bardzo wysokie. radio jest kolejnym medium, dzięki któremu przedsiębiorstwo może się komunikować z otoczeniem. największą różnicą między radiem a telewizją jest to, że radio nie nadaje obrazu, przez co przedstawianie wszelkich informacji musi być robione wyłącznie w sposób ustny. należy zwrócić uwagę, że z powodu braku wizji przekaz musi być niezwykle szczegółowy i dokładny. ze względu na fakt, że stacji radiowych jest mniej niż telewizyjnych i że stanowią one często rozgłośnie regionalne, jest to niewątpliwie zaleta dla przedsiębiorstw lokalnych, których nie stać na odpowiednią komunikację w rozgłośniach ogólnopolskich. następnym medium, za pomocą którego firmy chętnie komunikują się z otoczeniem jest prasa. to prawdopodobnie najbardziej tradycyjne z dostępnych mediów. największą zaletą prasy jest niska ulotność zawartych w niej informacji, ponieważ czytelnicy w każdej chwili mogą wrócić do tekstu pisanego. prasa jest pojęciem bardzo ogólnym. w jej skład wchodzą m.in.: – dzienniki, – tygodniki, – dwutygodniki, – miesięczniki. na podstawie charakterystyki internetu można wyróżnić kilka jego największych zalet. niektóre z nich to: – stale przybywa nowych internautów, czyli potencjalnych odbiorców przekazów informacyjnych; – treści przekazane przez przedsiębiorstwo w trybie natychmiastowym dotrą do osób na całym świecie; – cena reklam w internecie jest niższa niż tych w telewizji; – komunikowanie marketingowe przedsiębiorstwa za pomocą internetu w łatwiejszy sposób można realizować w sposób darmowy, np. poprzez blogi czy fan page’e (facebook). komunikowanie za pomocą reklamy w internecie również ma swoje wady. do najważniejszych minusów tego typu sposobu na komunikację przedsiębiorstwa z otoczeniem można zaliczyć: – utrudniony dostęp do osób, które nie są przyłączone do sieci internet; – reklamy w internecie są przez użytkowników bardzo często pomijane. jest ich bardzo dużo, występują właściwie na wszystkich witrynach internetowych, a to skutkuje świadomym lub podświadomym ignorowaniem bannerów reklamowych przez użytkowników sieci; 38 sławomir kowalski – wszelkie formy reklamy w internecie są bardzo często denerwujące. w szczególności można tu wymienić reklamę w postaci tzw. pop-upów, czyli wyskakujących okienek reklamowych; – wiele przedsiębiorstw, wykorzystując sieć internet, wysyła do jego użytkowników treści niechciane, uznawane za spam. w komunikowaniu, szczególnie internetowym, niezwykle ważna jest wiarygodność przekazywanych treści. jest ona „synonimem miarodajności przekazu, autorytatywności, kompetencji i pewności jego źródła oraz zaufania do nadawcy” (adamczyk 2007). brak wiarygodności w przekazie komunikacyjnym może prowadzić do powstawania konfliktów, a to z kolei w przyszłości może doprowadzić do całkowitego braku zaufania wobec źródeł, które nie są dla odbiorców wiarygodne. 3. tendencje komunikacyjne w lokalnych klubach sportowych celem badań bezpośrednich było m.in. znalezienie cech wspólnych polityki komunikacyjnej. badaniu poddano 30 spośród 78 klubów sportowych na terenie częstochowy i powiatów: częstochowskiego, myszkowskiego i kłobuckiego. dobierano te kluby, które prowadzą aktywną działalność sportową i zarządczą, głównie kluby piłkarskie, ale też przedstawicieli innych dyscyplin: żużla, piłki siatkowej, futbolu amerykańskiego, speedrowera i rugby. podstawowymi metodami badawczymi pozwalającymi na budowę obrazu tendencji komunikacyjnych i wyciągnięcie wniosków były wywiady bezpośrednie z pracownikami działów marketingu klubów oraz obserwacja własna działań w zakresie komunikacji. wywiady dotyczyły m.in. zmian w stosowaniu środków komunikacji marketingowej na przestrzeni ostatnich sezonów oraz aktywności działów w procesie dostosowawczym. w 25 z nich zaobserwowano zmianę dotychczasowych form komunikacji, z wykorzystaniem narzędzi dawanych przez internet i media społecznościowe. poziom wykorzystania tych narzędzi i znajomość zasad efektywnej komunikacji jest jednak wciąż słabą stroną klubów, bo jedynie cztery największe wykorzystują je w sposób w stały. podstawowym celem tego opracowania było jedynie uchwycenie działań oraz uchwycenie zmian w komunikacji marketingowej klubów sportowych. w mapie relacji pomiędzy grupami podmiotów w konstelacji wartości kształtowanej przez klub sportowy wskazano na sześć grup podmiotów (chłodnicki i zeller 2004). podstawowe grupy interesariuszy według tego obrazu tendencji to: 1. media. 2. sponsorzy. 3. kibice. 4. władze lokalne, państwowe i piłkarskie. 5. instytucje finansowe. 6. usługi publiczne oraz transport. patrząc na obraz ten jako podstawę systemu komunikacji należy zwrócić uwagę na elementy, które należą do zarządzania informacjami wewnętrznymi i tymi, które mają charakter ogólnodostępny. dlatego też odbiorcy w systemie komunikacji podzieleni są dwie grupy. pierwsza z nich to grupa odbiorców, dla których analiza systemu komunikacji z klientem w sporcie lokalnym 39 komunikacja z klubem ma wartość ogólnodostępną. druga z nich to podmioty nie ujawniające efektów relacji z klubem sportowym, także te, które są zależne od podmiotów nadrzędnych (urzędy miast lub gmin). druga grupa nie została uwzględniona ze względu na wewnętrzny charakter zależności i komunikacji między klubem a podmiotami. należą do niej instytucje państwowe i piłkarskie , finansowe oraz usługi publiczne i transport. w wyniku badań klubów sportowych na częstochowskim rynku lokalnym powstał obraz trendów i tendencji, który zawiera elementy komunikacji zewnętrznej klubu wraz z łączącymi je zależnościami. obraz ten przedstawiony został na rysunku 2. rys. 2. tendencje rozwojowe w zakresie systemu komunikacji w marketingu sportowym źródło: opracowanie własne. do elementów przedstawionego systemu komunikacji należą takie podmioty jak: nadawca (klub sportowy), środki przekazu (media własne i obce), odbiorcy przekazu podzieleni na cztery podstawowe grupy interesariuszy. oprócz podmiotów w systemie wyróżniono: kodowanie informacji, dekodowanie informacji (i ich odbiór przez podmioty), systemy komunikacji między podmiotami odbierającymi informacje, informacje zwrotne płynące od wszystkich interesariuszy do klubu sportowego, 40 sławomir kowalski szumy, zakłócenia i bariery utrudniające lub uniemożliwiające komunikację na każdym etapie systemu. istotą komunikacji jest jej odbiór oraz właściwa interpretacja, zgodna z założeniami nadawcy. podstawowym podmiotem, będącym nadawcą jest w przedstawionymi systemie klub sportowy. w kontekście bycia nadawcą komunikacji podstawowym problemem dla klubu jest ustalenie osób lub działu odpowiedzialnego za przekazywanie informacji jej potencjalnym odbiorcom. w związku z tym koniecznym jest określenie zakresu kompetencji i odpowiedzialności za przekazywane interesariuszom informacje. pierwszym etapem tego działania jest wyłączenie z procesu komunikacji sportowców, kadry szkoleniowej, osób powiązanych z klubem. z uwagi na to na szczeblu lokalnym istnieje konieczność zagwarantowania, że nikt swoimi wypowiedziami poprzez środki przekazu nie spowoduje kryzysu wpływającego na bieżącą i przyszłą działalność klubu. w praktyce oznacza to w kontrakcie zakaz poruszania spraw związanych z klubem w prywatnych rozmowach, w mediach lokalnych, na prywatnych kontach w mediach społecznościowych oraz zakaz kontaktowania się z mediami. za komunikację i informacje związane z klubem, jego działalnością, sportowcami odpowiedzialny powinien być konkretny zespół osób lub jedna osoba wyznaczona przez klub do reprezentowania go w mediach. istotą podziału na środki przekazu jest nie tyle ich własność co możliwość zarządzania informacjami i wpływu na ich kształt. według tej kategorii środki przekazu można podzielić na: media własne, media obce. media własne to strona internetowa klubu, oficjalny profil na portalach społecznościowych, strony i profile grup kibiców trwale związanych z klubem sportowym, a także biuletyny, materiały informacyjne wydawane przez klub, plakaty, ogłoszenia, informacje na bilboardach, tablicach świetlnych należących do klubu itp. media obce to środki przekazu, w których informacjami nie zarządza przekazujący komunikat klub sportowy. są to głównie media o charakterze informacyjnym: papierowe i elektroniczne, strony kibiców klubu, prasa lokalna i ponadlokalna, wydania internetowe tytułów prasowych, strony obce na portalach społecznościowych, telewizja, radio itp. istotną częścią komunikatu jest jego zakodowanie w taki sposób, by był jasny, przejrzysty i zrozumiały. w tym kontekście duże znaczenie ma jego długość, użyta grafika, słownictwo, a także strona emocjonalna. kodowanie powinno być na tyle ogólne, by zostało zrozumiane przez potencjalnych odbiorów. najczęściej stosuje się w tym celu połączenie tekstu z barwami klubowymi i logo. ich stopień skomplikowania zależy od tego jaką informację chcemy przekazać. zakodowany komunikat trafia do odbiorców różnymi kanałami przekazu. bez względu na medium trafia on do różnych grup interesariuszy. istotą przedstawionego obrazu jest to, że interesariusze już bez ingerencji klubu także przekazują informacje i tworzą się między nimi systemy komunikacji. ich sprawność, efektywność i natężenie komunikatów zależą od stopnia rozwoju wewnętrznych systemów oraz ich własnej aktywności. każdy z odbiorców posiada własne media, a także może korzystać z mediów obcych, według podanej wyżej definicji. analiza systemu komunikacji z klientem w sporcie lokalnym 41 podstawowymi mediami własnymi są profile na portalach społecznościowych, służące do komunikowania się między sobą różnych grup, zarówno przypadkowych jak i zainteresowanych informacją. mediami obcymi są prasa, radio, telewizja, internet i inne środki przekazu informacje medialnych na temat działań klubu. miedzy czterema grupami głównych interesariuszy wymiana informacji jest swobodna i w zależności od powiązań między nimi albo silniejsza, albo słabsza. przykładowo, media lokalne lub ponadlokalne przekazują informacje o sponsorach klubu, firmach, ich działaniach i rozwoju, odbierane przez kibiców, władze lokalne, jak i samych sponsorów. doniesienia o akcji charytatywnej organizowanej przez kibiców trafiają poprzez własne media tych kibiców do sponsorów, władz lokalnych i do mediów lokalnych i ponadlokalnych. jeśli nie istnieją silne związki między grupami to i informacja ma mniejszą siłę medialną. według badań zdecydowana większość sponsorów na rynkach (97 %) wcale nie jest zainteresowana działalnością klubu, komunikacją z otoczeniem i efektami sponsoringu (kowalski 2016). bez względu na to informacja przekazywana przez klub powinna być tworzona w taki sposób, by żadna z czterech głównych grup interesariuszy nie była wizerunkowo pomijana, ponieważ wymiana informacji w systemie komunikacji praktycznie jest nieograniczona. każda informacja trafia do wielu podmiotów, często niezwiązanych z klubem, ale mogących potencjalnie stać się kibicami, sponsorami, mediami przekazującymi informacje o klubie lub zainteresowanymi współpracą w ramach marketingu terytorialnego. istotną częścią systemu komunikacji są też szumy informacyjne, zakłócenia i bariery. w modelu występują one na każdym poziomie przesyłu komunikatów, czyli na etapie kodowania, dekodowania, relacji informacyjnych między interesariuszami, a także w procesie sprzężenia zwrotnego i przesyłu informacji zwrotnych. szumy, zakłócenia i bariery w systemie wynikać mogą z nadmiaru informacji (na przykład na poziomie mediów społecznościowych), niezrozumienia zakodowanej informacji, niewłaściwego jej odszyfrowania lub braku dostępu do informacji. 4. uwarunkowania stosowania obrazu tendencji rozwojowych w systemie komunikacji i wnioski w praktycznym zastosowaniu systemu komunikacji istotne jest spełnienie podstawowych warunków dla jego zaistnienia. warunki te powinny być spełnione, by system w ogóle wypełniał swoje zadanie, które polega na efektywnym przekazywaniu i odbiorze informacji istotnych z punktu widzenia działalności klubu, przede wszystkim jego wizerunku i prowadzonego w klubie marketingu. w dobie szybkiej komunikacji podstawą jest posiadania strony internetowej, profilu na portalu społecznościowym jako system komunikacji z otoczeniem. na poziomie kontaktów ze sponsorami konieczne jest wypracowanie metod zdobywania sponsorów, utrzymywania z nimi stałych kontaktów, analiza efektów ich współpracy z klubem oraz budowa powiązań miedzy nimi (marketing relacji). kontakty z kibicami wymagają stworzenia płaszczyzny komunikacji, współtworzenia lub współpracy ze stronami sympatyków klubu. tę rolę wypełnia głównie profil na portalu społecznościowym oraz fanpage. 42 sławomir kowalski współpraca z mediami powinna zawierać takie elementy jak polityka informacyjna, organizacja konferencji klubowych, ustalenie osób odpowiedzialnych za utrzymywanie kontaktów z mediami i ich kontrolę, ustalenie roli mediów lokalnych i ponadlokalnych w kształtowaniu wizerunku o klubie i przekazywaniu informacji. współpraca z władzami lokalnymi uwarunkowane są stopniem zależności od jednostek samorządowych, siłą medialną klubu i jego rolą w budowaniu podstaw marketingu terytorialnego. ważne w tym ujęciu są relacje wzajemne między klubem a władzami na wielu poziomach komunikacji. praktyczne wykorzystanie systemu komunikacji jest najbardziej efektywne, gdy klub jest zorganizowany tak, że wszystkie wyżej wymienione elementy są stworzone, zorganizowane i aktywne. na poziomie lokalnym spełnienie tych warunków pozostawia wiele do życzenia, nawet w odniesieniu do klubów wyższych klas rozgrywkowych. z przeprowadzonych badań na poziomie lokalnym wynika, że 13 z 30 klubów nie posiada klubowych stron internetowych, a część z prowadzonych (5 stron) jest nieaktualizowana. strony na profilu społecznościowym posiada za to przeważająca większość, bo aż 27, z tego 19 posiada fanpage, ale aktualne informacje są na 12 stronach i 9 fanpage. wynika z tego, że kluby na poziomie lokalnym nie w pełni wykorzystują interenet jak medium szybkiej informacji. za medium informacyjne służą mu częściej plakaty, rozwieszane przed spotkaniem sportowym. uniemożliwia to ściślejszy kontakt z kibicami i w efekcie brak identyfikowania się z klubem lokalnym. im niższa klasa rozgrywkowa i mniejsza miejscowość tym rola mediów lokalnych, sponsorów i relacji z władzami lokalnym sprowadza się do osobistych zależności między klubem a tymi grupami. tym niemniej, mimo tej zależności, nawet w częstochowie są kluby, których system komunikacji opiera się na posiadaniu strony internetowej, fanpage, cotygodniowej informacyjnej relacji ze spotkania sportowego, nieaktywnych sponsorów oraz bierności w kontaktach z władzami miasta. obiektywnie patrząc, jedynym klubem, który w większym stopniu wykorzystuje system komunikacji jest rks raków częstochowa (obecnie ii liga, a w sezonie 2017/18 – i liga piłki nożnej mężczyzn). przykładem tego wykorzystania jest aktywność w internecie na poziomie strony internetowej, fanpage, stosowania narzędzi pozycjonowania, aktualność informacji, informowanie o akcjach promocyjnych dostosowanych do sytuacji i otoczenia. aktywność ta wpływa na stałą obecność klubu w mediach, zainteresowanie sponsorów oraz relacje w władzami lokalnymi. działanie systemu komunikacji w postaci przedstawionej w artykule obrazuje sytuacja awansu klubu rks raków częstochowa do i ligi piłki nożnej w sezonie 2017/18. awans wymaga nie tylko zajęcia jednego z trzech pierwszych miejsc promowanych w ii lidze, ale też spełnienia warunków umowy licencyjnej do gry o poziom rozgrywkowy wyżej. informacja o kłopotach ze stadionem, niespełniającym wymogów licencyjnych, z klubu dotarła do jego kibiców. w razie awansu klub musiałby grać na innych stadionach. informacja ta trafiła także do władz miasta, które pośrednio, poprzez media lokalne, obarczyły spełnieniem wymogów sponsorów. media lokalne poprzez analiza systemu komunikacji z klientem w sporcie lokalnym 43 swoje kanały przekazu poinformowały o tym sponsorów i kibiców, którzy dodawali swoje opinie na ten temat. opinie te były powielane przez media lokalne i do nich ustosunkowywali się główny sponsor oraz władze lokalne. środkami przekazu informacji były zarówno media obce (wywiady prasowe i internetowe) jak i media własne (kibiców, przedstawicieli władz, głównych sponsorów, mediów lokalnych). w przekazywaniu informacji pojawiały się też szumy, zakłócenia, a nawet jest zniekształcenia. wszystkie te opinie trafiały do klubu, ale nie uczestniczył on bezpośrednio w dyskusji na temat unowocześnienia stadionu, skupiając się na sukcesie sportowym piłkarzy. monitorował stan dyskusji, ale też kontrolował jednocześnie, by na temat stadionu i zamieszania medialnego nie wypowiadali się piłkarze, działacze i trenerzy. system komunikacji ma jako rolę budowanie wizerunku klubu, przekazywanie pozytywnych informacji, które prowadzić ma do wzrostu frekwencji, poprawy atmosfery, sukces wizerunkowy. jego umiejętne stosowanie to praca wszystkich osób z nim związanych, podporządkowana określonym procedurom. podstawą tego systemu jest świadomość tego, że we współczesnym świecie, informacja ma praktycznie nieograniczony zasięg, a związki między interesariuszami wykraczają poza możliwości jej pełnego kontrolowania. mimo to można go stale monitorować i tak sterować przepływem informacji, by wzmacniać wizerunek klubu albo przynajmniej minimalizować jej negatywne skutki. literatura 1. adamczyk w. (2007), dziennikarskie skandale a wiarygodność przekazów medialnych [w:]: (red.) j. fras studia nad mediami i komunikowaniem masowym. prawo – język – tekst.. wydawnictwo adam marszałek, toruń, s. 215. 2. aldag r. j., stearns m. (1987), management, wydawnictwo south-western publishing co. ohio, s. 477. 3. chłodnicki m., zeller p. (2004), istota relacji w marketingu sportowym na przykładzie lecha poznań, [w:] h. mruk (red.), marketing sportowy. teoria i praktyka, poznań, ss. 286-289. 4. dobek-ostrowska b. (2004), podstawy komunikowania społecznego. wydawnictwo astrum, wrocław, s. 13. 5. golka m. (2008), bariery w komunikowaniu i społeczeństwo (dez)informacyjne. wydawnictwo naukowe pwn, warszawa, s. 37-38. 6. http://encyklopedia.pwn.pl/index.php?module=haslo&id=3984263 7. kowalski s. (2016), efekty komunikacyjne sponsoringu na lokalnych rynkach sportowych, „quality in sport” vol. 2 no 3, s. 18-31. 8. łapiński a. (2001), promocyjne wykorzystanie mediów [w:] m. rydel (red.) komunikacja marketingowa, ośrodek doradztwa i doskonalenia kadr sp. z o. o. gdańsk, s. 125. 9. mikułowski-pomorski j. (1988), informacja i komunikacja. pojęcia, wzajemne relacje. wydawnictwo ossolineum. wrocław, s. 88-98. 10. pedersen p.p., laucella p.c., kian e.m., geurin a.m. (2017), strategic sport communication, human kinetics, champaign, s.115. 44 sławomir kowalski 11. sobkowiak b. (1998), komunikowanie społeczne, [w:] b. dobek-ostrowska (red.), współczesne systemy komunikowania, wydawnictwo uniwersytetu wrocławskiego, wrocław, s. 10. 12. terry g. r. (1956), principles of management. wyd. homewood. illinois, s. 4. 13. waśkowski z. (2007), sport jako płaszczyzna komunikacji przedsiębiorstwa z rynkiem. „zeszyty naukowe gnieźnieńskiej wyższej szkoły humanistycznomenadżerskiej »milenium«”, nr 1, s. 85. 46 quality in sport 4 (1) 2015, s. 46-53, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 2 iii 2015, praca została przyjęta do druku 21 xi 2015 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2015.022 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/works/690392 paweł cegliński uniwersytet mikołaja kopernika w toruniu zarys problematyki wyłączenia odpowiedzialności karnej sprawcy wypadku sportowego exclusion of criminal liability of sports participants for sport injuries streszczenie niniejszy artykuł dotyczy jednego z wielu problemów prawa karnego, którym jest odpowiedzialność karna sprawcy wypadku sportowego. wywód oparto na najpowszechniej aprobowanej w nauce i praktyce koncepcji kontratypu dozwolonego ryzyka sportowego. w badaniach posłużono się metodą studiowania i analizy polskiej literatury przedmiotu. rozważania teoretyczne uzupełniono przykładami empirycznymi. słowa kluczowe: wypadek sportowy, prawo karne, ryzyko sportowe, wyłączenie bezprawności kryminalnej abstract this paper deals with one of the criminal law problems, which is criminal liability of sports participants for injuries occuring during the practice of a sport. this article aims to provide a brief summarization of the most important conception explaining this problem in polish law – sport risk as a circumstance excluding criminal liability. the research is supported by the analysis of polish literature. there are also some empirical examples involved. keywords: sport injuries, criminal law, sport risk, exclusion of criminal liability wyjaśnienia wstępne dyskusja nad problematyką wyłączenia odpowiedzialności karnej za spowodowanie tzw. wypadku sportowego powraca regularnie po kontrowersyjnych zdarzeniach zachodzących w trakcie uprawiania sportu, szczególnie profesjonalnego. niedawno powodów do dywagacji dostarczyły mistrzostwa świata w piłce nożnej 2014 w brazylii. oczywiście prezentowana przykładowo sprawa nie podlegałaby orzecznictwu polskich sądów karnych, jednak dobrze obrazuje wagę poruszanej problematyki. mowa tutaj o brutalnym faulu w meczu ćwierćfinałowym pomiędzy kolumbią a brazylią, po którym z zawodami pożegnała się brazylijska gwiazda neymar. doznał on pęknięcia trzeciego kręgu kręgosłupa lędźwiowego, co zarys problematyki wyłączenia odpowiedzialności karnej sprawcy wypadku sportowego 47 według oficjalnych informacji mogło zakończyć się paraliżem. jedyną konsekwencją dla kolumbijskiego sprawcy było wykluczenie go z dalszej gry w tym meczu. do dyscyplin sportowych obarczonych największym ryzykiem wypadków należą przede wszystkim sporty kontaktowe, w tym m.in. piłka nożna, piłka ręczna, a także wracające do łask sporty walki i coraz popularniejsze tzw. sporty ekstremalne. mogłoby się wydawać, że żywsze dywagacje prowadzone są poza gruntem prawa karnego, w mediach. nie jest tak jednak do końca. nauka prawa karnego wykazuje względem tej problematyki duży pragmatyzm, starając się przyjąć ujednolicone zasady odpowiedzialności karnej sprawców wypadków sportowych. niemniej zwrócić trzeba już na początku uwagę na wielkość ładunku emocjonalnego każdorazowo towarzyszącego wypadkom sportowym, niezależnie od ich rozmiarów i skutków. dalsze rozważania poświęcone zostaną niemal w całości polskiemu prawu i polskiej doktrynie. regulacje prawne w polsce w polskim prawie karnym nie przewidziano „specjalnych” przepisów regulujących zagadnienie odpowiedzialności karnej za wypadki sportowe. mowa tutaj o szczególnym typie przestępstwa, który można nazwać przestępstwem sportowym. polegać miałoby ono na tym, że w walce lub grze sportowiec pozbawia drugiego człowieka życia, powoduje uszkodzenie ciała, narusza nietykalność cielesną innego człowieka, względnie niszczy lub uszkadza mienie (szwarc 1972). w związku z powyższym odpowiednie zastosowanie mogą mieć jedynie normy sankcjonujące czyny przeciwko życiu i zdrowiu. są to przede wszystkim przepisy dotyczące: spowodowania ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 156 k.k.), spowodowania inne uszczerbku na zdrowiu niż ciężki (art. 157 k.k.), naruszenia nietykalności cielesnej (art. 217 k.k.) oraz nieumyślnego spowodowania śmierci (art. 155 k.k.). wybrane koncepcje uzasadniające uchylenie odpowiedzialności karnej sprawcy wypadku sportowego w nauce prawa karnego na przestrzeni wielu lat próbowano w różny sposób uzasadniać bezkarność sprawcy wypadku sportowego. w prostym ujęciu wszystkie z koncepcji można zaklasyfikować do jednej z trzech grup, do których należą koncepcje postulujące całkowitą odpowiedzialność karną sprawcy, całkowitą jego nieodpowiedzialność oraz poglądy pośrednie. konkretne skrajne postulaty, teorie, w mniejszym lub większym stopniu przekładały się na krajowe ustawodawstwo bądź jego projekty (szwarc 1972). do najczęściej wskazywanych w literaturze koncepcji, którymi próbowano uzasadniać bezkarność sprawców wypadków sportowych należą teoria zwyczaju, 48 paweł cegliński teoria prawa zawodowego, koncepcja działania w granicach praw i obowiązków, a także teoria stosowania przepisów o pojedynku. wymienione wyżej koncepcje mają obecnie charakter raczej marginalny. do teorii wiodących zalicza się obecnie koncepcję zgody pokrzywdzonego, tzw. legalność pierwotną uprawiania sportu oraz najpowszechniejszej aprobowaną w nauce i orzecznictwie konstrukcję kontratypu dozwolonego ryzyka sportowego. dalsze rozważania poświęcone zostaną problematyce związanej ze wskazanym kontratypem, o dwóch pozostałych będzie mowa w węższym zakresie. kontratyp dopuszczalnego ryzyka sportowego kontratyp jako konstrukcja wyłączająca bezprawność pojęcie kontratypu obejmuje określone prawem okoliczności, które z powodu braku szkodliwości społecznej lub niecelowości karania uzasadniają decyzję ustawodawcy o wprowadzeniu regulacji uchylającej bezprawność podjętych w ich ramach czynów wypełniających ustawowe znamiona czynu zabronionego (marek 2009). kontratypy dzieli się na kodeksowe, uregulowane w kodeksie karnym i pozakodeksowe. rozróżnia się również kontratypy ustawowe i pozaustawowe. będący przedmiotem niniejszego podrozdziału kontratyp dozwolonego ryzyka sportowego należy do ostatniej z wymienionych grup, co daje pole do ostrych sporów doktrynalnych. wydaje się, że najbardziej znanym przeciwnikiem uznawania kontratypów pozaustawowych jest a. zoll. stwierdza on, iż uznanie, że czyn o określonych znamionach realizujący opis typu czynu zabronionego pod groźbą kary, popełniony w określonej sytuacji dającej się opisać i zgeneralizować, jest kontratypem, mimo że ustawodawca sytuacji takiej nie uznał za usprawiedliwiającą, jest wkroczeniem władzy sądowniczej na obszar zastrzeżony konstytucyjnie dla władzy ustawodawczej. jego zdaniem narusza to ponadto wyrażoną w art. 7 konstytucji rp zasadę legalizmu. podnosi on również, że decyzja sądu o uznaniu popełnienia czynu w określonej sytuacji za kontratyp ogranicza ustawowo potwierdzone prawa osoby pokrzywdzonej takim czynem (zoll i wróbel 2010). należy jednakże stanowczo stwierdzić, że autor ten nie jest wcale zwolennikiem karania sprawców wypadków sportowych, a jedynie postuluje odmienną podstawę wyłączenia ich odpowiedzialności karnej. mowa tutaj o tzw. legalności pierwotnej uprawiania sportu. wystąpi ona w sytuacji braku naruszenia dobra chronionego prawem lub też gdy zostały nienaruszone reguły ostrożności w postępowaniu z danym dobrem prawnym (zob. zoll 1982). częściowo pogląd a. zolla podzielał a. marek przyznając, że nie jest dopuszczalne tworzenie kontratypów pozaustawowych. jego zdaniem skoro kontratyp jest okolicznością wyłączającą bezprawność czynu wypełniającego znamiona czynu zabronionego, to wyłączenie to musi być oparte na przepisie lub przepisach ustawy. kreowanie więc kontratypów pozaustawowych przez doktrynę lub orzecznictwo byłoby niedopuszczalnym wkraczaniem w obszar zarezerwowany dla ustawodawcy (marek 2009). zarys problematyki wyłączenia odpowiedzialności karnej sprawcy wypadku sportowego 49 warunki dopuszczalności zastosowania konstrukcji kontratypu dozwolonego ryzyka sportowego mimo wcześniejszych uwag, kontratyp ryzyka sportowego jest najpowszechniej uznaną w doktrynie koncepcją uchylenia odpowiedzialności karnej sprawcy wypadku sportowego. jeszcze w latach 70. a. szwarc pisał o tym kontratypie jakby na marginesie, dla pewnego porządku (szwarc 1972). dzisiaj niewielu autorów polemizuje z jego bytem. r. kubiak słusznie zwraca uwagę, iż dyskusja w doktrynie dotyczy w głównej mierze katalogu znamion tej okoliczności (kubiak 2013). są one bowiem przez doktrynę prawa karnego rekonstruowane. fakt ten wynika rzecz jasna z nieuregulowania ustawowego tejże okoliczności uchylającej bezprawność. poszczególni autorzy różnie ponadto interpretują wskazywane znamiona. inną jeszcze kwestią jest możliwość udowodnienia ich wystąpienia w procesie karnym. wskazać trzeba, że ustawa z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie (dz. u. z 2010 nr 127, poz. 857 ze zm.) określa ogólne zasady uprawiania sportu, choć nie wskazuje jednoznacznie, jakie warunki muszą być spełnione w przypadku kontratypu ryzyka sportowego (marek i lachowski 2013). niezależnie od przedstawianych w doktrynie katalogów znamion tegoż kontratypu trzeba podkreślić, że muszą one wystąpić w koniunkcji. stąd brak jednego z nich powoduje niemożność jego zastosowania. a. gubiński wyliczał trzy podstawowe warunki. są nimi (gubiński 1959): 1) dopuszczalność uprawiania danej dyscypliny sportowej. może ono wynikać z wyraźnego przepisu prawa, choć w praktyce jest ono dorozumiane i wypływa z subsydiowania określonych dyscyplin sportu, tworzenia przez państwo odpowiednich organizacji sportowych, udzielania zezwoleń na poszczególne imprezy sportowe. 2) zgodność czynu z regułami gry. naruszenie reguł może mieć miejsce bądź to przez podjęcie określonej akcji niemieszczącej się w ramach ustalonych zasad, bądź też w wyniku zastosowania niedozwolonego sprzętu. 3) podjęcie działań ukierunkowanych na cel sportowy. zawodnik powinien zatem dążyć do współzawodnictwa, prowadzić szlachetną rywalizację zgodną z ideą sportu, a nie mieć zamiaru spowodowania rozstroju zdrowia lub śmierci swego przeciwnika. m. cieślak przedstawia podobny katalog warunków. wymienia on (cieślak 2011): 1) kierowanie się celem sportowym. zawodnik podejmuje działania ryzykowne po to by zwyciężyć, przy czym ustalenie takiego ukierunkowania woli nie zawsze jest rzeczą oczywistą, bowiem nie można wykluczyć, iż zawodnik stanie do zawodów z zamiarem np. zabójstwa albo wywołania uszczerbku na zdrowiu rywala. 2) przestrzeganie reguł danej dyscypliny sportu związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa jej uczestnikom, np. unikanie fauli w sportach zespołowych. 3) zgodę uczestnika na uprawianie sportu, z którym może łączyć się sytuacja niebezpieczna, co nie jest oczywiście równoznaczne ze zgodą na spowodowanie uszczerbku na zdrowiu czy nawet utratę życia. 4) akceptację przez państwo danej dyscypliny sportu – wystarczy, że brak jest zakazu uprawiania danej dyscypliny. 50 paweł cegliński w odniesieniu do ostatniego warunku autor wskazuje, iż w razie akceptacji przez państwo określonej dziedziny sportu, w tym reguł związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa uczestnikom, ryzyko podejmowane w ramach uprawiania dyscypliny staje się rodzajem ryzyka dnia codziennego. stwierdza również, że jeżeli w ocenie państwa reguły uprawiania dyscypliny sportowej nie dają wystarczających gwarancji bezpieczeństwa dla uczestników należy albo zmienić te reguły, albo zakazać uprawiania dyscypliny (cieślak 2011). z kolei r. stefański proponuje szerszy katalog znamion omawianego kontratypu (stefański 2008): 1) dopuszczalność danej dyscypliny sportu do uprawiania; 2) uregulowanie zasad uprawiania danej dyscypliny, np. w regulaminach; 3) zgodność zachowania z tymi regułami; 4) podjęcie zdziałania w czasie gry lub ćwiczeń sportowych; 5) podjęcie działania w celu sportowym; 6) dobrowolne uczestnictwo w grze lub zawodach. ostatni z wymogów jest jednak niekiedy niemożliwy do spełnienia. w praktyce oznaczałoby to niemożność zastosowania kontratypu wobec wypadków w trakcie zajęć obowiązkowych. klasycznym już przykładem są wypadki podczas lekcji wychowania fizycznego. wybrane orzecznictwo co się tyczy orzecznictwa, to niestety jest ono ubogie. przyczyn takiego stanu rzeczy należy poszukiwać w tym, iż z reguły dysponentami naruszonych dóbr prawnych są poszkodowani, którzy zazwyczaj nie widzą celowości ścigania sprawcy danego czynu bądź doznane urazy są im rekompensowane przez kluby sportowe, których barwy reprezentują. najpoważniejszych urazów doznają bowiem sportowcy na najwyższym poziomie rozgrywkowym, zawodowcy, którzy świadomie dążą do przekraczania granic ludzkich możliwości. być może na pewnym poziomie zarobków finansowych i przy zapewnieniu wybitnej opieki medycznej poszkodowani nie odczuwają potrzeby dochodzenia roszczeń z tytułu wypadków sportowych. pierwsza wypowiedź sądu najwyższego w kwestii odpowiedzialności karnej zawodnika za skutki wynikłe w trakcie zawodów sportowych miała miejsce dopiero w 2008 roku. mowa tutaj o postanowieniu sn z dnia 7 stycznia 2008 r. (sygn. akt v kk 158/07). wywołało ono spore poruszenie w doktrynie prawa karnego, która przejawia się w wielokrotnym jego glosowaniu przez wybitnych autorów. na uwagę zasługuje fakt, że ocena omawianego postanowienia jest różna (bojarski 2008; huminiak 2009; stefański 2009). postanowienie dotyczy feralnego wypadku spowodowanego przez kierowcę podczas rajdu samochodowego. na jednym z odcinków specjalnych nie zapanował on nad samochodem, co spowodowało zjechanie na lewą stronę drogi, gdzie doszło do uderzenia w barierę energochłonną, za którą stała poszkodowana. doznała ona poważnych obrażeń ciała, w tym złamania kości piszczelowej lewej, złamania kości piszczelowej prawej, stłuczenia klatki piersiowej oraz stłuczenia nerwu strzałkowego lewego. zarys problematyki wyłączenia odpowiedzialności karnej sprawcy wypadku sportowego 51 zarówno sąd rejonowy, jak i okręgowy uwolniły oskarżonego od odpowiedzialności karnej opierając się na konstrukcji kontratypu dozwolonego ryzyka sportowego. sąd najwyższy zaaprobował bezkarność sprawcy, jednak wskazał inną jej podstawę. zwrócił tym samym uwagę na fakt, iż efekt nieprzestępności czynu ma miejsce wtedy, gdy do czynu o znamionach określonych ustawowo dodamy okoliczności kontratypowe. zdaniem sądu w sytuacji braku jakiegokolwiek znamienia czynu zabronionego nie dochodzi do charakteryzacji przestępstwa w granicach określonych ustawą i sprawca czynu nie ponosi odpowiedzialności karnej, bez konieczności odwołania się do okoliczności kontratypowych. tożsame postulaty, przyjmowane jako oczywistość, przedstawia doktryna prawa karnego. a. marek i j. lachowski piszą, że skoro czyn zabroniony określa zachowania typowe, z reguły karalne, to fakt realizacji tych znamion jest równoznaczny co do zasady z bezprawnością kryminalną zachowania sprawcy. autorzy zaznaczają, że jedynie w szczególnych przypadkach, mimo wyczerpania znamion czynu zabronionego, możliwe jest uchylenie tej bezprawności (w tym na podstawie kontratypu ryzyka sportowego). w praktyce wyczerpanie znamion czynu zabronionego powoduje przyjęcie domniemania jego bezprawności (marek i lachowski 2013). a contrario, jeśli sprawca swoim czynem znamion ustawowych nie wypełni, to nie może być mowy o jego bezprawności, a więc zastosować kontratypu się nie da. sąd najwyższy odniósł się także do bardzo kontrowersyjnej w nauce prawa karnego kwestii – dopuszczalności powoływania się na kontratyp dozwolonego ryzyka sportowego ze względu na pozaustawowe określenie jego znamion. sąd nie podzielił wskazanych już wyżej w niniejszym artykule uwag. jego zdaniem nie ma przeszkód dla stosowania kontratypów pozaustawowych. stanowisko swoje oparł m.in. na uzasadnieniu rządowego projektu kodeksu karnego z 1997 r., w którym stwierdza się, iż określenie w kodeksie karnym okoliczności wyłączających nie jest wyliczeniem wyczerpującym. sąd podkreśla stanowczo, że przyczyną istnienia takich kontratypów jest dynamika zmian w zakresie warunków życia, usprawiedliwione potrzeby i oczekiwania społeczne. stanowisko takie, mimo iż nadal jest przedmiotem ożywionych sporów, jest jednak powszechnie uznawane w orzecznictwie i doktrynie. kolejnym z orzeczeń wartych uwagi jest wyrok sądu apelacyjnego w katowicach z dnia 28 marca 2002 roku (sygn. akt ii aka 44/02). w trakcie meczu piłkarskiego napastnik jednej z drużyn uderzył pięścią w twarz bramkarza drużyny przeciwnej, czego wynikiem był jego upadek na asfaltowe podłoże. w wyniku tego poszkodowany doznał obrażeń ciała w postaci stłuczenia głowy, złamania podstawy czaszki, stłuczenia krwotocznego płatów czołowych, rany tłuczonej wargi górnej i uszkodzenia przewodu słuchowego ucha lewego, które to obrażenia spowodowały u niego długotrwałą i przewlekłą chorobę. sąd okręgowy uznał oskarżonego za winnego popełnienia zarzucanego mu czynu z art. 156 par. 1 pkt k.k., to jest ciężkiego uszkodzenia ciała. sąd apelacyjny wyrok utrzymał. dla rozważań będących przedmiotem niniejszego artykułu istotne jest stanowisko sądu wobec postulowanego przez obrońcę oskarżonego zastosowania kontratypu dozwolonego ryzyka sportowego. sąd zasadnie podkreślił, iż rozpatrywane zachowanie sprawcy nie mieściło się w żadnej mierze w ramach poczynań, jakie mogłyby stanowić grę w piłkę nożną, któ52 paweł cegliński rej reguły określone są w regulaminie tej dyscypliny sportu, opracowanym przez polski związek piłki nożnej. ponadto w trakcie zajścia piłka znajdowała się poza boiskiem, co świadczy o tym, że oskarżonym nie kierował cel sportowy. wskazane okoliczności są tożsame z postulowanymi w doktrynie prawa karnego warunkami tworzącymi kontratyp ryzyka sportowego. niewystąpienie jednego z nich okoliczność tę uniemożliwia. zgoda poszkodowanego jako koncepcja alternatywna dla kontratypu ryzyka sportowego w nauce prawa karnego wskazuje się zasadnie, że w odpowiednim zakresie podstawą wyłączenia bezprawności może być zgoda pokrzywdzonego (grześkowiak i wsp. 2007). ma ona jednak zastosowanie raczej tylko w przypadku naruszenia dóbr, których jest on dysponentem, a więc ściganych z oskarżenia prywatnego. na gruncie prawa polskiego w grę wchodzą przestępstwa lekkiego uszkodzenia ciała i średniego nieumyślnego uszkodzenia ciała (uregulowane w art. 157 k.k.) oraz naruszenie nietykalności cielesnej (art. 217 k.k.). znamiona tych czynów wypełniane są przede wszystkim w trakcie zawodów sportów walki, szczególnie bokserskich i tzw. mieszanych sztuk walki zdobywających coraz większe rzesze fanów. doprawdy absurdalna mogłaby być próba pociągnięcia do odpowiedzialności karnej boksera, który uszkodziłby ciało swojemu przeciwnikowi w rywalizacji zgodnej regułami boksu. pogląd powyższy aprobował m.in. a. gubiński stwierdzając, że kontratyp ryzyka sportowego może być zastąpiony zgodą pokrzywdzonego w przypadku gier, które w swych założeniach posiadają naruszenie nietykalności cielesnej uczestników (gubiński 1959). podsumowanie konkludując stwierdzić wypada, że mimo pewnych sporów doktrynalnych kontratyp dozwolonego ryzyka sportowego jest koncepcją najpełniejszą, mającą najszersze zastosowanie w praktyce i akceptowaną przez większość karnistów. to do niej z reguły odwołują się sądy uzasadniając swoje orzeczenia. można zaryzykować stwierdzenie, iż zastąpić go zdoła jedynie regulacja ustawowa przedmiotowej materii. nie wydaje się ona jednak zasadna. literatura 1. bojarski m., glosa do postanowienia sn z dnia 7 stycznia 2008 r., sygn.. akt v kk 158/07, osp 2008, nr 11, poz. 114. 2. gubiński a., ryzyko sportowe, np. 1959, nr 10. 3. huminiak t., glosa do postanowienia sn z dnia 7 stycznia 2008 r., sygn.. akt v kk 158/07, pnd 2009, nr 1. zarys problematyki wyłączenia odpowiedzialności karnej sprawcy wypadku sportowego 53 4. kubiak r., dopuszczalne ryzyko sportowe [w:] system prawa karnego. nauka o przestępstwie. wyłączenie i ograniczenie odpowiedzialności karnej. tom 4, praca pod redakcją l. paprzyckiego, c.h. beck, 2013. 5. marek a., prawo karne, c.h. beck, warszawa 2009. 6. marek a., lachowski j., prawo karne. zarys problematyki, lex a wolters kluwer business, warszawa 2013. 7. marian cieślak. dzieła wybrane. tom iii. polskie prawo karne. zarys systemowy, redakcja stanisław waltoś, wydawnictwo uniwersytetu jagiellońskiego, 2011. 8. postanowienie sądu najwyższego z dnia 7 stycznia 2008 r., sygn. akt v kk 158/07. 9. prawo karne, praca zbiorowa pod redakcją a. grześkowiak, c. h. beck, warszawa 2007. 10. stefański r. a., glosa do postanowienia sn z dnia 7 stycznia 2008 r., sygn.. akt v kk 158/07, prokuratura i prawo, nr 6, 2009. 11. szwarc a., wypadki sportowe w świetle prawa karnego. koncepcja wyłączenia tzw. obiektywnej istoty przestępstwa, poznań, 1972. 12. wyrok sądu apelacyjnego w katowicach z dnia 28 marca 2002 r., sygn. akt ii aka 44/02. 13. zoll a., w. wróbel, polskie prawo karne. część ogólna, wyd. znak, kraków 2010. 14. zoll a., okoliczności wyłączające bezprawność czynu. zagadnienia ogólne, warszawa 1982. quality in sport 1 (2) 2016, s. 39-51, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 30 i 2016, praca została przyjęta do druku 15 iii 2016 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2016.004 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/723888 39 katarzyna gajek 1 akademia wychowania fizycznego we wrocławiu media społecznościowe jako ważny element komunikacji zewnętrznej organizacji sportowych social media as an important element of sports organization external communication streszczenie tym, co w istotnym stopniu wpłynęło na kształt procesów społecznych w ostatnich dwóch dekadach, jest wyłonienie się z tzw. nowych mediów, mediów społecznościowych, które w istotny sposób sprzęgły się ze strategiami komunikacji zewnętrznej organizacji sportowych różnego typu. organizację działającą w branży sportowej wyróżnia nie tyle specyfika struktury lub funkcji kierowniczych a produkt. sport, także ten rekreacyjny, stanowi specyficzną przestrzeń życia społecznego, która charakteryzuje się dużym znaczeniem wzajemnych interakcji pomiędzy organizacją a jej klientem. oznacza to, że dla organizacji sportowej szczególne znaczenie ma właśnie komunikacja zewnętrzna, która nie tylko zapewnia łączność z klientem, ale tworzy również podstawę działalności każdej organizacji sportowej. dlatego często poruszanym w literaturze przedmiotu zagadnieniem jest pytanie o sposób, w jaki organizacje sportowe wykorzystują w procesie budowania relacji z klientem oraz kreowania produktu najnowsze technologie komunikacyjne. celem niniejszego artykułu jest jednak próba udzielania odpowiedzi zamiast na pytanie jak organizacje sportowe korzystają z mediów społecznościowych, dlaczego media te stały się dla organizacji szczególnie atrakcyjnym narzędziem w budowaniu sprawnej komunikacji organizacji sportowej z klientem. w artykule postawiono dwa pytania badawcze, które brzmią następująco: 1. czym jest ekosystem mediów społecznościowych i co zatem odróżnia ekosystem, w którym funkcjonują media społecznościowe od takiego, w którym one nie istnieją? 2.dlaczego media społecznościowe w dużym stopniu skolonizowały komunikację pomiędzy różnego typu organizacjami sportowymi a ich klientami? w pierwszej części pracy autorka skupia się na opisie i analizie ekosystemu mediów społecznościowych koncentrując się na elementach tego systemu oraz jego istotnych cechach dystynktywnych ukształtowanych przez nowoczesne technologie i zmiany kulturowe. w części drugiej zostaje podjęta próba wyjaśnienia specyficznego związku organizacji sportowych i mediów społecznościowych. autorka w oparciu o literaturę z różnych obszarów dziedziny nauk społecznych – komunikologii i medioznastwa, antropologii, psychologii społecznej, zarządzania i marketingu, socjologii oraz przykłady działalności wybranych organizacji stawia tezę, że głównymi elementami mającymi znaczenie dla silnego związku mediów społecznościowych ze sportem są: emocje, komunikacja ikoniczna, identyfikacja i narracja. 1 dr katarzyna gajek, e-mail: katarzyna.gajek@awf.wroc.pl 40 katarzyna gajek słowa kluczowe: media społecznościowe, organizacja sportowa, ekosystem mediów społecznościowych abstract there is one thing that significantly contributed to shape social processes in the last two decades the emergence of social media, which teamed up external communication strategies of various types sports organizations. sports organization is distinguished by not so much the structure or function of management but a product. sport becomes a specific area of social life, which is characterized by the importance of interactions between the organization and its customer what makes the organizational external communication particularly significant. through vary channels sports organization provides communication with the client as well as builds the basis for persistence of each sports organization. the important question appears referring to this issue about the way in which sports organizations use the latest communication technologies in the process of building relationships with customers and co-creating the product. the purpose of this article, however, is an attempt to understand why social media have become particularly attractive tool in building efficient communication sports organization with the customer. there are two framing research questions asked: 1. what is a social media ecosystem and what is the difference between ecosystem with functioning social media in it and without them? 2. why the social media settled the communication process between vary sports organizations and theirs customers? the first part of the article descripts and analyses the social media ecosystem by focusing on the elements of this system and its distinctive qualities shaped by modern technology and cultural changes. there is an attempt made to explain the specific compound sports organizations and social media in the following part of the article. the author basing on the literature and examples of activities of selected organizations argues that the main elements relevant to the relationship of social media and sport are emotions, iconic communication, visuals, identity and narrative. keywords: social media, social media ecosystem, sports organization 1. wstęp tym, co w istotnym stopniu wpłynęło na kształt procesów społecznych w ostatnich dwóch dekadach, jest wyłonienie się z tzw. nowych mediów, mediów społecznościowych. można je zdefiniować jako nowe technologie medialne sprzyjające interaktywności i współtworzeniu, które z kolei pozwalają na rozwój i dzielenie pomiędzy organizacjami i jednostkami treści generowanych przez użytkowników tych technologii (filo i wsp. 2014). badania i refleksję w obszarze mediów społeczmedia społecznościowe jako ważny element komunikacji zewnętrznej organizacji sportowych 41 nościowych podejmuje się także na gruncie organizacji sportowych (pedersen i inni 2007; a. eagleman 2013; stavros i wsp. 2013; gajek 2014). w literaturze przedmiotu badacze koncentrują się najczęściej na pytaniu o to, w jaki sposób z mediów społecznościowych korzystają organizacje w branży sportowej. równie często podejmuje się badania nad motywacją korzystania przez organizacje sportowe z mediów społecznościowych dla celów komunikacji zewnętrznej. są to tematy podejmowane głównie przez autorów z obszaru zarządzania, marketingu i pr. refleksja naukowa skupia się, po pierwsze, na analizie różnorodnych taktyk i strategii komunikacji via media społecznościowe. po drugie zaś, nad wyodrębnieniem korzyści, jak i ograniczeń wynikających z zastosowania mediów społecznościowych w strategiach komunikacyjnych tych organizacji. dostrzegając rozległość naukowej refleksji w obszarze związku mediów społecznościowych ze sportem w niniejszym artykule podjęła się identyfikacji przyczyn, dla których media społecznościowe stanowią dziś jeden z najważniejszych elementów komunikacji organizacji sportowej z otoczeniem. odpowiadając na to pytanie autorka chciałaby się odwołać do interdyscyplinarnej refleksji nad istotą współczesnego fenomenu mediów społecznościowych i ich związku ze sportem. w artykule postawiono dwa pytania badawcze, które brzmią następująco: 1. czym jest ekosystem mediów społecznościowych i co zatem odróżnia ekosystem, w którym funkcjonują media społecznościowe od takiego, w którym one nie istnieją? 2.dlaczego media społecznościowe w dużym stopniu skolonizowały komunikację pomiędzy różnego typu organizacjami sportowymi a ich klientami? pierwsza część pracy skupia się na opisie i analizie ekosystemu mediów społecznościowych, identyfikując elementy tego systemu oraz jego istotne cechy dystynktywne ukształtowane przez nowoczesne technologie i zmiany kulturowe. zrozumienie charakterystyki i funkcjonowania tego ekosystemu jest niezbędne dla podjęcia próby wyjaśnienia silnego związku pomiędzy mediami społecznościowymi a sportem. związku, który zdaniem autorki jest znacznie silniejszy niż miało to miejsce w przypadku mediów masowych. część druga podejmuje próbę wyjaśnienia istoty związku sportu i mediów społecznościowych w odniesieniu do interdyscyplinarnych rozważań na kanwie literatury światowej oraz przykładów organizacji opierających swoje strategie komunikacji zewnętrznej o działania via media społecznościowe. 2. ekosystem mediów społecznościowych w literaturze przedmiotu pojawia się metaforycznie pojęcie ekosystemu mediów społecznościowych (hanna i wsp. 2011, cavazza 2012). nie zostało ono jednak do tej pory w sposób zadowalający zdefiniowane i opisane. wydaje się, że owa metafora intuicyjnie stosowana zarówno przez praktyków, jak i badaczy mediów społecznościowych, znajduje swoje uzasadnienie. przez pojęcie ekosystemu mediów społecznościowych rozumieć można system elementów współwystępujących i wpływających nawzajem na siebie w przestrzeni komunikacyjnej, w której występują media społecznościowe. jest to definicja czerpiąca zarówno z prakseologii, jak i nauk biologicznych. odwołując się do niej w 42 katarzyna gajek próbie wyjaśnienia czym jest ekosystem mediów społecznościowych, należy opisać zarówno same media społecznościowe, jak i zastanowić się nad ich relacjami z innymi elementami tego systemu, w tym i organizacjami sportowymi, co jest istotą paragrafu następnego. van dijck (2013) wskazuje, że media społecznościowe to nie tylko renderowanie technologiczne procesów komunikacji i przeniesienie się w ten sposób do świata online, ale to rodzaj zmiany obejmującej samą naturę naszych relacji, kreacji i interakcji. media społecznościowe innymi słowy stawiają ich użytkowników w pozycji bardziej symetrycznej w stosunku do innych jednostek, mediów tradycyjnych, licznych organizacji znajdujących się w przestrzeni publicznej. po pierwsze użytkownik transformuje w uczestnika charakteryzującego się aktywnością i kreatywnością. po drugie, uczestnik ten staje się ważny z punktu widzenia innych uczestników ekosystemu – jego postawy, opinie, emocje i wybory mają realny wpływ na rzeczywistość. uczestnikiem mogą być grupy, organizacje i jednostki. cechą szczególną mediów społecznościowych jest to, że wdarły się one w przestrzeń prywatną i publiczną współczesnych społeczeństw dokonując poważnych zmian w procesach komunikacji na wielu poziomach. w skali mikro media te umożliwiły przeciętnemu użytkownikowi realizowanie się poprzez uczestnictwo w licznych inicjatywach społecznych i grupach zainteresowań, jak również poprzez możliwość kształtowania treści medialnych, bycia ich współautorem. otwartość pod względem publikowanych treści mediów społecznościowych oraz spełnienie kryteriów związanych z powszechnością, dostępnością i kompetencjami medialnymi użytkownika, spowodowały również przemiany społeczne w skali mezo – użytkownik medium poprzez prezentację swych poglądów i ocen z większą niż dotychczas swobodą porusza się w sferze publicznej. także szybkość obiegu informacji oraz możliwość ich personalizacji mają wpływ na działania użytkownika mediów społecznościowych wobec elementów otaczającej go rzeczywistości społecznej, na przykład względem licznych organizacji biznesowych, politycznych, kulturalnych, w tym sportowych. zarówno badacze naukowi, jak i praktycy marketingu wskazują na rosnące znaczenie mediów społecznościowych w procesie podejmowania decyzji zakupowych konsumenta (hanna i wsp. 2011, bughhin 2015, divol i wsp. 2012). przeobrażenia w mikroskali i mezoskali redefiniują z kolei relacje społeczne w sferze makro wpływając na układ w diadach obywatel-państwo, odbiorca-media, odbiorca kultury-kultura. oznacza to, że media społecznościowe nie mogą być postrzegane tylko przez pryzmat funkcji ludycznej. stanowią one coraz ważniejsze ogniwo spajające wszystkie sfery życia społecznego – naszą prywatność, życie zawodowe, rozrywkę, biznes, naukę, politykę czy sport – powodując ich wzajemne przenikanie się. w ekosystemie pomiędzy jego elementami (uczestnikami) następuje nieustanny przepływ i obieg informacji. można zadać pytanie, co zatem odróżnia ekosystem, w którym funkcjonują media społecznościowe od takiego, w którym one nie istnieją? tradycyjne media skupiały się na informacji, jako jądrze procesów komunikowania. wynikało to, co należy zauważyć, przede wszystkim z możliwości technicznych, jakim podlegały, a także posługiwaniu się specyficznym dla każdego z nich kodem, co separowało je od siebie w dużym stopniu. media społecznościowe natomiast, operując w zalgorytmizowanej przestrzeni internetu, stworzyły coś na media społecznościowe jako ważny element komunikacji zewnętrznej organizacji sportowych 43 kształt wspólnego języka, który van dijck określa mianem nowego espernato wspólnoty on-line, uniwersalnej waluty, która pozwala na swobodne przepływy pomiędzy dyskursami społecznymi, kulturalnymi, politycznymi i ekonomicznymi (van dijck 2013). ta kultura łączności (connectivity) obejmuje dziś miliardy ludzi na całym świecie. według statystyk z końca 2015 roku facebook ma 1,5 miliarda aktywnych uczestników (w tym 1 miliard logujących się regularnie co najmniej raz w miesiącu), na instagramie działa ok. 400 milionów ludzi twitter to 316 milionów aktywnych użytkowników. mniej znane w polsce pinterest to 190 milionów członków społeczności i linkedin 97 milionów stale odwiedzających serwisy (www.statista.com). poszczególne serwisy łączą się w swoiste galaktyki, globalny system umożliwiając w ten sposób swoim użytkownikom współdzielenie treści i kontaktów pomiędzy serwisami. odbiorca mediów tradycyjnych był użytkownikiem, ale nie uczestnikiem. zasadnicza odmienność mediów społecznościowych zasadza się na doświadczaniu, które realizuje się poprzez konwersację. w ekosystemie zamiast materii krąży informacja, jednak nie jest ona produktem procesu komunikowania lecz zaledwie jego początkiem. istotą komunikacji jest rozmowa, dyskusja, które „dzieją się” w oparciu o raz nadaną informację. centralnym elementem tak pojętej komunikacji nie jest już zatem informacja, ale interakcja uczestników ekosystemu (cavazza 2012). interakcja ta ma znamiona nieustającej i wszechobecnej głównie na skutek sprzęgnięcia platform mediów społecznościowych z technologią mobilną. według raportu ericssona z czerwca 2015 roku (www.statista.com) w 2014 roku na całym świecie było 7 miliardów abonentów technologii mobilnych w tym około 3 miliardów osób korzystających z mobilnego dostępu szerokopasmowego do internetu, ponad 2 miliardy użytkowników smartfonów i 250 milionów posiadaczy tabletów, laptopów i ruterów. pomiędzy pierwszym kwartałem 2014 roku a pierwszym kwartałem roku następnego, 2015, zanotowano 55-cio proc. wzrost w światowym przepływie danych, przy czym przepływ ten jest większy o około 20 razy niż dla połączeń głosowych. jeżeli zaś chodzi o udział mediów społecznościowych, to w 2014 miały one swój udział aż w 15 proc. w całym strumieniu danych poprzez technologie mobilne (ericsson mobility raport 2015). 3. organizacje w branży sportowej w ekosystemie mediów społecznościowych wspominany raport ericssona poświęca część opracowania na analizę związku pomiędzy nowoczesnymi technologiami sieciowymi a sportem, dostrzegając spektakularność i unikatowość wykorzystania mediów społecznościowych w tej przestrzeni życia społecznego. skupia się on przede wszystkim na widowiskach sportowych, takich jak mistrzostwa świata w piłce nożnej z 2014 roku. według danych z raportu wydarzenie to wygenerowało przepływy danych na poziomie blisko 30 terabajtów (czyli 30 000 gb), co odpowiadało 48,5 milionom przesłanych zdjęć, 4,5 milionom połączeń głosowych, 1,5 terabajtom danych przesłanych przez 75 tysięcy widzów w czasie meczu finałowego. facebook zanotował 280 milionów postów w czasie tego spotkania, co uczyniło je najbardziej dyskutowanym wydarzeniem sportowym w sieci wszechczasów. na twitterze „ćwierknięcia” w czasie spo44 katarzyna gajek tkania niemcy – argentyna ukazywały się z częstotliwością 618 tysięcy na minutę (ericsson mobility raport 2015). powyższe dane są niewątpliwie imponujące. należy jednak zauważyć, że media społecznościowe stały się narzędziem komunikacji nie tylko w obszarze „wielkiego”, profesjonalnego sportu, ale także dla innych organizacji działających w branży sportowej, np. klubów fitness czy sklepów z odzieżą sportową i akcesoriami. widowisko sportowe nie jest przecież jedynym produktem oferowanym przez organizacje w branży sportowej choć niewątpliwie najbardziej spektakularnym. m. d. shank definiuje na przykład produkt sportowy jako „dobro rzeczowe, usługę lub kombinację tych elementów, przeznaczone do zaspokojenia potrzeby widzów imprez sportowych, ich uczestników lub sponsorów”. produktem w takim rozumieniu może być zarówno sprzęt sportowy, jak i usługa – na przykład zajęcia fitness (2002). przyglądając się strategiom pozyskiwania klienta przez organizacje sportowe kluby, związki, kluby fitness, firmy produkujące odzież sportową można stwierdzić, że rzadko który nie korzysta w ogóle ze wsparcia mediów społecznościowych. również liczne marki odzieży sportowej wykorzystują ten rodzaj mediów w intensywny sposób w budowaniu długotrwałych relacji z klientem. także profesjonalni sportowcy w sposób coraz bardziej świadomy budują swoje marki osobiste wykorzystując nowoczesne technologie do budowania reputacji i wizerunku po to, aby skutecznie zarządzać swoją karierą. w tym miejscu pojawia się ważne pytanie: dlaczego media społecznościowe w dużym stopniu skolonizowały komunikację pomiędzy różnego typu organizacjami sportowymi a ich klientami? według autorki, odpowiedź na to pytanie kryje się zarówno w specyfice całej branży sportowej, jak i swoistości mediów społecznościowych. 3.1. emocje – doświadczenie jest najważniejsze sport jako szczególny obszar działań społecznych ma do zaoferowania jedną z najbardziej pożądanych przez publiczność rzeczy – emocje. są one związane w obszarze sportu przede wszystkim z widowiskiem sportowym traktowanym jako jeden z wielu możliwych produktów sportowych. według j. hanarza sport jest zbudowany na bazie swoich relacji z otoczeniem – przede wszystkim fanami i klientami (hanarz 2007), ponieważ to oni współtworzą produkt stając się jednocześnie niezbędnym elementem w procesie komunikacji organizacji z otoczeniem (gajek 2014). media społecznościowe oferują współcześnie zupełnie nowy wymiar komunikowania. media tradycyjne dzięki technologii docierały do swoich masowych publiczności, pozostając w relacji asymetrycznej do odbiorców ich przekazów. widz, czytelnik czy słuchacz mieli bardzo ograniczoną możliwość wpływu na treść przekazu czy też sposób formułowania przekazu. sam proces komunikowania była procesem liniowym, gdzie wyróżnić można było początek i koniec tego procesu. media społecznościowe nie tylko umożliwiły publiczności szeroki dostęp do treści medialnych, nie tylko zwiększyły obszar interakcji z samymi mediami i innymi ich użytkownikami, ale umożliwiły także partycypację na szeroką skalę rozumianą jako możliwość współdecydowania w obszarze technologii, zawartości medialnej, relacji media społecznościowe jako ważny element komunikacji zewnętrznej organizacji sportowych 45 międzyludzkich i relacji z organizacjami (carpentier 2015). dzięki mediom społecznościowym z różnych obszarów funkcjonalności publiczność sportowa ma niezwykłą możliwość natychmiastowego dzielenia się emocjami sportowymi, co z kolei zwrotnie wzmacnia te emocje poprzez pozyskiwanie z sieci sprzężenia zwrotnego w postaci również natychmiastowej reakcji innych użytkowników mediów. dodatkowo same organizacje sportowe potęgują ten proces występując w roli nadawcy profesjonalnego na bieżąco komentując wydarzenia i reagując na treści generowane przez fanów. szczególną rolę w owym wzmacnianiu, jak wskazują badania, ma mikroblog, który zrewolucjonizował branżę sportową poprzez zaangażowanie sportowców i drużyn w kreowanie zawartości mediów społecznościowych i stał się nieodłącznym elementem komunikacji w branży sportowej (fisher 2009, sanderson i kassing 2011, za: wang, zhou 2015). natychmiastowość immamentnie związana z twitterem jest komplementarna przede wszystkim ze sportem na żywo (connoly 2015), podobnie jak ogromne możliwości mediów społecznościowych w zakresie komunikacji wizualnej. 3.2. komunikacja ikoniczna – sprzedajemy idee, a nie fakty w sporcie łatwiej jest przekazać emocje za pomocą obrazu, niż za pomocą słowa, a temu wyzwaniu odpowiadają liczne media społecznościowe preferujące komunikację ikoniczną. z tego faktu korzystają wydatnie marki odzieży sportowej takie, jak na przykład nike. firma ta wykorzystuje głównie instagram, jako główne miejsce kształtowania relacji z klientem (blisko 6 milionów obserwujących, około 20 tysięcy „ćwierknięć” na koncie @nike). doskonałej jakości zdjęcia o artystycznym sznycie budują wizerunek nowoczesnej i dynamicznej organizacji dbającej o wygodę i estetykę w życiu. w oparciu o obraz następuje przemieszczenie znaczeń pomiędzy uczestnikami komunikacji, pomiędzy organizacją a jej klientem. fotografia nadaje jakiś sens, jakąś interpretację rzeczywistości poprzez kreację pokazywanego przedmiotu (butów) czy podmiotu (człowiek w działaniu). jednocześnie owa interpretacja jest doświadczana przez odbiorcę, ale także dyskutowana i przekazywana dalej, poprzez to samo medium lub inne media w ekosystemie, w tej samej, lub zmienionej formie (połączenie udostępnianego zdjęcia z własnym komentarzem, amatorskim wideo z wydarzenia sportowego, itp.). komunikacja wizualna (fotografie, materiały wideo) to przede wszystkim przekazywanie idei, a nie informacji. obraz oddziałuje na emocje, wywołuje skojarzenia. doskonałym przykładem budowania interakcji poprzez komunikację wizualną jest działalność w mediach społecznościowych trenerki personalnej ewy chodakowskiej. wykorzystuje ona komunikację wizualną dwojakiego rodzaju. po pierwsze publikuje dużą ilość materiałów wideo motywujących i promujących zdrowy styl życia. po drugie, podobnie jak firma nike na instagramie, publikuje wiele fotografii dostarczających odbiorcy pewnego szczególnego obrazu rzeczywistości. profesjonalne lub półprofesjonalne zdjęcia chodakowskiej wpisują się w dyskurs społeczny związany z wpływem aktywności fizycznej i uzyskiwanych sukcesów na całość życia prywatnego i zawodowego. „opowiadają” one historię, w której sport rozumiany jest jako szczególna troska o swoje zdrowie fizyczne i psychiczne, co ma 46 katarzyna gajek swoje odzwierciedlenie w jakości życia. radość, zdrowie, spokój ducha, estetyka, należą do idei promowanych przez trenerkę właśnie poprzez komunikaty wizualne. 3.3. identyfikacja – człowiek w supermarkecie znaczeń jak wskazują antropolodzy kultury, sport oferuje nie tylko emocje, ale może proponować także określoną tożsamość. w. burszta i w. kuligowski wypowiadają się na temat futbolu, jednak wydaje się, że twierdzenie jest prawdziwe dla wszystkich sportów drużynowych, a być może i indywidualnych. identyfikacja z konkretnym zespołem lub zawodnikiem przekracza ramy zwykłego hobby. w kibicach, na kanwie rywalizacji i towarzyszących jej emocji, wzmacnia się tożsamość zarówno na poziomie narodowym, jak i lokalnym (burszta, kuligowski 2005, gumiński 2009). rywalizacja sportowa nabiera charakteru walki i konfliktu, o czym świadczą zarówno ksenofobiczne hasła prezentowane np. na stadionach futbolowych, jak i język komentatorów sportowych obfitujący w figury retoryczne bezpośrednio wyjęte ze słownika militarnego (gumiński 2005). rozgrywki sportowe nadają światu proste i zrozumiałe ramy, z których wyłania się czarno-biały obraz opisanego rozlegle w literaturze z obszaru nauk społecznych mechanizmu my-oni. w warunkach pluralizmu ekonomicznego, społecznego i kulturowego, nakładanie tego rodzaju „kalki” na relacje społeczne, pozwala na określanie się grup i jednostek w złożonej rzeczywistości społecznej. jak piszą pedagodzy z. melosik i t. szkudlarek na temat współczesnego świata: „w takim świecie wartości nie odgrywają już kluczowej roli w procesach zakorzeniania i poczucia identyfikacji. wartości można przyjmować i porzucać niemal do woli. nowe pokolenie ma już ten nawyk postrzegania rzeczywistości w kategoriach “oferty”. rzeczywistość traktowana jest jak supermarket”. w takiej rzeczywistości media społecznościowe są elementami facylitującymi wzajemny kontakt pomiędzy członkami grup oraz cementującymi grupę poprzez wymianę i potwierdzanie poglądów na szeroką skalę. umożliwiają one spotkanie się ludzi podzielających wspólne zainteresowania w skali dotychczas niespotykanej i nieograniczającej się jedynie do relacji organizacja kibic. w świecie wielości wartości i świecie wszechogarniającej konsumpcji sportowcy stają się prawdziwymi bohaterami, którzy wypełniają pustkę po dawnych autorytetach. dlatego właśnie budowanie kampanii marketingowych i pr-owych w oparciu o markę osobistą sportowców jest tak atrakcyjne dla organizacji. jednak z tego samego powodu wszelkie skandale w ich wykonaniu są bardzo dla niej niebezpieczne. czynnik tożsamości w budowaniu komunikacji dwustronnej z klientem jest istotnie wykorzystywany przez fitness kluby, gdzie doświadczane przez klienta emocje sportowe są nieporównywanie mniejsze niż podczas profesjonalnych rozgrywek. w budowaniu relacji z klientem wspiera potrzebę identyfikacji klienta z konkretnym miejscem, ludźmi i dyscypliną sportu. w relacji do samego siebie jednostka podejmuje próby definiowania siebie między innymi w aspekcie właściwości wyglądu i zachowania. współczesność traktuje ciało jak projekt, twierdzi ch. schiling (2010), wszystkie jego aspekty mogą być poddane rekonstrukcji. człowiek w sposób świadomy i planowy „zarządza” swoim ciałem, tak, aby spełniało one przyjęte społeczne normy piękna (globalne lub lokalne) oraz by odpowiadało jego media społecznościowe jako ważny element komunikacji zewnętrznej organizacji sportowych 47 własnym wyobrażeniom. jedną z takich norm zarówno w stosunku do kobiet, jak i mężczyzn jest „usportowione” ciało – szczupłe, umięśnione, jędrne. w ten sposób sport stał się nie tylko hobby, ale i narzędziem kształtowania pożądanego „ja”. jedną zaś z form społecznego kontaktu stały się wizyty w fitness klubach czy siłowniach, które dzięki mediom społecznościowym rozciągnęły przestrzeń uczestnictwa poza konkretne miejsce (siedziba klubu) i czas (grafik treningów). p. nosal zauważa, że samo wydarzenie sportowe przestało być już jedynym miejscem spotkań i wymiany doświadczeń (2011). powstały rozległe peryferia wokół tych wydarzeń, gdzie tworzy się nowy rodzaj wspólnoty – wspólnoty zdecentralizowanej i wirtualnej, a jednak zdolnej do wywierania realnego wpływu na codzienność organizacji sportowych. w procesie narracji, która koncentruje się wokół obietnicy doświadczania emocji i wspólnotowości oraz budowaniu określonej sfery symbolicznej, organizacje próbują wpływać na proces budowania/wyboru tożsamości swoich klientów. przykładowo dwa najbardziej popularne wrocławskie kluby pole dance, odmiany fitness przebojem zdobywającej żeńską część klientów klubów, w swoich komunikatach koncentrują się przede wszystkim na wzmacnianiu identyfikacji z dyscypliną sportu i klubem. wykorzystywane są do tego takie media społecznościowe, jak facebook, youtube i instagram. gros zawartości komunikatów skupia się na budowaniu owych peryferiów wokół wydarzenia sportowego (treningów), o których była mowa powyżej. kluby inaugurują i przeprowadzają różnego typu wydarzenia, które mają za zadanie poszerzyć percepcję klientek oraz zaangażować ich uwagę i czas, prowokując także fale dyskusji i komentarzy. do wydarzeń takich należą na przykład warsztaty doskonalące technikę, spotkania, warsztaty i pokazy z mistrzyniami i mistrzami pole dance, czy spotkania w klubie poza godzinami treningów z okazji wydarzeń okolicznościowych (mikołajki, dzień kobiet, itp.). kluby dystrybuują również liczne materiały wizualne, np. artystyczne fotografie sportowców i trenerek ukazujących estetykę tej dziedziny sportu, czy osiągnięć trenerek i adeptek szkoły. równocześnie prowadzą sprzedaż gadżetów w postaci kalendarzy z logo czy własnej linii strojów do pole dance. w ten sposób kluby nie tylko komunikują się ze swoimi klientkami, ale jednocześnie „snują opowieści” tworząc dla nich pewną rzeczywistość będącą wynikiem zarówno procesu odpowiadania na potrzeby klientek, kreowaniem tych potrzeb, jak i poszukiwaniem przewagi konkurencyjnej. 3.4. snucie opowieści – sport jako uniwersum w powyższej analizie poszczególnych właściwości współczesnego sportu i odpowiadającym im aspektom technologicznym mediów społecznościowych często pojawiały się odniesienia do opowieści. narracyjność w komunikacji organizacji sportowych jest rodzajem opowieści zbiorowej, gdzie narratorem jest sama organizacja. narracja jest szczególną formą poznawczego reprezentowania rzeczywistości (trzebiński 2002), rzeczywistości, którą interpretujemy jako historie opowiadane innym. na owe opowieści składają się komunikaty umieszczane w mediach społecznościowych, które z kolei łączą się w swoiste uniwersum, w którym i poprzez które funkcjonują odbiorcy i współtwórcy tych komunikatów. każda opowieść ma swoich bohaterów i antybohaterów, symbole, każda ma swoją aksjologię. opowieści 48 katarzyna gajek mają charakter ciągły i globalny. dzieje się tak z powodu udostępniania treści powiązanych poprzez różne kanały medialne oraz powszechnego dostępu do nich poprzez technologie mobilne. relacje i zdjęcia z treningów zawodników są publikowane z ramienia organizacji lub samych sportowców na instagramie lub facebooku, jednocześnie towarzyszą im komentarze tekstowe i spoty zapowiadające kolejne wydarzenia na twitterze, materiały wideo umieszczane na youtube zaś pełnią rolę zachęcającą, przypominającą lub motywującą. narracje odwołują się do identyfikacji grupowej (np. my – kibice), ale i indywidualnej (np. ja – joginka) oferując w miarę spójną percepcję rzeczywistości i swojego miejsca w niej. warto w tym miejscu zwrócić uwagę na blogi i konta w mediach społecznościowych sportowców, którzy kontrolują i stymulują rozwój własnych karier właśnie poprzez snucie opowieści. przykładem może być dwójka zawodników amerykańskiego freestyle soccer, billy’ego wingrova i jeremy’ego lyncha, którzy regularnie dzielili się poprzez swój kanał na youtube wideo obrazującymi ich umiejętności i treningi. w tych krótkich wideo-komunikatach opowiadali także o sobie, wartościach czy wydarzeniach, które ukształtowały ich jako ludzi i sportowców (connolly, 2016). podobne historie opowiadają także polscy zawodowi sportowcy, na przykład justyna kowalczyk, która stale utrzymuje kontakt z fanami poprzez facebook i twitter, dzieląc się z nimi wieloma informacjami niezwiązanymi ze sportem, a określającymi ją samą, jako człowieka (czytane lektury, oglądane filmy, ważne w jej życiu autorytety itp.). także trenerzy personalni, nowe zjawisko w obszarze sportu rekreacyjnego, wykorzystują często media społecznościowe do prowadzenia narracji odwołującej się do konkretnej filozofii życia ze sportem i poprzez sport w każdym aspekcie życia – od projektowania celów krótko i długodystansowych, poprzez kontrolę diety i wagi ciała, aż po etyczne i nieetyczne wybory związane z uprawianiem konkretnej dyscypliny sportu. narracje organizacji sportowych przyczyniają się z pewnością budowania zaangażowania wśród fanów/klientów i odwołują się do ich tożsamości, a wynikają z przesłanek związanych z budowaniem przewagi konkurencyjnej w środowisku, któremu daleko do stabilności. co więcej, narracja dzięki natychmiastowości przekazu i dużej dostępności mediów społecznościowych poprzez urządzenia mobilne, przenika inne narracje obecne w przestrzeni publicznej. według p. nosala (2015) media stanowią swoistego rodzaju wtyczkę wpinającą sport w inne wymiary życia społecznego – kultury, polityki, ekonomii. 4. zakończenie media społecznościowe zmieniają przede wszystkim relacje pomiędzy ludźmi, lub, jak chciałby m. macluhan (2011), zmieniają sposoby postrzegania rzeczywistości przez człowieka, którego percepcja zostaje rozszerzona. pokolenie użytkowników, które nie doświadczyło funkcjonowania w innych ekosystemach medialnych, uważa ekosystem, w którym media społecznościowe grają główną rolę, za podstawowy dla ich życia społecznego (van dijck 2013). „technologia zaproszona do świata sportu „infekuje” bowiem cały system – wpływając nie tylko na sportowców, ale także na trenerów, kibiców i media. proponując wciąż nowe sposomedia społecznościowe jako ważny element komunikacji zewnętrznej organizacji sportowych 49 by funkcjonowania poszczególnych obszarów, permanentnie reorganizuje ona całą płaszczyznę sportu, czyniąc niemożliwym powrót do jego tradycyjnych form” pisze p. nosal (2011). media społecznościowe zmieniły relacje pomiędzy nadawcą, komunikatem a odbiorcą, a organizacje sportowe z powodu swojej specyfiki znakomicie wykorzystały możliwości drzemiące w nowoczesnych technologiach komunikowania, a w szczególności w mediach społecznościowych. współczesny sport charakteryzowany jest przez cztery obszary: emocje, wizualność, identyfikację i narrację. wszystkie one sprzęgają się z takimi możliwościami mediów społecznościowych, jak natychmiastowość przekazu, personalizacja, uczynienie uczestnika komunikacji współtwórcą jej treści, partycypacja uczestników komunikacji w wielu dyskursach społecznych, komunikacja ikoniczna oraz nieustanność przekazu dzięki technologiom mobilnym i wielokanałowość przekazu. badania, w zarysowanym przez autorkę obszarze, mogą być niewątpliwie interesujące i mogą wiele wznieść do współczesnej refleksji nad miejscem mediów społecznościowych w sporcie. w zamyśle artykułu była refleksja nad dotychczasowymi wynikami badań w kierunku teoretycznego ugruntowania problemu. w artykule dokonano zatem analizy teoretycznej odnosząc się do różnorakich przykładów z obszaru działania organizacji sportowych. naturalną kontynuacją niniejszej refleksji powinny być badania, potwierdzające lub obalające tezy postawione w artykule. z braku odniesienia w teorii i empirii, a zatem sytuacji, w której projektowane są badania o charakterze eksploracyjnym, wynika potrzeba zastosowania badań osadzonych w metodologii jakościowej, na przykład na gruncie teorii ugruntowanej, która pozwala także na uzasadnione w tym wypadku badania wizualności przekazu. wydaje się, że kontynuowanie badań, zarówno teoretycznych, jak i praktycznych nad znaczeniem mediów społecznościowych dla funkcjonowania i przetrwania różnorodnych współczesnych organizacji sportowych jest istotnie uzasadnione. po pierwsze bowiem, jest to wciąż zjawisko względnie nowe, a zatem w niewielkim, fragmentarycznym stopniu jedynie opisane. po drugie, należy zauważyć, że zdecydowana większość opracowań dotyczących mediów społecznościowych dotyczy głównie obszaru sportu północnoamerykańskiego, a wciąż istnieje niewiele danych dotyczących sportu europejskiego (filo, lock, karg 2015). literatura 1. abeza g., o;reilly n., reid i., relationship marketing and social media in sport, international journal of sport communicaton, 2013, 6, 120-142. 2. bughin j., gettig a sharper picture of social media’s influence, mckinsey quartely, july 2015. 3. burszta w., kuligowski w., sequel. dalsze przygody kultury w globalnym świecie, warszawskie wydawnictwo literackie muza sa, warszawa, 2005. 4. carpentier n., differentiating between access, interaction and participation, transdisciplinary journal of cultural participation, vol. 2, no. 2, 2015 http://dx.doi.org/10.7146/tjcp.v2i2.22844. 5. cavazza f., social media landscape 2015, 50 katarzyna gajek a. http://www.fredcavazza.net/2015/06/03/social-media-landscape2015/. 6. cavazza f., an overview of the social media ecosystem, forbes, march 12, 2012. 7. cave a., miller a., the importance of social media in sport, telegraph, czerwiec 2015. 8. cialdini r., wywieranie wpływu na ludzi. teoria i praktyka, gwp, 2001. 9. connolly e., special report: sport in the age of social media, grudzień 2015/styczeń 2016, www.sportspromedia.com/special_reports/special_report_sport_in_the_age _of_social_media. 10. divol r., edelman d., sarazzin h., demystifying social media, mckinsey quartely, kwiecień 2014. 11. eagelman a.n., 2013, acceptance, motivations, and usage of social media ae a marketing communication tool amongst employees of sport national governing bodies, sport management review, no.16, 488-497. 12. ericsson mobility raport. on the pulse of the networked socjety, czerwiec 2015. 13. filo k., lock d., karg a., sport and social media research: a rewiew, sport management review (2014), htpp://dx.doi.org/10.1016/j.smr.2014.11.001. 14. gajek k., informationa and communication technology in polish sport organization, business informatics. 15. gumiński m., sport i budowanie tożsamości grupowej. uwagi na marginesie pracy w.j. burszty i w. kuligowskiego „sequel. dalsze przygody kultury w globalnym świecie”, kultura i historia nr 16/2009, http://www.kulturaihistoria.umcs.lublin.pl/archives/1457. 16. hanna r., rohm a., crittenden v.l., we’re all connected: the power of the social media ecosystem, business horizons (2011) 54. 17. hanarz j., rynek: pr organizacji sportowej, harverd busienss review poland, marketing w praktyce, 8/2007, an electronic version. 18. hopwood m., kitchin p., skinner j., sport, public relations and communication, routlege taylor&francis group, 2010. 19. kopecka-piech k.(a), leksykon konwergencji mediów, kraków 2015. 20. kopecka piech k.(b), sport medialnie zwielokrotniony. innowacyjne zastosowanie nowych technologii, w: innowacyjność przemysłów kreatywnych. media a sport, wrocław 2015. 21. leading social networks worldwide as of november 2015, ranked by number of active users, http://www.statista.com/statistics/272014/global-socialnetworks-ranked-by-number-of-users. 22. mcluhan m., the gutenberg galaxy, university of toronto press, 2011. 23. nosal p., medialne transgresje sportu, w: innowacyjność przemysłów kreatywnych. media a sport, wrocław 2015. 24. nosal p., prężenie cybermuskułów i ich oklaskiwanie. technologii gra ze sportem, w: społeczne zmagania ze sportem, red. ł. rogowski, r. skrobacki, wydawnictwo naukowe wydziału nauk społecznych uam, poznań 2011. media społecznościowe jako ważny element komunikacji zewnętrznej organizacji sportowych 51 25. pedersen p.m., miloch k., laucella p.c., strategic sport communication, human kinetcics, 2007. 26. schiller ch., sociologia ciała, pwn, warszawa 2010. 27. shank m.d., sports marketing. a strategic perspective, prentice hall, new jersey 2002. 28. special reoprt: sport in the age of social media, www.sportspromedia.com 29. stavros c., meng m.d., westberg k., farrelly f., understanding fan motivation for interacting on social media, sport management review, 2013, http://dx.doi.org/10.1016/j.smr.2013.11.004. 30. szkudlarek t., melosik z., kultura, tożsamość i edukacja migotanie znaczeń, impuls, kraków 2010. 31. toffler a., trzecia fala, piw, warszawa 1986. 32. van dijck j., culture of connectivity. a critical history of social media., oxford 2013. 33. wang y., zhou s., how do sports organizations use social media to built realtionships? a content analysis of nba clubs’ twitter use, international journal of sport communicaton, 2015, 8, 133-148. 54 quality in sport 4 (2) 2016, s. 54-66, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 22 ii 2016, praca została przyjęta do druku 5 ix 2016 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2016.024 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/750236 marek owsianny 1 wydział prawa i administracji, uniwersytet mikołaja kopernika w toruniu student-sportowiec w amerykańskim modelu sportu charakterystyka sportu uniwersyteckiego w usa student-athletes in american model of sport – characteristic of university sport in usa streszczenie artykuł dotyczy aktualnego wciąż problemu uznania sportowców akademickich w stanach zjednoczonych za pracowników uczelni wyższych, na których odbywają oni studia, i które reprezentują w różnorodnych zmaganiach sportowych. praca nie jest próbą zajęcia stanowiska w tejże sprawie, ale prezentuje ona najważniejsze czynniki powodujące ów spór oraz przytacza najważniejsze sprawy sądowe i szczebla federalnego związane z tym zagadnieniem, tj. petycję studentów northwestern university, powództwo eda o’bannona czy też powództwo samanthy sackos. autor podejmuje również próbę zidentyfikowania najważniejszych płaszczyzn, w których należałoby wprowadzić zmiany, w celu poprawy sytuacji sportowców akademickich, co z kolei niekoniecznie musi wiązać się z nadaniem ich statusu pracownika. autor oparł charakterystykę i analizę zagadnienia na reprezentatywnym zbiorze publikacji autorów amerykańskich, różnorodnych dokumentów i materiałów wydanych przez organizacje funkcjonujące w amerykańskim środowisku sportowym (np. przez ncaa) oraz doniosłych rozstrzygnięciach sądowych, związanych z akademicką aktywnością sportową. w celu egzemplifikacji omawianych zagadnień autor odwołał się również niejednokrotnie do wybranych materiałów prasowych. artykuł prezentuje główne cechy amerykańskiego sportu akademickiego. przybliża on najważniejsze kwestie związane z uprawianiem sportu przez studentów uczelni w usa oraz relacje panujące pomiędzy: studentami-zawodnikami, uczelniami, agentami, organizacjami różnego typu oraz ligami zawodowymi. opis systemu przyjętego w sporcie akademickim w usa daje także sposobność do identyfikacji i oceny mocnych, jak również słabych jego stron. słowa kluczowe: sport, akademicki, zawodnik, student, ncaa, nfl, nba, nhl, mlb, draft, agent sportowy, stypendia, kariera dwutorowa 1 mgr marek owsianny, e-mail: marko_owsianny@interia.pl student-sportowiec w amerykańskim modelu sportu charakterystyka sportu uniwersyteckiego w usa 55 abstract this article concerns the continously actual issue of deeming studentathletes in united states of america employees of their universities, where they study and which they represent in various sports competitions. this text is not an attempt to take a stand on an aforementioned issue, however it does present the most important factors creating that dispute. moreover it adduces the most representative and significant judicial cases and other from federal level which are connected with this issue, i.e.: the northwestern university petition, the ed o’bannon’s lawsuit or the lawsuit of samantha sackos. what is more, the author tries to identify the essential frames where bylaws sholud be altered in order to improve the situation of student-athletes, which does not necessarily result in granting them an employee status on the other hand. the author based his characteristic and analysis of this issue on a representative collection of publications by american authors, various documents and other materials issued by organizations which function in the american sports environment (e.g. ncaa) and the most significant rulings connected with academic sport. in order to exemplify the above-mantioned issues, the author used several times chosen press materials. this article presents major features of the american academic sport. it brings closer the most important matters linked with practinig sport by students at universities in the united states and relationships between student-athletes, univesities, agents, different types of organizations and professional leagues. description of the system established in academic sport in the united states gives also the opportunity to identify and evaluate its advantages and disadvantages. keywords: sport, university, player, student, ncaa, nfl, nba, nhl, mlb, draft, sports agent, scholarship, dual career na początku xx wieku, w roku 1905, swoje funkcjonowanie rozpoczęła national collegiate athletics association (dalej jako: ncaa). było to efektem rosnącego zapotrzebowania na uregulowanie i organizację sportu akademickiego w stanach zjednoczonych. wcześniejsze, xix-wieczne, początki studenckiej rywalizacji sportowej były skromne i z całą pewnością miały charakter amatorski. jej rozwój jednak, nie tylko w latach 1852-1905, tj. pomiędzy pierwszym uniwersyteckim pojedynkiem sportowym załóg wioślarskich a wspomnianym powstaniem ncaa, ale przede wszystkim w xx wieku, doprowadził do sytuacji, w której współczesny amerykański sport akademicki ma trudny do sprecyzowania charakter. rywalizacja będąca u zarania bezsprzecznie amatorską, dziś nie jest już tak obiektywnie postrzegana. można bowiem wskazać obecnie na szereg aspektów, które budzą uzasadnione wątpliwości w kwestii czy współczesny student-sportowiec w stanach zjednoczonych, jest amatorem, czy też profesjonalistą. rozważania na ten temat podjęto zarówno w literaturze, jak również problem ten stał się przedmiotem powództw wnoszonych najczęściej przez byłych studentów, którzy uprawiali sport na swoich uczelniach, przeciwko ncaa. na uwagę zasługują 56 marek owsianny przede wszystkim: petycja złożona przez studentów northwestern university (dalej jako: nwu) do national labor relations board (dalej jako: nlrb), powództwo samanthy sackos przeciwko ncaa, śledztwo ncaa wobec reggie’go busha i programu koszykarskiego prowadzonego w tym samym czasie na university of southern california (dalej jako: usc) oraz słynnemu powództwu eda o’bannona przeciw ncaa (oraz collegiate licensing company (dalej jako: clc) i firmy electronic arts (dalej jako: ea). współcześnie ncaa jest organizacją, która w sposób całkowity zawiaduje sportem akademickim w stanach zjednoczonych. instytucja ta, mająca swoją siedzibę w indianapolis, w stanie indiana, ogólnie prezentuje swoją misję w następujący sposób: „the national collegiate athletic association jest organizacją aktywnie zarządzaną przez jej członków, dedykowaną zabezpieczeniu pomyślności studentów-sportowców oraz wyposażeniu ich w umiejętności prowadzące do osiągnięcia sukcesu na arenie sportowej, sali wykładowej, a także w ciągu całego ich życia”. ncaa zrzesza uczelnie zarówno prywatne jak i publiczne na terenie praktycznie całych stanów zjednoczonych. zawiaduje ona rozgrywkami sportowymi w wielu różnorodnych dyscyplinach, zarówno indywidualnymi, jak i zespołowymi. w ramach ncaa rywalizacja została podzielona na 3 szczeble (dywizje), tj. od division i do division iii. obecnie na wszystkich tych poziomach rywalizują sportowcy akademiccy z około 1000 uniwersytetów, college’ów i innych instytucji. w division i, która posłuży jako przykład w niniejszym tekście, corocznie konkuruje ze sobą ponad 6 tys. zespołów, tworząc zarazem możliwość udziału w zmaganiach sportowych dla ponad 170 tys. studentów-sportowców [about the ncaa 2016]. ncaa, jako organizator rozgrywek sportowych, reguluje szereg kluczowych dla zawodników i uczelni członkowskich kwestii, takich jak np.: transfery, uprawnienie do gry czy zasady współpracy z agentami sportowymi. rola tej organizacji w amerykańskim sporcie akademickim jest więc kluczowa i niepodważalna. jedną z kwestii, która może wzbudzać wątpliwości, czy studenci sportowcy w stanach zjednoczonych wciąż są amatorami czy też już profesjonalnymi zawodnikami, jest infrastruktura sportowa wykorzystywana w dvision i. na przykładzie stadionów do futbolu amerykańskiego zauważamy, że na najwyższym poziomie studenci-sportowcy rywalizują na wysoce zróżnicowanych arenach. pod względem rozmiaru widowni jakie mogą one zgromadzić, rozpiętości są ogromne. największą areną ncaa jest michigan stadium, który nie bez przyczyny nazwany został potocznie „the big house” i może pomieścić ponad 107 tys. widzów. jest to jeden z 8 obiektów, których pojemność przekracza próg 100 tys. osób. oprócz nich, kolejnych 19 jest w stanie pomieścić widownię rzędu od 70, do ponad 90 tys. widzów [college football stadium comparisons 2016]. warto podkreślić, że są to obiekty wykorzystywane praktycznie wyłącznie przez zespoły akademickie i należące do uczelni wyższych, choć znane są przypadki, w których drużyny akademickie i profesjonalne kluby z national football league (dalej jako: nfl) wspólnie korzystają z danej areny. tak było chociażby w przypadku studenckiego zespołu futbolu amerykańskiego z university of massachusetts, który gościł na gillette stadium, będącym na co dzień areną klubu new england patriots [pennington 2012]. innym przykładem może być wracająca do los angeles z st. student-sportowiec w amerykańskim modelu sportu charakterystyka sportu uniwersyteckiego w usa 57 louis, na zasadzie relokacji drużyny, inna ekipa z nfl, rams. drużyna ta decyzją władz ligi powróci od sezonu 2016/2017 do los angeles, gdzie występowała w latach 1946-1994 i osiągała najwyższy procent wygranych spotkań w swojej historii. zanim rams zagoszczą na swoim nowym stadionie, będą tymczasowo rozgrywać spotkania na los angeles coliseum, który jest areną usc i może pomieścić ponad 93 tys. widzów [rams headed back to los angeles; chargers have option to join 2016]. z drugiej strony należy jednak zaznaczyć, że nie każdy zespół w division i ma tak ogromny obiekt futbolowy jak ten w michigan czy drugi w kolejności i zaledwie o około 1000 miejsc mniejszy beaver stadium. na przeciwległym krańcu listy futbolowych stadionów akademickich znajdują się bowiem takie obiekty jak, jeden z najnowszych, jerry richardson stadium mogący pomieścić ponad 15 tys. kibiców czy 16-tysięczny kibbie dome. oprócz nich, na tym poziomie rozgrywek futbolowych, znaczną grupę stanowią 20-kilku i 30-kilku tysięczne obiekty. znaczne zróżnicowanie zauważalne jest również w zakresie wieku aren sportowych. najstarszym i przy okazji jednym z największych stadionów w ncaa division i jest kyle field z 1904 r., należący do uczelni texas a&m. obok nich jednak funkcjonują areny nowe, wybudowane w roku 2014 [college football stadium comparisons 2016]. omówiony powyżej przykład uświadamia, że infrastruktura w amerykańskim sporcie akademickim nie odbiega dalece od tej na profesjonalnym poziomie, a nierzadko jest na takim samym poziomie. ten stan rzeczy jest zauważalny zwłaszcza w przypadku czterech najpopularniejszych dyscyplin w stanach zjednoczonych, tzw. big four, tj. futbolu amerykańskiego, koszykówki, baseballa i hokeja na lodzie. nie każda dyscyplina jest w tak wysokim stopniu zorganizowana na poziomie uczelni. mimo to, przykład uniwersyteckiego futbolu amerykańskiego dowodzi, że sport: jest w stanie zgromadzić znaczne ilości widzów na stadionach (ale także przed telewizorami), generuje tym samym wymierne zyski finansowe dla uczelni, które inwestowane są w obiekty sportowe i wspierają dyscypliny mniej dochodowe oraz, że poziom rozgrywek stoi na wysokim (niemal profesjonalnym) poziomie, który jest atrakcyjny dla kibiców i stacji telewizyjnych. kolejną kwestią świadczącą o profesjonalnym charakterze sportu akademickiego są wywołane powyżej, szeroko pojęte, finanse. w obowiązującym od 1 sierpnia 2015 r., 2015-16 ncaa division i manual, podkreślane jest znaczenie amatorskiego charakteru sportu akademickiego w stanach zjednoczonych i doniosła rola jaką pełni ncaa w ochronie tego stanu rzeczy. zapisy poświadczające powyższą tezę znajdujemy już we wstępnej części tego dokumentu w art. 1.2 c) „cele”, zgodnie z którym do celów organizacji należy wspieranie jej członków w przyjęciu zasad kwalifikacji stosując się do zadowalających standardów stypendiów, postępowania z duchem sportu i amatorstwa [2015-16 ncaa division i manual 2015]. kolejną dominującą regułą ustanowioną przez ncaa jest tzw. the principle of amateurism, o którym stanowi art. 2.9 [2015-16 ncaa division i manual 2015]. zgodnie z treścią tego przepisu, studenci-sportowcy powinni być amatorami w zmaganiach międzyuczelnianych, a ich udział winien być motywowany przede wszystkim względami edukacyjnymi i czerpaniem korzyści fizycznych, mentalnych i społecznych. ponadto podkreśla się, że międzyuczelniana rywalizacja sportowa powinna być wykonywana z zamiłowania, a studenci-sportowcy powinni być chronieni przed wykorzystaniem ich przez przedsięwzięcia natury profesjonalnej i 58 marek owsianny komercyjnej. w związku z tym zawodnicy akademiccy, w odróżnieniu od profesjonalistów, nie otrzymują wynagrodzenia za uprawianie sportu. są oni, nie wszyscy i nie w równym stopniu, beneficjentami stypendiów sportowych, które nie stanowią ich dochodu. w literaturze autorzy wspominają o kwotach różnej wielkości. lori k. mans i j. evan gibbs, na łamach the florida bar journal, wspominają o rocznej kwocie od 61 do 76 tys. dolarów, co daje w ciągu 4 lat kwotę około ćwierć miliona dolarów. te pieniądze pozwalały sfinansować stypendystom czesne, zakwaterowanie czy też podręczniki [mans, gibbs 2015]. z kolei theodore ross prezentuje wyliczenie innego rodzaju. zgodnie z jego wyliczeniami kwota wydawana przez uczelnię na jednego studenta nieuprawiającego sportu sięga blisko 15 tys. dolarów. kwota ta wzrasta średnio około dziesięciokrotnie, do ponad 150tys. dolarów, w przypadku studentów-sportowców uprawiających futbol amerykański w division i, w 2013 r. porównując te kwoty do rocznych zarobków trenera futbolu amerykańskiego nicka sabana z university of alabama, które w 2014 r. sięgnęły ponad 7, 16 mln dolarów, czy też wynagrodzenia za sezon mike’a krzyzewskiego trenującego koszykarzy duke university, które wyniosły ponad 9,68 mln dolarów, zauważamy przepaść jaka dzieli zawodników od trenerów. z drugiej strony wielkości te uświadamiają jak znaczne kwoty uczelnie są gotowe przeznaczyć, by zatrudnić fachowców, którzy pozwolą im rywalizować o najwyższe cele sportowe [ross 2015]. innego rodzaju dane przytaczają wspomniani wcześniej mans i gibbs. w przywołanym powyżej artykule pt. „student athletes as employees?” zaprezentowali oni bardzo ogólny bilans przychodów i wydatków na program futbolu amerykańskiego prowadzonego na nwu w latach 2003-2012. przychód rzędu 235 mln dolarów przy kosztach w wysokości 159 mln dolarów pozwolił wygenerować w tym okresie dochód w wysokości 76 mln dolarów tylko z działalności samych futbolistów. dane dotyczące kolejnego sezonu 2012/2013 tylko potwierdziły utrzymanie tego trendu. w tym czasie bowiem nwu zarobiło na grze zespołu futbolowego 8,4 mln dolarów [mans, gibbs 2015]. kwoty zaprezentowane powyżej są dalekie od amatorskiego obrazu sportu, który w założeniu powinien być non-profitowy. można zgodzić się, że studenci-sportowcy, nawet ci najzdolniejsi, z pełnym stypendium sportowym, nie zarabiają z tytułu uprawiania sportu tak jak profesjonaliści. nie wynika to jednak z charakteru ich rywalizacji, który bezsprzecznie generuje ogromne zyski. próżno też dopatrywać się w przypadku większości z nich motywacji do międzyuczelnianych zmagań sportowych wynikających z zamiłowania. najlepsi zawodnicy w sposób oczywisty liczą na kontynuację swojej kariery sportowej w ligach profesjonalnych. część, ze względu na ich sytuację społeczno-materialną, wykorzystuje sport uniwersytecki do zdobycia wyższego wykształcenia i co za tym idzie poprawy swych perspektyw na przyszłość. uzasadnione jest więc twierdzenie, że im wyższy poziom sportowy studenta-sportowca, tym bliżej mu do statusu profesjonalisty. sprawiedliwie jednak należy oddać, że tyczy się to jedyni grupy zawodników division i. w dywizjach niższych sport akademicki bliższy jest rywalizacji amatorskiej. warto w tym miejscu wspomnieć również o innego rodzaju korzyściach, jakie uczelnie amerykańskie czerpią ze sportu, a zwłaszcza ze sportu na najwyższym poziomie w ramach ncaa. chodzi o profity niematerialne lub materialne tylko pośrednio. wiąże się to z budowaniem marki uniwersytetu, jego pozytywnego student-sportowiec w amerykańskim modelu sportu charakterystyka sportu uniwersyteckiego w usa 59 odbioru w społeczeństwie. charlie donnor, zajmująca się rozwojem sportowym na university at buffalo określa tę kwestię w sposób przejrzysty: „celem futbolu w ramach fbs (football bowl subdivision [divisional differences and the history of multidivision classification 2016]) jest zbudowanie marki uniwersytetu. pokazuje to nam miejsca, do których nigdy wcześniej byśmy nie doszli, (…) niesie to ze sobą pozytywny skutek nawet jeśli droga do regularnych zwycięstw jest daleka, (…) i wiem, że nasi studenci chcą, abyśmy rywalizowali na możliwie najwyższym poziomie.” [pennington 2012]. również popularność i wizerunek zawodników na poziomie rozgrywek akademickich jest w pewnym stopniu podobny do tego na szczeblu profesjonalnym. z jednej strony należy zwrócić uwagę, że młodzi, perspektywiczni zawodnicy zyskują znaczną popularność jeszcze zanim dzięki selekcji w draft’cie, trafią do którejś z lig zawodowych. doskonale obrazuje to przypadek joey’a bosy z ohio state university. o utalentowanym zawodniku popularnych buckeyes, grającym w zespole futbolowym jako defensive end, mówiło się wiele od dawna, jednak szczególne zainteresowanie mediów wzmogła decyzja zawodnika i jego rodziny o przeprowadzce do, odizolowanego od społeczności studenckiej, mieszkania. bosa chciał w ten sposób uniknąć pokus czyhających w campusie i ograniczyć do minimum możliwość narażenia na szwank swojej, swojej prawdopodobnie wysokiej, pozycji w draft’cie [niesen 2016]. josh levine opisując historię bosy również przytacza słowa joan niesen: „on nie mógł wyjść na high street, nieopodal campusu, żeby nie zostać otoczonym przez tłum,” [levin 2016], co w dobitny sposób opisuję skalę jego popularności [levin 2016]. studenci sportowcy podobnie jak ich profesjonalni odpowiednich są osobami rozpoznawalnymi. skala popularności zależy oczywiście od poziomu sportowego danego zawodnika, jak również od uczelni, której barwy reprezentują i dyscypliny sportu, w której rywalizują. w zależności od konkretnego przypadku, poziom renomy studentasportowca jest więc zróżnicowany. z drugiej strony należy podkreślić, że sportowcy akademiccy są obecni w przestrzeni publicznej za sprawą różnych środków przekazu. oczywiście w większości przypadków podlegają oni kontroli ze strony sztabu szkoleniowego. dotyczy to zwłaszcza wypowiedzi dla mediów ogólnokrajowych i regionalnych oraz aktywności w internecie (głównie w różnego rodzaju mediach społecznościowych). kontrola ta odgrywa doniosłe znaczenie, albowiem trener główny w danym programie sportowym, może zredukować lub pozbawić studenta-sportowca stypendium z różnych względów [mans, gibbs 2015]. oprócz aktywności internetowej i obecności w telewizji zawodnicy uniwersyteccy są bohaterami gier komputerowych, a nawet zauważa się ich obecność w prasie, książkach czy filmie, o czym mowa będzie między innymi w dalszej części tekstu. jednym z najważniejszych aspektów, który skłania do refleksji nad statusem współczesnych studentów-sportowców w stanach zjednoczonych jest proporcja czasu przeznaczanego przez nich na zajęcia związane z uprawianiem sportu, czy też patrząc szerzej obecnością w danym programie sportowym, a czasem poświęcanym na zajęcia edukacyjne wynikające z programu studiów. przywołani wcześniej mans i gibbs dokładnie opisują jak wygląda konstrukcja sezonu w przypadku futbolistów amerykańskich nwu. zgodnie z podanymi przez nich wyliczeniami, zawodnicy w tej dyscyplinie, na tejże uczelni, 60 marek owsianny poświęcają znaczne ilości czasu na uprawianie sportu w ciągu całego roku. obciążenie ich obowiązkami związanymi z funkcjonowaniem programu sportowego jest oczywiście zmienne i osiąga największą intensywności w trakcie sezonu zasadniczego i okresu przygotowawczego. wtedy, zawodnicy są w stanie przeznaczyć na czynności związane z programem nawet do 60 godzin tygodniowo [mans, gibbs 2015]. warto w tym miejscu przywołać reguły, jakie w tym zakresie ustanowiła ncaa. zgodnie z art. 17. 1. 7. 1 sportowcy akademiccy mogą poświęcić nie więcej niż 4 godziny dziennie na zajęcia sportowe i nie więcej niż 20 godzin tygodniowo [2015-16 ncaa division i manual 2015]. różnica jest więc znaczna. należy jednak podkreślić, że nie wszyscy zawodnicy są w równie wysokim stopniu obciążeni aktywnością sportową. zależy to, jak we wcześniejszych przypadkach, od ich poziomu sportowego, dyscypliny, uczelni, płci oraz tego czy i w jakim zakresie są oni beneficjentami systemu stypendialnego. oficjalnie ncaa przykłada wielką wagę do tego, by proporcje z art. 17. 1. 7. 1 nie były naruszane. faktycznie jednak istnieją dowody na to, że zajęcia sportowe traktowane są w pewnych przypadkach w sposób priorytetowy, w odniesieniu do zajęć naukowych. warto też podkreślić, że sportowcy akademiccy w najintensywniejszym sportowo okresie roku akademickiego poświęcają zajęciom związanym z funkcjonowaniem programu sportowego więcej czasu niż szeregowi pracownicy różnych branż, których obowiązuje 40-godzinny tydzień pracy. rozważaniom poświęconym rzeczywistemu charakterowi statusu sportowców akademickich towarzyszy także kwestia różnorodnego statusu studentów-sportowców względem siebie. co zostało już wcześniej zaznaczone, nie wszyscy sportowcy, nawet na tym samym poziomie rozgrywek, np. division i, są w identycznej sytuacji. szczególną rolę w tej kwestii odgrywa tzw. tender offer. jest to rodzaj umowy oferowany młodym sportowcom, którzy opuszczali szkołę średnią i stali przed wyborem uczelni wyższej. umowa ta określała i regulowała kwestię stypendium sportowego. tender offer zawiera również klauzule regulujące wstrzymanie wypłaty kwot stypendialnych w sytuacji, w której zawodnik stanie się, z różnych względów, nieuprawniony do rywalizacji sportowej [mans, gibbs 2015]. zgodnie z opinią dyrektora regionalnego nlrb w sprawie związanej z petycją złożoną przez zawodników futbolu amerykańskiego nwu, tender offer ma charakter umowy o pracę między daną uczelnią a studentem-sportowcem. kontraktowy charakter tej umowy jest również potwierdzany przez autorów w literaturze. rywalizacja o najzdolniejszych zawodników nie jest bezpodstawna. wspomniane na początku niniejszego artykułu dochodzenie ncaa wobec usc dotyczyło właśnie naruszeń reguł rekrutacyjnych jakich dopuszczono się w związku z programem koszykówki. innym przykładem mogą być zarzuty wysuwane pod adresem university of mississippi (dalej jako: ole miss) i laremy’ego tunsila. poza zarzutami natury karnej, związanymi z rzekomym stosowaniem przemocy domowej, podnoszone są również oskarżenia w zakresie rzekomego przyjęcia różnego rodzaju benefitów oferowanych przez agentów sportowych [report: ncaa investigating ole miss for alleged rules violations, 2015]. nie jest to pierwszy przypadek pojawienia się uzasadnionych wątpliwości względem legalności rekrutacji studenta-sportowca do ole miss. przed laty, w podobnej sytuacji znalazł się michael oher, jedna z obecnych gwiazd nfl. w jego przypadku podjęto próby w celu ustalenia, czy student-sportowiec w amerykańskim modelu sportu charakterystyka sportu uniwersyteckiego w usa 61 zastępczy rodzice zawodnika, państwo leigh anne i sean tuohy, nie mieli na niego nadmiernego wpływu, przy wyborze ole miss z pośród szeregu innych zainteresowanych nim uczelni. jest bowiem powszechnie wiadomo, że oboje są absolwentami university of mississippi i jawnie wspierali ohera. dochodzenie ncaa nie dostarczyło jednak dowodów wskazujących na nieprawidłowości. list intencyjny zawodnika został tym samym utrzymany w mocy [briley 2013]. w artykule, opublikowanym na łamach congressional digest, jednoznacznie stwierdzono, że tender pełni funkcję umowy o pracę, a ze względu na obowiązujące restrykcje dodatkowego wynagradzania studentów uprawiających sport, zawarte w przepisach ncaa, praktycznie całkowicie uzależnia ona ich materialnie, od uczelni [congressional digest 2015]. z takim podejściem spotykamy się również w przypadku orzecznictwa sądów amerykańskich, co wskazuje sean m. hanlon [hanlon 2006]. w związku z tym, ze względu na majątkowy charakter i podobieństwa do umów regulujących stosunki pracy, fakt stosowania ich w stosunkach prawno-sportowych oraz zastosowania wobec nich regulacji ustanawianych przez podmioty sportowe, można przyjąć, że umowy typu tender mają charakter zbliżony do kontraktu sportowego. nie wszystkim zawodnikom rywalizującym w rozgrywkach organizowanych przez ncaa, oferowane są stypendia, a jeśli studenci-sportowcy otrzymają taką ofertę, stypendium nie musi być pełne (full scholarship). zawodników na poziomie akademickim, którzy nie otrzymują żadnego stypendium sportowego określa się mianem walk-on players. przytoczony przez sports illustrated przypadek chada dixona, futbolisty z głębokich rezerw zespołu colorado state university, prezentuje dwie zasadnicze różnice rozgraniczające stypendystów sportowych od pozostałych zawodników akademickich. pierwszą, rzecz jasna, jest kwestia finansowa. walk-on players jako „niestypendyści” nie są uzależnieni materialnie od uczelni. najczęściej są więc zmuszeni do podjęcia pracy, podobnie jak uczynił to chad dixon, który aby opłacić swoje czesne, pracował na dwóch etatach. drugą różnicą jest potencjał sportowy, który w przypadku walk-on palyers jest zazwyczaj znacznie niższy [maisel 2002]. oprócz różnic natury materialnej między zawodnikami akademickimi będącymi adresatami różnego poziomu wsparcia finansowego od uczelni lub nawet jego braku, należy podkreślić, że na status studentów-sportowców wpływa też ich płeć i rodzaj uprawianej dyscypliny. w przypadku płci należy być dalekim od doszukiwania się form dyskryminacji. te dwa czynniki wpływają w rzeczywistości na popularność danych rozgrywek, a co za tym idzie, na ich dochodowość. kwestię tender offer, rekrutacji na uczelnie i programów stypendialnych uzupełnia kwestia tzw. boosters, o których nie wprost wspomniano powyżej. kogo określa się tym mianem? państwo leigh anne i sean tuohy, zamożni absolwenci ole miss, należą właśnie do grona boosters tej uczelni. mimo iż nie są oni oficjalnie związani z university of mississippi, wspierają oni ten uniwersytet i na tej podstawie właśnie oparto podejrzenia, jakoby mieli oni nadmiernie wpływać na decyzję michaela ohera, po tym jak ukończył edukację w szkole średniej. działalność osób określanych takim mianem jest przede wszystkim nieoficjalna i niejednorodna. kończąc rozważania dotyczące wybranych kwestii komplikujących ocenę statusu studentów-sportowców w stanach zjednoczonych, warto przejść do 62 marek owsianny omówienia kazusów prawnych związanych z rozważaniami na temat amatorskiego bądź profesjonalnego charakteru akademickiej rywalizacji sportowej. naruszenie przepisów ustanowionych przez ncaa może również wiązać się z relacjami na linii student-sportowiec agent sportowy. nieprawidłowości tego typu dopuścił się jeden z wyróżniających się zawodników, zarówno na poziomie akademickim jak i nfl, reggie bush. ten wyjątkowo utalentowany futbolista amerykański, zdobywca prestiżowego heisman memorial trophy w 2005 roku, musiał zwrócić tę nagrodę po tym jak ujawniono dowody świadczące o przyjęciu przez niego i jego rodzinę nielegalnych korzyści od agenta sportowego [ross 2015]. zgodnie z treścią art. 12. 3. 1 każdy kto wyrazi zgodę (ustnie bądź pisemnie) do bycia reprezentowanym przez agenta w celach marketingowych, związanych z jego umiejętnościami sportowymi lub reputacją w danej dyscyplinie zostanie uznany za nieuprawnionego do udziału w sporcie międzyuczelnianym [2015-16 ncaa division i manual 2015]. ta generalna zasada została rozszerzona w dalszych regulacjach 2015-16 ncaa division i manual, zgodnie z którymi studentsportowiec utraci uprawnienia do udziału w akademickiej rywalizacji sportowej, jeżeli zwiąże się z agentem sportowym umową (również pisemną bądź ustną) do reprezentowania jego interesów w przyszłych negocjacjach w sporcie profesjonalnym lub gdy przyjmie on, jego krewni lub znajomi korzyści materialne od potencjalnego agenta. do takiej sytuacji doszło właśnie w przypadku reggie’go busha. ujawniono, że związał się on umową z agentem i przyjął kwotę rzędu tysięcy dolarów, darmowe bilety lotnicze i benefity innego rodzaju dla siebie i członków swojej rodziny. dodatkowo w wyniku dochodzenia przeprowadzonego przez związany z ncaa committee on infractions (dalej jako: coi) [division i committee on infractions 2016] ujawniono szereg naruszeń przepisów rekrutacyjnych oraz nielegalnych płatności popełnionych przez usc w trakcie studiów busha. sankcje zostały zastosowane również wobec programu koszykarskiego [mcardle 2015]. restrykcje w zakresie reprezentacji przez agentów sportowych odróżniają sytuację studentów-sportowców od profesjonalistów. co więcej, na bardzo interesującą kwestię, zawartą w art. 12. 3. 3 zwraca uwagę david mcardle. przepis ten zabrania sportowcom, korzystania z pomocy agentów w celu zdobycia stypendium sportowego. oznacza to więc, że oddziaływanie reguł ncaa obejmuje również młodych zawodników, którzy jeszcze nie zostali przyjęci na uczelnię wyższą [mcardle 2015]. sprawami, które bezpośrednio jednak dotykają kwestii statusu sportowców akademickich w stanach zjednoczonych są: petycja futbolistów amerykańskich nwu, złożona do nlrb oraz spór prawny samanthy sackos z ncaa. zawodnicy programu futbolowego nwu, o których mowa była wcześniej, we fragmencie dotyczącym kwestii finansowych, rozpoczęli starania o uznanie ich za pracowników. w tym celu złożyli oni w regionalnym biurze nlrb, właściwym dla nich miejscowo, petycję w celu uznania ich statusu jako osób zatrudnionych przez nwu. co ciekawe, na szczeblu regionalnym, właściwym miejscowo dla ich uczelni, spotkali się oni z pozytywną reakcją nlrb. dyrektor regionalny peter sung ohr, przychylił się do twierdzenia zawodników złożonego za pośrednictwem college athletes players association (dalej jako: capa) podkreślając, 26 marca 2014 roku, że są oni pracownikami nwu. swoje stanowisko, zbieżne z wolą studentów student-sportowiec w amerykańskim modelu sportu charakterystyka sportu uniwersyteckiego w usa 63 akademickich nwu sung ohr oparł głównie na kwestiach finansowej, a zwłaszcza na omawianej wcześniej dochodowości programu futbolowego prowadzonego przez tę uczelnię. sung ohr zaznaczył, że definicja terminu „pracownika” powinna być stosowana możliwie jak najszerzej. „pracownikiem” w jego mniemaniu jest osoba, która świadczy pracę na rzecz innych (pracodawcy) na podstawie umowy zatrudnienia, pod ich kontrolą lub z uwzględnieniem prawa takiej kontroli i za otrzymaniem w zamian zapłaty [mans, gibbs 2015]. między tym ujęciem a obowiązującymi obecnie przepisami prawa polskiego, można rozpoznać szereg podobieństw, zwłaszcza biorąc pod uwagę art. 22. §1 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. kodeksu pracy (dalej jako: kp) [ustawa z 26 czerwca 1974]. ta przychylna interpretacja dyrektora regionalnego nlrb na szczeblu stanowym, została uchylona na szczeblu federalnym, czego konsekwencją jest pozbawienie futbolistów amerykańskich nwu prawa do posługiwania się statusem pracownika uczelni (profesjonalisty), a co za tym idzie, uniemożliwiła im też powołanie do życia organizacji związkowej [mccann 2015a]. oznacza to, że reprezentacja interesów studentów-sportowców nie ulegnie wzmocnieniu. organizacje takie jak capa lub national college players association (dalej jako: ncpa) niedostatecznie chronią interesów sportowców akademickich. nie stanowią one również odpowiedniej przeciwwagi dla ncaa. mimo to, warto zauważyć, że nlrb reguluje kwestie pracownicze na rynku prywatnym. oznacza to więc, że jej decyzja odmawiająca studentom-sportowcom z nwu statusu pracownika dotyczy tylko uczelni prywatnych. sportowcy akademiccy z uczelni państwowych mogą wciąż podejmować próby przyznania im takiego statusu mimo, że wiąże się szeregiem trudności różnej natury. w obliczu przyznania zawodnikom uniwersyteckim statusu profesjonalistów, w zakresie negocjacji warunków zatrudnienia, uczelnie zmuszone byłyby do pertraktacji z capa (lub inną organizacją reprezentującą studentówsportowców) albo, gdyby taki status przyznano, a nie powołano do życia organizacji związkowej, negocjacje prowadzone byłyby pomiędzy uczelnią a danym zawodnikiem. istotną wątpliwość budzi również równe traktowanie płci na rynku pracy, albowiem powszechnym zjawiskiem jest mniejsza dochodowość i popularność dyscyplin kobiecych, niż męskich. kwestie podatkowe znacznie ograniczyłyby dochodowość sporty akademickiego, który obecnie nie jest opodatkowany. wątpliwości budzi też kwestia uczestnictwa w rozgrywkach uniwersyteckich zawodników zza granicy. problem dotyczy przyznania im odpowiedniej wizy [mccann 2015a]. z powództwem przeciwko ncaa i wszystkim uczelniom zrzeszonym w division i, podobnym do petycji złożonej przez futbolistów amerykańskich nwu, wystąpiła do sądu rejonowego właściwego dla południowego dystryktu illinois była piłkarka nożna university of huston, samantha sackos. w odróżnieniu od działań sportowców z nwu przed nlrb, sackos powołała się na fair labour standards act (dalej jako: flsa), który dotyczy zarówno sektora prywatnego, jak również publicznego. oznacza to więc, że decyzja w tej sprawie będzie wiążąca dla obu tych typów uczelni wyższych. ponadto powództwo złożone przez sackos nie zostało ograniczone do scholarship athletes i zawodników znajdujących się w sytuacji podobnej. tym samym uwzględnia ono interesy każdego, kto znajdzie się sytuacji podobnej do powódki, bez względu na relacje finansowe łączące go z uczelnią. 64 marek owsianny zgodnie z ogólnym twierdzeniem stanowiącym podstawę powództwa, zawodnicy akademiccy w stanach zjednoczonych spełniają kryteria, jakie zawarto w flsa co bezsprzecznie pozwala uznać ich za tymczasowych pracowników uniwersytetów, które podjęły rywalizację sportową na szczeblu division i. znamienny w tym świetle wydaje się zapis ujęty w operacyjnym akcie prawnym (art. 10b24 (b)), wydanym do flsa, zgodnie z którym relacje pracownicze istnieją generalnie w przypadku studentów, których obowiązki nie są częścią ogólnego programu nauczania i którzy otrzymują pewną rekompensatę [field operations handbook – 6/12/98 chapter 10 2016]. nie jest to, co więcej, jedyny fragment tego aktu, którym posłużyła się sackos, dla umotywowania swojego stanowiska [mans, gibbs 2015]. kolejną sprawą sądową, która wskazuje na nierówność pozycji studentówsportowców z jednej strony, a uczelni, ncaa i podmiotów przy niej afiliowanych i z nią współpracujących z drugiej, jest powództwo zbiorowe wytoczone przez eda o’bannona i innych byłych koszykarzy uniwersyteckich przeciwko ncaa, electronic arts (dalej jako: ea) i collegiate licensing company (dalej jako: clc) [about clc 2016]. podstawą, na której oparta została dominująca pozycja strony pozwanej względem sportowców akademickich było przedkładanie do podpisu przez uczelnie dokumentów, które z jednej strony zezwalały na wykorzystanie wizerunku zawodników, a z drugiej stanowił równocześnie warunek uprawniających ich do gry. umowy tego typu drastycznie ograniczały sportowców akademickich, nie pozostawiając im faktycznego pola manewru i nazywane są mianem contrach of adhesion lub no-choice contracts. co oczywiste nie ulega wątpliwości, że ncaa i clc czerpią ogromne zyski ze współpracy z takimi podmiotami jak ea czy stacja telewizyjna espn [mccann 2015b]. w przedmiotowej sprawie naruszeniu uległy więc prawa do wizerunku studentów-sportowców, tzw. nil rights. orzeczenie, które wydano w tej sprawie, ograniczone zostało jedynie do ustalenia, czy reguły ncaa są zgodne z prawem antymonopolowym. co istotne, odrzucono stanowisko ncaa o związku nil rights z amatorskim charakterem sportu. ponadto uznano, że stacje tv, firmy medialne i producenci gier nie są zobowiązani do negocjowania licencji grupowych ze sportowcami akademickimi [mccann 2015c]. status sportowców akademickich w stanach zjednoczonych wciąż jest tematem kontrowersyjnym. starania studentów, zarówno na szczeblu stanowym jak i federalnym, nie przyniosły jednak do tej pory zamierzonego efektu, tj. uznania studentów-sportowców za pracowników uczelni. przedstawione powyżej rozważania prezentują szereg argumentów świadczących o nieoczywistym charakterze sportowej rywalizacji studenckiej pod auspicjami ncaa. pytanie, czy toczą się one wciąż na poziomie amatorskim, jest z biegiem czasu coraz bardziej uzasadnione. z drugiej strony jednak nie ulega wątpliwości, że zaprezentowane zastrzeżenia widoczne są najjaskrawiej tylko na najwyższym poziomie sportowej rywalizacji, tj. division i. nie ulega wątpliwości, że nie każdy program futbolu amerykańskiego w stanach zjednoczonych, nie mówiąc już o programach sportowych w ogólności, generuje zyski na zbliżonym poziomie co w nwu. oczywistym jest też, że nie każdy zawodnik akademicki prezentuje poziom umiejętności porównywalny z profesjonalnym już na studiach i dalej będzie kontynuować swoją przygodę w ligach zawodowych, takich jak na przykład nfl. grupa studentów-sportowców tylko na poziomie division i jest pod wieloma student-sportowiec w amerykańskim modelu sportu charakterystyka sportu uniwersyteckiego w usa 65 względami silnie zróżnicowana. sportowcy ci prezentują różny poziom sportowy, pobierają różnego rodzaju wsparcie stypendialne lub nie pobierają go wcale, generują różny, często diametralnie, poziom popularności i zysków. te i inne argumenty przemawiają na niekorzyść zwolenników nadania sportowcom akademickim statusu profesjonalistów, albowiem grupa o której mówimy jest za mało jednorodna. również sami sportowcy, zwłaszcza planujący poważnie swoją przyszłość w profesjonalnych ligach, nie zawsze wykazują zainteresowanie toczeniem sporów prawnych w obawie przed narażeniem na szwank swojej reputacji, zanim rozpocznie się wyczekiwany draft. trudno więc przewidzieć, w jakim kierunku i czy w ogóle podążą jakiekolwiek zmiany. do tej pory nie nakreślono żadnej wiodącej tendencji ani na gruncie naukowym, ani w praktyce, ani też na gruncie orzecznictwa, tak istotnego przecież w amerykańskim systemie common law. problem zaprezentowany w niniejszym artykule wymaga znalezienia złotego środka, dzięki któremu interesy ncaa i uczelni ją tworzących zostaną pogodzone z ochroną praw i wzmocnieniem pozycji sportowców akademickich, przy równoczesnym zachowaniu wszelkich zalet sportu amatorskiego. literatura 1. 2015-16 ncaa division i manual, 2015, ncaa, indianapolis. 2. about clc, https://www.clc.com/about-clc.aspx (dostęp: 6 lutego 2016). 3. about the ncaa, http://www.ncaa.org/about (dostęp: 2 lutego 2016). 4. briley r., 2013, the blind side (2009) [w: ] red. nelson m. r., american sports: a history of icons, idols, and ideas, vol. 1: a-d, santa barbaradenver-oxford, greenwood, s. 142. 5. college football stadium comparisons, http://www.collegegridirons.com/comparisons.htm (dostęp: 2 lutego 2016). 6. congressional digest, 2015, scholarship student-athletes are ”employees”. the national labor relations board’s northwesternuniversity ruling,vol. 94 issue 6, s. 3, 4, 32. 7. division i committee on infractions, http://www.ncaa.org/governance/committees/division-i-committeeinfractions (dostęp: 5 lutego 2016). 8. divisional differences and the history of multidivision classification, http://www.ncaa.org/about/who-we-are/membership/divisional-differencesand-history-multidivision-classification (dostęp: 2 lutego 2016). 9. field operations handbook – 6/12/98 chapter 10, https://www.dol.gov/whd/foh/foh_ch10.pdf (dostęp: 6 lutego 2016 r.). 10. hanlon s. m., 2006, athletic scholarships as unconscionable contracts of adhesion: has the ncaa fouled out?, sports lawyers journal, s. 42-77. 11. levin j., 2016, this story about ohio state’s joey bosa shows everything that’s wrong with college sports, http://www.slate.com/blogs/the_slatest/2016/01/15/ohio_state_star_joe_bos a_spent_the_past_ye ar_in _solitude_that_s_depressing.html (dostęp: 3 lutego 2016). 66 marek owsianny 12. mcardle d., 2015, dispute resolution in sport, routledge ,londyn-nowy jork. 13. mccann m., 2015a, breaking down implications of nlrb ruling on northwestern players union, http://www.si.com/collegefootball/2015/08/17/northwestern-football-players-union-nlrb-rulinganalysis (dostęp: 6 lutego 2016). 14. mccann m., 2015b, o'bannon expands ncaa lawsuit, http://www.si.com/more-sports/2012/09/01/obannon-ncaa-lawsuit (dostęp: 6 lutego 2016). 15. mccann m., 2015c, what ed o'bannon's victory over the ncaa means moving forward, http://www.si.com/college-basketball/2014/08/09/edobannon-ncaa-claudia-wilken-appeal-name-image-likeness-rights (dostęp: 6 lutego 2016). 16. maisel i., 2002, ya gotta love this guy, sports illustrated, 0038822x, tom 96, nr 1, s. 48. 17. mans l. k., gibbs j. e., 2015, student athletes as employees?, florida bar journal, vol. 89 issue 4, s. 34-37. 18. niesen j., 2016, joey bosa’s disappearing act: why the ohio state star spent last fall in solitude after an off-season mistake, http://www.campusrush.com/joey-bosa-ohio-state-buckeyes1553446862.html (dostęp: 3 lutego 2016). 19. pennington b., 2012, big dream, rude awakening, http://www.nytimes.com/2012/12/30/ sports/ncaafootball/universitieschase-big-time-glory-in-fbs.html?pagewanted=all&_r=0 (dostęp: 31 grudnia 2015). 20. rams headed back to los angeles; chargers have option to join, http://espn.go.com/ nfl/story/_/id/14558668/st-louis-rams-relocate-losangeles (dostęp: 2 lutego 2016). 21. report: ncaa investigating ole miss for alleged rules violations, 2015, http://www.nfl.com/ news/story/0ap3000000500087/article/report-ncaainvestigating-ole-miss-for-alleged-rules-violations (dostęp: 3 stycznia 2016). 22. ross t., 2015, cracking the cartel. don’t pay ncaa football and basketball players, the new republic, s. 45-51. 23. ustawa z 26 czerwca 1974 r. kodeks pracy, dz.u. 1974 nr 24 poz. 141 ze zm. quality in sport 2 (2) 2016, s. 97-105, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 30 i 2016, praca została przyjęta do druku 14 iv 2016 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2016.014 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/728311 97 kajetan suchecki 1 department of market and consumption, faculty of ecomomics, university of economics in katowice studies and sport at the university problems and benefits of sport at university club studia i sport akademicki – trudności i korzyści wypływające z uprawiania sportu w ramach ku azs summary university sports association is one of the most active student organizations in poland. most members of the azs are students who, between the duties of studying, do sports and represent their universities on academic competitions. sport during the studies required to mobilize the time between the obligations related to learning which is not always easy. this paper is based on the analysis of an available literature and a research conducted through a questionnaire survey among active members of the azs university club at the university of economics in katowice. the aim of this article is to answer the question as sports in the club and activities in azs effect on school results and developing skills of students. in the conclusions we presented different effects of sport on academic results, referring both to the amount of time devoted to learning, as well as its quality. keywords: azs, university sports association, students, learning, university streszczenie akademicki związek sportowy jest jedną z najprężniej działających organizacji studenckich w polsce. większość członków azs to studenci, którzy, między obowiązkami uczelnianymi, uprawiają sport i reprezentują swoje uczelnie na zawodach akademickich. uprawianie sportu w trakcie studiów wymaga wygospodarowania czasu między obowiązkami związanymi z nauką, co nie zawsze jest łatwe. niniejsza praca jest stworzona na podstawie analizy dostępnej literatury oraz badania przeprowadzonego za pomocą kwestionariusza ankietowego wśród aktywnych członków klubu uczelnianego azs uniwersytetu ekonomicznego w katowicach. celem artykułu jest odpowiedź na pytanie, jak uprawianie sportu akademickiego w ramach klubu uczelnianego i działalność w azs wpływa na wyniki w nauce i rozwijanie umiejętności studentów. 1 mgr kajetan suchecki, e-mail: kajetan.suchecki@edu.uekat.pl 98 kajetan suchecki we wnioskach przedstawiono różny wpływ sportu na wyniki w nauce, odnosząc się zarówno do ilości czasu poświęconej nauce, jak i jej jakości. słowa kluczowe: azs, akademicki związek sportowy, studenci, uczenie się, szkoła wyższa 1. introduction university sports association (azs) is one of the most active student organizations in poland, bringing together over 50,000 members. most of them are students, both public universities and private who practice the various sporting discipline between the duties of university and represent their alma mater on academic competitions. sport during the studies required to mobilize the time between the obligations related with science, which is not always easy. sports activities in azs may be on the one hand an obstacle in achieving good results in learning, because the time dedicated to the sport could be spent on education, on the other hand, allows you to de-stress and improve psychophysical condition of the body, which may be beneficial the quality of the learning. this work is based on an analysis of an available literature and a research conducted through a questionnaire survey among active members of the azs academic club at the university of economics in katowice. the aim of this article is to answer the question as sports university in the club and activities in azs affects learning results and development skills of students. the paper consists of an introduction, theoretical part on the university sports association and the azs university club of university of economics in katowice and the research part, which presents the methodology and test sample, results of the surveys, limitations on the results. at the end of the work there are contains with the answer to the research question. 2. genesis of university sports association (azs) in poland university sports association (azs) is the largest academic organization in poland, operating in over 300 universities, encompassing over 50 thousand. members. organized in the framework of azs academic championships of poland and academic championship of regions (ex. silesian academic championships) are the base of inter-university competition system. the azs clubs train both professional athletes, including olympians and ordinary students, amateur cultivating their sport disciplines (wartecki 2008). azs was established formally in 1909. the date of constitution of the association shall be adopted on 15 may 1909., when the jagiellonian university held a founding meeting (third turn, but the first effective). the development of azs in the national dimension took place after poland regained its independence in 1918. associations, were established in major academic centers of the country. sports activities has been developed to the outbreak of world war ii, when it had to be because of the occupation limited, but not abandoned it completely. they organized, studies and sport at the universityproblems and benefits of sport at university club 99 among others, conspiracy tournaments in different sports. after the war began rebuilding higher education. the structures also rebuilt azs. but then it adopted the name of the university sports association (akademickie zrzeszenie sportowe not the traditional name akademicki związek sportowy). it remains in force until february 1957, when it again became akademicki związek sportowy. in polish people's republic azs was an important part of the national sport. players of azs clubs often represented poland abroad. not only in the context of competition at the academic level, but also at the level of competitive at the world championships or olympic games. the political transformation has forced university sports association for organizational change and re-registration the association, and the individual clubs (hanusz, korpak 2014). today, azs clubs bring together many students and academic workers. in the case of clubs from professional leagues also professional athletes. university sports association operates in accordance with its statute from 2009. for the purposes of the association pursuant to section 7 of the statute are [statute of azs 2009]: 1. promoting physical culture and tourism, increasing physical fitness and improving the health status of the academic community. 2. developing competitive sports in the academic environment. 3. creating activities and development of the sense of co-responsibility for the fate of the parent club, college and the environment. 4. maintaining the tradition of national development and national civic awareness, and educating members of the association in accordance with the traditions of azs. 5. promoting environmental protection. 6. promoting the rehabilitation of people with disabilities. 7. promoting equal opportunities for young people from families with a difficult situation. 8. action on european integration and the development of contacts and cooperation between societies. 9. promoting voluntary organizations. 10. preventing social pathologies, in particular youth addictions threatening learning environment. 11. the promotion and dissemination of olympism, ideas and education. azs primates authorities are: congress (pol. zjazd) highest authority of the association), main board (pol. zarząd główny), presidium of main board (pol. prezydium zarządu głównego), chief audit commission (pol. główna komisja rewizyjna) and the general court of arbitration (pol. główny sąd koleżeński). the organizational units of the university sports association are the clubs (university and the environment) and environmental organizations created by the clubs operating in a specific territory. university club operates on the territory of the home university. as a rule at one university can operate an azs club. it is also possible to create clubs in the departments of subsidiaries of universities. they can obtain legal personality. then they have its own charter. if you do not have a legal personality, they are binding for them the statute of azs [statute of azs 2009]. 100 kajetan suchecki 3. university of economics in katowice azs academic club – basic informations university of economics in katowice azs academic club (klub uczelniany azs uniwersytetu ekonomicznego w katowicach) operates within the framework of the environmental organization (pol. organizacja środowiskowa) of azs in katowice. oś acting as an association with legal personality. this organization brings together clubs university of silesia region (statute of oś azs katowice 2009). azs ue katowice academic club brings together students, graduate students and staff of the university of economics in katowice, who are also members of one of the sport swctions of club (sections of: volleyball, handball, badminton, table tennis, swimming, swimming for the disabled, sport climbing, basketball, mountain biking , bridge, chess, football and ergometer rowing, mountain sports and athletics). a total members of azs at the university should be 478 people (as at 26.01.2016) and the number of active members of the organization (participating in the activities section of high performance and sporting events) is estimated at about 300 persons. the club also teaches the section of the fitness among others, bachata, salsa, sport aerobics (azs.ue.katowice.pl 2016). members of sports sections have the opportunity to represent the university club as part of intercollegiate competition, as academic championship of silesia and polish academic championship. this rivalry often brings success, both individual and team. an example would be the second place of azs je katowice academic club in the overall standings of polish academic championship of social-science university in the season 2014/2015 (azs zg, 2016). the board of academic club is composed of students, members of sports sections of the club, who through the selection of delegates sections obtained their mandates. among those involved in the organization and management are also other members azs who perform their tasks, ad hoc volunteering. activity in the field of management of the club allows students to develop many skills are considered to be factors career: creativity, managerial skills in the field of human resource management and technical skills often developed as part of events organized by the club (bieda 2006). members of azs at the university of economics in katowice that, according to a study of 2015 years (suchecki 2015), most people (94%), which had already practiced sport, with some of them cultivated a different sport than the one being improved in azs. members of of azs are also generally pleased with the fact of membership. average grade (where 1 rating was the lowest, and 6 the highest possible grade) in the cited studies was 4.88, and two-thirds of respondents rated their membership on 5 or 6. only 10% of the players felt that their satisfaction with the fact that membership in azs is less than four. 4. the method and the research sample the research was conducted using an online survey form created in google sent out through the social networking site facebook to members of the azs ue studies and sport at the universityproblems and benefits of sport at university club 101 katowice academic club and using paper questionnaires handed out in training sports sections of the club. data collection lasted from 3 january to 24 january 2016. the survey sample was 78 people, and not all respondents answered all questions, so the results presented below, you can see a different number of units surveyed. this means that according to estimates of the number of active members of the organization (300 people) interviewed every fourth athlete (26%). in this case, the unknown size fractions and the 95% level of confidence the maximum error is 10%. in the presentation adopted as a result of rounding percentages to integers (or 0.5 if deemed necessary). in the case of absolute numbers taken rounding to one (for age) or two decimal places. the survey involved 31 women (40%) and 47 men (60%). the average age of respondents is 21.5 years, while among women little lower (21.0) than among men (21.7). dominant is 20 years of age (23% of respondents), and the median is 21 years. 33 respondents joined the azs in 2015 (mostly students of the first year of first cycle studies), 19 people in 2014, 10 in 2013, 9 in 2012, 3 in 2011, one in 2010 and two in 2009. one person is a member of the organization longer than since 2009. among the respondents were representatives of most of sports sections the university club. most were members of the section football and futsal (22 people). further the athletes of the sections rowing ergometer, mountain sports and athletics (12 persons), badminton (12 persons), swimming (11 people), volleyball (10 persons), table tennis (10 persons), basketball (6), handball (5), chess (3 persons), bridge sports and swimming for disabled people (both two people), as well as 8 people from azs activists (some athletes attending classes more than one section, because the sum total is higher than n = 78). the research covered students of all levels and faculties functioning at the university of economics in katowice. most respondents are students first degree (54 persons – 69%). 29 persons (37%) are first year students, 15 people (19%) are second year students and 10 persons (13%) are third year students. students of second degree accounted for 28% (22 people). 14 persons (18%) are first year students and 8 persons (10%) are second year students. 3% of respondents (2 persons) are graduate students (students of third degree). of the five operating in the university of economics in katowice faculties many people represented the faculty of management (29.5%) and the faculty of finance and insurance (also 29.5%). 27% are students of the faculty of economics. a smaller group of students of the faculty of informatics and communications (12%). fifth formed on the university faculty, or the faculty of business, finance and administration in rybnik represented by one person (1%). 5. research results students who are active members of the university sports association train with varying frequency. results of research on the number of monthly training sessions to be completed is presented in graph 1. 102 kajetan suchecki graph 1. number of trainings in the azs university club in a month source: own study based on research on average, members of the sections train nearly five times per month (average 4.67 answer over 12 were counted as 13). dominant and the median is 4. such an answer was given by 25 respondents (32%). most of sports sections has classes once a week. part of the athletes train also more than one section, so more training in a month. graph 2. the feelings related to the effect of sport on school results, n=78 source: own study based on research 47% 10% 42% the respondents felt that sports at the university has a positive effect on learning has a negative effect on learning has no influence on learning studies and sport at the universityproblems and benefits of sport at university club 103 the question about the impact of membership in azs and participate in activities sports sections on school results refers to the subjective feelings of the respondents and they themselves assessed if the the impact is positive, negative, or consider that it did not exist. as you can see in graph 2, almost half of respondents (47%) believes that participation in sports has a positive impact on their school results. the opposite view is every tenth person. as many as 42% respondents think that sports activities in no way affect their school results. graph 3. resignation from science to sports classes, n=78 source: own study based on research more objective was the question of whether study subjects ever resigned from learning (exam, final test, etc.) due to sports activities in azs sections. that question concerned the facts. more than half of respondents (56%) admitted that at least once be the case. 44% of the players surveyed said they never abandoned the study due to the activities of sports sections of azs. graph 3 shows the results summary. it should be noted that 29 of those questioned (37%) are students first-year of first degree, and the survey was conducted before the winter examination session, so before their first session. on another question on the number of situations in which abandoned learning in favor sports activities corresponded to only those who answered yes to the previous question, therefore n = 44. graph 4 shows that for 25% of it was a one-time situation. 34% said that sometimes they did this often, but not more than five times. 10 people (23%) admits that resigned from learning six to ten times. 8 azs surveyed athletes gave up more than 10 times from learning to sports activities. 56% 44% have you ever given up on learning to sport yes no 104 kajetan suchecki graph 4. number of resignation from learning to sports activities, n=44 source: own study based on research 6. limitations on the results of research the survey was conducted on only one university (university of economics in katowice). reference the results to other units of this type in poland may be possible only having regard to the the characteristics of the university, such as profile and number of students. the study was conducted in the period when the university club was the organizer of the sporting event, which was chess polish academic championship. large involvement of members of the club in the preparation of this event made it difficult to collect data among these persons. in the case of several sports sections of the club was researched too few players. some of them are, in turn, over-represented in this study. some members of the club belongs to it for other reasons (ex. isic card and personal accident insurance). such persons are not included in this study. 7. conclusions of the research the research shows that only one in ten respondents considers that the involvement in sports activities in azs may negatively affect its results in learning. almost half believe that on the contrary and through sports training and coaching have better school results. 42% said that there is no link between their sports activities, and learning outcomes. please note that the respondents were asked only about their subjective feelings about this phenomenon. 25% 34% 23% 18% how many times have you quit learning for sport activities? one time 2-5 times 6-10 times more than 10 times studies and sport at the universityproblems and benefits of sport at university club 105 but now another question concerning the fact leaving learning because of sports shows something else. more than half of respondents said that at least once occurred to such a situation. of the 37 people, who believe that sporting activities in azs positive effect on their school results, 15 athletes admitted that they happen to opt out of learning to sport. so did the majority (21 of 33) of those who have not seen impact of sport on their learning. all (8 people), who recognized that the impact of sporting activities on science is negative, they replied that sometimes give up of learning in this situation. it is difficult to accept that resignation from learning for exam or final test may have a positive impact on school results. despite personal feelings of the respondents, it must be assumed that at least in certain situations sport in the azs university club may impair the school results of students, particularly if the abandonment of learning is not a sporadic thing and occurs quite frequently. however, do not forget about the impact of physical activity on the intellectual abilities of students. playing sports can positively influence the quality of learning and despite a smaller amount of time devoted to learning, its effects can be improved, which can be emphasized by both the coaches of azs sports sections, and athletes – students. value seems to be also the involvement of students in organizational activities in the university sports association. gained in this way experience (managerial, logistical) in the organization of events and operation of the club is extremely valuable in further career, especially considering the profile of the university. reference 1. azs zg (2016), akademickie mistrzostwa polski 2014-2015 [online] http://azs.pl/imprezy/akademickie-mistrzostwa-polski/akademickiemistrzostwa-polski-2014-2015 [26.01.2016]. 2. bieda jolanta, (2006), rozwój kariery i sukcesja, [in:] bieniok henryk (red.), system zarządzania zasobami ludzkimi przedsiębiorstwa, wyd. akademii ekonomicznej w katowicach, katowice, s. 217-237. 3. hanusz halina, korpak bartłomiej, (2014), 100 lat akademickiego związku sportowego, azs zarząd główny, warszawa. 4. ku azs ue katowice (2015), klub uczelniany azs uniwersytetu ekonomicznego w katowicach, [online] http://azs.ue.katowice.pl/ [27.01.2016]. 5. statute of university sports association (statut akademickiego związku sportowego) (2009), [online] http://www.azs.pl/fck/files/onas/statut_2009_12_13.pdf [26.01.2016]. 6. statut organizacji środowiskowej akademickiego związku sportowego w katowicach (2009), [online] http://www.azs.katowice.pl/images/stories/druki/statut-26-11-2009.pdf [26.01.2016]. 7. suchecki kajetan (2015), rola klubu uczelnianego w upowszechnianiu sportu i rywalizacji sportowej wśród społeczności akademickiej uniwersytetu ekonomicznego w katowicach, [in:] nessel karolina (red.), 106 kajetan suchecki bohaterowie drugiego planu w sporcie. młodzi o sporcie 2015, katedra zarządzania w turystyce uniwersytetu jagiellońskiego, kraków. 8. wartecki andrzej (2008), zarządzanie organizacjami sportowymi, wydawnictwo awf im. e. piaseckiego w poznaniu, poznań. 56 quality in sport 2 (3) 2017, s. 56-72, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 6 vii 2017, praca została przyjęta do druku 10 ix 2017 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2017.011 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/835708 gabriel pawlak1, anna kulpaczyńska, dawid kutryn katedra komunikacji i zarządzania w sporcie, wydział nauk o sporcie akademia wychowania fizycznego we wrocławiu kampanie społeczne jako możliwości budowania współpracy organizacji sportowych z przedsiębiorstwami. działania osadzone w koncepcji csr social campaigns as a possibilities to build cooperation sports organizations with business organizations. actions embedded in the csr concept streszczenie celem artykułu jest wskazanie możliwości realizacji wspólnych działań strategicznych w koncepcji csr przez organizacje profit (min. przedsiębiorstwa) i non profit (min. kluby sportowe). autorzy wskazują kampanie społeczne jako jedną z możliwości, która pozwala na tworzenie wspólnych projektów o charakterze biznesowo – społecznym, ze szczególnym uwzględnieniem kontekstu csr i jej 7 obszaru normy iso 26 000 tj. zaangażowanie i rozwój społeczności lokalnych. słowa kluczowe: csr; csr w sporcie; iso 26 000; kampanie społeczne; organizacje sportowe abstract the aim of the article is to indicate the possibility of joint action in the strategic csrprofit organizations (min. company) and non-profit (min. sports clubs). the authors point to social campaigns as one of the possibilities, which allows for the creation of joint business-social projects, with particular focus on the context of csr and the 7th iso 26000 area; the involvement and development of local communities. keywords: csr; csr in sport; iso 26000; social campaigns; sports organizations wstęp przyjęta w artykule orientacja badawcza, koncentruje się na pracy koncepcyjnej, analizie przypadków, opisie tych przypadków w kontekście zarysowania pewnych możliwości do tworzenia współpracy, kooperacji organizacji sportowych z przedsiębiorstwami. istotnym wkładem w rozwój tego obszaru jest próba osadzenia tychże działań w potencjale koncepcji csr, rozbudowanej o komponent sportu, 1 mgr gabriel pawlak, e-mail: gabriel.pawlak@awf.wroc.pl kampanie społeczne jako możliwości budowania współpracy organizacji sportowych z przedsiębiorstwami. działania osadzone w koncepcji csr 57 akcentując przy tym kampanie społeczne jako „miejsca” realizacji takich działań. celem artykułu jest zwrócenie uwagi na możliwości łączenia się i przenikania trzech ważnych nurtów tj. csr, sport oraz kampanie społeczne. odnosząc się i wskazując konkretne przykłady realizacji takich działań (praktyk), dużo precyzyjniej będzie można ocenić istotność i pewne możliwości tkwiące w tych trzech nurtach. 1. kampania społeczna a kampania reklamowa kampania społeczna definiowana jest, jako działanie ukierunkowane na określoną zmianę postaw odbiorców (…) doprowadzenie do wzrostu [ich] wiedzy, zmiany myślenia, zachowania wobec określonego problemu społecznego” (prochenko 2015) poprzez przedstawienie im problemów społecznie ważnych (których często unika się w rozmowach) w postaci krótkiego przekazu (zazwyczaj zawartego w formie filmu). narzędziami wykorzystywanymi do stworzenia kampanii społecznej są m.in. reklama, promocja, marketing społeczny oraz public relations. emisja kampanii odbywa się za pośrednictwem różnego rodzaju mediów. celem tego rodzaju przedsięwzięcia jest zazwyczaj przedstawienie problemu ważnego dla ogółu zbiorowości (dobra wspólnego). przybliżając pojęcie „kampanii społecznej” należy mieć na uwadze fakt, iż bardzo trudno jest precyzyjnie określić zakres tematyczny, który ją obejmuje. niemniej jednak problemy poruszane w kampaniach społecznych należą zazwyczaj do trudnych i wstydliwych. reklama społeczna (ang. social ad sa czy public service ad – psa) jest pojęciem zbliżonym do „kampanii społecznej”, ale nie jednoznacznym. adresowana jest wprawdzie do jak największej ilości świadomych odbiorców, przedstawia tematykę społecznie ważną i ma na celu wywołanie w nich określonych zmian, lecz jest to forma płatna i anonimowa. warto również zwrócić uwagę na fakt, że nie każda reklama społeczna jest „społeczną” w ścisłym tego słowa znaczeniu (przykładem może być reklama polityczna). rynek kampanii społecznych jest niezwykle szeroki. w lepszym zrozumieniu zasad nim kierujących wyróżnia się dwa kryteria podziału kampanii, które w większym stopniu pozwalają określić ich rodzaje, jak również ich potencjalnych odbiorców. pierwszym kryterium jest obszar zaangażowania. wyodrębnia się w nim kampanie społeczne w zakresach (www1): aktywizacja i społeczeństwo obywatelskie, bezpieczeństwo ruchu drogowego, edukacja, ekologia i środowisko, komunikacja w rodzinie, konsumpcjonizm i konsumenci, kultura, marketing regionalny, obronność i bezpieczeństwo, pomoc rozwojowa, pomoc społeczna, praca i polityka zatrudnienia, prawa człowieka, profilaktyka – zdrowie i uzależnienia, promocja zdrowia, przejrzystość instytucji i problem korupcji, raportowanie społeczne, równouprawnienie i tolerancja, inne formy społecznej odpowiedzialności biznesu, walka z przemocą, walka z wykluczeniem społecznym, różne formy wolontariatu. drugim kryterium, które należy wyodrębnić podczas podziału rynku kampanii społecznych są modele komunikowania społecznego (kuraszko 2010). w jego skład wchodzą: kampania informacyjna (priorytetem jest poinformowanie odbiorców o konkretnym temacie, a nie perswazja), kampania odpowiadania interesariuszom (chodzi w niej o przekonanie odbiorców do przyjęcia 58 gabriel pawlak, anna kulpaczyńska, dawid kutryn perspektywy nadawcy zawartej w przedsięwzięciu) oraz kampania społeczna bazująca na angażowaniu interesariuszy (celem jest doprowadzenie do otwartego dialogu między zainteresowanymi stronami). trzecim kryterium jest zasięg terytorialny kampanii społecznych. wyróżnia się w nim kampanie globalne o zasięgu międzynarodowym (światowym lub kontynentalnym), kampanie narodowe (publikowane na terenie konkretnego państwa) oraz kampanie regionalne i lokalne. kampania społeczna tworzona jest z myślą o przedstawieniu szerokiemu spektrum odbiorców problemów społecznie ważnych, które nie mogą być przemilczane. celem nadrzędnym jej wywołanie wśród adresatów refleksji, rozpoczęcia dyskusji, zmiany postaw oraz gotowości do podejmowania działań odpowiednich do określonych problemów społecznych. „kampanie społeczne mają na celu spowodowanie pożądanych społecznie skutków u relatywnie dużej liczby osób w określonym czasie, w konsekwencji kompleksowych, zorganizowanych działań komunikacyjnych (maison i wasilewski 2002)”. nadawcami kampanii społecznych mogą być instytucje rządowe, publiczne czy prywatne, różnego rodzaju przedsiębiorstwa, organizacje, stowarzyszenia fundacje charytatywne, kościoły będące przedstawicielami różnych wierzeń, banki i tzw. polityczne grupy interesów. najczęściej jednak nadawcami kampanii są organizacje pozarządowe (ngo) które „(…) działają na rzecz spraw społecznych i dobra publicznego a swoją pracę w dużej mierze opierają na zaangażowaniu wolontariuszy (niwińska 2011).” potencjalnymi odbiorcami kampanii są obywatele – zarówno ci, którzy wysoko cenią szeroko pojęte dobro kraju, rodziny i własnego rozwoju, nie są im obce problemy społeczne, ale chcą z nimi walczyć i reformować swoje otoczenie, jak i osoby, które dopiero dzięki obejrzeniu przedsięwzięcia zmienią swoje myślenie o problemach ważnych dla ogółu. kampanie społeczne mogą być skierowane do wszelkiego rodzaju odbiorców lub do tzw. grupy docelowej. przekaz kierować „(…) można do jej otoczenia najbliższego (…), aby mogło ono wpłynąć na docelową grupę albo można przekaz bezpośrednio kierować do tej grupy ludzi, z której najwięcej osób przejawia zachowania niewłaściwe z punktu widzenia podejmowanego przez kampanie problemu (…)” (izdebski 2006). podsumowując, pojęcie „kampanii społecznej” nie jest tożsame z definicją „kampanii reklamowej”. obie kampanie mają na celu przedstawienie odbiorcom jak największej liczby społecznych problemów, wywołanie w adresatach konkretnych reakcji (często poczucia zagrożenia) i rozpoczęcie działań. wykorzystują te same środki i techniki pozwalające w odpowiedni sposób wpływać na odbiorców. kampania społeczna to zestaw różnych działań zaplanowanych w konkretnym czasie, skierowanych do określonej grupy docelowej, której celem jest doprowadzenie do wzrostu wiedzy, zmiany myślenia, zachowania wobec określonego problemu społecznego lub prowadzi do rozwiązywania problemu społecznego blokującego osiąganie dobra wspólnego zdefiniowanego jako dany cel marketingowy. kampania społeczna może stosować narzędzia i techniki reklamowe oraz pr (www2). kampania reklamowa – zespół działań marketingowych, odbywających się w mediach masowych, mających na celu osiągnięcie zakładanego celu kampanie społeczne jako możliwości budowania współpracy organizacji sportowych z przedsiębiorstwami. działania osadzone w koncepcji csr 59 marketingowego reklamodawcy. działania te skierowane są do wybranej grupy docelowej. cele kampanii reklamowej mogą być określone różnie. do głównych celów kampanii reklamowych zalicza się (www1): • wzrost sprzedaży • wzrost świadomości danego produktu, usługi, marki, itp. • wprowadzenie produktu na rynek (launch) • ponowne wprowadzenie produktu na rynek w przypadku produktu o bardzo niskiej sprzedaży lub świadomości (relaunch) • repozycjonowanie produktu na rynku. pozornie obie kampanie niczym się nie różnią. obie są przygotowane przez specjalistów od marketingu i skierowane do tej samej grupy odbiorców. oba rodzaje mają również podobne kanały dotarcia do odbiorców. istnieje jednak pewna różnica. mianowicie kampania społeczna reklamuje idee, a nie produkty. jest także nośnikiem informacji, problemów które są ważne w społeczeństwie. kampania społeczna oprócz ukazywania problemów, może także wskazać ich rozwiązanie (www3). 2. kampanie społeczne w sporcie bardzo często do przekazania konkretnych treści wykorzystuje się w kampaniach społecznych sport. pozwala on w dość łatwy i przejrzysty sposób pokazać odbiorcom w różnym wieku konkretne problemy i możliwości ich zmiany. wykorzystywanie sportu i rekreacji, jako środków do osiągnięcia lepszego samopoczucia, zdrowia oraz poprawy kontaktów międzyludzkich jest tematyką bardzo często poruszaną w kampaniach społecznych ze względu na coraz wyższy poziom świadomości odbiorców w tym zakresie tematycznym. większym zainteresowaniem cieszą się kampanie, w których pojawiają się „znani i lubiani” sportowcy. potrafią oni nie tylko słowem, ale przede wszystkim własnym przykładem pokazać odbiorcom, że ruch związany jest z odczuwaniem wewnętrznej satysfakcji, pokonywaniem słabości i dążeniem do ściśle określonych celów. pomaga on dodatkowo kształtować charakter i wpływać na wyższe poczucie własnej wartości. dodatkowym atutem zastosowania w kampaniach tematyki sportowej jest fakt, iż sportowcy kojarzeni są często przez opinię publiczną, jako ludzie wykonujący zawód zaufania publicznego. są oni dla wielu ludzi (niezależnie od wieku odbiorców) autorytetami mają więc o wiele większe możliwości wywołania zmiany w ich myśleniu i postępowaniu niż, gdyby w kampanii wykorzystano wizerunek osoby niepublicznej (nieznanej szerszemu gronu). organizatorzy kampanii społecznych spośród wielu sportowców wybierają tych, którzy wywołają w widzach pozytywne emocje czy skojarzenia. dzięki temu zabiegowi kampania będzie kojarzona przez odbiorców z konkretnym sportowcem i na pewno na dłużej pozostanie w ich pamięci. jedną z popularniejszych polskich kampanii społecznych o sportowym charakterze jest niewątpliwie kampania pt. „stop zwolnieniom z wf-u” organizowana przez ministerstwo sportu i turystyki od 2013 roku. ma ona za zadanie przekonać rodziców, nauczycieli wychowania fizycznego oraz szersze grono odbiorców, że bardzo często zwolnienia z tego przedmiotu są niepotrzebne i 60 gabriel pawlak, anna kulpaczyńska, dawid kutryn nieadekwatne do sytuacji. do tej kampanii włączyło się jak dotąd wielu sportowców m.in. anita włodarczyk, anna lewandowska, marcin gortat, bartosz kurek czy artur siódmak. kampania pt. „trening małego siłacza” powstała na zlecenie peruwiańskiego ngo (ang. non goverment organization) i sagi falabella jest przykładem zagranicznego przedsięwzięcia wykorzystującego sport do wywołania konkretnych emocji u odbiorców. przedstawia ona małego chłopca ćwiczącego fizycznie pomimo trudności z obciążeniem czy pogodą. okazuje się, że celem jego działań nie było zwiększenie swojej tężyzny fizycznej, lecz niesienie wydajniejszej pomocy niepełnosprawnej dziewczynce jeżdżącej na wózku inwalidzkim. hasło: „give more” (pol. „daj więcej”) można różnie zinterpretować, ale chodzi w nim przede wszystkim o dostrzeżenie problemów, z którymi codziennie zmagają się osoby niepełnosprawne oraz wspieranie ich przez wszystkich – niezależnie od wieku. w opinii autorów kampania reklamowa wykorzystuje poniekąd kampanię społeczną. na przykład przedstawiając dany problem społeczny – niepełnosprawność – reklamowany jest produkt, z którego dochód będzie przeznaczony na wsparcie finansowe dla fundacji, która porusza ten problem. pojawienie się w kampaniach społecznych, czy też reklamowych osób znanych, np. sportowców dodatkowo wzmacnia przekaz kampanii. dzięki takiej kampanii wsparty jest również wizerunek sportowca. najbardziej rozpoznawalną i najdłużej trwającą kampanią z udziałem sportowców jest kampania pij mleko, będziesz wielki. swojej twarzy użyczył jej marcin gortat. do tej pory w kampanii wzięli udział m.in. otylia jędrzejczak, paweł korzeniowski, jagna marczułajtis, katarzyna skowrońska-dolata, piotr gruszka i sebastian świderski. inną kampanią, w której wziął udział sportowiec była kampania "pomaganie wzmacnia", w której to udział wziął mariusz pudzianowski (www4). ryc. 1. którą osobę związaną z polskim sportem najbardziej kojarzy pan/pani z kampanią społeczną? kampanie społeczne jako możliwości budowania współpracy organizacji sportowych z przedsiębiorstwami. działania osadzone w koncepcji csr 61 tab. 1. wybrani polscy sportowcy w kampaniach społecznych. 3. csr (norma iso 26000) i dobre praktyki kampanie społeczne coraz częściej stają się elementem marketingu społecznego, który przy wykorzystaniu tradycyjnych technik marketingowych dąży do określonej zmiany postaw odbiorców odnośnie poruszonego tematu. „marketing społecznie zaangażowany” (ang. cause related marketing – crm) jest odmianą kampanii społecznych, w której przedsiębiorstwa oferując pomoc w zwalczaniu społecznie poważnych problemów budują pozytywny wizerunek na rynku (m.in. zwiększają swoją wiarygodność i zaufanie u odbiorców). obraz przedsiębiorstwa może dotyczyć firmy lub jej konkretnego produktu czy usługi. swego rodzaju problem stanowi niechęć decydentów przedsiębiorstw do reklamy odnoszącej się do społecznej odpowiedzialności. menedżerowie nie widzą w tym sposobie możliwości szybkiego maksymalizowania zysków, co odciąga ich od społecznie odpowiedzialnych działań. tworzy to pole do adekwatnej implementacji cause-related marketingu, którego prawidłowe zagospodarowanie z całą pewnością może przyczynić się do lp. nazwa kampanii sportowiec biorący w niej udział 1 pij mleko, będziesz wielki. marcin gortat, otylia jędrzejczak, paweł korzeniowski, jagna marczułajtis, katarzyna skowrońska-dolata, piotr gruszka i sebastian świderski. 2 pomaganie wzmacnia mariusz pudzianowski 3 i am krewki andrzej supron, przemysław saleta, sylwia gruchała, agnieszka wieszczek 4 kocham, nie biję piotr gruszka 5 zachowaj trzeźwy umysł robert korzeniowski, jerzy dudek, adam małysz, maciej żurawski, małgorzata dydek, natalia partyka, maja włoszczowska. 6 solidarity changes the word natalia partyka, marcin gortat, mateusz kusznierewicz 7 wielka pomoc z wielkich pisanek justyna kowalczyk, ula i agnieszka radwańskie oraz piłkarze drużyny wisła kraków 8 przekaż 1% adam małysz 9 szpiczaści iwona guzowska, mateusz kusznierewicz 10 godzina dla ziemi kinga baranowska 11 ulica to nie ring tomasz gollob, dariusz "tiger" michalczewski, maciej wisławski 12 to ważne wybory krzysztof „diablo” włodarczyk 13 tylko słabi gracze biorą dopalacze marcin gortat 14 krewniacy przemysław saleta 62 gabriel pawlak, anna kulpaczyńska, dawid kutryn „poszerzenia wiedzy na temat przedsiębiorstwa (…)” oraz „stanowić podstawę jego pozycjonowania jako lidera w rozwiązywaniu danego problemu lub wybranych problemów społecznych”. już g. berens oraz j. van rekom stwierdzili, że w strategiach csr bardziej owocne są reklamy mówiące o faktach, a nie eksplorujące wrażenia (dąbrowski 2011). w tego rodzaju marketingu często współpracują ze sobą organizacje społeczne, firmy i odbiorcy. społeczne zaangażowanie biznesu (ang. corporate community investment lub corporate community involvement – cci) dotyczy możliwości pomocy korporacji w tworzeniu kampanii społecznych (np. wsparcia finansowego czy prawnego). pojęcie to jest ściśle powiązane ze społeczną odpowiedzialnością biznesu (ang. corporate social responsibility – csr), według której przedsiębiorstwo powinno oprócz własnych korzyści brać pod uwagę również polepszanie jakości życia społeczeństwa. „podejście do marketingu z punktu widzenia społecznej odpowiedzialności biznesu wywołuje wiele dylematów natury etycznej, które nie są zwykle brane pod uwagę przy tradycyjnie pojmowanym marketingu. dotyczą one nie tylko sposobu zachowania się w biznesie (np. wycofać wadliwy produkt czy nie?), ale także sensu istnienia niektórych produktów (np. papierosy, wysokokaloryczne potrawy)” (www5). w tym miejscu warto poświęcić pewną uwagę samemu zjawisku społecznej odpowiedzialności biznesu (csr). katarzyna hys za woodwardem-clydem przypomina, że csr to nic innego jak „umowa społeczna zawarta pomiędzy biznesem a społeczeństwem” i dodatkowo relacje pomiędzy tymi dwoma środowiskami nazywa „kontraktem” (hys 2015). liczba publikacji dotyczących csr na przestrzeni niemal stu lat (od roku 1926) systematycznie rosła, a xxi wiek przyniósł prawdziwy rozkwit (także naukowy) zainteresowania tym zjawiskiem. dzięki badaniom alicji balcerak wiemy, że niemal logarytmiczny wzrost dociekliwości z obszaru csr w obecnym stuleciu nakazuje interpretować go jako ostateczne zerwanie z łatką „tymczasowej mody na csr” (balcerak 2015). już w 2010 roku jedno z najbardziej uznanych popularno – naukowych czasopism na świecie harvard business review (mamy tu na myśli polskie wydanie periodyku z okresu wakacyjnego 2010r.) przekazało informację, iż społeczna odpowiedzialność biznesu trwale zakorzeniła się w środowisku przedsiębiorstw i stała się czymś więcej niż chwilowy trend (jastrzębska i in. 2010). jednym z powodów stosowania csr przez organizacje jest próba wywołania społecznego wpływu i pokazania swojego poczucia społecznej odpowiedzialności wobec wartych zaangażowania spraw (minjung, woo-young 2016). w xxi wieku postrzega się csr jako część całej strategii danej firmy i możliwą przewagę konkurencyjną. globalny kryzys finansowy zmienił postrzeganie niektórych aspektów związanych z csr, jednak ugruntował także najważniejsze teorie jak „zobowiązania za uzyskiwane korzyści” i „brania pod uwagę (przez firmy) interesów wielu różnych grup” (kemper, martin 2011). rozgałęziony zakres csr stał się udziałem idei global compact. podczas światowego forum ekonomicznego w davos w 1999 roku przywołano zasady z czterech zakresów w kwestii przewodzenia działalnością gospodarczą. są to: „prawa człowieka, standardy pracy, przeciwdziałanie korupcji, ochrona środowiska naturalnego” (bartkowiak 2011). wydaje się poniekąd z tym korespondować pewność, że wśród koncepcji csr powinno znaleźć się „przestrzeganie kampanie społeczne jako możliwości budowania współpracy organizacji sportowych z przedsiębiorstwami. działania osadzone w koncepcji csr 63 międzynarodowych standardów pracy, w tym oferowanie pracownikom godziwego wynagrodzenia (…)” . wdrażanie dobrych praktyk winno skutkować mniejszą liczbą palących problemów w społeczeństwie (szwiec 2008) i przynosić firmie społecznie odpowiedzialnej korzyści takie jak: : a) poprawę reputacji firmy i jej wizerunku; b) zwiększoną jakość zarządzania biznesem; społeczna działalność firmy przyczynia się do większej wydajności pracy personelu; c) podniesienie poziomu atrakcyjności inwestycji firmy – przyciągnięcie inwestorów (yeleyko i in. 2016). formowanie wspomnianej reputacji firmy musi zawierać dwa elementy: po pierwsze zdolność do działania oraz społeczną odpowiedzialność biznesu. dla utrwalenia reputacji obie te składowe są istotne, lecz należy mieć na uwadze, że różni interesariusze mogą mieć zdywersyfikowane podejście w zakresie ich wagi. najlepszym modelem utwierdzenia reputacji firmy jest umiejętne łączenie działań przynoszących firmie zyski z csr właśnie (dąbrowski 2011), gdyż bogusław fiedor interpretując zapisane myśli m. friedmana twierdzi, że zabiegi firmy, które nie zwiększają zysków oraz/lub rangi (wartości) firmy, są destrukcyjne z punktu widzenia ekonomii i społeczeństwa (fiedor 2016). dziś społeczną odpowiedzialność biznesu mierzy się za pomocą pomiarów działalności charytatywnej, indeksów reputacji i baz danych, badań sondażowych, monitoringu ujawnień dotyczących csr (wąsowska, pawłowski 2011). w polsce znaczenie koncepcji csr wydaje się wciąż być na krzywej wznoszącej. o zapotrzebowaniu na rzetelną wiedzę z zakresu csr także nad wisłą może świadczyć choćby artykuł m. pawłowskiego i a. wąsowskiej traktujący o pomiarze społecznej odpowiedzialności biznesu w polskich warunkach (pawłowski, wąsowska 2012), czy też opracowanie j. ejdys w którym koncepcje społecznej odpowiedzialności biznesu zostały ujęte w aspekcie badań naukowych (ejdys 2016). pomimo wciąż rosnącego zainteresowania tym zjawiskiem w polsce, sektor ten ma wciąż duże rezerwy do wykorzystania. dla (pozasportowego) przykładu, nieco ponad połowa polskich przedsiębiorców z branży agrobiznesu nie ma zdania czy uprawianie polityki csr przynosi firmie wymierne korzyści finansowe. tylko jedna czwarta badanych, która zauważyła pozytywny związek pomiędzy wynikami ekonomicznymi firmy a zastosowaniem zasad csr, uważa, że przejrzystość organizacji przekłada się na wzrost mandatu zaufania interesariuszy do firmy, co w dalszej kolejności ma swoje odzwierciedlenie w wynikach finansowych przedsiębiorstwa (boguszewicz-kreft 2015). z drugiej strony badania agaty lulewicz-sas pokazują, że jeśli firma zanurzy się już w specyfice społecznej odpowiedzialności biznesu, wówczas średnio osiem na dziesięć polskich przedsiębiorstw rozpoznaje cele oraz potrzeby interesariuszy już w fazie projektowania działań csr (lulewicz-sas 2016). to zdaje się potwierdzać ogromne csr-owe pokłady do wydobycia z polskich przedsiębiorstw. w polsce na dzień 18.05.2017r. na przestrzeni roku 2015 i 2016 rozpoznano 555 firm zaangażowanych w csr i 2921 przykładów dobrych praktyk z 28 branż (www6). oznacza to, że firmy coraz powszechniej włączają do praktyk marketingowych społeczną odpowiedzialność biznesu. dzieje się tak ze względu na wzrost świadomości opartej na możliwościach związanych z csr – elementem polityki biznesowej. 64 gabriel pawlak, anna kulpaczyńska, dawid kutryn tab. 2. porównanie podstawowych danych dotyczących csr w polskich firmach w latach 2015-2016 rok 2016 rok 2015 liczba firm działających w oparciu o csr 180 137 liczba małych i średnich przedsiębiorstw działających w oparciu o csr 48 35 suma praktyk (csr) nowych i długoletnich 880 811 liczba inicjatyw zgłoszonych pierwszy raz 461 454 źródło: opracowanie własne na podstawie: http://odpowiedzialnybiznes.pl/bazawiedzy-o-csr/ [dostęp 18.05.2017r.]. tab. 3. liczba inicjatyw csr wśród „nowych praktyk” z wyszczególnieniem obszarów normy iso 26000 w polskich firmach w latach 2015-2016 rok 2016 rok 2015 ład organizacyjny 19 36 prawa człowieka 11 13 praktyki z zakresu pracy 99 114 środowisko 72 57 uczciwe praktyki operacyjne 28 22 zagadnienia konsumenckie 42 26 zaangażowanie społeczne i rozwój społeczności lokalnej 190 186 źródło: opracowanie własne na podstawie: http://odpowiedzialnybiznes.pl/bazawiedzy-o-csr/ [dostęp 18.05.2017r.]. wśród odpowiedzialnych polskich firm wykorzystujących csr są m.in.: db shenker logistics, orange polska, danone sp. z o.o., grupa lotos s.a. czy polpharma s.a. (www7). korporacja dzięki odpowiedniemu zarządzaniu związanemu z działaniami csr może (oprócz nawiązania intratnych kontaktów branżowych) wspomóc nagłaśnianie problemów ważnych społecznie (poprzez współtworzenie kampanii społecznych) oraz zmienić dotychczasowy sposób odbierania firmy przez społeczeństwo. norma iso 26000 guidance on social responsibility, która została opublikowana 1 listopada 2010 roku, jest dziś jedną z najważniejszych norm iso. odnosi się do działań organizacji związanych ze społeczną odpowiedzialnością biznesu. zgodnie z jej przesłaniem organizacje uwzględniające w swoich działaniach marketingowych csr wpływają na: „przewagę konkurencyjną; [swoją] reputację (…); zdolność pozyskiwania i zatrzymywania pracowników, konsumentów, klientów, użytkowników; morale, zaangażowanie i wydajność pracowników; opinie inwestorów, właścicieli, darczyńców, sponsorów i społeczności finansowej oraz relacje organizacji z przedsiębiorstwami, instytucjami rządowymi, mediami, dostawcami, podobnymi organizacjami, klientami oraz społecznością, w obrębie której organizacja funkcjonuje.” (www8). norma iso 26000 nie zawiera http://odpowiedzialnybiznes.pl/baza-wiedzy-o-csr/ http://odpowiedzialnybiznes.pl/baza-wiedzy-o-csr/ kampanie społeczne jako możliwości budowania współpracy organizacji sportowych z przedsiębiorstwami. działania osadzone w koncepcji csr 65 konkretnych wytycznych dla korporacji, lecz wskazuje na działania odpowiedzialne społecznie, które są coraz częściej od nich wymagane przez społeczeństwo. wyróżnia się 7 obszarów normy (www9): ład organizacyjny, prawa człowieka, praktyki z zakresu pracy, środowisko, uczciwe praktyki operacyjne, zagadnienia konsumenckie oraz zaangażowanie społeczne i rozwój społeczności lokalnej. w niniejszym artykule skupimy się głównie na ostatnim obszarze iso 26000. zagadnienia z nią związane odnoszą się do zaangażowania społecznego, edukacji i kultury, tworzenia miejsc pracy i rozwijania umiejętności, rozwoju i dostępu do technologii, tworzenia bogactwa i dochodu, zdrowia oraz inwestycji społecznych. najbardziej efektywnymi działaniami marketingowymi korporacji opartymi na społecznej odpowiedzialności biznesu będą naszym zdaniem czynności zbudowane na 7. obszarze normy iso 26000. jest to sfera w całości związana z działaniami prospołecznymi – dzięki temu organizacja może przyczynić się do zwiększenia świadomości społeczeństwa na określony tematycznie problem przy wzroście zainteresowania odbiorców ofertą i działalnością firmy. 4. csr w sporcie współpraca sponsorów z klubami sportowymi przebiega zazwyczaj w następujący sposób: dofinansowywanie organizacji związane jest z umową, która zobowiązuje klub i jego podopiecznych do prezentowania logo czy produktów sponsorów. tego typu kooperacja ma na celu jedynie wywiązanie się z podjętych zobowiązań – relacja ta nie jest natomiast oparta na wartościach wyższych (społecznych). podążając za modelem wykorzystywania przez firmy w działaniach marketingowych społecznej odpowiedzialności biznesu oraz normy iso 26000 korzystniejsza byłaby (zarówno dla firm, jak i klubów sportowych) umowa związana z połączeniem ich określonych celów promocyjnych i finansowych z działalnością prospołeczną. podstawowym błędem, który waży na nieodpowiednim typie współpracy pomiędzy tymi podmiotami jest przede wszystkim brak znajomości możliwości związanych z csr oraz normą iso 26000, a także brak szerszego, bardziej przestrzennego myślenia, które obejmowałoby także kwestie związane z problemami społecznymi. w działaniach strategicznych, marketingowych, promocyjnych czy wizerunkowych firmy powinny zawierać się również chęć współpracy oraz wzmacnianie więzi ze społecznością lokalną. jeśli sponsorzy oraz kluby sportowe zdobędą odpowiednią wiedzę na temat możliwości wykorzystywania w ich działaniach csr, będą mogli stać się dla siebie lepszymi partnerami biznesowymi, których relacja opiera się na wyższych wartościach. społeczeństwa postrzegają sport jako niezwykle istotną jednostkę, która służy ludziom i organizacjom jako wspólna podstawa do kooperacji. sport jest także akceptowalną i pozapolityczną przestrzenią do spotkań i wzmacniania wzajemnych oddziaływań świata biznesu z danymi społecznościami (chang-wook 2012). badania heli sheth oraz kathy m. babiak sugerują, że profesjonalny sport wymaga podejścia csr-owego w zorientowanych na społeczności, opartych na współpracy, strategicznych działaniach, w celu wypełnienia etycznych, charytatywnych, zgodnych z literą prawa obowiązków (babiak 2010). 66 gabriel pawlak, anna kulpaczyńska, dawid kutryn zostało stwierdzone, że sport zajmuje wyjątkowe miejsce wśród wszelkich społeczności, dlatego jest sportowy csr może mieć zdecydowanie większy wpływ na takie sfery jak edukacja, zdrowie czy środowisko niż inicjatywy o charakterze csr, ale z innych branży. geoff walters za smithem i westerbeekiem przytacza siedem cech sportu sprawiających, że jest on znakomitą platformą do rozprzestrzeniania i wykorzystywania idei csr. oto one: 1) popularność i globalny zasięg sportu sprawiają, że działania sportowe osadzone w koncepcji csr będą miały szeroki wydźwięk medialny i dużą moc komunikacyjną; 2) sportowy csr jest atrakcyjny dla młodych. dzieci chętniej zaangażują się w inicjatywę csr jeśli będzie ona związana z organizacją sportową lub konkretny sportowcem; 3) sportowy csr może być pozytywnym impulsem wpływającym na zdrowie poprzez specjalne programy oraz inicjatywy nastawione na aktywność fizyczną; 4) sportowy csr niezmiennie będzie polegał na udziale grupowym, co wspomoże społeczną interakcję; 5) sportowy csr może prowadzić do zwiększonej integracji oraz kulturowego zrozumienia; 6) konkretne aktywności sportowe mogą prowadzić do zwiększonej świadomości nt. środowiska i zrównoważonego rozwoju; 7) uczestnictwo w działaniach z zakresu csr w sporcie mogą prowadzić do natychmiastowych korzyści finansowych. wiele csr-owych działań w świecie sportu zostało już zrealizowanych. amerykański kolarz lance armstrong założył własną fundację mającą na celu walkę z rakiem2. innym przykładem wpisującym się w tę koncepcję jest system „football in the community”, poprzez który angielskie kluby piłki nożnej odgrywają ważną, społeczną rolę w ich środowisku. w usa wiele lig zawodowych różnych dyscyplin sportowych jak: futbol amerykański, koszykówka, hokej na lodzie, baseball, piłka nożna wdrożyły w swoich działaniach koncepcje csr. ciała rządzące danymi dyscyplinami sportu także zauważają konieczność stosowania dobrych praktyk w kontekście csr. międzynarodowa federacja piłki nożnej (fifa) prowadziła projekty „football for hope” oraz „win in africa with africa” , które podkreślają iż futbol może wpływać na społeczną integrację, promowanie pokoju na świecie, zdrowia, przeciwstawianie się dyskryminacji (walters 2009). wydaje się, że osobliwą formą społecznej odpowiedzialności biznesu może być szkółka piłkarska jednego z największych klubów świata – fc barcelony. la masia, bo taką nazwę nosi akademia piłkarska tego klubu, stosuje całkowicie inne metody współpracy z dziećmi niż konkurencyjne kluby. młodzi adepci futbolu trenują nie więcej niż półtora godziny dziennie. o wiele więcej czasu poświęcają na naukę, gdyż zarządcy szkółki zdają sobie sprawę, że większość członków la masii nie zostanie zawodowymi piłkarzami, w związku z tym klub już zawczasu martwi się o ich przyszłość. marzący o wielkiej sportowej karierze chłopcy są tam traktowani jak członkowie rodziny (kuper, szymański 2017). ogólne tendencje do szerszego 2 sam kolarz pokonał tę chorobę. kampanie społeczne jako możliwości budowania współpracy organizacji sportowych z przedsiębiorstwami. działania osadzone w koncepcji csr 67 patrzenia na społeczną odpowiedzialność wpływają na futbolowy biznes z dwóch powodów: po pierwsze, sport od zawsze był rozumiany jako pewien model zorientowania na wartości społeczeństwa i po drugie, piłka nożna nieuchronnie musi stawiać czoła wyzwaniom z innych sektorów przemysłu (hovemann i in. 2011). sport to materia, która powinna być i jest identyfikowana jako niezwykle atrakcyjna pod kątem sponsoringu dla firm. firmom, które chcą na stałe zakotwiczyć w świadomości populacji wykorzystując do tego sportowy sponsoring, rekomenduje się dogłębne poznanie „reguł gry” rynku sportowego. zdanie sobie sprawy z tego jak funkcjonuje rynek sportowy to jednak nie koniec, ale zaledwie początek sprawnego poruszania się organizacji w środowisku. następnym krokiem powinno być wzajemne rozpoznanie potrzeb zarówno ze strony biznesu, jak i organizacji sportowej i w następnym kroku wzmocnienie współpracy z korzyścią dla środowiska, czyli uprawianie sponsoringu na miarę xxi wieku, co nosi nazwę społecznej odpowiedzialności biznesu. doskonałą ilustracją tego jest kghm, który jako sponsor tytularny piłkarskiej drużyny kghm zagłębie lubin s.a. wyłożył środki finansowe do budowy akademii piłkarskiej dla najmłodszych. „to program o charakterze społecznym, którego beneficjentem są lokalna społeczność i klub piłkarski. w akademii klubu, jego trenerzy i zawodnicy przy wsparciu kghm starają się zachęcić młodzież do aktywnego zainteresowania się sportem, a w szczególności piłką nożną. uzdolniona sportowo młodzież dostaje opiekę trenera i jest zachęcana do rozwijania swych umiejętności. na końcu łańcucha korzyści z takiego działania znajduje się sam klub – wykryte dzięki akademii talenty w przyszłości zasilą drużynę kghm zagłębia lubin” (www10). kolejna egzemplifikacja organizacji odpowiednio zarządzającej csr jest fundacja sportowo-edukacyjna infinity. chcąc wzmocnić swój wizerunek w branży oraz stosunki ze społecznością lokalną (poprzez prowadzenie działalności sportowej, edukacyjnej i opiekuńczej) organizuje ona wyjazdy dla dzieci i młodzieży szkolnej w wieku gimnazjalnym i ponadgimnazjalnym z różnych środowisk wychowawczych. zrównoważony rozwój młodego człowieka (tygodniowy wyjazd do centrum japońskich sportów i sztuk walki „dojo – stara wieś (www11)” znajdującego się na terenie przedborskiego parku krajobrazowego) jest jednym z projektów fundacji. organizowanie tego typu wyjazdów związane jest ze wzrostem kreowania odpowiednich zachowań sportowych i społecznych w młodzieży, zamiłowania do lokalnej przyrody (siedziba fundacji sportowo-edukacyjnej infinity znajduje się na terenie przedborskiego parku krajobrazowego) oraz świadomości na temat odległej obyczajowo kultury japońskiej. przykładem kolejnego bardzo dobrze zorganizowanego przedsięwzięcia związanego z odpowiednim połączeniem kontaktów branżowych opartych na csr z działalnością prospołeczną są mini mistrzostwa świata, które towarzyszyły imprezie głównej: mistrzostwom świata w piłce siatkowej mężczyzn w polsce w 2014 roku. mini mistrzostwa świata odbyły się w katowicach, wrocławiu, bydgoszczy, łodzi, gdańsku, krakowie i w warszawie. impreza została zorganizowana dzięki współpracy ministerstwa sportu, międzynarodowej federacji siatkówki (fivb), polskiego związku piłki siatkowej, samorządów oraz firmy ferrero polska która prowadzi program csr – kinder +sport. 68 gabriel pawlak, anna kulpaczyńska, dawid kutryn pozostając „pod siatką”, przytoczmy kolejny z przykładów dobrych praktyk w tym sporcie. na uznanie zasługuje działalność polskiego związku piłki siatkowej, który wdrożył i zrealizował „ogólnopolski projekt szkolenia młodzieży uzdolnionej sportowo w piłce siatkowej w szkolnych ośrodkach sportowych działających ze wsparciem jednostek samorządu terytorialnego”. za działania na rzecz tego projektu pzps otrzymał wyróżnienie w „xiv edycji raportu społeczna odpowiedzialność biznesu za zaangażowanie w promocję sportu na wśród młodzieży”(www12). zarówno sponsorzy, jak i kluby sportowe, chcące odpowiednio budować swój wizerunek na rynku, powinni opierać swoje działania na społecznej odpowiedzialności biznesu. współpraca tych dwóch podmiotów może przebiegać w sposób następujący: klub sportowy, który chce uzyskać dofinansowanie do swojej działalności, proponuje potencjalnemu sponsorowi stworzenie kampanii społecznej z udziałem lokalnej społeczności (np. dzieci ze szkoły podstawowej znajdującej się na terenie prowadzonej aktywności sponsora). kampania ta przedstawia społeczny problem (np. brak bezpieczeństwa dzieci podczas uprawiania sportu na terenach niechronionych) oraz możliwości jego rozwiązania (np. powstawanie większej ilości szkółek sportowych). w kampanii biorą udział sportowcy danego klubu, widoczne są również logo, produkty czy usługi generowane przez sponsora. współpraca tego typu wpisuje się w 7. obszar normy iso 26000 – zaangażowanie społeczne i rozwój społeczności lokalnej. tab. 4. polskie firmy w praktykach csr dot. aktywności fizycznej nazwa firmy nazwa projektu csr dyscyplina sportu allianz polska allianz junior football cup piłka nożna bank bgż bnp paribas dzieciaki do rakiet tenis ziemny nestlé lekkoatletyka dla każdego lekkoatletyka best trójaktywni triathlon ing bank śląski biegnij warszawo bieganie pkn orlen lekcje wf-u z mistrzem różne dyscypliny sportowe jet line fundacja rejs odkrywców morskie wyprawy źródło: opracowanie własne na podstawie http://odpowiedzialnybiznes.pl/wpcontent/uploads/2017/04/raport2016-pdgl-popr.pdf [dostęp: 19.05.2017r.] dzięki szerszemu spojrzeniu na współpracę „sponsor – klub sportowy” możliwe jest uzyskanie większych profitów dla wszystkich biorących w niej udział podmiotów. sponsor przedstawia swoją działalność oraz buduje swój wizerunek na kampanii społecznej, która jest bardzo dobrze odbieraną formą przekazu prospołecznego. klub sportowy zyskuje dofinansowanie od sponsora oraz stwarza obraz organizacji pozarządowej działającej dla dobra społeczności. dzieci ze szkoły podstawowej posiadają satysfakcję z poznania znanych sportowców, zwiększa się w kampanie społeczne jako możliwości budowania współpracy organizacji sportowych z przedsiębiorstwami. działania osadzone w koncepcji csr 69 nich zainteresowanie sportem i tematem problemu społecznego przedstawionego w kampanii. raport poddający analizie polski csr w roku 2016 wyszczególnił firmy z dobrymi praktykami w ramach obszaru „zaangażowanie społeczne i rozwój społeczności lokalnej”. w obszarze tym wyróżniono moduł pod nazwą: aktywność fizyczna, gdzie przedstawiono działania konkretnych firm wobec danych dyscyplin sportowych. informacje przedstawia tabela 4. podsumowanie obserwacja zachowań rynku w kontekście budowania współpracy międzysektorowej w tym także wykorzystywanie specyficznych dla każdego sektora właściwych działań wskazują, że blisko co drugie polskie przedsiębiorstwo zamierzało zaangażować się w sponsoring w roku 2013. z tych firm, które wyraziły taką wolę aż jedna trzecia widziała swoje aktywa w sponsoringu sportowym. z kolei 14,3% takich organizacji optowało za działaniami społecznymi. daje to blisko pięćdziesięcioprocentowy wynik w kwestii sponsoringowego kolażu sportu i działań społecznych. jeśli w pewnym uproszczeniu przyjmiemy, że niniejszy artykuł traktuje o możliwościach integracji środowisk sportowych ze sponsorami, co może zaowocować korzyściami dla społeczeństwa, to otrzymamy dwudziestopięcioprocentowy (pięćdziesiąt procent z pięćdziesięciu procent firm, które zamierzały aktywnie wejść w rynek sponsoringu) wynik firm w polsce, które potencjalnie mogą przyczynić się do umiejętnego propagowania poprzez czyny, a nie deklaracje w aspekcie społecznej odpowiedzialności biznesu (www10). nie bez znaczenia dla osiągnięcia takiego rezultatu są właśnie kampanie społeczne, które stanowią konkretne działania integrujące współprace między sektorami non profit (sport) a profit (przedsiębiorstwa). wykorzystywanie przez różne podmioty społecznej odpowiedzialności biznesu oraz normy iso 26000 i jej 7. obszaru może przynieść wiele korzyści. do osiągnięcia określonych celów nie wystarczy już prowadzenie zwykłej współpracy. oprócz chęci osiągnięcia celów marketingowych i finansowych powinny być brane pod uwagę także cele wyższe (np. społeczne). ważne jest, by firmy i organizacje sportowe potrafiły czerpać ze swoich możliwości i tworzyć razem projekty oparte na znajomości ich wzajemnych potencjałów. do tego jednak niezbędna jest znajomość społecznej odpowiedzialności biznesu, którą niestety poszczycić się mogą jedynie niektóre korporacje. literatura 1. babiak k., (2008), beyond the game: perceptions and practices of corporate social responsibility in the professional sport industry. „journal of business ethics”. feb2010, vol. 91 issue 3, s.446. 2. balcerak a. (2015), metamorfozy modnych koncepcji zarządzania na przykładzie społecznej odpowiedzialności biznesu. „organizacja i kierowanie”, nr 3, s. 29. 70 gabriel pawlak, anna kulpaczyńska, dawid kutryn 3. bartkowiak g, (2011), społeczna odpowiedzialność biznesu w aspekcie teoretycznym i empirycznym. warszawa, difin, s. 21. 4. boguszewicz-kreft m. (2015), przedsiębiorstwa i ich interesariusze: relacje marketingowe i csr. wyższa szkoła bankowa. warszawa, s. 151. 5. chang-wook j., (2012), the influence of professional sports team’s corporate social responsibility (csr) on team image, team identification, and team loyalty, st. thomas university, proquest dissertations publishing. page: 3. 6. dąbrowski j., (2011), polityka csr jako element umacniania reputacji: przykład banków. „marketing i rynek”, nr 2, .s. 4-5. 7. dąbrowski tomasz j. (2016), cause-related marketing w kreowaniu i komunikowaniu polityki społecznej odpowiedzialności biznesu. „marketing i rynek”, nr 3, s. 7-8. 8. ejdys j.(2016), problematyka społecznej odpowiedzialności biznesu jako obiekt naukowych zainteresowań: wyniki analizy bibliometrycznej. „przegląd organizacji”, nr 4, s. 36-44. 9. fiedor b. (2016), implementacja koncepcji csr jako przesłanka trwałości firmy i jej sukcesu rynkowego. „przegląd organizacji”, nr 1, s. 25. 10. gajek k., pawlak g. (2016), perspektywa csr w kontekście ekosystemu mediów społecznościowych. wybrane przykłady dobrych praktyk w dużych, średnich i małych firmach realizujących działania csr w obszarze sportu. „prace naukowe ue we wrocławiu”, wrocław, nr 430, s. 106-117. 11. hovemann g, breitbarth t., walzel s., beyond sponsorship? corporate social responsibility in english, german and swiss top national league football clubs, „journal of sponsorship”. sep2011, vol. 4 issue 4, s. 339. 12. hys k. ewolucja poglądu społecznej odpowiedzialności biznesu : okres operacji formalnych oraz późne stadium formalne. „ekonomika i organizacja przedsiębiorstwa” 2015, nr 1, s. 105. 13. izdebski, m., (2011), reklama społeczna. kreacja i skuteczność, warszawa 2006, s. 24-25. 14. kemper a., martin r.l. (2011), globalny kryzys finansowy jako test teorii społecznej odpowiedzialności biznesu (oprac. z ang. maria aluchna), „przegląd organizacji”, nr 3, s.76. 15. kuper s., szymanski s. (2017), futbonomia, wyd. sine qua non, kraków, s 460. 16. kuraszko, i. (2010), nowa komunikacja społeczna wyzwaniem odpowiedzialnego biznesu, difin, warszawa, s. 113-114. 17. leśniewska z. jarzębska i, viwegier m, buraś t. (2010), chronić firmę czy pomóc społeczności lokalnej? studium przypadku, „harvard business review polska”, nr 7/8, s. 191. 18. lulewicz-sas a. (2016), identyfikacja działań społecznie odpowiedzialnych w obszarze funkcjonowania przedsiębiorstw. „przegląd organizacji”, nr 5, s. 40. 19. maison, d. i p. wasilewski, (2002), propaganda dobrych serc czyli pierwszy tom o reklamie społecznej, agencja wasilewski, kraków, s.11. 20. minjung s., woo-young l., (2016), what makes an effective csr program? an analysis of the constructs of a cause-related participant sport sponsorship event. „international journal of sports marketing & sponsorship”; london 17.1: s. 57. kampanie społeczne jako możliwości budowania współpracy organizacji sportowych z przedsiębiorstwami. działania osadzone w koncepcji csr 71 21. niwińska, a., (2011), kampanie społeczne w polskich mediach masowych. praca licencjacka napisana pod kierunkiem prof. dr. hab. jana kani, szczecin. 22. pawlak g., łasiński g., (2016), media społecznościowe jako źródła budowania innowacji marketingowej w sporcie, w: innowacyjność przemysłów kreatywnych. media a sport, red. k. kopecka-piech, (cc) uznanie autorstwa 3.0 polska, , s. 161-178. 23. pawlak g. (2015), sport w strategiach csr przedsiębiorstw. wybrane aspekty komunikacji z interesariuszami, w: zmiany medialne i komunikacyjne. media.wizerunek.biznes, red. k.kopecka-piech, katedra wydawnictwo naukowe, , s. 241-271. 24. pawłowski m., wąsowska a. (2012), pomiar społecznej odpowiedzialności biznesu w polskich warunkach: propozycja metodologiczna. „przegląd organizacji”, nr 1, s. 18-20. 25. szwiec p. społeczna odpowiedzialność organizacji instrument rozwiązywania problemów społecznych? „polityka społeczna”, nr 9, s. 6. 26. walters g., (2009), corporate social responsibility through sport. the community sports trust model as a csr delivery agency, „journal of corporate citizenship”. issue 35, p. 84-85. 27. wąsowska a. pawłowski m. (2011), metody pomiaru społecznej odpowiedzialności biznesu : przegląd literatury. „przegląd organizacji”, nr 11, s. 14-17. 28. yeleyko v., kolyanko o., myronow y. (2016), trends and factors of social responsibility and social partnership. „ekonomika i organizacja przedsiębiorstwa”, nr 7, s. 5. źródła internetowe 1. www1 http://www.kampaniespoleczne.pl/kampanie [dostęp 13.11.2015] 2. www2 http://www.kampaniespoleczne.pl/wiedza_definicje,2324,kampania_spoleczna_ definicja_fundacji_komunikacji_spolecznej [dostęp 13.11.2015] 3. www3 http://www.kampaniespoleczne.pl/pliki/plik_20130529142410_275.pdf [dostęp 3.09.2016] 4. www4 http://marketing-mix.blog.pl/files/2015/03/sportowcy-w-kampaniachspo%c5%82ecznych.pdf [dostęp 10.01.2016] 5. www5 http://www.csr.szczecin.pl/baza-wiedzy/narzdzia-csr [dostęp 13.11.2015] 6. www6 http://odpowiedzialnybiznes.pl/baza-wiedzy-o-csr/ [dostęp 18.05.2017r.] 7. www7 http://www.odpowiedzialnybiznes.pl/wpcontent/uploads/2015/04/raport-odpowiedzialny-biznes-w-polsce-2014.dobre-praktyki_forum_odpowiedzialnego_biznesu.pdf [dostęp: 13.11.2015] 8. www8 http://www.pkn.pl/iso-26000 [dostęp: 13.11.2015] 9. www9 http://www.biznesodpowiedzialny.pl/pliki/normy/discovering_iso_26000pl.pdf [dostęp: 14.11.2015] 72 gabriel pawlak, anna kulpaczyńska, dawid kutryn 10. www10 http://mttp.pl/pobieranie/raport-sport-fin.pdf [dostęp: 18.05.2017r.] 11. www11 http://www.fundacjainfinity.pl/zrownowazony-rozwoj-mlodegoczlowieka/ [dostęp: 14.11.2015] 12. www12 http://raportcsr.pl/raporty_csr/raport_csr_14-edycja.pdf [dostęp 18.05.2017r.] quality in sport 2 (2) 2016, s. 43-57, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 2 ii 2016, praca została przyjęta do druku 16 iv 2016 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2016.010 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/725660 43 patrycja gulak-lipka 1 wydział nauk ekonomicznych i zarządzania uniwersytet mikołaja kopernika w toruniu rola menedżera sportowego w dwutorowej karierze sportowca role of an manager in a dual career of athletes streszczenie wielu sportowców rozpoczyna swoją karierę w bardzo młodym wieku, łącząc wtedy z różnym skutkiem rolę sportowca i ucznia/studenta. na wstępnym etapie kariery sportowej ciężko jest przewidzieć czy rozwinie się ona do poziomu kariery, która na dłuższy okres zapewni temu zawodnikowi utrzymanie. dlatego równolegle z karierą, sportowcy powinni rozwijać inne kompetencje, które pozwolą w momencie zakończenia kariery łagodnie przejść do życia zawodowego. w trakcie kariery sportowcy mogą liczyć na różnego rodzaju wsparcie, które pomoże im w osiągnięciu celów sportowych czy tych poza sportowych. wsparcie zazwyczaj pochodzi od trenerów, rodziców, sponsorów, czy chociażby menedżerów sportowych. młodzi adepci sportu (szczególnie sportów zespołowych) coraz częściej wiążą się umową z pośrednikiem, menadżerem sportowym, który przez wiele lat jest odpowiedzialny za prowadzenie ich kariery. w niniejszym artykule autorka skupi się na roli jaką odgrywa menedżer sportowy w rozwoju pozasportowym (edukacja i rozwój zawodowy) reprezentowanego zawodnika. przedstawiona zostanie sylwetka menedżerów sportowych, kompetencje oraz ich obowiązki i oczekiwania jakim muszą sprostać w swojej pracy. na podstawie wywiadów przeprowadzonych z zawodnikami i menedżerami sportowymi, będzie możliwe wykazanie czy oczekiwania obu stron są spełnione, a w szczególności, to w jakim stopniu spełniane są oczekiwania sportowców wobec menedżerów w obszarze wsparcia ich rozwoju pozasportowego. wykazano, że opieka i zakres działań menedżera sportowego zmienia się w zależności od etapu kariery zawodnika. wykonują oni szereg działań nie związanych bezpośrednio ze sportem, które zapewniają spokój i komfort psychiczny. osiągnięcie tego stanu pozwala na jeszcze większe skupienie na rozwoju kariery sportowej. menedżerom zależy na zwiększeniu znaczenia ich pracy w życiu sportowca. słowa kluczowe: dwutorowa kariera sportowców, menedżer sportowy, kompetencje 1 mgr patrycja gulak-lipka, e-mail: pgl@doktorant.umk.pl 44 patrycja gulak-lipka abstract many athletes begin their career at a very young age, joining then with varying degrees of success the role of an athlete and a student. in the initial stage of their sporting career it is hard to predict whether it will develop to the level of a career which will ensure a player with funds for a long period of time. therefore, in parallel with their career, athletes should develop other competencies that will allow them at the end of a career switch smoothly to life after the end of the adventure with sport. during a career athletes can count on various types of support that help them achieve sporting goals, or those outside of the sport. support usually comes from coaches, parents, sponsors, or even sports managers. young athletes (especially those playing team sports) more often sign contract with an intermediary or sports manager, who for many years is responsible for leading their careers. in this article the author focuses on the role of a manager in a non-athletic development (education and professional development) of a player that he represents. the silhouette of sports managers will be presented as well as competences, their responsibilities and the expectations which they face during their work. based on the interviews with the players and sports managers, it will be possible to demonstrate if the expectations of both parties are satisfied and, in particular, to what extent the expectations of athletes to managers in the area of support of their non-sport development are met. it has been shown that care and range of actions of a sports manager varies depending on the stage of player's career. they perform a number of activities not directly related to sport, which provide tranquility and peace of mind that allow for even greater focus on the development of their sports careers. managers want to increase the importance of their work in the life of an athlete. keywords: dual career of athletes, sports manager, competences 1. wstęp znaczenie sportu w naszym życiu jest duże i stale wzrasta głównie za sprawą coraz większej świadomości ludzi o walorach zdrowotnych i prospołecznych uprawiania sportu. oczywiście każdy ma inną motywację podejmując aktywność fizyczną. aktywność sportowa zalecana jest osobom w każdym wieku, jednak jak popularne przysłowie mówi „czym skorupka za młodu nasiąknie, tym na starość trąci”. zatem warto zaczynać przygodę ze sportem w młodości, gdyż jest szansa, że dzięki temu nabierzemy nawyku regularnego ćwiczenia i zapałamy pasją do aktywności na całe życie. sport dla dzieci powinien być głównie zabawą dającą radość i frajdę z przebywania z rówieśnikami. dzięki temu rozwijają się w dziecku cechy współzawodnictwa, współpracy i zdrowej rywalizacji. z czasem regularna aktywność fizyczna w danej dyscyplinie może przerodzić się w profesjonalne podejście do sportu. rola menedżera sportowego w dwutorowej karierze sportowca 45 młodzi sportowcy potrzebują ogromnego wsparcia na początku swojej kariery. największe otrzymują oczywiście na co dzień od trenera, który bezpośrednio dba o ich rozwój sportowy. ogromne znaczenie ma też zaangażowanie rodziców, którzy bardzo często angażują się emocjonalnie w karierę młodego zawodnika, organizują dojazdy na treningi, dbają o odpowiednią dietę, higieniczny tryb życia, ale przede wszystkim starają się aby obowiązek szkolny nie był zaniedbywany. gdy dziecko rozpoczyna „profesjonalne” uprawianie sportu warto ustalić wraz z trenerem cykl treningowy, który uwzględni potrzeby i predyspozycje dziecka, obowiązki edukacyjne oraz przerwy wakacyjne w szkołach, czas na regenerację, a także turnieje i zawody sportowe. zawodnik aby stale odnosić sukcesy musi się ciągle rozwijać, podobnie jest z nauką, której nie można lekceważyć zwarzywszy na nieuchronnie ograniczony czas trwania kariery sportowej. długość kariery w sporcie jest zależna od uprawianej dyscypliny sportu, indywidualnych predyspozycji, okoliczności życiowych i w pewnym sensie także szczęścia. badania naukowe na maratończykach pokazują, że ta grupa sportowców swoje najlepsze wyniki osiąga będąc w wieku 27-33 lata, przy czym optymalny wiek uzyskiwania mistrzostwa sportowego w biegu maratońskim wynosi 30 lat (prusik , i in., 2003). świadczy, to o dość późnym szczycie kariery, jednak w przypadku sportów indywidualnych istnieje większa łatwość dopasowania obowiązków sportowych z pozasportowymi (praca, nauka). sytuacja wygląda podobnie wśród zawodników sportów zespołowych. rodzice do pewnego momentu kariery mają najlepsze kompetencje do decydowania o kierunku kariery ich dziecka, najlepiej znają ich potrzeby i chcą dla nich jak najlepiej na każdej możliwej płaszczyźnie. jednak gdy w grę wchodzi angaż w profesjonalnym klubie zalecane jest konsultowanie pewnych kwestii lub całkowite oddanie obowiązków transferowych agentowi/menedżerowi sportowemu. profesjonalne kluby sportowe nastawione są na sukces sportowy i ze względu na fakt iż większość z nich w polsce działa na zasadach rynkowych mają inne cele niż zawodnik, który jest tylko jednym z medium do osiągania celów organizacji w postaci sukcesu sportowego co bezpośrednio przekłada się na sukces finansowy klubu. z tego powodu młode, sportowo uzdolnione osoby bardzo często muszą stawać przed wyborem, czy zupełnie poświęcić się dla sportu, czy starać się także dążyć do zdobycia wykształcenia. cierpiąc na braku czasu wyczynowi sportowcy nie podejmują najczęściej nauki na uczelniach wyższych, a po zakończonej karierze brak im odpowiedniego wykształcenia i praktyki zawodowej, aby otrzymać pracę. pewne wybory są dobre na tu i teraz, ale często przy tego typu decyzjach nie patrzą oni w przyszłość. bardzo często nie myślą o tym sportowcy w pełni zdrowia i świetnej formie. należy jednak pamiętać, że nie wszyscy sportowcy, to wybitni zawodnicy, którzy podczas swojej kariery są w stanie skumulować spory kapitał w postaci pieniędzy, nieruchomości, gwarantujący utrzymanie w życiu po zakończonej karierze sportowej. warto aby mieli oni także świadomość jakim kapitałem jest wiedza i wykształcenie, gdyż to ułatwi przeskok z kariery sportowej do zawodowej. głównym problemem jest jednak brak powszechnego systemu pozwalającego połączyć karierę sportową z nauką a później z karierą zawodową. pewną próbą rozwiązania tego problemu jest jednak 46 patrycja gulak-lipka program „dwutorowa kariera” stworzony przez akademicki związek sportowy wspólnie z ministerstwem sportu i turystyki, który ma wspomóc sportowców. w wielu krajach europejskich uczelnie godzą się na indywidualny tok studiów, który mimo niesprzyjającego nastawienia klubu pozwala na połączenie nauki z treningiem. z kolei w usa naturalnym etapem w karierze sportowca jest okres spędzony w barwach uczelni wyższej, na której pod opieką wyspecjalizowanej kadry trenerów i sztabu medycznego rozwija swoją karierę sportową jednocześnie realizując normalny program wybranych studiów 2 . naturalnym jest, że wybitne jednostki po skończeniu studiów lub wyczerpaniu czteroletniego okresu kwalifikowalności do konkurowania w lidze ncaa (tzw. athletic eligibility) kontynuują karierę sportową już jako profesjonaliści i w zależności od dyscypliny i jej wymagań odbywa się to z pomocą menedżera sportowego. korzystając z dobrodziejstw psychologii sportu, wiadomo, że zawodnikom łatwiej jest skupiać się tylko na treningu i wkładać w niego jeszcze większą energię, aby ostatecznie osiągać największe sukcesy. mając gwarancję, że na wypadek niepowodzeń sportowych posiadają alternatywne środki utrzymania, czy to w postaci majątku rodziców lub własnego, czy choćby właśnie odpowiedniego wykształcenia i praktycznego zawodu, zdejmuje to ze sportowca ogromną presję, jaką jest konieczność zdobycia olimpijskiego medalu 3 . wiedza ta pozwala osobom współpracującym ze sportowcami wykorzystać ich potencjał w najwyższym stopniu. na etapie gdy to rodzice są najbardziej zaangażowani w rozwój i prowadzenie kariery młodego sportowca, te potrzeby są najlepiej rozumiane. jednak gdy zawodnik osiąga pewien wiek lub poziom sportowy potrzebuje profesjonalnego wsparcia ze strony menedżera sportowego, który najlepiej zna sytuację na rynku sportowym uprawianej przez zawodnika dyscypliny. 2. sylwetka menedżera sportowego pojęcie menedżer sportowy, chociaż na dobre weszło do języka powszechnego w środowisku sportowym i jest popularnie używane, ma wiele znaczeń. poznając choćby pobieżnie środowisko sportowe można zauważyć, ze etykieta ta ma pozytywne zabarwienie i kojarzy się głównie z nowoczesnością, profesjonalizmem i efektywnością. ustalenie jednak co konkretnie robi menedżer sportowy, czym różni 2 podczas studiów w usa zawodnicy reprezentują uczelnię w międzyuczelnianej lidze ncaa (national collegiate athletic association) w takich sportach jak: koszykówka, hokej na lodzie, lekkoatletyka, baseball, softball, lacrosse, szermierka, hokej na trawie, piłka nożna, gimnastyka, football amerykański, tenis, zapasy, czy siatkówka. organizacja zrzesza około 1200 instytucji i oprócz organizacji samych rozgrywek dba także o stronę biznesową sportu studenckiego, w szczególności sprzedaż praw do transmisji zawodów. uzyskane w ten sposób środki w 95% są rozdysponowane wśród uczelni. w kwestii edukacji sportowców organizacja ściśle określa wymagania dotyczące progresu, które student sportowiec musi spełniać w każdym z kolejnych lat swoich studiów: minimum 40% wymaganych przedmiotów musi być zaliczone do końca drugiego roku studiów, 60% do końca trzeciego roku studiów i 80% do końca czwartego roku. dodatkowo studenci aby utrzymać uprawnienia do brania udziału w rywalizacji sportowej muszą utrzymać określoną przez swoją uczelnię minimalną średnią (gpagrade point average), która wynosi zazwyczaj około 2,0 gpa (maksymalne gpa, to 4.0). więcej informacji na: www.ncaa.org 3 medal olimpijski jako jedyny gwarantuje dożywotnią emeryturę sportową (tzw. emerytura olimpijska) i jednocześnie swego rodzaju spokój życia po zakończeniu kariery zawodniczej. http://www.ncaa.org/ rola menedżera sportowego w dwutorowej karierze sportowca 47 się od innych menedżerów, a przede wszystkim funkcjonujących powszechnie działaczy sportowych, jakie ma umiejętności, czy też jakie są typowe ścieżki kariery w tym zawodzie, okazuje się dość trudne. próba uporządkowania różnorodności w obszarze dotyczącym menedżerów sportowych pozwala wyodrębnić trzy główne grupy: a) menedżerów w związkach sportowych (w tym tez w zrzeszających je organizacjach międzynarodowych i w pkol-u), b) menedżerach w klubach sportowych, c) menedżerach niezależnych, to jest takich, którzy nie są związani z formalnymi strukturami sportu (gulan, 2012, s.89). mimo różnorodności istnieje możliwość podziału menedżerów na trzy grupy. grupy są w miarę homogeniczne, a przynajmniej wykazują na tyle dużo wspólnych cech, że można je spójnie opisać. podział ten po części bazuje na systemie sportu olimpijskiego. obecnie w żadnym akcie prawnym nie znajdziemy definicji pojęcia agenta czy menedżera sportowego. należy jednak przyjąć, iż jest to osoba (zarówno fizyczna, jak i prawna) posiadająca określone kwalifikacje zawodowe do reprezentowania zawodników bądź klubów sportowych w stosunkach z podmiotami trzecimi, w szczególności z innymi klubami lub zawodnikami 4 . menedżerami sportowymi nazywam osoby, które realizują pewien wycinek zarządzania w sporcie wyczynowym (profesjonalnym) i cechuje ich aktywne rynkowe podejście do sportu. działają oni w obszarze rynku sportowego, który jest bardzo dynamicznie rozwijającym się działem gospodarki. w związku z tym istnieje ogromne zapotrzebowanie na specjalistów zarządzających sportowcami, organizacjami sportowymi czy całymi obiektami i zespołami, które są elementami tego bardzo różnorodnego rynku jakim jest rynek sportu. menedżerowie sportowi to grupa bardzo niejednorodna, zwłaszcza jeśli próbuje się bardziej szczegółowo zdefiniować zakres ich działania, codzienne zadania czy opisać profil modelowego przedstawiciela. menedżerowie sportowi mówią o sobie posługując się nazwami stanowisk lub w przypadku przedsiębiorców, opisując czym się zajmują. przykładowo przedstawiają się wiec jako: agent piłkarski, specjalista ds. marketingu sportowego, organizator imprez, prezes klubu czy tez działacz w zarządzie jakiegoś związku sportowego. te wszystkie osoby można ogólnie nazwać menedżerami sportowymi, choć ich praca i profile bardzo się miedzy sobą różnią. grupa, która zostanie bliżej omówiona na potrzeby niniejszego artykułu to menedżerowie inaczej nazywani też agentami, którzy reprezentują szeroko rozumiane interesy sportowców zawodowych na rynku sportu, co daje zawodnikowi i agentowi długofalowe źródło zysku. ze względu na charakter współpracy zazwyczaj menedżerowie dbają o relacje zawodnika z klubem sportowym (organizacją sportową), a więc są pewnego rodzaju pośrednikami. są zatem jednym z wielu interesariuszy na rynku sportu, co obrazuje poniższy rysunek. 4 licencjonowanie agentów sportowych, www.prawosportowe.pl (dostęp: 12.01.2016). http://www.prawosportowe.pl/ 48 patrycja gulak-lipka rysunek 1. organizacje sportowe i inni interesariusze na rynku sportu źródło: buhler a., nufer g., relationship marketing in sports, elsevier, amsterdam, 2010, s. 53. menedżer/agent sportowy, mimo iż z założenia reprezentuje interesy swojego zawodnika wchodzi w bezpośrednie relacje z klubem, dla którego bywa bardzo ważnym interesariuszem. z tego powodu obie strony powinny dbać o utrzymanie pozytywnych relacji przez jak najdłuższy okres czasu. organizacje sportowe jakimi są kluby do osiągnięcia swoich celów (sportowych i finansowych) potrzebują jak najbardziej utalentowanych i pasujących do koncepcji trenera zawodników. dowodzi to, że kluby są zależne od usług menedżerów, którzy pośredniczą w kontraktowaniu takich zawodników. menedżerowie znając swoich zawodników i ich możliwości, w teorii wiedzą w jakim klubie ich zawodnik najlepiej się odnajdzie. jednak bardzo często ostatecznym elementem decyzyjnym o tym jaki zespół zasili ich zawodnik są finanse lub posiadane z danym klubem relacje. głównym źródłem dochodu agenta jest prowizja od podpisanego kontraktu. szczegóły tej transakcji ujęte są w indywidualnej umowie menedżera z zawodnikiem. zazwyczaj prowizja płacona jest bezpośrednio przez klub, do którego zaangażowany został zawodnik, aczkolwiek może być również regulowana przez samego zawodnika. wysokość prowizji w sportach zespołowych waha się między 3 5 a 10% wartości wynegocjowanego kontraktu. ale na samym wynegocjowaniu intratnej umowy praca menedżera się nie kończy, a przynajmniej nie powinna. istnieje szereg 5 wysokość wynagrodzenia agenta jest na przykład ściśle określona przez władze polskiego związku piłki nożnej, w uchwała nr iii/42 z dnia 27 marca 2015 roku zarządu polskiego związku piłki nożnej, w której artykuł 7 reguluje sprawy dotyczące wynagrodzenia agentów, zwanych w tym dokumencie pośrednikami. rekomendowanym jest aby całkowita kwota wynagrodzenia za jedną transakcję nie przekraczała 3% ostatecznego, zasadniczego wynagrodzenia za cały okres obowiązywania tego kontraktu. rola menedżera sportowego w dwutorowej karierze sportowca 49 działań, które powinny być na uwadze agenta, który w perfekcyjny sposób dba o swojego zawodnika i bardzo często wykracza, to poza same kwestie sportowe. szczegółowy zestaw obowiązków danego menedżera w dużej mierze zależy od indywidualnych oczekiwań zawodnika. najważniejszą rolą menagera jest pomoc i wspieranie szeroko rozumianych działań zawodników. warto wymienić tu także wszelkie działania dbające o wizerunek sportowca w środowisku danej dyscypliny. zawodnik jest produktem, którego wizerunek jest swoistym ‘opakowaniem’ produktu, a to jak jest postrzegany wpływa na jego atrakcyjność w oczach organizacji sportowych lub jej interesariuszy mających wpływa na decyzje kadrowe w obszarze sportowym. w praktyce dotyczy to jednak tej grupy sportowców, którzy uprawiają bardzo medialną dyscyplinę sportu lub są na najwyższym poziomie sportowym. reasumując, w zależności od dyscypliny, w której działa menedżer do jego obowiązków sferze sportowej mogą także należeć: a) kontakty z klubami i organizatorami imprez (większość dyscyplin), b) optymalizacja i organizacja ze sztabem szkoleniowym kalendarza startów (głównie sporty indywidualne), c) zapewnienie warunków finansowych do realizacji startów w zawodach (lekkoatletyka, tenis i inne). w sferze organizacyjno-finansowej należy wymienić następujące zadania: a) negocjowanie umów z klubami (głównie sporty zespołowe lub sporty organizowane w profesjonalny sposób), b) zarządzanie finansami (podatkami) zawodnika – szeroko rozumiane planowanie inwestycyjne, c) organizacja logistyczna występów i treningów, zakwaterowania zawodnika w czasie i poza sezonem (sporty indywidualne), d) organizacja udziału sportowca w wystąpieniach publicznych, e) przygotowanie pakietów sponsorskich i ich dystrybuowanie do potencjalnych sponsorów. wymienione wyżej zadania, które w zależności od dyscypliny sportowej oraz indywidualnych ustaleń z reprezentowanym zawodnikiem stają się obowiązkiem zawodowym menedżera, przy odpowiednim poziomie zaufania w relacji agent-zawodnik, pozwalają zawodnikowi skupić się na rozwoju sportowym w największym stopniu. jednak w swojej karierze, sportowcy przechodzą etapy, w których ważą się ich losy pozasportowe mające w efekcie wpływ na ich przyszłość po zakończeniu kariery. pierwszym momentem, w którym menedżer może się wykazać, jest moment kiedy sportowcy stają przed wyborem czy kontynuować i realizować się jako sportowiec czy obrać drogę nie sportową i kontynuować naukę na poziomie wyższym. jest to decyzja bardzo trudna, uwarunkowana od ambicji zawodnika, możliwości finansowych, poświęcenia treningów nad nauką, presji otoczenia i rodziców. każda dyscyplina sportowa realizuje inne programy szkoleniowe, jednak można doszukać się pewnych podobieństw. do 10-12 roku życia, u młodych zawodników trwa jeszcze etap ogólnego rozwoju motorycznego, następnie pomiędzy 12 a 15 rokiem odbywa się wstępne specjalistyczne dla danej dyscypliny szkolenie sportowe. bardzo często po tym okresie zawodnicy wkraczają już w wyczyn i przechodzą przygotowanie do pełnej profesjonalizacji. o ile na początku tej drogi liczą 50 patrycja gulak-lipka się chęci, infrastruktura, pomoc rodziców i dobra kadra trenerska, to od momentu wejścia w dorosłe życie sportowca, to menedżer jest osobą, która powinna przejąć pieczę nad organizowaniem i realizacją profesjonalnej ścieżki zawodnika. 3. cel i metodyka badań głównym celem niniejszego artykułu jest określenie roli jaką odgrywa menedżer sportowy w rozwoju pozasportowym (edukacja i rozwój zawodowy) reprezentowanego zawodnika. czy jego praca ułatwia sportowcom rozwój w kilku ważnych sportowo i życiowo obszarach oraz czy agent w swoich działaniach bierze pod uwagę potrzeby wynikające z realizacji celów w dwutorowej karierze reprezentowanego sportowca. dodatkowo na podstawie opinii respondentów przedstawiony zostanie rzeczywisty obraz menedżerów sportowych w polsce, ich kompetencje oraz obowiązki i oczekiwania jakimi muszą sprostać w swojej pracy. na podstawie wywiadów przeprowadzonych z zawodnikami i menedżerami sportowymi, będzie możliwe wykazanie czy oczekiwania obu stron są spełnione, a w szczególności, to w jakim stopniu spełnione są oczekiwania sportowców wobec menedżerów w obszarze wsparcia ich rozwoju pozasportowego. badanie na rzecz niniejszego artykułu przeprowadzono w grudniu 2015 a wśród metod badawczych wykorzystano wywiad telefoniczny oraz ankietę internetową. w obu przypadkach instrumentem pomiarowym był autorski kwestionariusz. w części wstępnej znalazły się pytania jednoi wielokrotnego wyboru, natomiast w dalszej części respondenci poproszeni byli o odniesienie się do konkretnych stwierdzeń z możliwością dodania własnego komentarza. te dodatkowe wypowiedzi będą uzupełnieniem i uwiarygodnieniem formułowanych tez i opinii. dobór próby do pomiarów był celowy, a respondentami byli menedżerowie i zawodnicy profesjonalni w dyscyplinach koszykówka i siatkówka. 4. wyniki badań w badaniu ostatecznie wzięło udział 19 menedżerów 6 działających na terenie polski, a wśród nich było 14 mężczyzn i 5 kobiet oraz 28 zawodników grających w polskich ligach koszykówki i siatkówki (16 kobiet i 12 mężczyzn). z analizy społeczno-demograficznej wynika, że wiek menedżerów oscylował między 30 a 50 lat, z czego największa grupa to agenci w wieku 36-40 lat. 79% menedżerów deklaruje wykształcenie wyższe, a to oznacza, że zdecydowana większość badanych, bo 15 osób posiada dyplom wyższej uczelni. 6 w badaniu udział wzięli wszyscy polscy i obecnie aktywni agenci, działający w koszykówce (lista udostępniona przez polski związek koszykówki na potrzeby określenia badanej populacji) , a cała badana grupa menedżerów została uzupełniona o agentów działających w siatkówce. rola menedżera sportowego w dwutorowej karierze sportowca 51 wykres 1. wykształcenie badanych menedżerów źródło: opracowanie własne na podstawie uzyskanych wyników badani menedżerowie reprezentują średnio około 16 zawodników, w przedziale od 11 do 20 reprezentowanych zawodników znalazło się 42% badanych menedżerów. z całej grupy 37% zadeklarowało opiekę nad 10 lub mniejszą ilością zawodników, a tylko 21% ma w swojej agencji więcej niż 20 podopiecznych. wykres 2. liczba reprezentowanych zawodników źródło: opracowanie własne na podstawie uzyskanych wyników dodatkowo za pośrednictwem badania sprawdzono ile z badanych osób było wcześniej związane z dyscypliną sportu, w której obecnie pracuje i reprezentuje zawodników. zapytano konkretnie o to czy menedżer uprawiał daną dyscyplinę. jak przedstawiają wyniki aż 14 respondentów czynnie uprawiało daną dyscyplinę, co pozwala stwierdzić, że znają oni specyfikę i wymagania dyscypliny bardzo dobrze. warto nadmienić także, że wśród badanych agentów są osoby znane w środowisku danej dyscypliny, a także wieloletni kadrowicze i olimpijczycy. 37% 42% 21% 1-10 zawodników 11-20 zawodników 21 i więcej zawodników 21% 79% wykształcenie średnie wykształcenie wyższe 52 patrycja gulak-lipka wykres 3. liczba menedżerów uprawiających w przeszłości dyscyplinę sportu, w której obecnie reprezentuje zawodników źródło: opracowanie własne na podstawie uzyskanych wyników wśród badanych zawodników struktura wieku przedstawiała się następująco: 4 osoby w przedziale wiekowym 19-22 lat, 15 osób w przedziale 23-29 lata i pozostałe 9 osób, które mają 30 i więcej lat. zróżnicowana struktura wiekowa pozwala zauważyć, że badani zawodnicy znajdują się na różnych etapach swojej kariery, a dzięki temu mają wiele różnych doświadczeń związanych ze współpracą na linii zawodnik – menedżer. wykres 4. wykształcenie badanych zawodników źródło: opracowanie własne na podstawie uzyskanych wyników. ostatnią z uzyskanych charakterystyk społeczno-demograficznych zawodników jest wiek rozpoczęcia zawodowej (profesjonalnej) kariery sportowej. 14 5 tak nie czy menedżer uprawiał dyscyplinę, w której reprezentuje zawodników? 29% 14% 57% wykształcenie średnie w trakcie zdobywania wykształcenia wyższego wykształcenie wyższe rola menedżera sportowego w dwutorowej karierze sportowca 53 tabela 1. wiek rozpoczęcia zawodowej kariery sportowej przedział wiekowy 15-17 lat 18-21 lat 22 i więcej lat ilość zawodników 8 16 4 źródło: opracowanie własne na podstawie uzyskanych wyników główna część kwestionariuszy pozwoliła na zbadanie roli jaką odgrywa menedżer sportowy w dwutorowej karierze sportowca i czy może on mieć realny wpływ na rozwój pozasportowy (edukacja i rozwój zawodowy) reprezentowanego zawodnika. na pytanie skierowane do menedżerów o priorytety w pracy agenta najczęściej wymieniane były: dobro zawodnika (określane bardziej szczegółowo przez zawodnika), rozwój zawodnika (głównie rozwój sportowy), wysokość prowizji z transakcji. zgłębiając nieco ten aspekt respondenci zostali wprost zapytani czy widzą możliwość podczas transakcji „sprzedaży” produktu jakim jest sportowiec i jego umiejętności możliwość uwzględnienia i realizacji dodatkowych celów, celów niematerialnych jakimi jest edukacja i rozwój zawodowy? większość respondentówmenedżerów wypowiedziało się pozytywnie, że raczej tak, natomiast dwie osoby z całej grupy 19 menedżerów wypowiadając się w podobnym tonie stwierdziło, że jeśli dobro zawodnika jest z tym związane, to są oni w stanie postawić realizację tych celów na pierwszym miejscu, deklarując nawet możliwość poświęcenia części lub rezygnacji z prowizji przez pewien okres współpracy. na pytanie o wskazanie głównej roli menedżera/agenta sportowego, mając do wyboru cztery możliwości odpowiedzi: a) rola negocjacyjna/ zarobkowa co oznacza dobry i intratny angaż zawodnika, b) rola rozwojowa, a więc wszelkie decyzje kontraktowe podejmowane są przez pryzmat kontynuacji rozwoju sportowego zawodnika, c) rola opiekunadoradcy finansowego oznaczająca wsparcie inwestycyjne jak i pomoc w bieżących i drobnych decyzjach finansowych oraz d) rola mentora. odpowiedzi menedżerów jednoznacznie wskazują iż ich główną rolą jest rola negocjacyjna, a więc uzyskanie jak najlepszych warunków kontraktu. chodzi tutaj głównie o warunki finansowe, ale także inne dodatki materialnie np.: odpowiednio wyposażone mieszkanie, auto i inne. wykres numer 5 przedstawia szczegółowy rozkład odpowiedzi na to pytanie. ostateczne odpowiedzi często uzupełniane były o komentarz, że dobry menedżer musi łączyć w sobie każdą z tych ról po trochu, bo jego praca jest nader kompleksowym zajęciem w ramach której musi skutecznie współpracować z kilkoma podmiotamiklientami. z jednej strony jest to klub lub inna organizacja sportowa a z drugiej reprezentowany zawodnik, a warto dodać iż dla dobra agenta i jego przyszłości musi zadbać o pozytywne relacje z każdym z klientów. inna uwaga tyczyła się też tego, że ich rola zmienia się często w zależności od tego na jakim etapie zawodowej kariery jest ich zawodnik oraz jaką ma pozycję w danym klubie. 54 patrycja gulak-lipka wykres 5. główna rola menedżera sportowego źródło: opracowanie własne na podstawie uzyskanych wyników według menedżerów najważniejsze kompetencje jakie powinien posiadać skuteczny agent sportowy to: dyplomacja, kompromisowość, dobra komunikacja, dobra znajomość rynku dla danej dyscypliny, motywowanie. dla porównania według zawodników wśród kompetencji menedżera nie powinno zabraknąć: zdolności negocjacyjnych, umiejętności słuchania a co za tym idzie także dyskrecji w niektórych sytuacjach, instynktu biznesowego (posiadanie nosa do interesów) oraz zdolność rozwiązywania konfliktów. wymienione powyżej kompetencje ukazują rolę menedżera jako odpowiedzialną i wieloaspektową, która łączy w sobie wiele umiejętności. wiemy już, że podstawowe zadania menadżera 7 , to negocjowanie kontraktów, komunikacja pomiędzy stronami wynegocjowanych umów, dbałość o relacje, a także monitorowanie i dbanie o zadowolenie zawodnika w trakcie realizowania kontraktu. jednak czy menedżer, który reprezentuje zawodnika będącego w wieku, w którym edukacja czy rozwój zawodowy powinny być traktowane poważnie i priorytetowo, nie powinien skupiać się na tych aspektach organizując zawodnikowi kolejny angaż? w teorii wszystko jest możliwe, w praktyce zaś menedżerowie muszą najpierw poznać wszystkie oczekiwania zawodnika, szczególnie te pozasportowe, aby móc najcelniej dopasować ofertę sportową. natomiast z punktu widzenia zawodnika, wiele złożonych obietnic w sprawie edukacji pozostaje często bez pokrycia, szczególnie w chwili gdy w klubie górę biorą ambicje sportowe i wszystkie wysiłki skupiane są na osiągnięciu jak najlepszych wyników. zawodnik mając ambicje rozwoju zawodowego czy edukacyjnego często realizuje swoje plany na własną rękę i polega na pomocy i wyrozumiałości władz i pracowników uczelni. większość z badanych zawodników, którym udało się ukończyć studia wyższe napotkała 7 wnioski odnoszą się do osoby agenta sportów zespołowych z racji iż badanie przeprowadzone zostało wśród menedżerów działających w koszykówce i siatkówce. 10 6 0 3 rola menedżera sportowego w dwutorowej karierze sportowca 55 na wiele trudności i realizowała pięcioletni okres studiów w dłuższym okresie (około 7 lat). z doświadczenia badanych zawodników sukcesom w postaci ukończonych studiów sprzyjały długoterminowe kontrakty z jednym klubem na co bezpośredni wpływ może mieć praca menedżera. z wypowiedzi zawodników wynika także, że ci którzy decydowali się na studia w trakcie trwania kariery sportowej nie zawsze rozpoczynali wymarzony kierunek studiów. w przypadku kilku zawodników decyzja padła na mniej wymagający kierunek, gdyż to dawało im gwarancję ukończenia studiów. osoby wypowiadające się w tym tonie deklarowały iż mają świadomość, że posiadanie wykształcenia wyższego daje znacznie większe szanse na zatrudnienie po ukończonej karierze sportowej. spore grono zawodników, zazwyczaj mniej utalentowanych kończy karierę sportową na etapie rozgrywek juniorskich, gdyż nie widzi możliwości łączenia wyższej edukacji na uczelni ze sportem, który wchodziłby już na ścieżkę zawodową. nie widzą oni możliwości do tak dużych poświęceń jakie niesie ze sobą kariera sportowa (ciężkie treningi, stres, częste wyjazdy co oznacza rozłąkę z rodziną oraz prowadzenia zdrowego trybu życia). dodatkowo nie mają zbyt wielkich perspektyw w sporcie, gdyż np. na tym etapie nie znaleźli się w centrum zainteresowania żadnego z menedżerów działających na rynku danej dyscypliny czy też klubu sportowego. najdogodniejszą ścieżkę przeszli ci zawodnicy, którzy w swoich odpowiedziach deklarowali późny moment rozpoczęcia zawodowej kariery sportowej (w wieku 22 lat i później). z całej grupy badanych zawodników były to 4 osoby, które po zdanej maturze zdecydowały się na dalszy rozwój sportowy połączony ze studiami w usa. wszystkie cztery osoby otrzymały pełne stypendia sportowe i realizowały się w obu obszarach, czego ostatecznym efektem było uzyskanie dyplomu uczelni wyższej po którym nastąpił etap kontynuowania kariery sportowej jako zawodowiec. ci sportowcy, to grupa, dla której menedżer nie odegrał istotnej roli w karierze dwutorowej (w zakresie wykształcenia). menedżerom powinno się najdogodniej z nimi współpracować, ponieważ mając wyższe wykształcenie mają zrobiony już poważny krok w kierunku zabezpieczenia swojej przyszłości po ukończeniu kariery sportowej. tak więc w trakcie kariery nie powinni się już rozpraszać żadnymi dodatkowymi zajęciami, tylko w 100% skupić na rozwoju sportowym i jak najlepszych osiągnięciach sportowych, które w sposób wymierny mogą powiększyć zasoby materialne tych zawodników, a co za tym idzie także menedżerów. w konsekwencji zawodnikom, którzy w pewien sposób przygotowani są na przyszłość, łatwiej będzie osiągać dobre wyniki i sukcesy (np. zdobywać medale na najważniejszych imprezach sportowych). gdy zawodnik ma „spokojną głowę” i zabezpieczoną przyszłość odnosi więcej sukcesów, a to jest korzystne dla wszystkich: dyscypliny, federacji, klubów oraz sponsorów. 5. podsumowanie praca menedżerów ma wielki wpływ na dyscyplinę sportu, w której działają, głównie za sprawą bezpośredniego wpływu ich działań na giełdę transferową. powyższe wyniki pokazują, że rola menedżera widocznie zmienia się w zależności na jakim etapie kariery znajduje się zawodnik. młodzi zawodnicy nie są zazwyczaj 56 patrycja gulak-lipka na tyle dojrzali aby samemu podejmować dobre decyzje związane z ich karierą i przyszłością dlatego tutaj menedżer ma największe pole do popisu. na tym etapie młody, niedoświadczony zawodnik darzy go ogromnym zaufaniem, wierząc, że kontakty i profesjonalizm menedżera spełnią wszystkie jego oczekiwania. sportowcy na wczesnym etapie kariery nie myślą o tym jak poradzą sobie w życiu po zakończeniu przygody ze sportem. ta świadomość wykształca się u nich z wiekiem, albo dopiero w przypadku pojawienia się problemów zdrowotnych, które mogą uniemożliwić dalszą karierę. takie sytuacje pokazują jak bardzo przydaje się kontynuacja nauki i ukończone studia wyższe. oczywiście są sportowcy, którzy robią oszałamiającą karierę w najlepszych klubach sportowych (głównie piłka nożna) i dodatkowo kariery medialne. przy mądrym gospodarowaniu i trafnych inwestycjach ich zarobki pozwalają na spokojne życie po zakończeniu kariery. zdecydowana jednak większość sportowców mimo bardzo dobrych osiągnięć w swojej karierze stoi przed pytaniem, co dalej? ci, którzy nie zadbali o to wcześniej obawiają się tej decyzji, a to głównie dlatego iż wysokość zarobków w sporcie przyzwyczaja do pewnego standardu życia. sportowcy zwyczajnie mają obawy dotyczące konsekwencji związanych z przerwaniem wysokich przypływów pieniędzy, na rzecz dużej zmiany, która niesie ze sobą wiele niewiadomych i zazwyczaj dużo niższe zarobki. opcji jednak jest wiele, bo zdarzają się sportowcy, którzy mają naturalne predyspozycje, które w parze z doświadczeniem z okresu kariery sportowej pozwalają im bez problemu odnaleźć się w bardzo dynamicznie rozwijającej się branży jaką jest branża sportowa. przykład chociażby wielu menedżerów, którzy uprawiali wcześniej sport, bardzo często na wysokim poziomie. w swojej pracy menedżerowie wykonują szereg działań nie związanych bezpośrednio ze sportem, które zapewniają spokój i komfort psychiczny. pozwalają one na jeszcze większe skupienie na rozwoju kariery sportowej, takie jak rozwiązywanie konfliktów na linii zawodnik klub, monitorowanie sposobu realizacji postanowień kontraktu przez wszystkie strony umowy, motywowanie do pewnych działań prorozwojowych mogących wpłynąć pozytywnie na przyszłość zawodnika a także motywowanie w momentach słabszej formy oraz działania umożliwiające podjęcie nauki. menedżerom generalnie zależy na zwiększeniu znaczenia ich pracy w życiu sportowca gdyż może to wpłynąć na długość i jakość ich współpracy. z racji tego iż większość menedżerów uprawiało daną dyscyplinę wiele relacji z zawodnikami, których obecnie reprezentują jest na stopie koleżeńskiej. szczególnie można to zaobserwować u kobiet, które bardzo często ze względu na pozytywne i dość luźne relacje z agentami decydują się na współpracę. efekty takiej współpracy są bardzo różne, część z podopiecznych jest bardzo zadowolona z efektów finansowych oraz wsparcia w trakcie kontynuacji nauki (jeden przykład pokazuje, że agentka osobiście pomagała w uzupełnianiu indeksu o wpisy wykładowców, gdy zawodniczce kolidowały terminy z treningami lub meczami). są też osoby bardzo rozczarowane i niezadowolone, gdyż wsparcie dotyczące nauki kończyło się obietnicami a do rozmowy z władzami klubu czy trenerem na ten temat nie dochodziło lub z przyczyn nieznanych trener odmawiał zaakceptowania nieobecności na treningach z powodu zajęć na studiach. rola menedżera sportowego w dwutorowej karierze sportowca 57 doświadczenie wielu zawodników pokazuje iż połączenie edukacji z karierą sportową jest trudne ale mimo wszystko możliwe do zrealizowania. ostateczna decyzja na ten temat wsparta odpowiednią motywacją jest kluczowa, ale bardzo ważne jest też wsparcie klubu, wybranej uczelni 8 , rodziców czy coraz częściej pośredników w osobie menedżera zawodnika. powyższe wnioski pokazują, że w pracy menedżera bardzo ważna jest komunikacja. w pierwszej kolejności menedżer musi poznać i zrozumieć potrzeby i oczekiwania zawodnika, tak sportowe jak i pozasportowe a następnie skutecznie zakomunikować je władzom klubu i trenerom (komunikacja trójstronna). komunikacja oczywiście nie kończy się na tym etapie, ale powinna trwać przez cały czas trwania umowy. w praktyce z braku czasu lub natłoku obowiązków związanego z ilością reprezentowanych zawodników dobra komunikacja zanika, a to powoduje niezadowolenie i nieporozumienia. w naszym kraju, realizacja zadań związanych z dwutorową karierą wymaga podjęcia konkretnych działań systemowych o długofalowym charakterze. wymaga to także stworzenia sieci powiązań pomiędzy administracją rządową, instytucjami edukacyjnymi oraz rynkiem pracy a środowiskiem sportowym. również rola menedżera mogłaby wtedy wzrosnąć gdyby miał do dyspozycji funkcjonujące narzędzia, które byłyby znane również władzom klubów i trenerom. literatura 1. bühler a., nufer g., relationship marketing in sports, elsevier, amsterdam, 2010, s. 53. 2. gulan u., uwarunkowania tworzenia profesji menedżerów sportowych w polsce, uniwersytet warszawski, 2012, s. 89. 3. klisiński j., profesjonalizacja i profesjonaliści w zarządzaniu sportem, wyd. politechniki częstochowskiej, częstochowa 2000. 4. łysik p., rola menedżera w sporcie, ngosport, 2014. 5. prusik k., dudycz r., trzasko b., próba wyznaczenia wieku osiągania optymalnych wyników sportowych najlepszych polskich maratończyków, akademia wychowania fizycznego i sportu w gdańsku, 2003. 6. stosik a., morawski m., zarządzanie kapitałem ludzkim dla menedżerów w sporcie, akademia wychowania fizycznego we wrocławiu, wrocław, 2009. 7. sznajder a., marketing sportu, wyd. pwe, warszawa 2012. 8. uchwała nr iii/42 z dnia 27 marca 2015 roku zarządu polskiego związku piłki nożnej w sprawie współpracy z pośrednikami transakcyjnym, www.pzpn.pl, dostęp 17.01.2016. 8 wiele uczelni wyższych współpracuje z klubami, umożliwiając np. indywidualny tok studiów dla ich zawodników. http://www.pzpn.pl/ marian fiedor, 20 quality in sport 4 (2) 2016, s. 20-40, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 20 viii 2016, praca została przyjęta do druku 25 ix 2016 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2016.022 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/750229 marian fiedor 1 instytut sportu, akademia wychowania fizycznego w krakowie preferowane i rzeczywiste zachowania przywódcze trenerów spostrzegane przez sportowców w procesie szkolenia prefered and actual leadership behaviours of coaches, perceived by athletes in training process streszczenie cel: uzyskanie opinii sportowców o rzeczywistych i preferowanych zachowaniach przywódczych trenerów oraz określenie ich współzależności z wybranymi cechami osobowości. materiał: 140 zawodników uprawiających wyczynowy sport: 54 kobiety i 86 mężczyzn. projekt badawczy zrealizowano w 2014 roku. metody i narzędzia: skala i-e (poczucie umiejscowienia kontroli) j.b rottera w przekładzie h. olearnika (ł. drwal 1995), skala uogólnionej własnej skuteczności (gses) r. schwarzera, m. jerusalema i z. juczyńskiego (z. juczyński 2001) oraz skala przywództwa w sporcie (sps) – polska adaptacja kwestionariusza do badania zachowań trenera – autorstwa zuzanny wałach-biśta (wałach-biśta 2014). dodatkowo sporządzono metryczkę wieku, stażu i posiadanej klasy sportowej. wyniki: obliczenia statystyczne ujawniły zróżnicowanie respondentów w analizowanych parametrach i 5 podskalach kwestionariusza sps. podsumowanie: wyniki analizy współczynników korelacji wskazują na potrzebę dokształcania trenerów w zakresie wybranych kompetencji miękkich (np. komunikacyjnych). słowa kluczowe: kwestionariusz zachowań przywódczych, trener, sportowcy, umiejscowienie poczucia kontroli, samoskuteczność abstract goal: obtaining an opinion of athletes about actual and preferred leadership behaviours of coaches as well as determining their correlation with selected personality features. material: 140 competitors who practise professional sport: 54 females (38,6%) and 86 males (61,4%). the research project was carried out in 2014. methods and tools: rotter’s internal-external locus of control scale in translation of h. olearnika (ł. drwal 1995), generalised self-efficacy scale, gses r. schwarzer, m. jerusalem and z. juczyński (z. juczyński 2001) as well as a polish version of leadership scale for sports lss – a questionnaire for examining coach 1 dr marian fiedor, e-mail: marianfiedor@interia.eu preferowane i rzeczywiste zachowania przywódcze trenerów spostrzegane przez sportowców w procesie szkolenia 21 ing behavior) – by zuzanna wałach-biśta (wałach-biśta 2014). additionally, there were age, seniority and sport class certificates provided. results: statistical calculations indicate diversity of female-competitors and malecompetitors in the analysed parametres and 5 subscales of the sps questionnaire. conclusion/ summary: results of the analysis of rates of correlation indicate need for additional training for coaches in the field of selected soft skills (e.g. communicative). keywords: a questionnaire for leadership behaviours, coaches, athletes, locus of control, self-effectiveness wprowadzenie sport xxi wieku jest inspiracją, polem badawczym dla przedstawicieli nauk o kulturze fizycznej tzn. teoretyków sportu, psychologów sportu, socjologów sportu, pedagogów sportu i innych specjalistów. problematyka poruszana w niniejszym opracowaniu dotyczy ludzi sportu a w szczególności postaci trenera sportowego, traktowanego jako immanentny podmiot decydujący w przekonaniu autora o jakości w sporcie. nie ma wątpliwości, że trenerzy mają realny wpływ nie tylko na osiągane przez sportowców wyniki sportowe (panfil 2015; sadowski i gierczuk 2015; sozański 2013; perkowski 2009), ale także mogą oddziaływać na sposób ich funkcjonowania psychicznego, np. wzmacniając poczucie dobrostanu, poziom zaspokojenia podstawowych potrzeb psychologicznych, wytrwałość czy siłę i rodzaj przejawianej motywacji (blecharz i wsp.2014; siekańska i wsp.2013; kremer i moran 2008; reinboth, m, i duda, j.l. 2006; herzig 2004; czajkowski 2001; vallerand i wsp. 1987). na przykład, chcąc zwiększać korzystne efekty motywacji autonomicznej do profesjonalnego traktowania sportu, trenerzy powinni m.in.,(…) dać zawodnikowi odczuć, że jest się zaangażowanym w jego sprawy i że działa się w jego interesie; że się go ceni, akceptuje, słucha, wspiera – jako członka grupy i indywidualnie jako sportowca, ale przede wszystkim jako bliskiego człowieka (fiedor i tucholska 2010). efektywność działania pedagogicznego i trenerskiego zasadza się w dużej mierze na kompetencjach przywódczych m.in., dotyczących wymiaru; komunikacji, pewności siebie i charyzmy (drzewowski 2010). aktywność komunikacyjna zarówno werbalna i niewerbalna jest wyznacznikiem sprawności w nawiązywaniu i utrzymywaniu dobrych kontaktów z innymi (nęcki 2006), ta zaś jest właściwością progową w realizacji misji sportowo-pedagogicznej. należy podkreślić fakt, że trenerzy nadal oczekują od ludzi nauki; wiedzy i informacji o stwierdzonych współzależnościach badanych cech osobowości, zachowań, postaw i sprawności z osiąganymi wysokimi wynikami sportowymi. 22 marian fiedor cel badań celem zasadniczym projektu jest uzyskanie opinii sportowców na temat rzeczywistych i preferowanych zachowań przywódczych trenerów oraz określenie współzależności pomiędzy pożądanymi i spostrzeganymi zachowaniami trenerów a umiejscowieniem poczucia kontroli u zawodników i oceną skuteczności własnej sportowców. dodatkowym celem badań było sprawdzenie wybranych własności psychometrycznych skali przywództwa w sporcie. narzędzie to, zaadaptowane do polskich warunków przez zuzannę wałach-biśtę, nie było dotąd w szerszej skali stosowane w polsce. projekt badawczy zrealizowano w okresie letnim (kwiecień – lipiec 2014) w terminach uzgodnionych ze szkoleniowcami, najczęściej po treningach na obiektach sportowych. dobór badanych był incydentalny. badania przeprowadzone zostały osobiście przez autora, a wypełnianie kwestionariuszy miało charakter dobrowolny i anonimowy. grupa badanych sportowców w badaniu wzięło udział 140 zawodników czynnie uprawiających sport: 54 kobiety (38,6%) i 86 mężczyzn (61,4%). badani są przedstawicielami 19 dyscyplin sportowych, letnich i zimowych, zarówno w sportach indywidualnych, jak też zespołowych. najbardziej licznie reprezentowani są zawodnicy w piłce nożnej: 47 osób badanych, w tym 33 mężczyzn i 14 kobiet. sporty indywidualne reprezentowane były najliczniej przez judo (17 osób) oraz kajakarstwo (15 osób). pozostałe osoby uprawiały następujące dyscypliny: lekką atletykę, koszykówkę, siatkówkę, piłkę ręczną, tenis, łyżwiarstwo szybkie, narciarstwo alpejskie, biegi narciarskie, skoki narciarskie, snowboard, biathlon, hokej na lodzie, unihokej, łucznictwo, taniec towarzyski i kung-fu. tabela 1 przedstawia strukturę badanej grupy ze względu na wiek, staż zawodniczy i posiadaną klasę sportową, z uwzględnieniem płci zawodników. tabela 1. struktura badanej grupy ze względu na zmienne demograficzne i biograficzne grupa ogół badanych kobiety mężczyźni n % n % n % ogół badanych 140 100,0 54 38,6 86 61,4 wiek (w latach): 14 – 16 6 4,3 4 7,4 2 2,3 17 – 19 30 21,4 17 31,5 13 15,1 20 – 22 46 32,9 17 31,5 29 33,7 23 – 25 43 30,7 15 27,8 28 32,6 26 – 28 11 7,9 1 1,9 10 11,6 29 – 31 4 2,9 4 4,7 preferowane i rzeczywiste zachowania przywódcze trenerów spostrzegane przez sportowców w procesie szkolenia 23 staż zawodniczy (w latach): 2 – 4 15 10,7 13 24,1 2 2,3 5 – 7 29 20,7 18 33,3 11 12,8 8 – 10 32 22,9 13 24,1 19 22,1 11 – 13 31 22,1 9 16,7 22 25,6 14 – 16 18 12,9 1 1,9 17 19,8 17 – 19 12 8,6 12 14,0 20 – 22 3 2,1 3 3,5 klasa sportowa: mistrzowska międzynarodowa 7 5,0 1 1,9 6 7,0 mistrzowska 37 26,4 14 25,9 23 26,7 pierwsza 69 49,3 29 53,7 40 46,5 druga 22 15,7 10 18,5 12 14,0 trzecia 5 3,6 5 5,8 najczęstszy wiek badanych zawodników mieści się w przedziale od 20 do 25 lat. o ile wśród mężczyzn osób starszych jest 14 (16,3%), to wśród kobiet tylko jedna zawodniczka (1,9%) przekroczyła wiek 25 lat. wynika to zapewne z faktu wcześniejszego kończenia karier zawodniczych przez kobiety niż przez mężczyzn, w związku z realizacją celów życiowych – rodzinnych i zawodowych, kolidujących z intensywnym uprawianiem sportu. uzupełniające informacje o wieku i okresie uprawiania sportu przez badanych zawodników zestawiono w tabeli 2. tabela 2. dodatkowa charakterystyka badanej grupy pod względem wieku i stażu zawodniczego (w latach) zmienna statystyka ogół badanych kobiety mężczyźni wiek wartość minimalna 15 15 16 wartość maksymalna 30 28 30 średnia 21,6 20,3 22,4 odchylenie standardowe 3,2 2,8 3,1 staż zawodniczy wartość minimalna 2 2 4 wartość maksymalna 20 15 20 średnia 10,3 7,2 12,2 odchylenie standardowe 4,3 3,2 3,9 24 marian fiedor badani są osobami w wieku od 15 do 30 lat. zawodnicy z najkrótszym stażem zawodniczym uprawiają sport od dwóch lat, ci z najdłuższym – od 20 lat. w badanej grupie wszyscy zawodnicy posiadają klasę sportową. w projekcie badawczym założono ponadto, że co najmniej 2-letni staż jest warunkiem kwalifikacji do próby, gdyż dopiero po upływie takiego właśnie czasu zawodnik wyrabia sobie względnie trwałe opinie, zwłaszcza o pożądanych cechach jego trenerów. ostatnia ze zmiennych zawartych w metryczce opisuje klasy sportowe uzyskane przez zawodników zgodnie z regulaminami obowiązującymi w poszczególnych polskich związkach sportowych. kryteria przyznawania klas sportowych dotyczą najczęściej wyników sportowych osiąganych podczas: io, mś, me, mp, lub miejsca zajętego w końcowej tabeli rozgrywek ligowych, zakwalifikowania się do finałów itp. z tabeli 1 wynika, że w badanej grupie sportowców największy odsetek (niemal 50% ogółu) stanowią zawodnicy i zawodniczki posiadający klasę pierwszą (53,7% kobiet i 46,5% mężczyzn). najmniejszy odsetek ogółu badanych (3,6%) posiada trzecią klasę sportową; dotyczy to jedynie kilku piłkarzy nożnych. najwyższe, mistrzowskie klasy sportowe (mistrzowską i mistrzowską międzynarodową) reprezentuje ponad 33% mężczyzn i niemal 28% kobiet. świadczy to o licznym udziale respondentów uprawiających sport na wysokim, wyczynowym poziomie. obiektywnie zaznaczyć trzeba, że minima i kryteria przyznawania klas sportowych są przez związki (pzs-y) mocno zróżnicowane i niekiedy bardzo „wyśrubowane”, tak więc również pierwsza klasa w wielu przypadkach oznacza wysoki poziom dotychczasowych osiągnięć sportowych. metody badawcze w niniejszym projekcie badawczym zastosowano trzy metody pomiarowe: skalę i-e j.b rottera w przekładzie h. olearnika (ł. drwal, 1995), skalę uogólnionej własnej skuteczności (generalised self-efficacy scale, gses) r. schwarzera, m. jerusalema i z. juczyńskiego (z. juczyński, 2001) oraz skalę przywództwa w sporcie (sps) – polską adaptację kwestionariusza do badania zachowań trenera (polish version of leadership scale for sports – a questionnaire for examining coaching behavior) autorstwa zuzanny wałach-biśta (wałach-biśta, 2014). dodatkowo sporządzono i wykorzystano metryczkę zawodniczą, w której respondenci podawali wiek, płeć, dyscyplinę sportową, staż zawodniczy oraz posiadaną klasę sportową. metody scharakteryzowano szczegółowo poniżej. skala i-e przeznaczona jest do pomiaru zgeneralizowanych oczekiwań podmiotu co do istnienia związku między własnym zachowaniem a następstwami tego zachowania. skala służy do pomiaru położenia osoby badanej na kontinuum z krańcami opisanymi jako zewnętrzne poczucie umiejscowienia kontroli i wewnętrzne poczucie umiejscowienia kontroli. przekonanie o własnym wpływie na bieg wypadków świadczy o poczuciu kontroli wewnętrznej. osoby z zewnętrznym poczuciem umiejscowienia kontroli uważają, że na różnego rodzaju pozytywne i negatywne wydarzenia w ich życiu wpływa przypadek (szczęście lub pech), albo inne osoby (w tym sprawujące władzę), na których postępowanie nie ma się żadnego wpływu. z punktu widzenia poziomu mierzonej zmiennej ważne jest przekonanie podmiotu o preferowane i rzeczywiste zachowania przywódcze trenerów spostrzegane przez sportowców w procesie szkolenia 25 jego sprawstwie (wpływie na bieg wydarzeń), a nie to, czy taki wpływ realnie istnieje. użyta w tych badaniach wersja skali i–e autorstwa j.b.rottera składa się z 23 pozycji diagnostycznych i 6 pozycji buforowych, maskujących przedmiot badania. pozycje skali sformułowano w formie alternatyw, których człony oznaczono literami a i b, np. w pozycji 2.: a. wiele niepowodzeń w życiu człowieka jest spowodowane "pechem". b. niepowodzenia ludzi są wynikiem popełnianych przez nich błędów. zadaniem osoby badanej jest wskazanie tego spośród pary podanych twierdzeń, które jest bardziej zgodne z jego własnym przekonaniem. za wybór odpowiedzi świadczącej o zewnętrznym poczuciu kontroli (według klucza), badany otrzymuje 1 punkt. zakres zmienności wyników wynosi od 0 do 23 punktów, przy czym im wartość bliższa zera, tym silniejsze poczucie wewnętrznego umiejscowienia kontroli. skala i-e j.b. rottera nie posiada polskich norm. przyjmuje się, iż wyniki od 0 do 11 punktów oznaczają przewagę odpowiedzi diagnostycznych dla poczucia kontroli wewnętrznej, natomiast wyniki od 12 do 23 punktów świadczą o przewadze odpowiedzi diagnostycznych dla poczucia kontroli zewnętrznej. oszacowanie rzetelności pomiaru zmiennej metodami opartymi na analizie wewnętrznej zgodności odpowiedzi udzielonych w różnych pozycjach skali dało w 140-osobowej grupie sportowców następujące rezultaty: współczynnik alfa cronbacha wyniósł 0,68 zaś współczynnik rzetelności połówkowej 0,71. rzetelność pomiaru zmiennej w badaniu własnym można więc uznać za akceptowalną. przy prezentacji wyników badania użyta zostanie nazwa zmiennej „poczucie kontroli zewnętrznej”. nazwa ta jest zgodna jest z kierunkiem skali: od niskich wartości (poczucie kontroli wewnętrznej) do wysokich (poczucie kontroli zewnętrznej). skala gses ma charakter jednowymiarowy i zawiera 10 stwierdzeń. odnoszą się one do ogólnego przekonania osoby co do skuteczności radzenia sobie przez nią z trudnymi sytuacjami i przeszkodami. badany zaznacza na ile dane stwierdzenie odnosi się do niego, zakreślając jedną z czterech odpowiedzi: nie (1), raczej nie (2), raczej tak (3), tak (4). suma liczby zakreślonych punktów daje ogólny wskaźnik poczucia własnej skuteczności. im wyższy wynik, tym większe poczucie własnej skuteczności. wyniki surowe można przeliczyć na standaryzowaną skalę stenową i zinterpretować zgodnie z nią. współczynnik rzetelności alfa cronbacha, obliczony w badaniu własnym 140-osobowej próby zawodników, przyjął zadowalającą wartość 0,78. skala przywództwa w sporcie (sps) jest narzędziem diagnostycznym, selektywnym, rzetelnym i trafnym. narzędzie składa się z 40 itemów, które odzwierciedlają pięć wymiarów zachowań trenera: trenowanie i instruowanie 11 itemów, zachowanie demokratyczne 8 itemów, zachowanie autokratyczne 7 itemów, wsparcie społeczne 7 itemów oraz pozytywną informację zwrotną – 7 itemów. badany sportowiec dwukrotnie udziela odpowiedzi, dotyczących tych samych 40 zachowań trenerów: najpierw z instrukcją „chciałbym, aby mój trener” (np. w pozycji 20: „wyrażał uznanie, jeżeli się ono należy”), później z instrukcją „mój trener” (w tej samej pozycji: „wyraża uznanie, jeżeli się ono należy”). dzięki takiej właśnie budowie kwestionariusza możliwe jest określenie rozbieżności pomiędzy oczekiwaniami polskich sportowców a ocenami faktycznego zachowania trenerów wobec 26 marian fiedor nich. zuzanna wałach-biśta proponuje, żeby „… skalę przywództwa w sporcie stosować jedynie w celu badania preferencji bądź opinii zawodników na temat zachowań trenerskich, bez wykorzystywania wersji samoopisowej dla trenerów” (wałach-biśta, 2014). według informacji podanych przez z. wałach-biśtę (tamże) w czterech z pięciu podskal badających preferencje sportowców oraz w trzech podskalach badających zachowanie trenera postrzegane przez sportowców, wskaźnik alfa cronbacha osiągnął wartość 0,70 i wyższą. w tabeli 3 zestawiono informacje na temat treści poszczególnych skal oraz wybranych wskaźników rzetelności narzędzia. wartości współczynników stabilności bezwzględnej, podane za z.wałach-biśtą, dotyczą zachowań preferowanych, a odstęp pomiędzy testem i retestem wyniósł 4 tygodnie (tamże). dodatkowo zamieszczono wartości współczynników alfa cronbacha obliczone w badaniu własnym 140-osobowej grupy sportowców. tabela 3. budowa skali przywództwa w sporcie oraz wybrane wskaźniki rzetelności pomiaru zmiennych zmienna i liczba pozycji treść zmiennej współczynnik stabilności bezwzględnej w badaniu z. wałachbiśty współczynnik alfa cronbacha w badaniu własnym zachowania preferowane zachowania spostrzegane t re n o w a n ie i i n st ru o w a n ie p o z y c ji 1 1 zachowania trenera wobec zawodników o charakterze ściśle szkoleniowym, obejmujące w szczególności określanie zadań i ich wyjaśnianie. instrukcje związane są z doskonaleniem sprawności fizycznej oraz techniki i taktyki, wymaganych w danej dyscyplinie sportu, dotyczyć mogą również konkretnych zawodów. instruowanie obejmuje m.in. rzeczowe uwagi na temat błędów i sposobów ich poprawy. 0,79 0,85 0,91 z a c h o w a n ia d e m o k ra ty c z n e p o z y c ji 8 dopuszczanie zawodników do udziału w podejmowaniu decyzji, uwzględnianie przez trenera ich opinii, dotyczących zarówno konkretnych zawodów, jak też ogólnie – procesu szkoleniowego. 0,82 0,74 0,85 preferowane i rzeczywiste zachowania przywódcze trenerów spostrzegane przez sportowców w procesie szkolenia 27 z a c h o w a n ia a u to k ra ty c z n e p o z y c ji 7 trener podejmuje większość decyzji samodzielnie, bez konsultacji z zawodnikami. w pracy szkoleniowej akcentuje swoją władzę i domaga się posłuszeństwa. 0,80 0,70 0,73 w sp a rc ie s p o łe c z n e p o z y c ji 7 zmienna z jednej strony wyraża pomoc, dobrą radę, okazanie zrozumienia w sytuacji trudnej dla zawodnika, a z drugiej strony jej treść wykracza poza sprawy ściśle związane z uprawianą dyscypliną sportu i obejmuje również osobiste przysługi trenera dla zawodników, nieformalne spotkania towarzyskie, zachęcanie do zwierzeń. 0,73 0,67 0,74 p o z y ty w n a in fo rm a c ja z w ro tn a p o z y c ji 7 treść zmiennej obejmuje docenianie zawodnika za dobrą pracę i pozytywne jej efekty, wyrażanie uznania, również w obecności innych osób, obiektywną informację o aktualnym poziomie umiejętności zawodnika z położeniem akcentu na dobrych stronach dotychczasowej pracy. 0,70 0,77 0,85 uzyskane w badaniu własnym wartości współczynnika alfa cronbacha korzystnie świadczą o rzetelności pomiaru poszczególnych zmiennych. tylko jedna wartość (0,67 dotycząca preferowanego wsparcia społecznego) wyniosła mniej niż 0,70, pozostałe ukształtowały się na w pełni zadowalającym poziomie od 0,70 do 0,91. analiza treści poszczególnych skal wykazuje, że większość ważnych treści związanych z przywódczą rolą trenera sportowego została uwzględniona w kwestionariuszu. wyniki badania – preferowane i spostrzegane przez zawodników przywódcze zachowania trenerów prezentację wyników badania zapoczątkuje analiza poziomu pięciu zmiennych opisujących preferowane i spostrzegane przez zawodników zachowania przywódcze trenerów. mierzone za pomocą kwestionariusza sps zachowania preferowane (czyli pożądane w opinii sportowców) i spostrzegane (czyli rzeczywiste, w subiektywnej ocenie badanych) są ze sobą w pełni porównywalne, gdyż zawodnic y dwukrotnie wypełniali taką samą listę, z dwiema różnymi instrukcjami. w analizach poziomu poszczególnych zmiennych warto jest dodatkowo uwzględnić płeć zawodników. w rezultacie wnioskowanie statystyczne przeprowadzono pięcioma dwuczynnikowymi analizami wariancji. w każdej z nich zmienną wyjaśnianą jest czę28 marian fiedor stotliwość zachowań przywódczych danego typu, czynnikiem powtarzanych pomiarów jest rodzaj oceny zachowań (preferowane, spostrzegane), a dodatkowy czynnik to płeć sportowców. pierwsza z analiz dotyczy zmiennej „trenowanie i instruowanie” – zmiennej opisującej ściśle szkoleniowe aspekty współpracy trenera z zawodnikami. wartości podstawowych statystyk opisowych dotyczących tej zmiennej przedstawia tabela 4. tabela 4. trenowanie i instruowanie – wartości średnie (m) i odchylenia standardowe (sd) zmiennych opisujących preferowane i spostrzegane zachowania trenerów w ocenie zawodniczek i zawodników zachowania kobiety mężczyźni ogółem m sd m sd m sd preferowane 48,0 5,1 46,6 6,1 47,1 5,8 spostrzegane 42,1 7,8 38,6 8,6 39,9 8,4 różnice między średnimi graficznie przedstawia wykres (ryc. 1). ryc.1. trenowanie i instruowanie – średnie oceny preferowanych i spostrzeganych zachowań trenerów, wraz z 95-procentowymi przedziałami ufności, w grupach oceniających zawodniczek i zawodników tabela 4 i wykres (ryc. 1) ukazują, iż zawodnicy chcieliby, aby trenerzy częściej, niż to rzeczywiście robią, udzielali ściśle merytorycznych wskazówek ukierunkowanych na podwyższanie umiejętności sportowych. nieco wyższe średnie kobiety mężczyźni preferowane spostrzegane zachowania 34 36 38 40 42 44 46 48 50 52 o c e n a z a c h o w ań preferowane i rzeczywiste zachowania przywódcze trenerów spostrzegane przez sportowców w procesie szkolenia 29 w grupie kobiet niż mężczyzn oznaczają, że kobiety nieco bardziej takich wskazówek oczekują niż mężczyźni, z drugiej strony – częściej je otrzymują. w celu sprawdzenia istotności różnic między średnimi wykonano dwuczynnikową analizę wariancji. jej wyniki przedstawia tabela 5. tabela 5. trenowanie i instruowanie a rodzaj oceny zachowań trenerów (preferowane – spostrzegane) i płeć zawodników – analiza wariancji źródło zmienności ss df ms f p płeć 395,5 1 395,5 6,627 0,011 błąd 8236,4 138 59,7 rodzaj oceny zachowań 3207,9 1 3207,9 76,205 0,000 płeć x rodzaj oceny 72,6 1 72,6 1,725 0,191 błąd 5809,3 138 42,1 anova wykazała istotne efekty każdego z dwóch czynników przy nieistotnym ich efekcie interakcyjnym. na tej podstawie można już wyprowadzić wnioski. pierwszy z nich dotyczy istotnego wpływu czynnika „rodzaj oceny zachowań” (preferowane – spostrzegane) na ocenę częstości tych zachowań (p<0,001). sportowcy w istotnie większym stopniu chcieliby zachowań trenerskich polegających na trenowaniu i instruowaniu niż ma to miejsce w ich opinii w rzeczywistości. sytuacja ta dotyczy zarówno kobiet (zawodniczek), jak też mężczyzn (zawodników). różnicę między preferowaną a spostrzeganą częstością omawianych zachowań można ocenić jako znaczną, o czym świadczy wartość eta-kwadrat=35,3%. drugi wniosek dotyczy istotnych różnic międzypłciowych (p=0,011). kobiety istotnie bardziej niż mężczyźni preferują zachowania trenerów należące do grupy „trenowanie i instruowanie”, a zarazem istotnie częściej doświadczają tych zachowań w kontaktach z trenerami. różnice międzypłciowe, choć istotne, należy ocenić jako niewielkie: stosunek korelacyjny eta-kwadrat wynosi w tym przypadku 4,6%. tabela 6. zachowanie demokratyczne – wartości średnie (m) i odchylenia standardowe (sd) zmiennych opisujących preferowane i spostrzegane zachowania trenerów w ocenie zawodniczek i zawodników zachowania kobiety mężczyźni ogółem m sd m sd m sd preferowane 27,1 4,9 26,6 4,8 26,8 4,8 spostrzegane 21,9 5,6 22,4 6,8 22,2 6,3 kolejna zmienna mierzona kwestionariuszem sps to zachowania demokratyczne. zmienna ta wyraża szeroko rozumiany udział zawodników w podejmowaniu decy30 marian fiedor zji. w tabeli 6 zestawiono średnie wartości omawianej zmiennej wraz z odchyleniami standardowymi. międzygrupowe różnice w poziomie zachowań demokratycznych przedstawia wykres (ryc. 2). ryc. 2. zachowanie demokratyczne – średnie oceny preferowanych i spostrzeganych zachowań trenerów, wraz z 95-procentowymi przedziałami ufności, w grupach oceniających zawodniczek i zawodników poziom oczekiwań sportowców, dotyczących kierowania o charakterze demokratycznym, jest wyraźnie wyższy od ocen stanu faktycznego w tym zakresie. stwierdzenie to odnosi się w podobnym stopniu do zawodników obu płci. sprawdzenie, czy przedstawione wyżej różnice są istotne, wymagało wykonania analizy wariancji. jej wyniki przedstawiono w tabeli 7. tabela 7. zachowanie demokratyczne a rodzaj oceny zachowań trenerów (preferowane – spostrzegane) i płeć zawodników – analiza wariancji źródło zmienności ss df ms f p płeć 0,1 1 0,1 0,002 0,960 błąd 5730,4 138 41,5 rodzaj oceny zachowań 1472,5 1 1472,5 65,808 0,000 płeć x rodzaj oceny 13,8 1 13,8 0,615 0,434 błąd 3087,9 138 22,4 kobiety mężczyźni preferowane spostrzegane zachowania 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 o c e n a z a c h o w a ń preferowane i rzeczywiste zachowania przywódcze trenerów spostrzegane przez sportowców w procesie szkolenia 31 jedynym istotnym efektem w analizie wariancji (tab. 7) jest efekt czynnika „rodzaj oceny zachowań trenerów”. odpowiada to sytuacji widocznej w tabeli 6 i na rycinie 2. zawodnicy, kobiety i mężczyźni, w istotnie większym stopniu oczekują demokratycznych zachowań trenerów, niż ma to ich zdaniem miejsce w rzeczywistości. wskaźnik eta-kwadrat dla przedstawionego efektu wynosi 32,2%, zatem różnica między preferencjami sportowców a ocenami stanu faktycznego jest znaczna. przeciwieństwem demokratycznych zachowań trenerów są zachowania autokratyczne. trener podejmuje większość decyzji samodzielnie, a w pracy szkoleniowej akcentuje swoją władzę i domaga się posłuszeństwa. tabela 8 przedstawia wartości podstawowych statystyk opisowych dla zmiennej „zachowania autokratyczne”. tabela 8. zachowanie autokratyczne – wartości średnie (m) i odchylenia standardowe (sd) zmiennych opisujących preferowane i spostrzegane zachowania trenerów w ocenie zawodniczek i zawodników zachowania kobiety mężczyźni ogółem m sd m sd m sd preferowane 16,0 3,9 17,7 4,7 17,1 4,5 spostrzegane 19,8 4,9 19,7 4,9 19,8 4,9 średnie z tabeli 8 pokazują nadmiar autokratycznych zachowań trenerów w porównaniu ze stanem pożądanym przez sportowców. sytuacja ta występuje zarówno w ocenach zawodniczek, jak i zawodników. ponieważ kobiety nieco mniej niż mężczyźni tolerują autokratyczny styl kierowania, różnica pomiędzy stanem preferowanym a spostrzeganym jest nieco większa w grupie kobiet. sytuację przedstawia rycina 3. 32 marian fiedor ryc. 3. zachowanie autokratyczne – średnie oceny preferowanych i spostrzeganych zachowań trenerów, wraz z 95-procentowymi przedziałami ufności, w grupach oceniających zawodniczek i zawodników tabela 9 przedstawia analizę wariancji wykonaną w celu sprawdzenia istotności różnic między średnimi. tabela 9. zachowanie autokratyczne a rodzaj oceny zachowań trenerów (preferowane – spostrzegane) i płeć zawodników – analiza wariancji źródło zmienności ss df ms f p płeć 40,11 1 40,11 1,371 0,244 błąd 4037,79 138 29,26 rodzaj oceny zachowań 558,56 1 558,56 39,116 0,000 płeć x rodzaj oceny 55,33 1 55,33 3,875 0,051 błąd 1970,57 138 14,28 jedynym istotnym efektem okazał się efekt czynnika „rodzaj oceny zachowań”. spostrzegane przez zawodników autokratyczne zachowania trenerów są istotnie częstsze od zachowań tego samego typu, preferowanych przez sportowców. zawodnicy, kobiety i mężczyźni, woleliby więc, aby trenerzy rzadziej takie zachowania przejawiali, niż faktycznie to robią. efektowi interakcyjnemu płci zawodni kobiety mężczyźni preferowane spostrzegane zachowania 14 15 16 17 18 19 20 21 22 o c e n a z a c h o w ań preferowane i rzeczywiste zachowania przywódcze trenerów spostrzegane przez sportowców w procesie szkolenia 33 ków i rodzaju oceny zachowań trenerów minimalnie zabrakło do tego, aby efekt ten był istotny (p=0,051). w próbie występuje więc tendencja, zgodnie z którą zachowania autokratyczne trenerów bardziej przeszkadzają kobietom niż mężczyznom, jednak wyniki analizy wariancji nie dają podstaw do uogólnienia tej prawidłowości na populację sportowców. wskaźnik eta-kwadrat dla opisanego wcześniej istotnego efektu wynosi 21,5%, co świadczy o umiarkowanej wielkości różnicy między spostrzeganymi a preferowanymi przez zawodników zachowaniami autokratycznymi trenerów. czwartą zmienną opisującą zachowania przywódcze jest wsparcie społeczne, udzielane przez trenerów zawodnikom. wartości podstawowych statystyk opisujących spostrzegane i preferowane wsparcie ze strony trenera przedstawia tabela 10. tabela 10. wsparcie społeczne – wartości średnie (m) i odchylenia standardowe (sd) zmiennych opisujących preferowane i spostrzegane zachowania trenerów w ocenie zawodniczek i zawodników zachowania kobiety mężczyźni ogółem m sd m sd m sd preferowane 21,9 3,7 22,2 4,5 22,1 4,2 spostrzegane 20,9 4,8 18,9 4,9 19,6 5,0 oczekiwania sportowców, dotyczące wspierania ich przez trenerów, kształtują się na wyższym poziomie, niż oceny wsparcia rzeczywiście otrzymywanego. spośród czterech obliczonych średnich szczególnie niska jest średnia wartość wsparcia spostrzeganego przez zawodników – mężczyzn. graficznie przedstawia to wykres (ryc. 4). 34 marian fiedor ryc. 4. wsparcie społeczne – średnie oceny preferowanych i spostrzeganych zachowań trenerów, wraz z 95-procentowymi przedziałami ufności, w grupach oceniających zawodniczek i zawodników w tabeli 11 przedstawiono wyniki analizy wariancji, sprawdzającej istotność różnic między średnimi z tabeli 10. tabela 11. wsparcie społeczne a rodzaj oceny zachowań trenerów (preferowane – spostrzegane) i płeć zawodników – analiza wariancji źródło zmienności ss df ms f p płeć 48,4 1 48,4 2,013 0,158 błąd 3317,5 138 24,0 rodzaj oceny zachowań 319,0 1 319,0 17,943 0,000 płeć x rodzaj oceny 88,6 1 88,6 4,985 0,027 błąd 2453,7 138 17,8 analiza wariancji wykazała istotny wpływ czynnika „rodzaj oceny zachowań” na wysokość ocen (eta-kwadrat=11,1%), a także istotny wpływ interakcyjny rodzaju ocen i płci zawodników (eta-kwadrat=3,1%). o dalszym postępowaniu przesądza drugi z tych efektów. oznacza on, że różnice między wsparciem oczekiwanym a otrzymywanym przedstawiają się istotnie odmiennie w grupach kobiet i mężczyzn, z kolei różnica międzypłciowa jest istotnie inna w przypadku wsparcia kobiety mężczyźni preferowane spostrzegane zachowania 17 18 19 20 21 22 23 24 o c e n a z a c h o w ań preferowane i rzeczywiste zachowania przywódcze trenerów spostrzegane przez sportowców w procesie szkolenia 35 preferowanego, a inna – spostrzeganego. dokończenie postępowania wymaga wykonania testów post hoc. wyniki testów tukey’a przedstawia tabela 12. tabela 12. istotność różnic między wsparciem społecznym preferowanym i spostrzeganym przez zawodników – kobiety i mężczyzn – wartości p w testach tukey’a porównywane średnie p preferowane wsparcie w grupie kobiet (21,9) – spostrzegane wsparcie w grupie kobiet (20,9) ,577 preferowane wsparcie w grupie mężczyzn (22,2) – spostrzegane wsparcie w grupie mężczyzn (18,9) ,000 preferowane wsparcie w grupie kobiet (21,9) – preferowane wsparcie w grupie mężczyzn (22,2) ,989 spostrzegane wsparcie w grupie kobiet (20,9) – spostrzegane wsparcie w grupie mężczyzn (18,9) ,144 preferowane wsparcie w grupie mężczyzn kształtuje się na istotnie wyższym poziomie (p<0,001) niż wsparcie spostrzegane. oznacza to, że mężczyźni chcieliby być w większym stopniu wspierani przez ich trenerów, niż są ich zdaniem rzeczywiście wspierani. w grupie kobiet oczekiwania dotyczące wsparcia również przewyższają oceny stanu faktycznego, jednak różnica między stanem idealnym a realnym jest znacznie mniejsza niż u mężczyzn i jest nieistotna. ostatnią zmienną mierzoną kwestionariuszem sps jest pozytywna informacja zwrotna. treść tej zmiennej obejmuje głównie docenianie przez trenera – w różnych formach – zawodników za dobrą pracę i jej efekty. w tabeli 13 zestawiono wartości statystyk opisowych dla omawianej zmiennej. tabela 13. pozytywna informacja zwrotna – wartości średnie (m) i odchylenia standardowe (sd) zmiennych opisujących preferowane i spostrzegane zachowania trenerów w ocenie zawodniczek i zawodników zachowania kobiety mężczyźni ogółem m sd m sd m sd preferowane 29,0 3,3 27,4 4,3 28,0 4,0 spostrzegane 25,5 4,4 23,4 5,1 24,2 5,0 ze średnich zamieszczonych w tabeli 13 wynika, że zawodnicy obu płci bardziej chcieliby być chwaleni, niż są chwaleni w rzeczywistości. kobietom bardziej zależy na otrzymywaniu uznania niż mężczyznom, z drugiej strony bardziej niż mężczyźni czują się docenione przez swoich trenerów. różnice te przedstawia wykres (ryc. 5). 36 marian fiedor rycina 5. pozytywna informacja zwrotna – średnie oceny preferowanych i spostrzeganych zachowań trenerów, wraz z 95-procentowymi przedziałami ufności, w grupach oceniających zawodniczek i zawodników istotności różnic międzypłciowych oraz różnic między nasileniem zachowań preferowanych i spostrzeganych sprawdzono analizą wariancji. jej wyniki przedstawia tabela 14. tabela 14. pozytywna informacja zwrotna a rodzaj oceny zachowań trenerów (preferowane – spostrzegane) i płeć zawodników – analiza wariancji źródło zmienności ss df ms f p płeć 229,6 1 229,6 8,949 0,003 błąd 3541,2 138 25,7 rodzaj oceny zachowań 915,1 1 915,1 68,481 0,000 płeć x rodzaj oceny 4,2 1 4,2 0,313 0,577 błąd 1844,2 138 13,4 wyniki analizy wariancji (tab. 14) w połączeniu ze znajomością średnich (tab. 13) pozwalają na wyprowadzenie wniosków. zawodnicy – kobiety i mężczyźni – w istotnie większym stopniu oczekują od trenerów pozytywnych informacji zwrotnych, niż je otrzymują – w ich subiektywnych odczuciach. różnica między stanem pożądanym a oceną stanu rzeczywistego jest znaczna, o czym świadczy wskaźnik eta-kwadrat na poziomie 33,1%. kobiety istotnie częściej od mężczyzn potrzebują uznania, wyrażanego przez trenerów, jednocześnie uznanie takie istotnie częściej kobiety meżczyźni preferowane spostrzegane zachowania 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 o c e n a z a c h o w ań preferowane i rzeczywiste zachowania przywódcze trenerów spostrzegane przez sportowców w procesie szkolenia 37 otrzymują. efekt płci, wyrażony wskaźnikiem eta-kwadrat na poziomie 6,1%, jest słaby. preferowane i spostrzegane przez zawodników przywódcze zachowania trenerów a poczucie własnej skuteczności i umiejscowienie poczucia kontroli u sportowców jednym z celów badania było ustalenie, czy preferowane i spostrzegane przez zawodników przywódcze zachowania trenerów zależą od wybranych cech osobowości zawodników: poczucia samoskuteczności oraz umiejscowienia poczucia kontroli. w tabeli 15 zamieszczono wartości współczynników korelacji pomiędzy zmiennymi opisującymi zachowania trenerów a poczuciem własnej skuteczności u zawodników. tabela 15. współczynniki korelacji pomiędzy poczuciem własnej skuteczności a preferowanymi i spostrzeganymi przez zawodników zachowaniami ich trenerów istotność: * p≤,05 spośród dziesięciu współczynników korelacji zamieszczonych w tabeli 15 dwa okazały się istotne (p<0,05). zawodnicy z większym na tle ogółu poczuciem samoskuteczności bardziej niż pozostali preferują zachowania demokratyczne trenerów, a także wsparcie z ich strony. obie istotne korelacje są jednak bardzo słabe. tabela 16 przedstawia współczynniki korelacji pomiędzy zmiennymi opisującymi preferowane i spostrzegane zachowania trenerów a poczuciem kontroli zewnętrznej. tym razem spośród dziesięciu współczynników korelacji tylko jeden istotnie różni się od zera. badanie wykazało dodatnią korelację pomiędzy poczuciem kontroli zewnętrznej a spostrzeganym „trenowaniem i instruowaniem”, tzn. stopniem, w jakim trener spełnia swoje zadania w zakresie szkolenia zawodników (podnoszenia ich umiejętności sportowych) i zwiększania szansy sukcesów (instruowania związanego z konkretnymi zawodami). im poczucie kontroli umiejscowione jest bardziej zewnętrznie, tym przeciętnie wyżej zawodnicy oceniają swojego trenera pod względem trenowania i instruowania. sportowcy z poczuciem kontroli bardziej zewnętrznym sądzą być może, że osiągnięcia sportowe w większym stopniu zależą od pracy szkoleniowej trenera, niż od ich własnych wysiłków. zmienna zachowania trenerów preferowane spostrzegane trenowanie i instruowanie 0,00 –0,01 zachowanie demokratyczne 0,19* 0,13 zachowanie autokratyczne 0,09 –0,04 wsparcie społeczne 0,19* 0,05 pozytywna informacja zwrotna 0,02 0,05 38 marian fiedor tabela 16. współczynniki korelacji pomiędzy poczuciem kontroli zewnętrznej a preferowanymi i spostrzeganymi przez zawodników zachowaniami ich trenerów zmienna zachowania trenerów preferowane spostrzegane trenowanie i instruowanie –0,09 0,18* zachowanie demokratyczne –0,04 –0,02 zachowanie autokratyczne 0,01 0,03 wsparcie społeczne –0,05 0,16 pozytywna informacja zwrotna –0,06 0,09 istotność: * p≤,05 podsumowanie dla każdej z pięciu skal sps spostrzegane zachowania trenerów istotnie różnią się ich nasileniem od zachowań preferowanych. w szczególności zawodnicy obu płci chcieliby być w większym stopniu trenowani i instruowani, niż ich zdaniem są w rzeczywistości. bardziej, niż ma to miejsce, potrzebują informacji wyjaśniających, co i w jaki sposób powinno zostać wykonane podczas treningu i na zawodach, jakich błędów należy unikać, jakie są oczekiwania dotyczące poziomu i rozwoju umiejętności sportowych. zawodnicy chcieliby w większym stopniu być kierowani demokratycznie niż są, za to autokratyczne zachowania trenerów występują w ocenie zawodników zbyt często: sportowcy woleliby, aby zachowania takie trenerzy przejawiali w mniejszym stopniu, niż ma to miejsce w rzeczywistości. mężczyźni więcej chcieliby wsparcia, niż go ich zdaniem otrzymują. w grupie kobiet różnica między wsparciem pożądanym a uzyskiwanym ma ten sam kierunek, jest jednak znacznie mniejsza i nieistotna. w opinii zawodników pożądane są pozytywne informacje zwrotne uzyskiwane od trenerów: docenianie wysiłku zawodników i wyrażanie uznania za dobrą pracę podczas treningów i zawodów. sportowcy chcieliby otrzymywać takie pozytywne informacje częściej niż je uzyskują. kobiety wyrażają większe niż mężczyźni oczekiwania dotyczące pozytywnej informacji zwrotnej, ale jednocześnie wyżej niż mężczyźni oceniają stan faktyczny w tym zakresie. jednym z celów badania było ustalenie, czy preferowane i spostrzegane przez zawodników przywódcze zachowania trenerów zależą od wybranych cech osobowości zawodników: poczucia samoskuteczności oraz umiejscowienia poczucia kontroli. w literaturze przedmiotu brak jest doniesień na temat takich zależności u sportowców. z drugiej strony istnieją powody, dla których zależności te mogłyby występować. poczucie własnej skuteczności oznacza wiarę we własne możliwości, przeświadczenie o tym, że w trudnej sytuacji zawodnik jest w stanie poradzić sobie, m.in. dzięki odpowiedniej motywacji, wytrwałości, włożonemu wysiłkowi, doświadczeniu i pomysłowości. zawodnicy silniej przekonani o własnych możliwościach radzenia sobie z trudnościami powinni bardziej polegać na sobie niż na osobach z ich otoczenia, w tym na trenerach i ich opinii. większe poczucie własnej skuteczności może więc współwystępować z preferencją zachowań demokratyczpreferowane i rzeczywiste zachowania przywódcze trenerów spostrzegane przez sportowców w procesie szkolenia 39 nych trenera i z niechęcią wobec zachowań autokratycznych. z kolei chęć uzyskiwania wsparcia społecznego ze strony trenera oraz chęć stałego otrzymywania od niego pozytywnych informacji zwrotnych może współwystępować z mniejszym zaufaniem do siebie samego, a z większym do ocen i opinii osób z zewnątrz, w tym przypadku – trenera. zgodnie z przedstawionym rozumowaniem należało zatem oczekiwać dodatnich korelacji między poczuciem własnej skuteczności a preferencją zachowań demokratycznych, zaś ujemnych korelacji – między poczuciem samoskuteczności a preferencją zachowań autokratycznych, pożądanym wsparciem i oczekiwanymi pochwałami (pozytywnymi informacjami zwrotnymi). spośród dziesięciu współczynników korelacji zamieszczonych w tabeli 15 dwa okazały się istotne (p<0,05). zawodnicy z większym na tle ogółu poczuciem skuteczności własnej bardziej niż pozostali preferują zachowania demokratyczne trenerów, a także wsparcie z ich strony. obie istotne korelacje są jednak bardzo słabe. dodatkowo należy stwierdzić, że tylko pierwsza z nich ma kierunek zgodny z oczekiwaniami. kierunek drugiej (dodatnia korelacja poczucia własnej skuteczności z preferowanym wsparciem ze strony trenera) daje się wyjaśnić na zasadzie wsparcia trenera, który oddziałuje również na psychikę zawodników, zwiększając ich przeświadczenie o możliwości skutecznego osiągania założonych celów. w szeregu badaniach okazuje się, że dla kształtowania motywacji i poczucia własnej kompetencji sportowców znaczenie ma nie tylko rzeczywisty styl prowadzenia treningu, ale przede wszystkim subiektywny sposób postrzegania go przez szkolonych (martens 2009; żukowski 1989; por. vallerand i wsp.1987). co do określenia celu pośredniego (ocena sps) w niniejszym opracowania to należy podkreślić, że większość ważnych treści związanych z przywódczą rolą trenera sportowego została uwzględniona w kwestionariuszu. literatura 1. blecharz, j. i wsp. (2014). self-efficacy moderates but collective efficacy mediates between motivational climate and athletes' well-being. applied psychology: health and well-being, 2014, 6 (3): 280-299. 2. czajkowski, z. (1981). uwarunkowania skuteczności pracy trenera kwalifikacje i obowiązki zawodowe, osobowość, sposoby działania, sport wyczynowy nr 1 (193). 3. drzewowski, m. (2010). miejsce kompetencji przywódczych w systemie kompetencji nauczyciela (pedagoga). [w:] dialog o edukacji wobec zmian w globalizującym się świecie. redakcja naukowa: anna karpińska. trans humana, białystok. 4. drwal, ł. (1995). adaptacja kwestionariuszy osobowości. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. 5. fiedor, m i tucholska, k. (2010). zachowania wspierające trenerów sportowych a funkcjonowanie psychologiczne studentów krakowskiej awf.[w:] dialog o edukacji wobec zmian w globalizującym się świecie. redakcja naukowa: anna karpińska. trans humana, białystok , s. 467. 6. herzig, m. (2004). trener – zawodnik – psycholog. sport wyczynowy. warszawa. 40 marian fiedor 7. juczyński, z. (2001), narzędzia pomiaru w promocji psychologii zdrowia. warszawa: pracownia testów psychologicznych polskiego towarzystwa psychologicznego. 8. kremer, j. i moran, a. (2008). pure sport. practical sport psychology. routledge, london and new york. s.195. 9. lipiec, j. (2013). traktat o trenerze. wartości, funkcje, normy [w:] red. h. sozański, j. sadowski, trener. wczoraj, dziś i jutro, biała podlaska. 10. martens, r. (2009). jak być skutecznym trenerem. biblioteka trenera. centralny ośrodek sportu. warszawa. 11. nęcki, z. (2006). komunikacja międzyludzka. kluczbork. 12. panfil, r. (2015). style współpracy efektywnego team managera z zespołem profesjonalnych graczy w organizacji sportowej, zarządzanie zasobami ludzkimi, ip i ps, warszawa nr 5 s. 48-69. 13. panfil, r. i wsp. (2015), coaching and coach education in poland, international sport coaching journal, human kinetics, inc 2, 50-63. 14. perkowski, k. (2009), doskonalenie kompetencji zawodowych trenerów sportu wyczynowego w polsce. warszawa, wydawnictwo awf. 15. reinboth, m, i duda, j. l. (2006). perceived motivational climate, need satisfaction and indices of well-being in team sports: a longitudinal perspective, psychology of sport and exercise, no.7, s. 269-286. 16. rotter, j. b. (1990), poczucie wewnętrznej versus zewnętrznej kontroli wzmocnień. nowiny psychologiczne, 5, 6, s. 59-70. 17. sadowski, j i gierczuk, d. (2015). kontrola jako czynnik kierowania i indywidualizacji treningu. [w:] podstawy teorii i technologii treningu sportowego. tom ii. praca zbiorowa pod redakcją: henryka sozańskiego, jerzego sadowskiego, janusza czerwińskiego. warszawa – biała podlaska 2015. 18. siekańska, m. i wsp. (2013). the athlete's perception of coaches' behavior towards competitors with a different sports level. journal of human kinetics, 2013, 39: 231-242. 19. sozański, h. (2013). sport, trening, szkolenie sportowe, współzawodnictwo-kluczowe pojęcia. [w;] podstawy teorii i technologii treningu sportowego. tom i. praca zbiorowa pod redakcją: henryka sozańskiego, janusza czerwińskiego, jerzego sadowskiego, warszawa – biała podlaska 2013. 20. sozański, h i sadowski, j. (red.). (2013). trener wczoraj, dziś, jutro. biała podlaska: wydział wychowania fizycznego i sportu awf. 21. wałach-biśta, z. (2014). skala przywództwa w sporcie polska adaptacja kwestionariusza do badania zachowań trenera. uniwersytet śląski, katowice. 22. vallerand, r., j. i wsp. (1987), intrinsic motivation in sport, exercise and sport sciences review 1987, no.15, s.389-425. 23. żukowski, r. (1989). zawód i praca trenera. awf warszawa. quality in sport 3 (3) 2017, s. 73-82, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 20 vii 2017, praca została przyjęta do druku 21 ix 2017 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2017.018 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/870827 73 mateusz tomanek1 wydział nauk ekonomicznych i zarządzania uniwersytet mikołaja kopernika w toruniu satysfakcja uczestników 2. pko bydgoskiego festiwalu biegowego satisfaction of participants of the 2nd pko bydgoszcz running festival (pko bydgoski festiwal biegowy) streszczenie poziom sportowy masowych imprez biegowych nie jest jedyną przesłanką do uczestnictwa w nich zawodników (często amatorów). mnogość imprez biegowych powoduje, że aby nie mieć spadku liczby uczestników imprezy, należy poznać ich oczekiwania. niniejszy artykuł, którego celem jest określenie mocnych i słabych stron imprezy biegowej – 2. pko bydgoskiego festiwalu biegowego, ma za zadanie przedstawić aspekty wymagające poprawy w kolejnej edycji, ale również pokazać przykład działań służących sprawdzeniu poziomu satysfakcji uczestników z konkretnej imprezy biegowej. badanie przeprowadzono metodą kwestionariusza ankiety, który respondenci wręczali osobom które ukończyły bieg. poprzez cykliczność badań, przedstawiono również wzrost satysfakcji uczestników w stosunku do poprzedniego 2016 roku. słowa kluczowe: satysfakcja, bieganie, zawodnik, kibic, sport, organizacja, zawody abstract the sports level of running events is not the only reason to participate in them (often amateurs). a large selection of running events makes it possible to reduce the interest in the event, and this can also be prevented by knowing the expectations of the participants/athletes. the article, which aims to determine the strengths and weaknesses of the running event the 2nd pko bydgoszcz running festival (pko bydgoski festiwal biegowy), aims to present the aspects that need improvement in the next edition. the next task is to present actions to check the level of participants' satisfaction with a particular running event. the research was conducted using the questionnaire method. due to the cyclical nature of the research, the participants' satisfaction with the previous year was also increased. keywords: satisfaction, running, athletes, fan, sport, organization, event, competition 1 dr inż. mateusz tomanek, e-mail: mtomanek@umk.pl 74 mateusz tomanek 1. wstęp w momencie dużej konkurencji na rynku imprez biegowych, klient – w tym przypadku potencjalny uczestnik imprezy weryfikuje miejsce swojego startu. weryfikacja ta następuje przez mniej lub bardziej obiektywne czynniki od np. odległości imprezy od miejsca zamieszkania, terminu, dystansu, czy wysokości opłaty startowej po szybkość trasy, opinii na temat eventu czy udziału znajomych. czynników tych jest oczywiście znacznie więcej, jednak warto zauważyć że na część z nich organizator biegu ma realny wpływ. między innymi j. łuczak (łuczak 2014, s. 129) zauważył że „wraz z emocjonalnym charakterem biegów rozwija się świadomość potrzeby ich traktowania jako produktu, przedsięwzięcia, które […] niesie za sobą cele organizacyjne, biznesowe. stąd też jeżeli imprezę sportową rozumiemy jako produkt, należy mieć i stosować narzędzia do sprawdzenia satysfakcji z użytkowania jego. jedną z metod pozwalającą poznać oczekiwania nabywców na rynku sportowym jest metoda teamqual służąca badaniu opinii kibiców na temat jakości organizowanego widowiska sportowego (shilbury, quick, westerbeek 1998). w naszym kraju również można wymienić przykłady realizowanych badań służących sprawdzeniu poziomu satysfakcji uczestników imprez jak choćby badania zrealizowane przez z. waśkowskiego (waśkowski 2014, 2016), a. dzięgiel (dzięgiel 2016) czy też m. tomanek (tomanek 2017). 2. metodyka badania wyniki badań przedstawione w dalszej części artykułu zostały zrealizowane za pomocą kwestionariusza ankiety w dniu imprezy tj. 21.05.2017 roku. ankieterzy prosili uczestników 2. pko bydgoskiego festiwalu biegowego, przekraczających linię mety o uzupełnienie kwestionariusza (w strefie finishera – najczęściej podczas regeneracji/spożywania posiłku). badanie to jest przeprowadzane jest cyklicznie, a różnice w odpowiedziach na przestrzeni 2016 i 2017 roku będą zawarte w dalszej części artykułu. 3. wyniki w 2. pko bydgoskim festiwalu biegowym brało udział łącznie 2110 osób, którzy startowali na dwóch dystansach biegowych – biegu na 10 km (1106 osób) i półmaratonie (794 osoby). w festiwalu uczestniczyli również rolkarze, startując na dystansie 10 km (81 osób) i 20 km (129 osób). rycina 1. przedstawia podział zawodników na płeć i konkurencję podczas omawianego festiwalu. satysfakcja uczestników 2. pko bydgoskiego festiwalu biegowego 75 rycina 1. podział zawodników na płeć podczas 2. pko bydgoskiego festiwalu biegowego źródło: opracowanie na podstawie http://www.pkobydgoskifestiwalbiegowy.pl/ 52% wszystkich uczestników stanowiły osoby startujące w biegu na 10 kilometrów, następnie 38% stanowiły osoby pokonujące dystans półmaratonu, 10% stanowili rolkarze, gdzie ci którzy pokonywali 20 km byli zazwyczaj profesjonalistami. rycina 2. zestawienie liczby osób, które ukończyły daną konkurencję podczas 2. pko bydgoskiego festiwalu biegowego źródło: opracowanie na podstawie http://www.pkobydgoskifestiwalbiegowy.pl/ rycina 3. i tabela 1. przedstawia strukturę wieku zawodników biorących udział w 2. pko bydgoskim festiwalu biegowym. można zauważyć że najwięcej mężczyzn startujących na dystansie 10 km było w kategorii wiekowej 25-34 lat (278 osób) i 35-44 lat (267 osób). kobiety, które startowały na tym dystansie także najczęściej były z tych samych kategorii (25-34 lat – 128 osób i 35-44 lat – 126 osób). o ile różnice kategorii wiekowych na dystansie 10 km nie były znaczne, o tyle dystans półmaratonu wskazuje że najliczniejszą kategorią wiekową była kategoria 35-44 lat (68 kobiet, 256 mężczyzn). 365 151 48 39 741 643 33 90 1106 794 81 129 0 200 400 600 800 1000 1200 bieg na 10 km półmaraton 10 km rolki 20 km rolki kobiety mężczyźni ogółem 52% 38% 4% 6% bieg na 10 km półmaraton 10 km rolki 20 km rolki 76 mateusz tomanek tabela 1. struktura wieku zawodników, którzy ukończyli bieg na 10 km i półmaraton podczas 2. pko bydgoskiego festiwalu biegowego kategoria wiekowa bieg na 10 km półmaraton razem k m k m 16-19 14 17 1 6 38 20-24 46 36 13 23 118 25-34 128 278 51 189 646 35-44 126 267 68 256 717 45-54 45 105 15 124 289 55 + 6 38 2 42 88 razem 365 741 150 640 1896 źródło: opracowanie na podstawie http://www.pkobydgoskifestiwalbiegowy.pl/ rycina 3. struktura wieku zawodników, którzy ukończyli bieg na 10 km i półmaraton podczas 2. pko bydgoskiego festiwalu biegowego źródło: opracowanie na podstawie http://www.pkobydgoskifestiwalbiegowy.pl/ na rycinie 4. przedstawiono strukturę wiekową uczestników badania – zawodników festiwalu. w badaniu wzięło udział łącznie 86 osób, w tym 21 osób stanowiły kobiety, a 65 mężczyźni. 0 50 100 150 200 250 300 16-19 lat 20-24 lat 25-34 lat 35-44 lat 45-54 lat 55 + lat mężczyźni bieg na 10 km mężczyźni półmaraton kobiety bieg na 10 km kobiety półmaraton satysfakcja uczestników 2. pko bydgoskiego festiwalu biegowego 77 rycina 4. liczba zawodników biorących udział w badaniu źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. wiedza o stanie cywilnym uczestników imprez sportowych pozwala organizatorom na stworzenie dodatkowych atrakcji dla osób towarzyszących. dane przedstawione na rycinie 5 i prawie 50% uczestników w stanie „wolnym” może być spowodowana niską średnią wieku uczestników (druz i in. 2017). rycina 5. stan cywilny zawodników, którzy brali udział w badaniu źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. rycina 6. przedstawia dane dotyczące liczby dzieci uczestników imprezy. można zauważyć że 27% mężczyzn i 38% kobiet posiada dwójkę dzieci, co może być sygnałem dla organizatorów, aby i dla młodszych przygotować dodatkową ofertę (strefa malucha, sportowe przedszkole, zawody). 8 28 23 6 7 4 8 2 0 10 20 30 18-24 lat 25-34 lat 35-44 lat 45-55 lat mężczyźni kobiety 10 32 9 28 2 3 0 2 0% 20% 40% 60% 80% 100% kobieta mężczyzna wolny/wolna żonaty/mężata w związku rozwiedziony 78 mateusz tomanek rycina 6. liczba dzieci zawodników źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. ryciny 7-10 przedstawiają jedne z ważniejszych informacji zwrotnych od uczestników – ocenę czterech aspektów dotyczących bezpośrednio imprezy – szybkości trasy, działania punktów odżywczych, bezpieczeństwa na trasie, sprawności wydawania pakietów startowych. wyniki te zostały przedstawione zarówno ogółem jak i w podziale na poszczególne dystanse – bieg na 10 km i półmaraton. na rycinie 7. przedstawiono ocenę wydawania pakietów startowych. 96% respondentów oceniło ten obszar jako „dobre” lub „bardzo dobre”. w podziale na konkurencje, bardziej zadowoleni (96,6%) były osoby które startowały na 10 km, niż te które rywalizowały na dystansie półmaratonu (90%). rycina 7. ocena sprawności wydawania pakietów startowych źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. rycina 8., w której zilustrowano ocenę bezpieczeństwa trasy przez zawodników, 99% respondentów oceniło bezpieczeństwo na ocenę „dobrą” lub „bardzo dobrą” co pokazuje że zainwestowanie w zwiększenie liczby stacjonarnych i mobilnych patroli medycznych znacznie podniosło poczucie bezpieczeństwa uczestników zawodów. 13 36 0 9 8 18 0 2 0% 20% 40% 60% 80% 100% kobieta mężczyzna brak dzieci 1 dziecko 2 dzieci 3 i więcej dzieci 82 56 26 2 1 1 5 2 3 1 1 75% 80% 85% 90% 95% 100% ogółem bieg 10 km półmaraton 5 bardzo dobrze 4 dobrze 3 trudno powiedzieć 2 źle 1 bardzo źle nie dotyczy satysfakcja uczestników 2. pko bydgoskiego festiwalu biegowego 79 rycina 8. ocena bezpieczeństwa trasy źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. działanie punktów odżywczych, w tym ich liczba i sposób podawania kubków z wodą i napojami izotonicznymi, urozmaicenie jedzenia (banany, czekolada) zostało przedstawione na rycinie 9. 97,6% respondentów oceniło działanie punktów na ocenę „dobrą” lub „bardzo dobrą”, w tym 89,4% na ocenę „bardzo dobrą”. rycina 9. ocena działania punktów odżywczych źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. jako jedno z haseł reklamowych festiwalu, organizatorzy podawali że impreza posiada szybką trasę biegową, co było spowodowane tym że jedna – 10 km pętla miała tylko cztery zakręty. rycina 10. przedstawia ocenę uczestników biegu tego hasła. 93% respondentów ocenia szybkość trasy na „bardzo dobrą” lub „dobrą”, jednak jak porównamy liczbę odpowiedzi w poszczególnych ocenach, to ocenę „bardzo dobrą” przyznało 53,5% respondentów, a „dobrą” 39.5% badanych. przeglądając wcześniejsze ryciny, można zauważyć skok liczby ocen „dobrych”, kosztem ocen „bardzo dobrych”. trzeba mieć jednak świadomość że nie tylko liczba zakrętów decyduje o szybkości trasy, ale również warunki atmosferyczne, które mogły w czasie odbywania festiwalu być dodatkowym utrudnieniem. 67 49 18 15 9 6 3 0 3 1 1 0% 20% 40% 60% 80% 100% ogółem bieg 10 km półmaraton 5 bardzo dobrze 4 dobrze 3 trudno powiedzieć 2 źle 1 bardzo źle nie dotyczy 76 53 23 7 4 3 2 1 1 1 1 0% 20% 40% 60% 80% 100% ogółem bieg 10 km półmaraton 5 bardzo dobrze 4 dobrze 3 trudno powiedzieć 2 źle 1 bardzo źle nie dotyczy 80 mateusz tomanek rycina 10. ocena szybkości trasy źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. na rycinie 11. zaprezentowano średnie oceny respondentów z czterech, wcześniej przedstawionych obszarów. przez to, że badanie satysfakcji jest przeprowadzane co roku, zaprezentowano także wyniki z 2016 roku. najwyższa średna, zarówno w 2016 jak i w 2017 należy do sprawności wydawania pakietów startowych. wzrost ten spowodowany jest m.in. wzmocnieniem działań promocyjnych ukierunkowanych na odbiór pakietów dzień przed zawodami, a także zwiększoną liczbą osób odpowiedzialnych za wydawanie pakietów. największy wzrost w stosunku do 2016 roku dotyczy działanie punktów odżywczych, które zwiększyły swoją efektywność poprzez skorzystanie z danego punktu przynajmniej dwa razy (czyli dany punkt znajdował się np. na 3 i 7 kilometrze trasy). również „rozciągnięcie” punktu spowodowało mniejszy zator przy nim, a więc i to mogło spowodować poprawę w ocenie uczestników 2. pko bydgoskiego festiwalu biegowego. jedynym elementem który obniżył się o 0,1 punkt było poczucie z bezpieczeństwa zapewnionego na trasie. warto jednak zaznaczyć że 4,72 na możliwy do uzyskania wyniki 5,00 jest i tak wysoką oceną, jednak w kolejnej edycji warto zadbać o ten bardzo ważny obszar. rycina 11. satysfakcja zawodników z poszczególnych elementów festiwalu w 2016 i 2017 roku źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. 46 34 12 34 19 15 6 5 1 0% 20% 40% 60% 80% 100% ogółem bieg 10 km półmaraton 5 bardzo dobrze 4 dobrze 3 trudno powiedzieć 2 źle 1 bardzo źle nie dotyczy 4,86 4,82 4,61 4,32 4,95 4,72 4,87 4,47 4 4,2 4,4 4,6 4,8 5 sprawność wydawania pakietów startowych bezpieczeństwo na trasie działanie punktów odżywczych szybkość trasy 2017 2016 satysfakcja uczestników 2. pko bydgoskiego festiwalu biegowego 81 na rycinie 12. przedstawiono wyniki dotyczące uzyskania przez respondentów rekordu życiowego, a więc elementem który może weryfikować (choć nie jest to równoznaczne) z szybkością trasy. 61% startujących pobiło swój wcześniejszy wynik (wynik bez respondenta, który brał udział 1. raz w imprezie biegowej). dzieląc respondentów na konkurencje w której brali udział, 53,6% respondentów – kończących półmaraton i 64,9% respondentów startujących w biegu na 10 km pobiło swój rekord. przyglądając się tym wynikom, przyczyną różnic w rekordach, oprócz bardziej wymagającego dystansu, a więc i przygotowania, mogła być pogoda jak i szybkość trasy. rycina 12. uzyskanie rekordu życiowego przez respondentów źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. na rycinie 13. zaprezentowano informacje, które mogą przydać się organizatorom do określenia kierunku promocji wydarzenia. najczęstszym sposobem źródła informacji o pko bydgoskim festiwalu biegowym były reklamy umieszczone na portalu facebook. warto również zauważyć jak dużo było wskazań, że to rodzina i znajomi dali informację o tym biegu. rycina 13. źródło informacji o 2. pko bydgoskim festiwalu biegowym źródło: opracowanie na podstawie badań własnych. zakończenie trudno jest stworzyć uniwersalne narzędzie do badania uczestników imprez sportowych (zawodników, kibiców, sponsorów, media i in.). o ile narzędzie jest trudne 37 15 52 20 13 33 1 0 1 0% 20% 40% 60% 80% 100% bieg na 10 km półmaraton ogółem tak nie 1. start 1 32 20 2 21 2 7 1 wojsko facebook maratonypolskie.pl praca znajomi/rodzina radio/tv organizator/poprzednia edycja bilboard 0 5 10 15 20 25 30 35 82 mateusz tomanek do stworzenia, o tyle łatwiej jest z określeniem czy wydarzenie spełniło oczekiwania, poprzez porównanie liczby uczestników w następnej edycji eventu. przeprowadzanie badań satysfakcji (jak również rozmowy z uczestnikami, śledzenie opinii na portalach społecznościowych) jest lepsze ze względu na możliwość zebrania informacji zwrotnej z danej imprezy i naprawienie tego przy kolejnej edycji. w przypadku realizowanego badania, najniższą średnią uzyskała szybkość trasy, czyli czynnika który niekoniecznie musi być najważniejszym motywatorem do wzięcia udziału w konkretnym biegu. realizując takie badanie można także zapytać się o możliwości kierunku rozwoju imprezy jak choćby wprowadzenie większej liczby dystansów czy dodatkowych atrakcji jak strefy food truck’ów, zdrowia, czy imprez towarzyszących dla dzieci (ivashchenko i in. 2018). literatura druz v.a., iermakov s.s., nosko m.o., shesterova l.ye., novitskaya n.a. the problems of students’ physical training individualization. pedagogics, psychology, medical-biological problems of physical training and sports, 2017;2:51–59. doi:10.15561/18189172.2017.0201 dzięgiel a. badanie satysfakcji z udziału w masowej imprezie biegowej na przykładzie run toruń – zwiedzaj ze zdrowiem! journal of education, health and sport, 2016: 6(8), s. 768-779. doi: 10.12775/qs.2016.021 dzięgiel a. satisfaction survey of basketball fans at the example of the club twarde pierniki. quality in sport 2016; 4(2):7-19. ivashchenko o.v., iermakov s.s., khudolii o.m., yermakova t.s., cieślicka m., harkusha s.v. simulation of the regularities of physical exercises learning process of boys aged 8 years old. pedagogics, psychology, medical-biological problems of physical training and sports, 2018;22(1):11–16. doi:10.15561/18189172.2018.0102 łuczak j. (2014), badanie satysfakcji klientów imprez biegowych [w:] z. waśkowski (red.), marketing imprez biegowych, poznań. shilbury d., quick s., westerbeek h. (1998), strategic sport marketing, crows nest. tomanek m. (2017), badania marketingowe uczestników podczas imprez sportowych [w:] p. godlewski, p. matecki (red.), marketing sportowy. współczesne kierunki rozwoju, poznań. waśkowski z. (2007), uwarunkowania i sposoby wdrażania orientacji marketingowej w klubach sportowych, poznań. waśkowski z., „profil polskiego biegacza”, raport z badań, uniwersytet ekonomiczny w poznaniu, poznań 2014r. i 2016r. www.konferencjabiegowa.pl 40 quality in sport 2 (5) 2019, s. 40-46, e-issn 2450-3118 received 15.04.2019, accepted 13.08.2019 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2019.010 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/907066 katarzyna żołądkiewicz1 institute of physical culture, kazimierz wielki university in bydgoszcz, poland impact of physical activity on the human body the physiological basis of physical activity abstract physical activity, recreational sports as well as competitive sports effect the human body and cause uprising a physiological reaction of a body system. changes that occur activity are mainly connected to the body homeostasis restoration. observation of physiological reaction of body are very important tool that allows to analyze the preparation of the human body for carrying out activities. the large number of physiological changes have a short-term nature, but on the other hand some of them will last for a longer time effecting body’s functioning. the aim of this work was to show the basic physiological reactions of a human body as a easy tool for physical activity observation. understanding of such reactions can be a useful tool in recreation and physical training. keywords: physical activity, physiology, vo2max, hormonal balance introduction each movement performed by a person can be called physical activity, because according to the adopted assumptions, it is the work of skeletal muscles, along with changes occurring in individual human systems. for the body, physical activity is a stress factor, during which there is a disorder of homeostasis (balance), so one of the features of an efficient body is adaptation to the situation in which it finds itself. adaptation to the prevailing conditions can be achieved through training, which increases physical performance. i case of such analyzes the main thing is to understand that every physical activity induces physiological changes. through observation of those changes we can clearly show what type of human bod reaction we can see what physiological factors will change during this type of reaction. exercise is a stressor for the human body. various changes occur in the human body under the influence of stimuli. some are very beneficial, while others lead to functional impairment of individual structures. physiological analyzes of physical activity are basing on a physical capacity of human body. physical capacity is understood as the human body's ability to perform various types of physical work (żołądź, 2001). 1 katarzyna żołądkiewicz, orcid: 0000-0001-5222-8419 https://orcid.org/0000-0001-5222-8419 impact of physical activity on the human body the physiological basis of physical activity 41 one of physiological indicators of body reaction during activity is maximum oxygen uptake and blood lactic acid (lm). those two parameters are considered as main indicators determining physical capacity. maximum oxygen uptake, or vo2max, is the term for the highest oxygen consumption during one minute of physical activity. blood lactic acid, on the other hand, measures the concentration of lactic acid in the blood, which is formed during anaerobic work (traczyk, trzebski, 2007). elevated lm levels indicate muscle fatigue broken down by intensity, there are: low-effort, moderate-effort and high-effort. when values of 30 to 40% of its value are recorded for maximum oxygen uptake, and myocardial activity oscillates at a rate of about 110 130 beats per minute, this type of activity is classified as a lightweight activity. during this type of work, the lactate threshold remains unchanged, and liver glycogen is the primary energy source. moderate load activity is characterized by an increase in maximum oxygen uptake, to about 60 70% of its value, heart contractions are 150 160 beats per minute and muscle glycogen consumption occurs. there is a slight increase in lactic acid, blood glucose drops. heavy load activity, where 90% of vo2max is utilized, increases lactic acid levels, and heart contractions are very common and approach maximum values (sozański, 1999; traczyk, trzebski, 2007). completely different muscles work while running and others are involved during rowing. another group of physical activity is distinguished, where the division is visible due to the number of muscles that is involved in the effort. when up to 30% of the muscles in the body are activated at work, this is known as local workout. when this threshold is exceeded, the activity takes on a general workout (sozański, 1999). depending on the type of muscles work, the following types of physical exertion can be mentioned. the first is static effort, in which muscle tone increases, without changing its length, i.e. isometric contraction. with the dominance of eccentric contractions, there is talk of eccentric effort, where the muscles stretch under the influence of external force. the third type of muscle workout occurs when concentric contractions prevail, i.e. those where muscle fiber shortening occurs, this effort is classified as concentric (sozański, 1999). every activity that the human body does has its energy cost. depending on its consumption, a division of by energy expenditure has been introduced. the main factors determining the body's energy consumption are time, gender, and intensity (nazar, 2001). from the whole series of divisions that exist in terminology related to physical culture, in this work the division seems to be the most functional due to the length of physical activity to which the human body is exposed. maximum short-term effort, characterized by a short duration, up to 60 seconds, where anaerobic work occurs (obtaining energy in the metabolism without using oxygen). an example would be sprinting at a distance of up to 400 meters. short-term prolonged effort lasts from 1 to 15 minutes and, as in medium-length exercise (15 to 30 minutes), the lactate threshold is exceeded. time over 30 minutes is included in the group of long-term efforts, in which the work of the body can last up to several hours (sozański, 1999). 42 katarzyna żołądkiewicz with this type of effort, the body uses aerobic work (oxygen is used to obtain energy in metabolism). examples include marathon runs, cycling, swimming and their combination, i.e. triathlon (sozański, 1999). the impact of exercise on the body when considering the impact of physical activity on the human body, one should look at the degradative activities occurring in the body's structures and notice the positive changes that occur under its influence. when assessing the intensity of effort, indyvidalization allways have to be remembered. performance depends on many components, among age, sex, body build, and lifestyle. activities that the average 20year-old person does, and not cause any difficulty, may be impossible for a 60 years old person. the amount of oxygen that is supplied during exercises is closely matched to the needs of the body. during exercise, the phenomenon of oxygen debt occurs, which can be defined as the difference between the demand and the amount of oxygen supplied (traczyk, trzebski, 2007). this difference is initially compensated by anaerobic processes. therefore, to increase the amount of air delivered to the respiratory tract, there is an accelerated breath and thus, oxygen deficiency is supplemented. oxygen uptake increases linearly with its demand for maximum oxygen uptake. vo2max is influenced by factors such as the condition of the respiratory and circulatory systems and the condition of muscles and blood. at the start of exercise, the rate of oxygen uptake increases practically from the very beginning, to stabilize after about 2 5 minutes, adapting to the changes that occur in the body. lungs ventilation (ve) increases almost immediately when the body is subjected to exercise. initially, the phase of rapid growth of ve goes into a period of stabilization, which is associated with an increase in the concentration of carbon dioxide and hydrogen ions in the blood, as well as an increase in body temperature. during exercise, an increase in blood flow through the lungs, gas exchange increases. carbon dioxide is removed from the respiratory tract, which is replaced by oxygen, which is necessary for the body's life processes. muscle work is also increased breathing, which also undergo prolonged effort (marecki, 2004). with regular physical activity, the efficiency of the respiratory system increases, the frequency of inspirations decreases, and their capacity increases, which has a significantly positive effect on the functioning of the entire body (czyżewska, 2010). the circulatory system during physical activity also does not remain indifferent to stressors affecting the human body. through the circulatory system, oxygen is supplied to the muscles, which is involved in their work. blood flowing in the body has a transport function, provides glucose and free fatty acids. during physical activity, the speed of blood flow increases, mainly in muscle, skin and lungs. the level of blood pumped increases throughout the circulatory system, including the heart, which thanks to this process increases its minute volume (table 1). in the circulatory system, the minute volume increases with oxygen deficiency. depending on the training of the body, the minute volume of the heart (co) takes values from impact of physical activity on the human body the physiological basis of physical activity 43 15 25 l ∙ min-1 for non-training people, to over 40 l ∙ min-1 in athletes practicing endurance disciplines. these data relate to cardiac output in maximal load. an increase in co is possible by increasing the stroke volume (sv) as well as an increase in the number of cardiac contractions, which is worth mentioning, has the ability to work only in aerobic conditions, so his work also increases the need for oxygen in the human body. during exercise, myocardial contractions (hr) are an important cardiovascular response. in a healthy person, the correct hr value during physical activity should be, depending on age: hrmax = 220 age. the frequency of heart contractions increases directly with the start of exercise, and within about 2 5 minutes it is stabilized to the amount required, due to the characteristics and intensity of the work performed by the body. with systematic endurance training, there is a significant reduction in hr. the reason for reducing the number of myocardial contractions is the increase in its ejection capacity, through which the cardiac output remains constant. as a result, the heart itself does not require much oxygen. a decrease in hr (with intense training) can be reduced by 5 8 min-1. after endurance work, a decrease in blood pressure is noted, not only immediately after training, but also at a later time, when performing everyday activities (czyżewska, górski, 2001). tab 1. cardiac minute volume and blood flow (ml ∙ min-1) through various vascular areas (czyżewska, górski, 2001) rest sub-maximal effort maximum effort cardiac output 5800 (100%) 21000 (100%) 25000 (100%) skeletal muscle 1200 (21%) 14000 (66%) 22000 (88%) heart muscle 250 (4%) 850 (4%) 1000 (4%) viscera 1400 (24%) 1050 (5%) 300 (1%) kidneys 1100 (19%) 730 (3,5%) 250 (1%) brain 750 (13%) 950 (4,5%) 750 (3%) skin 500 (9%) 3150 (15%) 600 (2,5%) other organs 600 (10%) 620 (2%) 100 (0,4%) blood circulating in the human body consists of plasma, which is an aqueous solution and organic salts as well as blood cells. plasma is a fluid in which morphotic elements of the blood are found, such as red blood cells (erythrocytes), white blood cells (leukocytes), and platelets. a significant part of the morphotic molecules are erythrocytes, they constitute about 95% of the cells. platelets are second 4%, while leukocytes are just 0.1%. during intense training, there is a change in the amount of plasma. in the first stage, its volume decreases, and then, in the post-workout period, to increase again. it is estimated that the absolute increase can be up to 560 ml. in the case of regular, intensive work, these changes take place permanently (spodaryk, 2001). 44 katarzyna żołądkiewicz depending on the time in which the effort is made and its intensity, changes in the hormonal economy can be observed. this relationship is presented in table 2. tab. 2. hormonal balance changes that occur during one-time muscular exercise one-time effort hormone low intensity short-term submaximal longterm strength growth hormone ↑↑ ↑ ↑↑ ↑↑ prolactin ↑↑ ↑ ↑ ↑ acth ↑↑ ↑ ↑↑ ↑↑ cortisol ↑↑ ↑ ↑↑ ↑↑ tsh ↑/0 ↑ ↑/0 ? t4 i t3 0 0 ↑/0 0 adh ↑↑ ↑ ↑↑ ? aldostreon ↑ ↑ ↑↑ ↑ anp ↑ ↑ ↑↑ ? fsh and lh ↑/0 ↑ ↑/0 ↑↑ testosterone ↑ ↑ ↑/↓ ↑ estrogens ↑ ↑ ? ? progersteron ↑ ↑ ? ? parathyroid hormone ↑ ↑ ↑ ? catecholamines ↑↑ ↑ ↑↑ ↑↑ insulin ↓ ↓ ↓↓ ↓↓ glukogon ↑ ↑ ↑↑ ? the main task of the digestive system is to take food, transform it, absorb nutrients, and expel unnecessary waste products. during prolonged and intensive activity digestive tract disorders may occur. ailments can occur on its various sections. one of the most common undesirable gastrointestinal symptoms is the esophagus reflux, which may result in the physical activity undertaken by the athlete being interrupted. the degree of these ailments is affected by the nature, time and intensity of physical exertion. according to observations, these inconveniences are more common for runners compared to athletes from other sports. responsible for esophagus reflux is the fact that there are changes in the contractions of this section of the digestive system. this happens most often when their duration and frequency decreases. these changes can be observed with an oscillating effort of 70 80 vo2max. at this value, the process of delaying gastric emptying is also noticeable, which also does not remain indifferent to the problems of esophagus reflux. changes in the small intestine are visible already during physical activity, oscillating at 50% vo2max (stasiewicz, 2001). absorption of electrolytes and water as well as glucose is impaired. the next element in the digestive system is the large intestine, where due to motor activity, intestinal peristalsis increases, which facilitates the movement of fecal masses through them. confirmation of this theory is also the observation of athletes impact of physical activity on the human body the physiological basis of physical activity 45 participating in long-distance runs in which diarrheal episodes occur very often. about 10% of respondents complained about these ailments (stasiewicz, 2001). during endurance exercise, there is a significant increase in anaerobic potential, and muscle resistance to fatigue increases. with systematic endurance work, lactate concentration during the post-workout period decreases. blood supply in muscle tissue increases, this change is observed in both endurance and strength training. the increase in muscle mass in long-term exercise is not as spectacular as in the case of strength training, a slight increase can be observed. in addition, the contraction time of muscle fibers is significantly reduced. during work, atp is the direct energy source for muscle contraction. when exercise begins, its amount lasts for a very short time, about 1-2 seconds. for muscle contractions to continue, this supply must be constantly renewed through various aerobic or anaerobic processes. adenosine triphosphate can be obtained, among others by synthesizing phosphocreatine, which is the main energy supply in muscle, it is the fastest way to obtain atp (górski, 2010). there is a large amount of glycogen in the muscles when, during prolonged exercise, its reserves are utilized, and muscle proteins break down. proteins are used for energy production undergoing oxidation, providing about 15% of total energy for working muscles (hubner-woźniak, lutosławska, 2000). summary analyzing the influence of physical activity and physical training on the body functioning we can clearly observe that most of the changes that occurs are directed to offset the impact of ongoing activity on intra-systemic homeostasis. observation of physiological reaction of body are very important are a very important tool that allows you to analyze the preparation of the human body for carrying out activities. the large number of physiological changes have a short-term nature (especially hormonal disorders), however, it should be remembered that the rate of recovery may be very extended in time. references czyżewska e. (2010). układ krążenia. [w:] fizjologiczne podstawy wysiłku fizycznego. pod red. j. górskiego. wyd. lekarskie pzwl warszawa. górski j. (2010). fizjologia człowieka. wyd. lekarskie pzwl warszawa. górski j. i wsp. (2001). fizjologiczne podstawy wysiłku fizycznego. wyd. lekarskie pzwl warszawa. hubner-woźniak e., lutosławska g. (2000). podstawy biochemii wysiłku fizycznego. centralny ośrodek sportu, warszawa. marecki a. (2004). anatomia funkcjonalna w zakresie studiów wychowania fizycznego i fizjoterapii. awf im. eugeniusza piaseckiego w poznaniu. sozański h. (1999). podstawy teorii treningu sportowego. centralny ośrodek sportu. warszawa. 46 katarzyna żołądkiewicz spodaryk k. (2001). fizjologia krwi. [w:] fizjologiczne podstawy wysiłku fizycznego. pod red. j. górskiego. wyd. lekarskie pzwl warszawa. traczyk w., trzebski a. (2007). fizjologia człowieka z elementami fizjologii stosowanej i klinicznej. wyd. lekarskie pzwl warszawa. żołądź a. (2001). wydolność fizyczna człowieka. [w:] fizjologiczne podstawy wysiłku fizycznego. pod red. j. górskiego. wyd. lekarskie pzwl warszawa. 18 quality in sport 1 (4) 2018, s. 18-26, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 2 ii 2018, praca została przyjęta do druku 15 iv 2018 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2018.002 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/871257 aneta stosik1 , aleksandra leśniewska2 akademia wychowania fizycznego we wrocławiu współdziałanie międzyorganizacyjne na rynku usług sportowych3 coopetition between organizations in the sports services market streszczenie zainteresowanie badawcze zagadnieniami budowania kapitału relacyjnego, zasobów relacyjnych i współdziałania między organizacjami, zwłaszcza tymi które ze sobą rywalizują, staje się w ostatnim czasie widoczne w literaturze przedmiotu, zwłaszcza w naukach o zarządzaniu. koncepcje dotyczące budowania przewagi konkurencyjnej sięgają do rozmaitych czynników, narzędzi, metod i sposobów ich kreowania. celem artykułu jest prezentacja wyników badań własnych dotyczących identyfikacji współpracy i współdziałania z konkurencją na rynku komercyjnych usług sportowych. zjawisko jednoczesnego współdziałania i rywalizacji dostrzega się w badaniach głównie branż produkcyjnych, słabo natomiast jest rozpoznane w branżach usługowych, a zwłaszcza na rynku sportu i rekreacji. specyfika relacji współdziałania i coraz częściej tworzenie sieci relacji prowadzi do odmiennego od innych funkcjonowania z wybranymi partnerami otoczenia, co może sprzyjać tworzeniu nowej jakości funkcjonowania, wzrostowi innowacyjności wspieranemu kreatywnością, jak również ograniczeniu kosztów. organizacje, które świadczą swoje usługi w przestrzeni sportowej, wpisują się również w zjawisko wykorzystywania zasobów, w celu pomnażania przewag i tworzenia nowych wartości dla swoich klientów. słowa kluczowe: współpraca, współdziałanie, kapitał relacyjny, zasoby relacyjne, usługi sportowe abstract research interest in the issues of building the relational capital, relational resources and cooperation between organizations, especially those that compete with each other, is recently seen in the literature of the subject, especially in the sciences of management. concepts of building a competitive advantage specify various factors, tools, methods and ways of creating them. the aim of the article is to present the results of own research on the identification of cooperation and coopetition with competitors on the market of commercial sports services. the phenomenon of simultaneous cooperation and competition is noticed in the research mainly in the 1 dr aneta stosik, e-mail: aneta.stosik@awf.wroc.pl, orcid: 0000-0003-0934-9965 2 dr aleksandra leśniewska, e-mail: aleksandra.lesniewska@awf.wroc.pl, orcid: 0000-0003-3537-8241 3 usługi sportowe rozumiane w artykule jako świadczenie usług w obszarze sportu, rekreacji i kultury wg europejskiej klasyfikacji cpv. https://orcid.org/0000-0003-0934-9965 https://orcid.org/0000-0003-3537-8241 współdziałanie międzyorganizacyjne na rynku usług sportowych 19 production sectors, while poorly is recognized in the service industries, and especially in sport and recreation. the specifics of cooperation relations and network of relationships leads to different functioning from other partners, which may contribute to the creation of a new quality of functioning, increased innovation supported by creativity, as well as cost reduction. organizations that provide their services in the sports environment also fit into the phenomenon of resource use, in order to multiply the advantages and create new values for their clients. keywords: cooperation, coopetition, relational capital, relational resources, sport services wstęp wraz z rozwojem koncepcji zarządzania wrasta liczba czynników, które mogą być postrzegane jako źródła przewagi konkurencyjnej. w coraz większym stopniu uwzględnia się, obok tych klasycznych, alternatywne czynniki odpowiedzialne za wykorzystanie posiadanych przez organizację zasobów. można założyć, że wielkość i trwałość przewagi konkurencyjnej zależy od zdolności organizacji do budowania przewag, co wyraża się w umiejętności kreatywnego kształtowania rzadkich zasobów, procesów i innych atutów przedsiębiorstwa – w odpowiedzi na aktualne i antycypowane wyzwania otoczenia (adamska-chudzińska 2004). uznaje się, że wykorzystanie zasobów relacyjnych organizacji wpływa na jej konkurencyjność. zakłada się, że każdy rodzaj zasobu organizacji ma pewien potencjał relacyjny i może mieć zasadniczy wpływ na konkurencyjność. relacje pozwalają na specyficzny dostęp do zasobów innych organizacji oraz umożliwiają wzajemną adaptację w procesie eksploatacji zasobów w tworzeniu wartości (czakon 2017). jak podkreśla w swoich pracach r. krupski, relacje jako specyficzny zasób organizacji tworzą okazje i są wykorzystywane jako cenne zasoby w budowaniu przewag organizacji, zwłaszcza te niesformalizowane (krupski 2015). relacje mają zdolność pomnażania się wraz z dynamiką ich wykorzystania. mogą istotnie wpływać na efektywność organizacyjną oraz na wzrost wartości dla organizacji i jej interesariuszy. specyfika relacji współdziałania i coraz częściej tworzenie sieci relacji prowadzi do odmiennego od innych funkcjonowania z wybranymi partnerami w otoczeniu, co może sprzyjać tworzeniu nowej jakości funkcjonowania, wzrostowi innowacyjności wspieranemu kreatywnością, jak również ograniczeniu kosztów. organizacje, które świadczą swoje usługi w przestrzeni sportowej wpisują się także w zjawisko wykorzystywania zasobów, w tym relacyjnych, w celu pomnażania przewag i tworzenia nowych wartości dla swoich klientów. zasoby relacyjne jako źródło przewagi w przestrzeni usług sportowych 20 aneta stosik, aleksandra leśniewska można wskazać dwa typy wykorzystania relacji na drodze do konkurencyjności organizacji (rysunek 1): relacje wpływające na tworzenie i wykorzystywanie zasobów oraz relacje zorientowane na cele kreujące przewagę konkurencyjną. ryc. 1. typy wpływu relacji – kontekst konkurencyjności źródło: opracowanie własne na podstawie: m. adamska-chudzińska (2014) konkurencyjność przedsiębiorstwa oparta na wartości relacji z interesariuszami, nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, nr 37 (1/2014), s. 299. tendencja zachowań organizacyjnych idących w kierunku poszerzania współpracy międzyorganizacyjnej, staje się udziałem coraz większej liczby firm na rynku fitness, zwłaszcza w obszarze działania freelancingu. od współczesnych przedsiębiorstw wymaga się zachowania najwyższego poziomu elastyczności nie tylko struktur organizacyjnych, ale również elastycznego podejścia do metod i form działania (flaszewska, zakrzewska-bielawska 2013). paradoksem ostatnich lat jest współdziałanie i jednoczesne rywalizowanie z bezpośrednią konkurencją, a działanie wielu jednostek polega na łączeniu się w sieci współpracy z konkurencją poprzez przepływy wiedzy, informacji i inne zasoby w oparciu o nisko sformalizowane reguły gry rynkowej. współczesne warunki gospodarcze motywują organizacje do inicjowania i utrzymywania relacji międzyorganizacyjnych, co zauważa się również współdziałanie międzyorganizacyjne na rynku usług sportowych 21 na konkurencyjnym rynku usług sportowych. działania takie jak współdziałanie międzyorganizacyjne i tworzenie przewag w oparciu o ponadprzeciętne możliwości w wyniku kooperacji biznesowej mogą stawać się normą w obliczu dynamiki otoczenia współczesnych organizacji. współdziałanie to wielopodmiotowe dążenie do osiągania wzajemnie niesprzecznych celów (lichtarski 1992), a zdolność działania w licznych sieciach współpracy umożliwia zwinność przedsiębiorstwa i świadczy o jej elastyczności, która w zarządzaniu traktowana jest jako warunek utrzymania zdolności do tworzenia potencjału konkurencyjności organizacji. tworzenie się przewagi konkurencyjnej poprzez współpracę4 z konkurentami stawia organizację w relacji jednoczesnego konkurowania i współdziałania, co określa się mianem koopetycji (bengtsson i kock 2000). jak podkreśla w. czakon współdziałanie to powinno być równorzędne dla obu stron wymiany, a udział ten powinien mieć charakter dodatni dla każdego, czyli wartość dla każdego uczestnika współdziałania powinna być wyższa niż wynik działania samodzielnego (czakon 2017). skąd bierze się motywacja do współpracy z konkurencją? efektem zaawansowanej współpracy między organizacjami jest występowanie wielu różnych skutków uznanych za pozytywne, takich jak ograniczenie kosztów czy wzrost możliwości finansowych. skutki intensywnej współpracy międzyorganizacyjnej to również podział ryzyka czy zdobywanie nowych rynków. ograniczenia w tym zakresie widziane są w dzieleniu się know–how czy przechwytywaniu wartości, ale takżew możliwości przejęcia rynku przez silniejszego partnera. tymczasem branże usługowe realizując strategie współpracy najczęściej nie definiują korzyści przez pryzmat efektywności finansowej, choć takie występują. specyfika usług dostarcza innych korzyści dla partnerów współpracujących ze sobą na zasadach aliansu, kooperacji, koopetycji czy kontraktu relacyjnego. mają one wówczas wymiar bardziej niematerialny i dotyczą wartości typu: utrata tożsamości, zmiana kultury organizacyjnej, wzrost kompetencji, dyfuzja wiedzy, rozproszenie odpowiedzialności itp. obecnie na rynku nowoczesnych firm w branży sportowej widoczny jest kierunek powstawania różnego typu współpracy w celu osiągania wyższych rezultatów funkcjonowania organizacji, w stronę budowania coraz wyższej pozycji konkurencyjnej oraz w celu dostarczania niestandardowych wartości dla interesariuszy. współpraca i współdziałanie to pojęcia bliskoznaczne, często traktowane jako synonimy. nie ma w literaturze przedmiotu jednoznaczności w tej kwestii. współpraca i współdziałanie to działania zorientowane na „wymianę posiadanych zasobów własnych, współużytkowanie dostępnych zasobów i wspólnego pozyskiwania nowych zasobów dla uzyskania korzyści przez każdego z partnerów” (strzyżewska 2011). 4 pojęcie współdziałania będzie używane w niniejszej pracy zamiennie z pojęciami współpracy i kooperacji. 22 aneta stosik, aleksandra leśniewska współpraca międzyorganizacyjna dotyczy relacji pomiędzy partnerami w biznesie, w których każda firma nastawiona jest na osiąganie korzyści w ramach realizacji swoich celów, które nie są sprzeczne. współpraca opiera się na wzajemnej wymianie zasobów, ale przedsiębiorstwa pozostają autonomiczne. we współdziałaniu międzyorganizacyjnym przedsiębiorstwa realizują wspólny cel i utrzymują relacje wykorzystując swoje zasoby materialne i niematerialne na równorzędnych zasadach (albani i dietz 2009). współdziałanie międzyorganizacyjne według w. czakona (2005) to takie oddziaływanie zachodzące pomiędzy przedsiębiorstwami, w których dokonuje się wymiana informacyjna, materialna lub energetyczna, przy jednoczesnym wzajemnym zaangażowanie partnerów. podstawą takich relacji jest zaangażowanie i zaufanie oraz identyfikacja z celami obu stron wymiany, jak również lojalność. współpracę między przedsiębiorstwami postrzega się jako element szerszego pojęcia, jakim jest współdziałanie i może być traktowane jako jedna z form współpracy czy współnauki, współzabawy, gdzie podejmowane przez partnerów czynności mają sprzyjać realizacji wspólnych celów oraz osiąganiu wspólnych korzyści. współpraca w usługach sportowych – raport z badań celem podjętych badań empirycznych była identyfikacja relacji jakie zachodzą między mikrofirmami na konkurencyjnym rynku usług sportowych. dodatkowo zidentyfikowano obszary współpracy badanych organizacji sportowych, jak również korzyści i zagrożenia z niej wynikające. badaniom poddanych zostało 17 mikrofirm reprezentujących różnego typu usługi sportowe, w tym fitness, pływanie, sporty walki, taniec, lekkoatletyka i sporty rakietowe. podstawą metodyki badań był kwestionariusz ankiety zawierający 17 pytań półotwartych. badania prowadzone były w okresie styczeń-marzec 2018 roku. badane organizacje jednoznacznie potwierdziły działania w kierunku budowania swoich zasobów relacyjnych z innymi partnerami rynku, w tym z konkurencją. w ramach podejmowanej współpracy można wyróżnić wiele obszarów ukazanych zbiorczo na rysunku 2, w tym: planowanie i realizacja treningów (metodyka treningu/dobór środków i metod treningowych), wspieranie się podczas realizacji zajęć (organizowanie i tworzenie planów treningowych ze szczególnym uwzględnieniem metodyki nauczania dzieci i młodzieży) oraz wspólna organizacja imprez sportowych i eventów (miejsce, sprzęt, zasoby ludzkie). nie mniej istotna okazała się współpraca w zakresie wspólnych zakupów czy wspólnego udziału w szkoleniach, ale także budowanie relacji z klientem. współdziałanie międzyorganizacyjne na rynku usług sportowych 23 ryc. 2. obszary współpracy na rynku usług sportowych źródło: opracowanie własne główne determinanty współpracy międzyorganizacyjnej dotyczą dzielenia się wiedzą, potrzeby rozwoju oraz chęci podnoszenia jakości usług. niemniej istotne okazały się aspekty podnoszenia kwalifikacji i budowanie marki. ➢ determinanty współpracy w usługach sportowych ➢ potrzeba uczenia się i rozwoju ➢ potrzeba dzielenia się wiedzą/potrzeba konfrontacji z innymi specjalistami w branży ➢ ekonomizacja wymiana informacji mniej kosztuje ➢ rozwój branży ➢ możliwość uzyskiwania wzajemnych korzyści ➢ podnoszenie swoich kwalifikacji ➢ możliwość dostępu do lepszego sprzętu, lepsza baza treningowa ➢ potrzeba działania na wyższym poziomie organizacyjnym ➢ chęć pomocy i wspierania innych ➢ wzmacnianie swojej marki 0 7,5 15 22,5 30 p la n o w a n ie i r e a li z a c ja 
 tr e n in g ó w o rg a n iz a c ja s z k o le ń m e to d y t re n in g o w e o rg a n iz a c ja 
 im p re z sp o rt o w y c h u d z ia ł w s z k o le n ia c h 
 b ra n ż o w y c h z a k u p , u ż y tk o w a n ie ,
 se rw is o w a n ie sp rz ę tu o p ra c o w y w a n ie 
 d o k u m e n ta c ji p o ró w n y w a n ia 
 c e n i k o sz tó w nigdy rzadko czasami często 24 aneta stosik, aleksandra leśniewska ➢ zyski materialne i niematerialne respondenci proszeni zostali o zidentyfikowanie korzyści wzajemnej współpracy. ➢ korzyści podejmowania współpracy w usługach sportowych ➢ rozwój kompetencji (wiedzy i umiejętności) ➢ nowe doświadczenia (pozyskiwanie know-how w zakresie metodyki, zasobu ćwiczeń, planowania rozwoju klienta i siebie, optymalizacja organizacji pracy) ➢ większa różnorodność w treningach/zajęciach ➢ nowe kontakty branżowe ➢ dostęp do bardziej profesjonalnego sprzętu, lepszych warunków pracy, możliwość organizowania ciekawszych jednostek treningowych ➢ zdobycie większej ilości klientów ➢ wyższa jakość organizowanych zajęć ➢ satysfakcja z pracy oraz większa motywacja do pracy ➢ podwyższanie kwalifikacji do największych zagrożeń nawiązywania relacji z konkurencją oraz jednoczesnego z nią współdziałania, respondenci zaliczyli: zmniejszenie zysków lub utrata klienta, utrata tożsamości, kradzież know-how/zdradzenie swoich patentów, kopiowanie złych wzorców i zachowań, utrata niezależności, konflikt interesów. jednoznacznie też wskazali na determinanty ewentualnego zakończenia współpracy ze swoją konkurencją. do determinantów zarwania współpracy zaliczyć należy: zdecydowana różnica poglądów i konflikt interesów, nieuzasadniona krytyka ze strony osoby pozyskującej wiedzę, utrata zaufania, brak lojalność, utrata know-how, trudne stosunki personalne i utrata komunikacji, brak równowagi we współpracy. na podstawie przeprowadzonych badań można postawić tezę, że organizacje sportowe w branży komercyjnych usług budują swój kapitał relacyjny rozumiany jako zespół predyspozycji do budowania i utrzymania stabilnych oraz bliskich współzależności oraz relacji opartych na wzajemnej współpracy i zaufaniu, które determinują sukces na rynku (mendryk 2007). organizacje te podejmują się współpracy z konkurencją mimo zaawansowanej rywalizacji. upatrują w tych działaniach więcej korzyści niż zagrożeń, choć współpraca ta wymaga ciągłego doskonalenia w oparciu o coraz dojrzalsze mechanizmy, coraz większe zaangażowanie i zaufanie. w opinii respondentów podnoszenie własnych kompetencji oraz wyższe oczekiwania jakości świadczonych usług nie są możliwe bez współpracy międzyorganizacyjnej, zgodnie z zasadą, że aby mnożyć trzeba dzielić. współdziałanie międzyorganizacyjne na rynku usług sportowych 25 podsumowanie w literaturze przedmiotu podkreśla się jednoznacznie, że odpowiednio kształtowane „relacje międzyorganizacyjne dają nie tylko dostęp do cennych zasobów, ale również możliwości tworzenia nowych, ich łączenia i wymiany” (danielak 2012). współpraca międzyorganizacyjna sprzyja również pomnażaniu zasobów organizacji, zwłaszcza tych niematerialnych jak wiedza i umiejętności oraz zwiększaniu wartości dla różnych grup interesariuszy. współpraca i współdziałanie może zmniejszać koszty, jak również może tworzyć efekt skali. wszystkie powyższe wskazania znajdują swoje odzwierciedlenie w działalności badanych mikrofirm. zatem można stwierdzić, że rozwijający się dynamicznie rynek usług sportowych wkracza w obszar zaawansowanej współpracy z konkurencją, dzięki czemu można włączyć badane firmy sportowe do grona współczesnych nowoczesnych firm, które zdają się rozumieć rynkowe mechanizmy i wykazują dużą otwartość oraz elastyczność w podejściu do relacji w biznesie, po to by móc oferować klientom bardziej profesjonalne, kompletne i wzbogacone usługi. koncentracja wyłącznie na wewnętrznych zasobach i możliwościach organizacji prowadzić może do wyczerpania się szans na dalszy rozwój. stąd poszukiwanie sposobów na rozwój prowadzi coraz częściej do poszukiwania partnerów do współpracy, a w ślad za tym do umocnienia swojej przewagi w otoczeniu. jak podkreśla z. waśkowski (2017) „organizacje próbujące samodzielnie konkurować na rynku często osiągają słabsze rezultaty od tych, które robią to w ramach rozwiniętych relacji partnerskich”. należy jednak zjawisko omawianych praktyk współdziałania wnikliwie obserwować, poszukiwać ich uwarunkowań, określać ich specyfikę oraz identyfikować ich efekty, a także opisywać pojawiające się trendy i kierunki aliansów, z uwagi na niewielką ilość recenzowanych publikacji dotyczących zjawiska kooperacji i koopetycji na rynku usług sportowo-rekreacyjnych w polsce. literatura adamska-chudzińska m. (2014) konkurencyjność przedsiębiorstwa oparta na wartości relacji z interesariuszami, nierówności społeczne a wzrost gospodarczy, nr 37 (1/2014), s. 296 [za:] b. olszewka (2001) współczesne uwarunkowania zarządzania strategicznego przedsiębiorstwem, wydawnictwo akademii ekonomicznej we wrocławiu, wrocław. albani a., dietz j.l.g. (2009) current trends in modeling inter-organizational cooperation, „journal of enterprise information management”, vol. 22, iss. 3, s. 277. bengtsson m., kock s. (2000) co-opetitive relationships in business networks – to cooperate and compete simultaneously, industrial marketing management, vol. 20, no. 5. czakon w. (2005) istota relacji sieciowych przedsiębiorstwa, „przegląd organizacji”, nr 9. czakon w. (2017) świadomość sieciowa w strategiach relacyjnych, organizacja i kierowanie, nr 2/2017 (176), s. 95. [za:] j.h. dyer, h. singh. (1998) the 26 aneta stosik, aleksandra leśniewska relational view: cooperative strategy and sources of interorganizational competitive advantage, academy of management review, vol. 23 (4). danielak w. (2012) kształtowanie kapitału relacyjnego w małym i średnim przedsiębiorstwie, wydawnictwo ue, wrocław. flaszewska s., zakrzewska-bielawska a. (2013) elastyczność struktury organizacyjnej przedsiębiorstw opartych na wiedzy, zeszyty naukowe wyższej szkoły bankowej w poznaniu, t. 49, nr 4. krupski r. (2015) relacje niesformalizowane w badaniach empirycznych [w:] r. krupski (red.), zarządzanie strategiczne: strategie sieci i przedsiębiorstw w sieci, wydawnictwo wałbrzyskiej wyższej szkoły zarządzania i przedsiębiorczości w wałbrzychu, wałbrzych. lichtarski j. (1992) teoretyczne i praktyczne problemy integracji gospodarczej przedsiębiorstw [w:] j. lichtarski (red.), współdziałanie gospodarcze przedsiębiorstw, pwe, warszawa, s. 12, [za:] t. pszczołowski (1978) mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, warszawa. mendryk i. (2007) kapitał relacyjny w identyfikowaniu luki kompetencyjnej przedsiębiorstwa [w:] a. sitko-lutek (red.), polskie firmy wobec globalizacji. luka kompetencyjna, wydawnictwo naukowe pwn, warszawa. strzyżewska m. (2011) współpraca między przedsiębiorstwami – odniesienie do polskiej praktyki, oficyna wydawnicza sgh w warszawie. waśkowski z. (2017) obszary koopetycji w relacjach partnerskich na rynku sportu [w:] handel wewnętrzny nr 6, s. 371, wyd. instytut badań rynku, konsumpcji i koniunktur państwowy instytut badawczy, warszawa. quality in sport 2 (5) 2019, s. 7-14, e-issn 2450-3118 received 12.06.2019, accepted 23.08.2019 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2019.007 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/907046 7 katarzyna piotrowska1 , łukasz pabianek2 physical activity – classification, characteristics and health benefits 1 collegium medicum in bydgoszcz, nicolaus copernicus university in toruń, poland 2 institute of physical culture, kazimierz wielki university in bydgoszcz, poland abstract regular physical activity is associated with numerous health benefits for both women and men. by regularly engaging in physical activity, we delay overall mortality and improve well-being in any population. the size of the observed adaptive changes resulting from the implemented physical activity is very large, and its benefits are numerous. appropriate level of physical activity should be maintained throughout life due to its ability to inhibit the natural aging process and slow down the lesions observed with age. the purpose of this work is to illustrate the natural components of physical fitness and physical activity, with particular emphasis on its impact on health and wellbeing. keywords: physical fitness development, physical training, health introduction striving to lead an active lifestyle, which is essential for our intellectual and physical fitness nowadays, should be inseparable and obvious through the use of recreational physical activity. today, determining physical fitness translates into a view that is associated with the functioning of the locomotor system, but also with the proper responses of the human body. we also perceive it as: learned movement exercises, the level of condition of systems and organs, proper motor skills (osiński 2003). undertaking physical activity mostly involves work or everyday activities. the modern development of technology means that the pace of people's lives is constantly increasing. the phenomenon applies to both children, teenagers and adults. this phenomenon may have a positive impact on the sphere of intellectual abilities of younger generations, while in other age groups it is associated with regression of physical fitness and loss of health. physical fitness, which is expressed through the functional capacity of the body can be represented as a set of individual characteristics. efficiency has been 1 katarzyna piotrowska, orcid: 0000-0002-7752-7244 2 łukasz pabianek, e-mail: lukasz.pabianek@gmail.com, orcid: 0000-0001-8513-9551 https://orcid.org/0000-0002-7752-7244 https://orcid.org/0000-0001-8513-9551 8 katarzyna piotrowska, łukasz pabianek defined in many articles over a dozen or so years, but for the most part it is considered a very important attribute or trait with the ability to perform physical activity (barengo 2005). these are not only high results in motor tests, but also an appropriate pro-health attitude (czaplicki 2003). regular physical activity is associated with numerous health and psychological benefits, for both women and men. by regularly engaging in physical activity, we delay overall mortality. this is also the case when the individual increases effort by changing the lifestyle of sitting or insufficient activity (ainsworth and co. 2000). many studies around the world have shown that there is a positive correlation between low physical fitness and coordination disorders, unsatisfactory sports results, as well as diseases (barengo 2005; kochanowicz 2007; klimczyk 2007). pointing to parents, as well as their ignorance of the definition of human health and the needs of the body, we see an unfavorable trend among children and adolescents, which is reproduced in their later life and passed on to the next generation. due to the ignorance of the beneficial effects of exercise on health; posture defects, impaired immunity, allergies, respiratory and circulatory disorders are more and more frequently encountered (roberts 2005). physical fitness – classification motorism is a set of features of a given unit, thanks to which it performs daily activities without excessive fatigue. the most important components of physical fitness are the work of muscle groups through which we walk, run, and throw and daily manual activities that are an integral part of life (osiński 2000). a group of researchers and scientists described the definition of physical fitness, trześniowski 1953 describes that "physical fitness is a human readiness to undertake and solve difficult movement tasks in various life situations requiring strength, speed, dexterity, agility, endurance, as well as certain acquired and shaped motor skills and habits based on appropriate motor skills and health. " on the other hand, the definition given by drozdowski (1987) is worded as follows: "physical fitness is a determinant of human biological values". when analyzing motor skills, one cannot ignore the fact that they are largely conditioned by innate factors, including: • adaptability of the nervous system, • maintaining optimal ph in the body, • regulation of the most important systems, i.e. respiratory and circulatory, • metabolism, • body type (ectomorph, endomorph, mesomorph), • genetic predisposition, • temperament (drozdowski 2002). among motor skills we can refer to the division into two groups that are the most characteristic: physical activity – classification, characteristics and health benefits 9 • fitness talents: strength, speed and endurance (determined by phenotypic factors), • coordination skills: a sense of balance of rhythm, orientation and rhythm, correct reaction speed, dexterity, flexibility, j. szopa in an interesting way presented the motor skills that fall into four subgroups, they are: 1. strength skills, 2. speed giftedness, 3. endurance skills, 4. coordination skills (szopa 1996). strenght skills strength is "the ability to overcome external resistance or counteract it at the expense of muscular effort" (drozdowski 2002 p. 59). there are different properties of operating forces, including: • static force depends on increased hypertonia (muscle tone) e.g. dynamometer compression, • explosive force the ability to generate large decks of strength in the shortest possible time, eg javelin throw, • dynamic strength the ability to perform high resistance at high speed (also known as power), eg a squat jump (sozański 1999). speed giftedness speed is "the ability of a person to make moves in a minimum time period for given conditions. it is assumed that the task does not last long and does not cause fatigue "(drozdowski 2002, p. 59). the most important factor determining speed is the muscular system bound with him the morphological structure, as well as the ratio of red fibers to white fibers. speed is affected by the following: • response time this is the period of time that passes from the moment the stimulus occurs to the time the motion is triggered the action is performed. this is an innate trait, practically not susceptible to training activities, • speed of a single move depends on muscle structure and occurrence of white and red fibers in it, • frequency of movement illustrates the number of movement cycles performed at a given time, e.g. swimming for 50 m, number of kicks per time unit (latach 2003, orzech 1998). endurance skills among the publications related to sports, a distinction is made between:: • general endurance, • special endurance (sozański 1999). endurance is defined by the ability to "perform long-term work without reducing performance" (drozdowski 2002, str 60). the specificity of endurance depends on the glycogen reserves the muscle contains (sozański 1999). however, it is undoubted that a big role is played by human decisionmaking, i.e. related to will. it is used during extreme tiredness, pain symptoms related to effort (naglak 1979). 10 katarzyna piotrowska, łukasz pabianek the term general endurance defines the ability to engage large muscle groups during physical work that is carried out for a long time (sozański 1999). the period of special endurance is reserved for specific physical effort in a given sport, in which specific adaptations are required. special strength consists of the specificity of the human body, movement technique, time and intensity of effort. additionally, it can be divided into: • speed endurance, • strenght endurance, • coordination endurance (sozański 1999, naglak 1979). coordination capacity the most widely understood coordination can include eye-hand and eye-spatial coordination, which are associated with motor skills such as dexterity and agility. through acquired skills it is possible to make complex movements, develop balance and sense of rhythm as well as combine a series of movements. we define agility as a feature thanks to which we have the ability to react quickly to a stimulus, perform precise movements at various levels of advancement. dexterity is defined as the ability to perform economic movements, with due diligence (drozdowski 2002). flexibility flexibility this term means the body's ability to obtain a large amplitude in its motor activities. flexibility activities are to immunize the ligament apparatus to perform activities during take-offs (latach 2003, drozdowski 2002). shaping flexibility is conditioned by specific factors, including: • soft tissue flexibility (ligaments, tendons), • muscle group present at a given joint, • gender and age, • body temperature and muscle group, • the amount of muscle tissue, • body type (ljach 2003). the level of physical fitness should be maintained throughout life due to the work performed every day, participation in social life in an active way, as well as due to emerging diseases and the body's ability for regeneration (ortega and co. 2008). the degree of physical fitness can be determined using the following tests: • mtsf – international physical fitness test, • eurofit – european physical fitness test, • chromiński’s test, • zuchory’s efficiency indexes, • progressive tests: → ergometer → mechanical treadmill → rowing machine ( jastrzębska, zatoń 2014). a popular way to check physical fitness for several years is walking. it is the basic and most widely available form of aerobic exercise, it easily allows you to adjust the pace to age, training. it can be used by most people who do not have physical activity – classification, characteristics and health benefits 11 contraindications to it. during the march, the body burns a comparable amount of calories, as if running a similar distance. it has become popular to measure physical activity using a pedometer (pedometer), which is used to count steps performed during the day (table 1) (plewa, markiewicz 2006). table 1. pedometer indications according to leermakers and all 2000 physical activity number of steps per day lack < 3 000 low 3 000 – 6 000 moderate 6 001 – 10 000 recommended > 10 000 causing weight loss 12 000 – 15 000 the role of physical fitness as a factor shaping health the positive relationship between physical activity and health is no longer debatable. people who undertake physical activity at a sufficient level obtain a wide set of benefits for physical and mental health compared to inactive people (bouchard and co. 1990). any physical activity is associated with energy expenditure, which contributes to weight reduction. the advantages of taking physical activity can be: body recomposition, improvement of glucose tolerance (igt), lipid profile and insulin value, normalization of resting and exercise blood pressure and pulse, facilitating dietetic nutrition due to the increased caloric content of the diet, mood improvement, improvement of emotional, mental and social condition (plewa, markiewicz 2006). physical fitness is often genetically determined, however, it can largely depend on environmental factors. childhood and adolescence are the key periods of life because the most important physiological and psychological changes occur during this time. lifestyles, healthy / not healthy behaviors become established in these years, which may later affect health behaviors as adults (ortega and co. 2008). physical fitness, exercise and physical activity are often used in literature as interchangeable concepts, which is not always right. physical fitness is the ability to perform broadly understood physical activity, referring to physiological and psychological characteristics. physical activity is any movement that the body produces through the action of muscles, in effect expending energy. physical exercises refers to previously planned, organized, systematic and purposeful physical activity. the most common health-related components are: cardio-respiratory capacity, muscular efficiency and speed, agility (ortega and co. 2008). there is conclusive evidence that regular physical activity is effective in preventing cardiovascular disease, diabetes, cancer, hypertension, obesity, depression, osteoporosis, and premature death. the relationship between physical activity and the state of health is expressed in a linear way, as follows: the more often physical activity 12 katarzyna piotrowska, łukasz pabianek and the associated the greater the physical fitness, the greater the improvement in health (warburton and co. 2006). physical inactivity is the fastest modifiable risk factor for a range of diseases. inactivity in society is up to 51%, this is the highest modifiable risk factor (blair 2001). cardio-respiratory or cardiovascular efficiency is the total capacity of the cardiovascular and respiratory systems and the ability to perform long and exhausting exercises. vo2max i.e. maximum oxygen consumption has been recognized by the world health organization as the best indicator of cardiovascular fitness. the most common way to express it is the amount of oxygen consumed per unit of time in relation to body weight (ortega and co. 2007). being fit or active reduces the risk of illness by 50%. in addition, an increase in energy expenditure related with physical activity reduces mortality from cardiovascular diseases by 20%. in middle-aged, physically inactive women, a 52% increase in cardiovascular mortality and a 29% increase in cancer mortality have been reported, compared to physically active women. it was caused by, among others sedentary lifestyle, smoking (hu 2004). aerobic and resistance exercises have contributed to reducing the risk of type 2 diabetes. this relationship was particularly noticeable in people at high risk. moderate exercise, about 40 minutes a week, prevents type 2 diabetes from developing in middle-aged men (manson 1992). it is very likely that recreational physical activity in the form of part of work and leisure contributes to a reduction in the incidence of colon cancer and breast cancer. (thune, furberg 2001). load and resistance exercises most affect bone mineral density. sport tends to increase bone mineral density, which reduces the risk of fractures (wolf and co. 1999). physical fitness has a positive effect on the state of well-being, contributes to the performance of daily duties as well as improving sports performance. sedentary lifestyle and insufficient physical activity undoubtedly contribute to the development of a number of disease entities (including diabetes, obesity, hypertension, osteoporosis). it also affects our well-being and affects the level of immunity. a global group of experts estimated that young people should do about 60 min / day of moderate physical activity (examples of energy expenditure in table 2) in order to maintain adequate physical comfort and mental helth (biernat, stupnicki 2005). summary regular physical activity is associated with numerous health benefits. by regularly engaging in physical activity, overall mortality is being delayed. undoubtedly, various forms of physical activity should be implemented, adapted to gender and age, in order to prevent health disorders and maintain well-being. understanding the role of physical activity in modern society is one of the most important tasks of health and recreation promoters to prevent civilization diseases and to promote a long, healthy life. physical activity – classification, characteristics and health benefits 13 references ainsworth, b. e., haskell, w. l., whitt, m. c., irwin, m. l., swartz, a. m., strath, s. j., jacobs, d. r. (2000). compendium of physical activities: an update of activity codes and met intensities. medicine and science in sports and exercise, 32(9; supp/1), 498-504. barengo, n. c., hu, g., kastarinen, m., lakka, t. a., pekkarinen, h., nissinen, a., tuomilehto, j. (2005). low physical activity as a predictor for antihypertensive drug treatment in 25-64-year-old populations in eastern and south-western finland. “journal of hypertension”, 23(2), 293-299. biernat, e., stupnicki, r. (2005). przegląd międzynarodowych kwestionariuszy stosowanych w badaniu aktywności fizycznej. „wychowanie fizyczne i sport”, 49(2), 61-73. bouchard, c., shephard, r. j., stephens, t., sutton, j. r., mcpherson, b. d. (1990). exercise, fitness, and health: a consensus of current knowledge: proceedings of the international conference on exercise, fitness, and health, human kinetics publishers. czaplicki, z. (2003). rozwój motoryczny dzieci i młodzieży w procesie ontogenezy „lider”, (4), 28-29. drozdowski z. (1997), biologiczny rozwój człowieka. awf poznań. skrypty, 102. drozdowski z. (2002) „antropologia dla nauczycieli wychowania fizycznego”. poznań hu, f. b., willett, w. c., li, t., stampfer, m. j., colditz, g. a., & manson, j. e. (2004). adiposity as compared with physical activity in predicting mortality among women. “new england journal of medicine”, 351(26), 2694-2703. jastrzębska, a., zatoń, m. (2014). testy fizjologiczne w ocenie wydolności fizycznej. wydawnictwo naukowe pwn, warszawa. klimczyk m. (2007) ocena rozwoju fizycznego, a przygotowanie sportowe skoczków o tyczce w wieku 11-14 lat. w „pohyb a zdrapie – iv. roćnik” – trenćin, tranćin. kochanowicz k., klimczyk m. (2007) sprawność fizyczna, a wynik sportowy tyczkarzy w wieku 11-14 lat. ruch rzeźbi ciało i umysł. leszczyńskie stowarzyszenie „dzieciom niepełnosprawnym”. leszno. ljach w. (2003). kształtowanie zdolności motorycznych dzieci i młodzieży. centralny ośrodek sportu, warszawa. manson, j. e., nathan, d. m., krolewski, a. s., stampfer, m. j., willett, w. c., hennekens, c. h. (1992). a prospective study of exercise and incidence of diabetes among us male physicians. jama, 268(1), 63-67. naglak, z. (1979). trening sportowy: teoria i praktyka. państwowe wydawnictwo naukowe. ortega, f. b., artero, e. g., ruiz, j. r., vicente-rodriguez, g., bergman, p., hagströmer, m., polito, a. (2008). reliability of health-related physical fitness tests in european adolescents. the helena study. “international journal of obesity”, 32(s5), s49. ortega, f. b., ruiz, j. r., castillo, m. j., sjöström, m. (2008). physical fitness in childhood and adolescence: a powerful marker of health. “international journal of obesity”, 32(1), 1. 14 katarzyna piotrowska, łukasz pabianek ortega, f. b., ruiz, j. r., mesa, j. l., gutiérrez, á., sjöström, m. (2007). cardiovascular fitness in adolescents: the influence of sexual maturation status— the avena and eyhs studies. “american journal of human biology”: the official journal of the human biology association, 19(6), 801-808. orzech j. (1998) siła mięśni człowieka (w:) monografie treningu siły mięśniowej. wyd. sport i rehabilitacja osiński, w. (1996). zarys teorii wychowania fizycznego. wydaw. awf. plewa, m., markiewicz, a. (2006). aktywność fizyczna w profilaktyce i leczeniu otyłości. endokrynologia, otyłość i zaburzenia przemiany materii, 2(1), 30-37. roberts, c. k., barnard, r. j. (2005). effects of exercise and diet on chronic disease. “journal of applied physiology”, 98(1), 3-30. sozański, h. (1999). podstawy teorii treningu sportowego. cos, warszawa, 360. szopa, j., mleczko, e., żak, s. (1996). podstawy antropomotoryki wyd. pwn 2000r. warszawa-kraków. thune, i. n. g. e. r., furberg, a. s. (2001). physical activity and cancer risk: doseresponse and cancer, all sites and site-specific. medicine and science in sports and exercise, 33(6 suppl), s530-50. warburton, d. e., nicol, c. w., bredin, s. s. (2006). health benefits of physical activity: the evidence. cmaj, 174(6), 801-809. wolff, i., van croonenborg, j. j., kemper, h. c. g., kostense, p. j., twisk, j. w. r. (1999). the effect of exercise training programs on bone mass: a meta-analysis of published controlled trials in pre-and postmenopausal women. osteoporosis international, 9(1), 1-12. wood, w., eagly, a. h. (2012). biosocial construction of sex differences and similarities in behavior. “in advances in experimental social psychology” (vol. 46, pp. 55-123). academic press. quality in sport 1 (4) 2018, s. 35-46, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 25 ii 2018, praca została przyjęta do druku 22 v 2018 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2018.004 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/871398 35 cezary białkowski1 uniwersytet ekonomiczny w krakowie, polska planowanie zrównoważonego rozwoju a zimowe igrzyska olimpijskie 2018 a planning of sustainable development and 2018 winter olympic games streszczenie postulowane tempo wzrostu gospodarki nie gwarantuje zachowania otoczenia przyrodniczego w stanie satysfakcjonującym dla następnych pokoleń, co minimalizować ma wdrożenie zasad zrównoważonego rozwoju. celem opracowania jest przedstawienie propozycji planowania zrównoważonego rozwoju. w tekście porównuje się wskazaną koncepcję do rozwiązania zastosowanego przez komitet organizacyjny zimowych igrzysk olimpijskich w roku 2018 – użyto w tym celu metody analizy dokumentów. organizatorzy pjongczang 2018 stworzyli bardzo podobny do prezentowanego w pracy i poparty szeregiem szczegółowych przykładów sposób implementacji zasad zrównoważonego rozwoju, wykorzystując głównie narzędzia zarządzania środowiskowego i strategicznego. słowa kluczowe: planowanie, zimowe igrzyska olimpijskie pjongczang 2018, zrównoważony rozwój abstract a postulated dynamic of the economic growth does not guarantee a protect natural environment in the level satisfed for next generations. it should minimalise a implementation of sustainable development. the aim of this paper is a presentation of a sustainable development planning propose. in the text it is compared the sustainable development planning concept with a solution prepared by an organizing committee of winter olympic games 2018. to describe this issue it used a document analyse method. organizers of pyeongchang 2018 created very similar propose to the presented concept, which was documented by much examples of the implementation of sustainable development rules. it used mainly environmental and strategic management tools. keywords: planning, pyeongchang 2018 winter olympic games, sustainable development 1 mgr cezary białkowski, e-mail: bialkowskicz@gmail.com, orcid: 0000-0002-1155-547x http://orcid.org/0000-0002-1155-547x 36 cezary białkowski 1. wprowadzenie współczesne kompleksowe pojmowanie gospodarki każe uwzględniać nie tylko podmiotową rolę człowieka i jego centralną pozycję względem otoczenia. środowisko zewnętrzne nie może być ludziom obojętne. niemal od zawsze natura zapewniała dostęp do kapitału (kapitał natury), dawała schronienie lub gwarantowała realizację podstawowych potrzeb fizjologicznych. przy dzisiejszej technologizacji świata ekosystem odgrywa znacznie mniejsza rolę, nie da się jednak wyabstrahować od procesów, które skupione są wokół czynników nieantropogenicznych, często będąc jedynym możliwym warunkiem do ich zaistnienia. problem wyczerpywania się dóbr natury oraz zależności człowieka z przyrodą, w obliczu aspektów społecznych, kulturowych i ekonomicznych, opisuje teoria zrównoważonego rozwoju. celem opracowania jest konceptualizacja podstawowych zasad planowania zrównoważonego rozwoju. pragnie się także opisać, jak przedstawia się planowanie zrównoważonego rozwoju dla międzynarodowej imprezy sportowej o globalnym charakterze. za przykład niech posłuży organizacja zimowych igrzysk olimpijskich pjongczang 2018. 2. przegląd literatury z zakresu planowania zrównoważonego rozwoju zgodnie z tezami głoszonymi w latach 70-tych ubiegłego stulecia przez klub rzymski oraz w odpowiedzi na refleksje innych międzynarodowych instytucji (m.in. przez u thanta i jego środowisko) zaczęto baczniej przyglądać się spójności celów człowieka przyrody oraz gospodarki. potrzeby społeczeństwa są często rozbieżne z możliwością zachowania porządku w najbliższym otoczeniu przyrodniczym. użytkowanie środowiska naturalnego (proces bezpośredniego lub pośredniego wykorzystywania składników dziedzictwa przyrodniczego), niesie ze sobą oczywisty skutek w postaci zubożenia bioróżnorodoności i ograniczenia rozmiarów dóbr naturalnych. zaczęto więc zastanawiać się nad granicą, jaka powinna towarzyszyć gospodarce tymi zasobami, szczególnie w obliczu ich niepełnej odnawialności i możliwości ich bezpowrotnej utraty (por. płachciak, 2011). w tym kontekście zarysowała się idea zrównoważonego rozwoju, której interpretacje zostały zaprezentowane w tabeli 1. generalnie, na podstawie wymienionych w tabeli 1. definicji można stwierdzić, że każda z propozycji uwzględnia ważniejszą, niż tylko rezerwuaru zasobów, rolę natury w życiu społeczno-ekonomicznym. szczególny akcent jest kładziony na problem solidarności międzypokoleniowej i kształtowanie się praktyki gospodarczej, która nie ograniczy potencjału rozwojowego następnych generacji. podkreśla się też zrównywanie pozycji celów człowieka i ekosystemu, co powoduje spore kontrowersje w odbiorze zrównoważonego rozwoju. głosy krytyczne opierają się głównie na deprecjonowaniu pozycji ludzkości i ograniczaniu jej potrzeb, względem bardziej anonimowej przyrody. jednocześnie trudności w wyegzekwowaniu potrzeb ,,niemej natury” zdają się utrudniać odnalezienie punktu równowagi, jaki zakłada sam termin. stąd postuluje się stosowanie takich pojęć jako ekorozwój, rozwój utrzymany (,,utrzymany w ryzach”, ograniczony) (por. dobrzańska, 2007; zawilińska, 2010) lub planowanie zrównoważonego rozwoju a zimowe igrzyska olimpijskie 2018 37 rozwój zbalansowany (tj. taki, który wyłącznie prowadzi do zbalansowania – niekoniecznie do pełnej równowagi społeczno-ekologicznej), w celu oddania rzeczywistych założeń omawianego zagadnienia. tabela 1. wybrane interpretacje zrównoważonego rozwoju autor/autorzy definicja komisja brundtland rozwój, który nie umniejsza możliwości spełnienia potrzeb kolejnych pokoleń i. sachs harmonizacja eksploatacji, inwestycji, zmian technicznych w zakresie ekosystemu, z uwzględnieniem kluczowej pozycji potrzeb ludzi j.m. harris długookresowa maksymalizacja bogactwa, oparta na współwystępowaniu komponentów społecznych, ekonomicznych i przyrodniczych d. pearce i r.k. turner maksymalizacja korzyści netto, gwarantująca odtwarzanie użyteczności zasobów przyrody b. zawilińska społecznie sprawiedliwy i etycznie akceptowalny rozwój gospodarczy, o dopuszczalnym poziomie z punktu widzenia ekologii f. piontek właściwie ukształtowane proporcje jakości życia współczesnych i przyszłych generacji w zakresie społecznym, gospodarczym oraz środowiskowym (przyrodniczym) b. poskrobko wyróżnienie 2 równorzędnych ujęć: cywilizacyjnego (nowe rozwiązania techniczne poprawiające jakość życia społecznego) i ekologicznego (ograniczenie degradacji ekosystemu oraz dopasowanie się procesów ekonomicznych do wymogów środowiska naturalnego) źródło: opracowanie własne na podstawie: harris, j.m. (2000), basic principles of sustainable development, global development and environment institute, medford, s. 5-7; piontek, f. (2000), ,,znaczenie narzędzi ekonomiczno-prawnych i rozwiązań organizacyjnych dla wdrażania rozwoju zrównoważonego”, rocznik ochrony środowiska, t. 2, s. 242; poskrobko, b. (2007), ,,teoretyczne podstawy budowy systemu zarządzania środowiskiem”, w: poskrobko, b. (red.), zarządzanie środowiskiem, polskie wydawnictwo ekonomiczne, warszawa, s. 23; szadziewska, a. (2010), ,,przejawy realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju w działalności przedsiębiorstw”, prace i materiały wydziału zarządzania uniwersytetu gdańskiego, nr 4/4, s. 158-159; zawilińska, b. (2010), możliwości rozwoju turystyki w parkach narodowych karpat polskich w świetle idei zrównoważonego rozwoju, wydawnictwo uniwersytetu ekonomicznego w krakowie, kraków, s. 26. implementacja idei zrównoważonego rozwoju, z powodu problemu uściślenia jego definicji i obiektywnych trudności wypływających z efektów hamowania rozwoju cywilizacyjnego, przy ekspozycji wzrostu znaczenia ekosystemu, nie jest rzeczą prostą. dotychczas nie udało się znaleźć wspólnej metody wdrożenia jej zasad. można zatem spróbować wykorzystać doświadczenia nauk o zarządzaniu w kontekście zaplanowania tego typu rozwoju. zgodnie z założeniami zarządzania strategicznego, przed opracowaniem i wdrożeniem strategii podmiotu, należy zadbać o szczegółowe zaplanowanie działań. wskazuje się tutaj na następujące etapy i czynności (ryc. 1). 38 cezary białkowski ryc. 1. podstawowe czynności planowania w organizacji. źródło: opracowanie własne na podstawie: niestrój, r. (1996), zarządzanie marketingiem. aspekty strategiczne, wydawnictwo naukowe pwn, warszawa, s. 149-154; romanowska, m. (2009), planowanie strategiczne w przedsiębiorstwie, polskie wydawnictwo ekonomiczne, warszawa, s. 21-26. w podobny sposób można próbować zaimplementować ideę zrównoważonego rozwoju (ryc. 2). należy jednocześnie podkreślić, że znalezienie kompromisu – szczególnie z punktu widzenia potrzeb społeczeństwa – może spowodować niezadowolenie i wyhamowanie naturalnego pędu człowieka do rozwoju. plan, skonstruowany w oparciu o tak paradygmat, jest trudny do zaakceptowania. brak szansy znalezienia konsensusu musi więc uwzględniać alternatywy polegające, np. na: − wyeksponowaniu przyrody jako miejsca wypoczynku i związków z biofilią, − trosce o własne potomstwo i jakość jego życia, − ograniczeniu w emisji trujących substancji, − poprawie poziomu życia, w odniesieniu do dostępu do czystszego środowiska, − poszukiwaniu alternatywnych źródeł energii, − promocji innowacyjności jako metody dywersyfikacji i substytucyjności wcześniej wykorzystywanych na rynku dóbr, − penetracji technologicznej, ukierunkowanej na przyjazne środowiskowo środki, − akcentowaniu nowoczesnego, zdrowego trybu życia, − powrocie do tradycyjnych metod koegzystencji ludzi i przyrody. trzeba również wziąć pod uwagę, że w sferze społecznej nie może istnieć jedno, uniwersalne narzędzie służące implementacji danej idei. koncepcję trzeba zatem planowanie zrównoważonego rozwoju a zimowe igrzyska olimpijskie 2018 39 traktować jako pewien model, który może być dopasowany do specjalnych okoliczności. ryc. 2. koncepcja planowania zrównoważonego rozwoju źródło: opracowanie własne. tematyka analizy planowania konkretnych imprez (w obszarze zrównoważonego rozwoju) nie jest najpopularniejszym tematem rozważań. co do ścisłych ram problematyki sportowej i zarządzania nim, ciężko doszukiwać się w literaturze jednoznacznego przykładów badań. piśmiennictwo traktuje częściowo o planach związanych z rozwojem utrzymanym obszarów miejskich, w odniesieniu do rynku turystycznego (vuokkali, navarro pedreno, zorpas, 2018) lub uwzględnia bardzo szeroką interpretację zrównoważonego rozwoju – głównie pod względem przesłanek gospodarczych oraz bez uwzględnienia specyfiki globalnych zmagań sportowców (szaja, 2015). znikome zainteresowanie skłania zatem do pochylenia się nad problemem planowania zrównoważonego rozwoju np. w przypadku wydarzenia sportowego. 3. planowanie zrównoważonego rozwoju a pjongczang 2018 3.1. metodologia w obliczu przedstawionej koncepcji pragnie się rozważyć, jak z perspektywy ex ante rysują się motywy i działanie, w stosunku do planowania zrównoważonego rozwoju. współcześnie ważne wydarzenia ogólnospołeczne można przyrównać do prawidłowo korekta kontrola wdrożenie 40 cezary białkowski funkcjonującego przedsiębiorstwa. ukonstytuowany (przy takiej okazji) komitet organizacyjny ma za zadanie przygotować kompleksowy plan, jaki następnie realizuje się w celu maksymalizacji korzyści z danego wydarzenia. wspomniane plusy nie muszą mieć wyłącznie charakteru materialnego – często efekty nieprzekładalne na liczby odciskają silniejsze piętno u konsumenta, niż ma to miejsce w przypadku skalkulowanych przychodów i kosztów uczestnictwa w imprezie. za przykład niech posłużą zimowe igrzyska olimpijskie w roku 2018 i bezpośrednie procesy służące ich preparacji. do przygotowania części empirycznej posłużono się metodą analizy dokumentów. autor pragnie skorzystać z tej formy, gdyż wykorzystywane przez niego informacje płyną od organizatora globalnego wydarzenia, jakim jest pjongczang 2018. zimowe igrzyska olimpijskie 2018 odbywają się w dniach 09.02 – 25.02 i są drugą tego rozmiaru imprezą organizowaną w korei południowej (po zmaganiach letnich w seulu 1988). należy wspomnieć, że niewielki region, noszący nazwę pjongczang (tę jednostkę terytorialną można porównać z polskim powiatem), organizuje również, odbywające się niedługo po rywalizacji zdrowych sportowców, zimowe igrzyska paraolimpijskie. głównym celem pomysłodawców jest zorganizowanie zawodów sportowych, jednak w dzisiejszych okolicznościach pryncypia ekonomiczne muszą zostać przez menedżerów potraktowane szczególnie poważnie. 3.2. wyniki program opisujący zrównoważony rozwój dla igrzysk olimpijskich 2018 rysuje się w kilku równoległych etapach. pierwszym z nich jest koncepcja założeń, jakie stawiają sobie organizatorzy. ryc. 3. założenia organizacji zimowych igrzysk olimpijskich 2018 źródło: pyeongchang 2018 olympic and paralympic winter games sustainability interim report, the pyeongchang organizing committee for the 2018 olympic and paralympic winter games, pyeongchang 2017, s. 14. postawiono sobie za cel realizacje wizji: nowe horyzonty dla zrównoważonego rozwoju – przyszłe zyski człowieka i natury. sformułowano również misję: organizatorzy chcą, aby rejon pjongczang stał się najprężniejszym ośrodkiem sportów planowanie zrównoważonego rozwoju a zimowe igrzyska olimpijskie 2018 41 zimowych na całych kontynencie azjatyckim (pyeongchang 2018 olympic and paralympic winter games sustainability interim report, 2017). uściślając, pojawił się również specjalny quasi-plan strategiczny względem środowiska przyrodniczego. jest on analogicznie skonstruowany tak, jak ma to miejsce w przypadku klasycznych misji, celów itp. ryc. 4. specjalne strategie proekologiczne komitetu organizacyjnego zimowych igrzysk olimpijskich 2018 źródło: pyeongchang 2018, futhering benefits to people and nature, the pyeongchang organizing committee for the olympics and paralympic winter games, pyeongchang 2017, s. 44-45. ryc. 5. priorytety w procesie zarządzania zimowymi igrzyskami olimpijskimi w pjongczang. źródło: introduction | sustainability | the pyeongchang 2018 olympic and paralympic winter games sustainability, www.pyeongchang2018.com/en/sustainability/introduction (dostęp: 31.01.2018). 42 cezary białkowski zgodnie z polityką zrównoważonego zarządzania, jaką stosują organy odpowiedzialne za pjongczang 2018, zakłada się, obok działań bieżących – dotyczących doraźnego zarządzania infrastrukturą sportową podczas zmagań olimpijczyków i paraolimpijczyków, trzeba wziąć pod uwagę przyszłość stojącą przed obiektami, które wraz z opuszczeniem flagi międzynarodowego komitetu paraolimpijskiego nie zdematerializują się. jako że zagospodarowanie sportowego powiatu pjongczang usytuowane zostało w naturalnym środowisku, jest przedmiotem zainteresowania człowieka oraz może zostać wykorzystane go celów komercyjnych, uwzględnia się następujące priorytety w procesach zarządczych – ryc. 5 (introdiuction | sustainability | the pyeongchang 2018 olympic and paralympic winter games sustainability, dok. elektroniczny). jednym z elementów, jaki był pośrednim efektem przygotowań do zimowych igrzysk olimpijskich w roku 2018, było zdobycie przez komitet organizacyjny certyfikatu iso 20121. ten standard jest świadectwem prowadzenia przygotowań do takiej imprezy, jaka są zmagania olimpijczyków, zgodnie z wytycznymi zrównoważonego zarządzania imprezami (sustainable event management). zdobycie certyfikatu wiąże się z nakreśleniem i realizacją polityki środowiskowej. przygotowujący pjongczang 2018 wskazali na 7 punktów jej wdrożenia. ryc. 6. polityka środowiskowa organizacji zimowych igrzysk olimpijskich w roku 2018. źródło: introduction | sustainability | the pyeongchang 2018 olympic and paralympic winter games sustainability, www.pyeongchang2018.com/en/sustanability/introduction (dostęp: 31.01.2018). należy wskazać, że z punktu widzenia zrównoważonego rozwoju, istotne są punkty 3, 4, 5, 6 i 7. organizatorzy wskazują, że istotnym dla nich motywem jest środowisko naturalne. podkreślają konieczność zachowania jego walorów dla przyszłych pokoleń. nie jest to możliwe bez wyhamowania coraz silniejszych prądów obserwowanych w ludzkiej gospodarce. przejawia się to w ograniczeniu emisji szkodliwych substancji. komitet organizacyjny szczególny akcent kładzie na co2, planowanie zrównoważonego rozwoju a zimowe igrzyska olimpijskie 2018 43 niemniej to niejedyny związek przyczyniający się do destrukcji otoczenia przyrodniczego. ważna jest również integracja pryncypiów społecznych i ekonomicznych. obok motywów zarządzania środowiskowego, dostrzeganego już w samym opracowaniu polityki środowiskowej, należy podkreślić konieczność wspólnoty celów i działań, które nie ograniczą postępu społeczeństwa. zrównoważony rozwój zakłada wstrzymanie pewnych trendów wzrostowych, jednak wciąż człowiek musi być stawiany w centrum struktury gospodarczej i jego potrzeby powinny być na tym gruncie realizowane. organizatorzy zakładają więc, że koncentracja na lokalnym rynku i kooperacja z sąsiadami pozwoli na stabilizację polityki makroekonomicznej, przy jednoczesnym stopniowym wzroście mniejszych, regionalnych podmiotów (introduction | sustainability | pyeongchang 2018 olympic and paralympic winter games sustainability, dok. elektroniczny). w kontekście przygotowania, w czasie oraz po igrzyskach, komitet organizacyjnym zobowiązuje się do następujących czynności (ryc. 7). ryc. 7. zobowiązania organizatorów igrzysk w pjongczang 2018 w odniesieniu do zrównoważonego rozwoju. źródło: introduction | sustainability | the pyeongchang 2018 olympic and paralympic winter games sustainability, www.pyeongchang2018.com/en/sustainability/introduction (dostęp: 31.01.2018); pyeongchang 2018, futhering benefits to people and nature, the pyeongchang organizing committee for the olympic and paralympic winter games, pyeongchang 2017, s. 38-43. innym przykładem, nawiązującym jednocześnie do problematyki zrównoważonego rozwoju, jak i zarządzania środowiskowego, jest adaptacja cyklu deminga, na rzecz planowanych rozwiązań. 44 cezary białkowski rysunek 8. adaptacja cyklu pdca dla założeń organizatorów zimowych igrzysk olimpijskich w pjongczang źródło: pyeongchang 2018, futhering benefits to people and nature, the pyeongchang organizing committee for the olympic and paralympic winter games, pyeongchang 2017, s. 43. ponadto obok ogólnych ram programu zrównoważonego rozwoju wymieniona kilka bardziej szczegółowych pomysłów: budownictwo pasywne, wykorzystanie odnawialnych źródeł energii, sieć ,,zielonego” transportu, zaangażowanie w odzysk materiałów, powrót do bioróżnorodności na danym terenie, umożliwienie powrotu do poprzedniego stanu ekosystemu, dbanie o czystość hydrosfery, aktywizacja lokalnej społeczności, promocja różnorodności etnicznej, dbanie o osoby niepełnosprawne (szczególnie w obliczu igrzysk paraolimpijskich), globalna ekspansja pjongczang jako destynacji sportowo-turystycznej, zapewnienie bezpieczeństwa publicznego, promocja pokojowego współistnienia wielu narodów, propaganda idei sustainability wśród uczestników i obserwatorów zmagań sportowych, rozwinięcie miejscowej gospodarki, zapewnienie zasad zrównoważonego zarządzania imprezami, samochody elektryczne, gospodarka odpadami, użycie energii wiatrowej, recykling, zalesianie terenów, introdukcja gatunków zwierząt, współpraca przy organizacji form ochrony przyrody, minimalizacja integracji obiektów sportowych w ekosystem, strefowanie obszaru recepcji turystycznej, promocja lokalnej żywności, zintegrowany transport, interaktywna komunikacja, robotyzacja usług, wolontariat na rzecz igrzysk spajający lokalną społeczność, olimpijski program wydarzeń kulturalnych (pyeongchang 2018, futhering benefits to people and nature, 2017). 4. podsumowanie i wnioski rekapitulując stwierdza się, że organizatorzy zimowych igrzysk olimpijskich w roku 2018 wykazali się przygotowaniem bardzo rozbudowanego i dość szczegółowego programu, skupionego wokół tematu zrównoważonego rozwoju. skoncentrowano się planuj rób sprawdźpopraw planowanie zrównoważonego rozwoju a zimowe igrzyska olimpijskie 2018 45 na komponentach przyrodniczych (np. ograniczona emisja co2, minimalizacja powierzchni areału ingerującego w naturalne procesy, zintegrowany, przyjazny środowisku transport, zrównoważona gospodarka odpadami), społecznym (powrót tubylców do i ekspozycja wobec zewnętrznych konsumentów lokalnej tradycji, integracja społeczeństwa wokół wyzwania jakim są igrzyska) i gospodarczych (wykorzystanie globalnych efektów płynących z promocji regionu, maksymalizacji własnych przychodów). ogólne cele zostały poparte także szczegółowymi wytycznymi, jakie organizatorzy zobowiązali się wykonać – wśród nich można odnaleźć pomysły takie jak np. pokojowe współistnienie narodów, robotyzacja czy zalesianie i rekultywacja terenu używanego podczas zmagań. niemniej największy akcent położony został na sformułowanie planu strategicznego, w tym misji, jaka wpisuje się w ideę zrównoważonego rozwoju – stara się zrównać i wzajemnie wykorzystywać, znajdować wspólną płaszczyznę między rolą społeczną igrzysk (efekty ekonomiczne, kulturowe, integrujące) oraz miejsca ich rozgrywania, czyli w znacznej mierze ekosystemu. w planie akcentuje się też rolę zasad zarządzania zrównoważonego, które na gruncie polskiej literatury naukowej można w znacznej mierze utożsamiać z zarządzaniem środowiskowym. posługując się analogicznymi do najpopularniejszych modeli (np. emas, iso 14001) komitet organizacyjny opracował politykę środowiskową oraz ,,wpisał” najważniejsze wytyczne w koncepcję cyklu deminga (planuj, rób, sprawdź, popraw). apogeum działań z tego zakresu było zdobycie przez organizatorów pjongczang 2018 certyfikatu iso 20121 gwarantującego najwyższą jakość prowadzonych działań z obszaru zrównoważonego zarządzania imprezami. trzeba zatem stwierdzić, że w zakresie planowania zimowe igrzyska olimpijskie rozgrywane w korei południowej posiadają wiele cech wspólnych z przygotowaną koncepcją planowania zrównoważonego rozwoju. niemniej brak w prezentowanym planie aspektów finansowych, instrumentarium oraz choćby zarysu analiz dotyczących otoczenia (nie tylko przyrodniczego) w jego pierwotnej formie (szanse i zagrożenia). opisywane wydarzenie konkuruje z innymi, podobnymi – organizatorzy powinny zatem przyjrzeć się potencjalnym substytutom. należy pamiętać, że tworzenie planów jest wyłącznie początkowym etapem na ścieżce do pełnej realizacji wyzwań stojących przed przyrodą i człowiekiem. na rezultaty urzeczywistniania biblijnego ,,czyńcie sobie ziemię poddaną” (pismo święte. stary i nowy testament, 2004) w przypadku zimowych igrzysk olimpijskich 2018 trzeba jeszcze poczekać i dopiero z perspektywy późniejszej oceniać efektywność obranego planu i zachowania zasobów natury dla kolejnych pokoleń. literatura dobrzańska, b.m. (2007), planowanie strategiczne zrównoważonego rozwoju obszarów przyrodniczo cennych, wydawnictwo uniwersytetu w białymstoku, białystok, s. 24. harris, j.m. (2000), basic principles of sustainable development, global development and environment institute, medford, s. 5-7. hnatyszak, o. (2015), ,,zrównoważone zarządzanie wydarzeniami zgodne z normą iso 20121”, w: red. adamczyk, w. (red.), wybrane aspekty zrównoważonego 46 cezary białkowski rozwoju i gospodarki odpadami, uniwersytet ekonomiczny w krakowie, kraków, s. 25-27. introduction | sustainability | the pyeongchang 2018 olympic and paralympic winter games sustainability, www.pyeongchang2018.com/en/sustainability/introduction (dostęp: 31.01.2018). nierzwicki, w. (2006), zarządzanie środowiskowe, polskie wydawnictwo ekonomiczne, warszawa, s. 9-46. niestrój, r. (1996), zarządzanie marketingiem. aspekty strategiczne, wydawnictwo naukowe pwn, warszawa, s. 149-154. piontek, f. (2000), ,,znaczenie narzędzi ekonomiczno-prawnych i rozwiązań organizacyjnych da wdrażania rozwoju zrównoważonego”, rocznik ochrony środowiska, t. 2, s. 242. pismo święte. stary i nowy testament (2004), księgarnia świętego wojciecha, poznań, s. 26-27. płachciak, a. (2011), ,,geneza idei zrównoważonego rozwoju”, ekonomia. economics, nr 5 (17), s. 240-245. poskrobko, b. (2007), ,,teoretyczne podstawy budowy systemu zarządzania środowiskiem”, w: poskrobko, b. (red.), zarządzanie środowiskiem, polskie wydawnictwo ekonomiczne, warszawa, s. 23. pyeongchang 2018 olympic and paralympic winter games sustainability interim report, the pyeongchang organizing committee for the olympic and paralympic winter games, pyeongchang 2017, s. 14, 38, 43. pyeongchang 2018, futhering benefits to people and nature, the pyeongchang organizing committee for the olympic and paralympic winter games, pyeongchang 2017, s. 44-45, 53, 57, 61, 68, 82, 86, 89, 100, 104-111, 118, 122123, 134. romanowska, m. (2009), planowanie strategiczne w przedsiębiorstwie, polskie wydawnictwo ekonomiczne, warszawa, s. 21-26. szadziewska, a. (2010), ,,przejawy realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju w działalności przedsiębiorstw”, prace i materiały wydziału zarządzania uniwersytetu gdańskiego, nr 4/4, s. 158-159. szaja, m. (2016), ,,realizacja koncepcji zrównoważonego rozwoju a planowanie przestrzenne na szczeblu lokalnym”, prace naukowe uniwersytetu ekonomicznego we wrocławiu, nr 395, s. 331-341. voukkali, i., navarro pedreño, j., zorpas, a.a. (2018), ,,tourist area metabolism and its potential change through a proposed strategic plan in the framework of sustainable development”, journal of cleaner production, nr 172, s. 36093620. zawilińska, b. (2010), możliwości rozwoju turystyki w parkach krajobrazowych karpat polskich w świetle idei zrównoważonego rozwoju, wydawnictwo uniwersytetu ekonomicznego w krakowie, kraków, s. 18-19, 26. 24 quality in sport 1 (5) 2019, s. 24-31, e-issn 2450-3118 received 10.02.2019, accepted 21.05.2019 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2019.004 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/907059 katarzyna żołądkiewicz1 institute of physical culture, kazimierz wielki university in bydgoszcz, poland the effects of long lasting physical exercise and training on kidneys functions abstract during long lasting physical exercise and physical training, a large number of changes occur in the human body. the body homeostasis is disturbed, and observed changes include kidney function. the most common observed symptom is a decrease in the amount of urine excreted due to an increase in the secondary absorption of water during exercise. during long lasting physical exercise the filtration in the glomeruli is impaired, and thus the composition of urine is changing. differences in the amount of minerals excreted are noted, as a result of water loss, and urine osmolarity increases. those changes are depend largely on the type of undertaken physical activity, its duration, as well as the individual predisposition of the examined physical active human. therefore, in individual studies, the results differ significantly, and it is impossible to draw unequivocal conclusions. keywords: long lasting physical exercise, training, health, kidney introduction "physical activity can replace almost any drug, but no drug can replace movement", this famous quote by wojciech oczko, who was the court doctor of polish kings in the 16th century, is often quoted by people who intensively promote physical activity. it shows that there is nothing more beneficial for the human body than physical activity. nowadays there is a fashion for "healthy lifestyle". it is common belief that everyone can run. thus, according to the above statements, physical activity is a simple path to health. nowadays one of the most common types of physical activity is marathons, triathlons and longtime running. this very specific type of activity modulates body functions, not always in the healthy way. some observed changes can be devastating for human health and homeostasis. in this article we try to show effect of long lasting physical activity on human health and kidneys functions. 1 katarzyna żołądkiewicz, orcid: 0000-0001-5222-8419 https://orcid.org/0000-0001-5222-8419 the effects of long lasting physical exercise and training on kidneys functions 25 physical activity – glomerular filtration body functions and regulation always changes during physical activity and training. the most common reaction to long-term physical activity is a decrease in the amount of urine production (diuresis). during prolonged work, diuresis may drop to 0.5 ml per minute, this condition does not disappear even for several hours after the end of exercise. the reason for this phenomenon is the increase in water resorption in the tubules, while reducing glomerular filtration. a decrease in renal blood flow is responsible for reduced glomerular filtration (smoleński, 2001). this is because during exercise, more blood is directed to structures that are directly involved in the body's work (e.g. muscles or lungs). there are contractions of the drainage and supply arterioles in the glomerulus due to an increase in the amount of angiotensin and noradrenaline as well as the reaction of the sympathetic system (smoleński, 2001). glomerular filtration is controlled by renal autoregulation (contraction and relaxation of the draining arteriole, depending on the body's needs). thanks to this mechanism, during the decrease in renal blood flow, the qualitative filtration fraction (glomerular filtration rate to effective renal blood flow) increases from 15 to 25%. when physical exertion reaches high intensity, glomerular filtration ultimately decreases. with physical effort, such as long-distance running or crosscountry skiing, this parameter can decrease to 39%, with a simultaneous decrease in renal blood flow by 50% (smoleński, 2001). during exercise, changes in the composition of urine are observed. in a state of extreme dehydration, urine osmolarity may increase to 1200 mosm / kg h2o. during very exhausting physical exertions, it can be even lower. this is due to a decrease in renal tubular function. a factor that increases the risk of this ailment is that the player receives a large amount of water in a very short time (smoleński, 2001). there are also changes in the specific gravity of urine, which increases as a result of exhaustion and increase in water loss. the following changes were noted in the study by jablan (2017). immediately after exercise, the osmolarity was 1.03 ± 0.006, to change slightly after 1.0 hours to 1.03 ± 0.007. after 24 hours, value return to 1.02 ± 0.008. return to baseline was the result of replenishing of the fluids lost during exercise and post-exercise regeneration of the body. physical activity – urine changes exercise affects the amount of minerals excreted in the urine. to increase the level of minerals and trace elements in the urine, immediately after exercise, can contribute to increased blood flow and changes in renal function that are characteristic of endurance exercise (2017, jablan). such changes in the urinary excretion of individual minerals (during the ultramarathon course) are presented in table 1. 26 katarzyna żołądkiewicz tab. 1. changes in the excretion of individual elements in urine of mountain ultramarathon runners (jablan, 2017) parameters output values immediately after the run 12 hours after the run 24 hours after the run se (μg/l) 4,04±10,20 82,59±136,44 47,81±76,53 26,54±43,12 zn (μg/l) 263,19±295,74 2000,17±2661,94 1423,06±2219,65 748,50±888,50 mn (μg/l) 208,41±237,67 2797,23±3756,05 814,59±1743,71 892,00±2005,85 cu (μg/l) 15,00±13,59 82,15±122,96 70,00±120,63 68,96±99,13 fe (μg/l) 46,75±40,62 167,30±186,70 161,38 ±116,49 108,63 ±74,95 co (μg/l) 46,80±39,09 404,05 ±409,64 405,95±718,87 392,44±712,88 ca (mg/l) 80,85±75,84 272,48±460,89 366,28±587,18 355,52±438,95 p (mg/l) 234,49±321,56 817,35±957,59 1801,15±3082,90 1757,67±2370,58 k (mg/l) 831,49±609,75 8937,42±1265,17 4223,86±6882,23 4371,71±7408,22 na (mg/l) 579,8±438,12 1489,46±2513,78 962,36±1193,44 1595,26 ±1529,40 during prolonged exercise, potassium excretion increases, due to increased level of blood aldosterone, as well as in the case of high acidification of the body during exercise. the excretion of ammonia, sulfates and chlorides is reduced (smoleński, 2001). a significant increase in the level of minerals, i.e. calcium, phosphorus, potassium and sodium in the urine of participants of mountain ultramarathon was observed immediately after the run, with a constant increase in the concentration of calcium and phosphorus, a slow decrease in the concentration of potassium and a variable level of calcium (table 1), after the period of 24. hours (jablan, 2017). these minerals play an important role in muscle contraction and nerve transmission, and are involved in maintaining normal osmotic pressure, water regulation and acid-base balance. in addition, they build structures such as bones, membranes, nucleic acids, nucleotides and proteins. in this regard, their increase level during the regeneration period, can be explained by remedial processes (speich, 2001, williams, 2005). the proper concentration of magnesium in the human body is necessary for the functioning of the muscles and vascular system. magnesium deficiency leads to a skeletal muscle spasms, and in extreme cases arrhythmia. shortage of this element is to a large extent exposed to athletes practicing long-term efforts, where there are significant changes in the amount of excreted magnesium in the urine (williams, 2005). in studies conducted by buchman (2013), the following values were noted in samples taken before run, where the average amount of magnesium in urine was 34.02 ± 8.64 ppm. after the run, these values dropped significantly, to 21.80 ± 12.24 ppm. it is speculated that a decrease in the concentration of excreted magnesium is associated with an increase of the body's need for this element, especially in the area of skeletal muscle (buchman, 2013). zinc as a component of many enzymes in the human body has an impact on basic life processes. that is why it is so important to kept its level at the normal limits. during the aforementioned studies (buchman, 2013), the level of zinc excreted in the urine was measured. in the first uptake, the zinc value was 0.33 ± 0.21 ppm, while the effects of long lasting physical exercise and training on kidneys functions 27 after the run its slight decreased to 0.30 ± 0.25 ppm. the reported zinc losses seem insufficient to cause any decrease in total zinc that could affect the skeletal system and muscle performance (buchman, 2013). during long-term efforts, the plasma concentration of zinc does not change, and in some cases its increase (montain, 2007), so there is no correlation between the level of serum zinc and its excretion in urine. however, a decrease in the excretion of zinc in the sweat production process is observed. the level of sweat zinc decreases significantly during the first hour after starting physical exercise, which leads to the statement that the body is trying to reduce its loss. however, in studies conducted by jablan (2017), an increase in the level of trace elements (table 1) in the antioxidant defense system (se, zn and mn) was observed, which increased immediately after the race and returned to baseline after the observation period (24 hours). this could reflect a higher synthesis of antioxidant enzymes as an adaptive response to oxidative stress that occurred during endurance activity (jablan, 2017). with very intense physical activity such as the marathon run, iron-containing compounds are excreted in the urine. this is an extremely dangerous situation because the iron released from hemoglobin affects the renal tubules. iron precipitation occurs at high exercise intensity, during which the breakdown of muscle tissue is observed, which, together with the simultaneous production of myoglobin in the blood, has a toxic effect on the kidneys. athletes subjecting their body to such a heavy load are significantly exposed to increased iron loss, which can lead to a number of disorders such as headaches, fatigue and apathy. in some cases, a significant loss of iron can lead to anemia, in which there is not enough blood erythrocytes, which in turn leads to hypoxia. in addition, it has been diagnosed that in cases of athletes iron is much less well absorbed than in non-training population. in training people, iron is lost in the process of cooling the body when sweat is produced, as well as through the urinary system (górski, 2001). during prolonged, intensive work, erythrocytes may enter the urine, which should not be in properly balanced urine. red blood cells in the blood are destroyed during prolonged exercise, in the process of post-workout haemolysis (smoleński, 2001). after long-term exercise (53 km run), an increase in urine iron was observed, which persisted throughout the entire observation period (24 hours). iron (along with copper) as a functional component of hemoglobin, myoglobin, cytochromes, is involved in the transport and metabolism of oxygen for energy production in aerobic processes. in addition, both iron and copper participate in the process of antioxidant defense, and also act as pro-oxidants. to have a full picture of the changes taking place, the copper concentration was also measured. its urine concentration remained high compared to baseline, while iron levels (although above normal) tended to decrease (jablan, 2017). cobalt helps in the absorption of iron, which in turn leads to increased body efficiency. at the same time, cobalt is a factor regulating the sympathetic nervous system, normalizes blood pressure and is important for metabolism because it is involved in the activation of enzymes. the amount of cobalt in urine increases under prolonged effort. during the study of svyatova (2013), it was noted that its 28 katarzyna żołądkiewicz concentration in urine increased tenfold after a long distance run and, as in the case of copper concentration, its level remained increased throughout the entire observation period. comparable to iron and copper, higher cobalt levels during observation may be associated with body regeneration. the results differ slightly. it can be seen that the measurements did not show a change in the level of plasma cobalt (soria, 2016) during intense exercise in professional athletes. there is also no unambiguous information that the increase in cobalt concentration in the urine was the result of impaired renal function during prolonged exercise. chromium is a mineral that is essential for the body. affects fat and glucose metabolism. it supports the function of insulin, which can be important during prolonged exercise. one of the works determining the level of chromium during a run over a distance of 130 kilometers was buchman's study (2013), where the level of chromium in both urine and serum was determined. the discrepancies between the first measurement taken before the run and the test samples are very small. before exercise, the serum zinc level was 0.9 ppm, whereas immediately after the run 0.96 ppm. the level of zinc in urine before exercise was 0.33 ppm, while after running 0.30 ppm. such small differences seem to be statistically insignificant and it can be argued that prolonged exercise does not affect the level of chromium in urine excretion. other results were presented by arakawa (2016). he used the measurement of serum chromium as an indicator of renal function. during his research, the increase in excreted chromium was already so large that, according to the author, the observed changes occurring in the urine suggest that the glomerular filtrate was temporarily disturbed as a result of muscle damage and large protein waste getting into the kidneys (arakawa, 2016). considering the comparison of the results from the above studies (buchman, 2013, svyatova, 2013, arakawa, 2016, soria, 2016, jablan, 2017) it can be concluded that the level of excretion of minerals and trace elements in urine depends largely on the type of performed sport, its duration and level of training of the participants, as well as individual characteristics of the body, which in turn leads to heterogeneous results. blood urea is the final product of the breakdown of protein as well as muscle structures. the level of protein products can be naturally elevated due to muscle injuries during prolonged efforts. in studies conducted by arakawe (2016), it was noted that the level of urea in urine was slightly increased and after the regeneration period, remained in the range slightly abnormal. therefore, it can be concluded that the function of renal filtration of runners was preserved during and after a long endurance race (arakawa, 2016). proteinuria is a very common symptom accompanying to long-lasting physical activity.. the severity of this phenomenon is an individual feature. increases in the glomerular basement membrane are responsible for the presence of protein in urine excreted. usually albumin is present in the urine, and in some cases transferrin and globulin can also be also observed (smoleński, 2001). studies by mohamadzadeh (2016) have shown that the level of urine protein after exercise compared to the values before training are significantly increased. these values are observed in up to 70-80% of athletes surveyed. however, in other studies (jablan, 2017), conducted on competitors of the mountain ultramarathon race, the tests excluded the presence of the effects of long lasting physical exercise and training on kidneys functions 29 protein in the urine before the start, in order to record the value of 0.05 ± 0.112 g/l in 14% of the competitors, immediately after exercise. 0.03 ± 0.095 g / l in 10% of competitors 12 hours after finishing the race. very high levels of protein in the urine were observed, which could indicate significant kidney damage. however, after a day, the body returned to normal, no protein was present in case of any players. comparing both studies, it cannot be unequivocally determined how frequent proteinuria is after intense exercise. differences in results may occur due to the nature of the effort made by the subjects (mohamadzadeh, 2016). professional basketball players took part in the mohamadzadeh research, the measurement was made after a long-lasting exercise, however it was significantly different from the ultramarathon run. basketball training is characterized by speed endurance, there is a lot of changes in the pace of the run, during work additional muscle groups are activated. in the ultramarathon race, the effort is more uniform. hence, it can be concluded that a shorter effort of higher intensity leads to a greater increase in protein in the urine than a prolonged effort of a uniform nature. hematuria is a common symptom occurring during long-term efforts. the appearance of blood in the urine may be a consequence of post-workout haemolysis, but also the effect of mechanical damage to the glomerulus and may occur due to microscopic bleeding due to bladder movement during running. during running competitions over a distance of 100 kilometers, measurements were made for the presence of occult blood in the urine. the results obtained are presented in table 2 (yu-hui, 2015). tab. 2. occurrence of hematuria in competitors in a 100 km run uob before exercise after exercise before exercise / after exercise i collection ii collection iii collection ii collection iii collection − 25 8 19 0,002 0,012 −/+ 0 2 0 + 0 2 1 ++ 0 2 3 +++ 0 11 2 creatinine is another compound that is released in the urine. it is a chemical compound formed in the process of metabolism, which takes place mainly in skeletal muscles. it is produced by the breakdown of creatine, which is one of the energy carriers in the human body. creatinine is filtered through the kidneys and its urine value should be constant. during long-term efforts, the amount of excretion of this compound with urine changes. increased urine creatinine has been observed, which may be evidence of renal failure and glomerular filtration disorder, but in most cases increased physical activity is responsible for increased urine levels. people who practice marathon runs have a significant increase in creatinine immediately after the run. the increased norm is maintained for 2-7 days for marathon runners and 1-2 days for runners starting at half of this distance (bekos, 2016). similar results were presented by jablan (2017). to provide a full picture of the processes taking place, three abstractions were made to determine whether, and 30 katarzyna żołądkiewicz how quickly, after the competition, the body will return to homeostasis. studies have shown a significant increase in creatinine levels that occurred immediately after the race. during the observation (24 hours after the run), it was noted that the creatinine value slowly decreased and returned near the baseline value. in the control study (before exercise), the urine creatinine value was 20.92 ± 11.098 mmol / l. immediately after exercise, the concentration increased significantly, being 40.20 ± 18.459 mmol / l, to reach 32.58 ± 15.400 mmol / l after 12 hours. finally, after 24 hours, this value was 24.59 ± 11.615 mmol / l, very close to the initial value. thanks to the collected data, it can be assumed that during exercise, kidney damage occurred, which, however, resolved spontaneously after a period of rest and recovery. maintaining acid-base balance is necessary for the proper functioning of the body. during prolonged physical exertion, the body is acidified by increasing the concentration of lactates in muscles and plasma (smoleński, 2010), which can also be seen as a change in urine ph. research conducted by jablan (2017) was to provide information on how much the acid-base balance of the body was disturbed, and at what time the body will return to homeostasis. before the run, urine ph was 5.9 ± 0.71. immediately after exercise, this value increased to 6.0 ± 0.67, while after a day, the ph returned to the value before the run and was 5.9 ± 0.71. assuming that the normative value for urine is ph 7.4 (smoleński, 2001), it can be observed that the competitors during the first intake were already characterized by significant acidification of the body. this condition may have been caused by pre-start overtraining. on the other hand, the values of individual abstractions do not differ significantly from each other, so the unequivocal statement that prolonged physical effort affects the balance-base cannot be confirmed. summary considering all the data presented in this paper, it can be unequivocally concluded that prolonged exercise is not beneficial to the human body. to protect yourself against the adverse effects of this type of work that your body does, you need to adapt gradually. one of the main factors protecting kidneys from dysfunctions is adequate hydration during exercise. too little water impairs the work of the whole body, for the kidneys this situation is extremely dangerous, because due to insufficient water, kidney function may be impaired, renal tubular function may deteriorate, which may lead to acute kidney failure. changes occurring as a result of long-term efforts are to a large extent individual characteristics of the players. therefore, it is extremely important for athletes practicing this type of physical activity to undergo periodic check-ups to check the level of fitness and fitness of the body. a very good and easy way to control these parameters is a simple urine tests. the effects of long lasting physical exercise and training on kidneys functions 31 references arakawa k. i wsp. (2016). changes in blood biochemical markers before, during, and after a 2-day ultramarathon. open access journal of sports medicine. vol. 7. p. 43 – 50. bekos c. i wsp. (2016). non-professional marathon running: rage axis and st2 family changes in relation to open-window effect, inflammation and renal function. scientific reports. vol. 6. p. 1 – 12. buchman a. i wsp. (2013). the effect of a marathon run on plasma and urine mineral and metal concentrations. journal of the american college of nutrition. vol. 17. p. 124 – 127. jablan j., inić s., stosnach h., hadziabdić m., vujić l., domijan a. (2017). level of minerals and trace elements in the urine of the participants of mountain ultramarathon race. journal of trace elements in medicine and biology. vol. 27. p. 54 – 59. montain s., cheuvront s., lukaski h. (2007). sweat mineral-element responses during 7 h of exercise-heat stress. international journal of sport nutrition and exercise metabolism. vol. 17. p. 574 – 582. smoleński o. (2001). fizjologia nerek i wydalanie moczu. [w:] fizjologiczne podstawy wysiłku fizycznego. pod red. j. górskiego. wyd. lekarskie pzwl warszawa. soria m., anson m., escanero j. (2016). correlation analysis of exercise-induced changes in plasma trace elements and hormone levels during incremental exercise in well-trained athletes. biological trace element research. vol. 170. p. 55 – 64. speich m., pineau a., ballereau f. (2001). minerals, trace elements and related biological variables in athletes and during physical activity. clinica chimica acta. vol. 312. str. 1 – 11. svyatova n., sitdikov f., egerev e. (2013). effect of cobalt on parameters of cardiovascular system in elementary school children. bulletin of experimental biology and medicine. vol. 155. p. 312 – 313. williams m. (2005). dietary supplements and sport performance: minerals. journal of the international society of sports nutrition. vol. 2. p. 43 – 49. quality in sport 2 (4) 2018, s. 89-97, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 25 xi 2018, praca została przyjęta do druku 20 xii 2018 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2018.012 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/917197 89 zikrur rahmat1 a , irfandi a,b , abdullah al-hazmy2 b sapta kunta purnama b , agus kristiyanto b a department of physical education, health and recreation, stkip bina bangsa getsempena, aceh, indonesia b department of sports science, universitas sebelas maret, surakarta, indonesia evaluation of athletic club training management fostered by youth and sports department, aceh province, indonesia3 abstract this study aims to evaluate the management of the athletic club, especially jump and throwing numbers under youth and sports department of aceh, and specifically aimed to assess the extent to which the development of the management of athletic sports clubs in each district/subdistrict under the youth and sports department of aceh. this research is conducted in sabang, aceh besar, pidie jaya, bener meriah, gayo lues, aceh jaya, simeulue and aceh singkil. the method used is a qualitative research method, where only judging, see the feasibility of development management of athletic club management. the result of the research and discussion shows that the management process of an athletic club in aceh is still minimal, this is because the management, recruitment process, and financing are still classified as less, still in the stage of revamping towards the more advanced. keywords: athletic, evaluation, management introduction the role of a coaching management is very important in carrying out any training activities, so as to achieve higher achievement. achievements in athletics if the trainer in carrying out the training can manage and cultivate it well [1]. factors that influence the achievement of one of them are factors related to management by the trainer in addition to other factors such as the organizing factor of the match, profiles of the 1 zikrur rahmat, e-mail: zikrur@stkipgetsempena.ac.id 2 abdullah al-hazmy, e-mail: alhazmy99@gmail.com 3 przedruk z: rahmat zikrur, irfandi, al-hazmy abdullah, purnama sapta kunta, kristiyanto agus. evaluation of athletic club training management fostered by youth and sports department, aceh province, indonesia. journal of education, health and sport. 2018;8(10):62-76. 90 zikrur rahmat, irfandi, abdullah al-hazmy, sapta kunta purnama, agus kristiyanto condition of athletes and nutritional factors, funds, infrastructure facilities and motivation from other people [2]. therefore, knowledge is not enough to achieve a higher level of achievement [3]. the achievements of an athlete or team are only achieved if the coach really masters all the intricacies of his coaching[1]. the high and low performance of athletes is very dependent on the high and low knowledge and skills of the coach. thus the trainer will be able to manage the entire training process so that the expected achievement will be maximized [4]. the branch of athletic sports is the most popular sport in the community, both domestic and foreign. this branch of fostered athletic sports in the youth and sports department of aceh has reaped a lot of achievements both at the regional and national levels, but recently the athletic sport has rarely been heard as a champion at the national level, they are only able to defend at the regional levels. what's wrong with the athletics sports? then to answer the challenge. on this occasion, researchers were interested in conducting research on management, especially the management of training for the athletic sports club of the youth and sports department of aceh province. the term management has many meanings, depending on the person who interpreted it. the term management is often compared to administrative terms. in this regard, there are three different views: first, to interpret the broader administration of management; second, see broader management of administration; third, the view that management is identical with the administration [5]. management is a function to achieve a goal through the activities of others and oversee individual efforts to achieve a common goal, while according to the encyclopedia of the social science states management is a process by which an implementation of a particular goal is organized and supervised [6]. management tasks are fundamentally oriented towards the task and planning, organizing, coordinating and controlling. a good manager/trainer will need the above activities, in addition to the ability to do work and make the right decisions in order to achieve the goals of the organization [3,5]. methodology the research approach uses qualitative research. this type of qualitative research is a type of research that uses natural settings, with a view to interpreting a phenomenon that occurs and is carried out by means of a variety of methods. the research location includes all youth and sports department offices in aceh province. the location was taken with the consideration that in each city regency is a representative of each youth and sports department in aceh to foster, manage athletes, especially the athletics branch. data analysis. in this study, researchers used qualitative analysis techniques, namely by remembering a number of data that has been collected mostly are qualitative data. the qualitative analysis model used is by examining the evaluative values of the youth and sports department office in each regency and the trainers, the athletes who are the object of research are then projected on the policy and the evaluation of athletic club training management fostered by youth and sports department, aceh provine, indonesia 91 feasibility of collaborative evaluation of management between academics, trainers, youth, and sports department, and also the athletes who apply the ideal that is expected, then interpreted based on theory to then be drawn generalization as an ideal formulation. result from the results of research data collection in several areas including 1) sabang city, 2) aceh besar, 3) aceh jaya, 4) simeulue, 5) gayo lues, 6) pidie jaya, 7) aceh singkil, and 8) bener meriah, then in this case can interpret the data that has been done about the design of management evaluations of the management training of youth and sports department athletic sports club in aceh province including all youth and sports department in each city district that overshadow athletic sports activities. the feasibility analysis process for the design of management evaluations of the training management of the youth and sports department athleticfostered sports club in aceh province including all the youth and sports department in each city that overshadows to foster athletic sports activities, it can be concluded that the management evaluation design process has gone well, smoothly, well in terms of fund disbursement, infrastructure distribution, achievement at each event organized by indonesian national sports committee, and indonesia’s ministry of youth and sports, it is very proud, this is as evidenced by achievement and medal achievements at the athletic sports club in each regency/city. meanwhile, the results of the research obtained through observation, interviews and study documentation of management analysis on the development of athletic athletes fostered by aceh youth and sports department, then entered the stage of observation activities carried out in three categories, namely places, actors and activities. the interview was conducted on the general in charge of pplp aceh, namely mr. musri idris, se, m.si as the head of the youth and sports department of aceh as the person in charge of the athletics education and development center, head of the regional technical implementation unit (uptd), mr. fauzi, se, as the chief executive of student training and education activities (pplp) aceh, chairperson of athletic coaching development for aceh athletes, azwar, sh, as daily organizer of athletics education and development activities, athletics coach of aceh azhari, s.pd as athletic head coach number jump and run, nasrullah, s.pd as coach of throwing number, hasrizal as coach of number reject and throw, athletes, and parties responsible and directly related to youth and sports department patronage in aceh province. observation results the results of the observations carried out are the results taken based on direct data obtained from the field. here's the description; information from the results of the observation data that is done is the place in the form of a good condition building, 92 zikrur rahmat, irfandi, abdullah al-hazmy, sapta kunta purnama, agus kristiyanto athletes and coaches can carry out activities comfortably. the meeting room is available and is very adequate and very comfortable for a meeting to run. the first actor category is that office / secretarial activities exist and run well. administrative staff exist and carry out their duties according to the responsibilities assigned to them. the trainer room is temporarily using the ipoa office. data storage is using the office and ipoa facilities because there is no own office specifically for the office of the coach of the athletics of the aceh youth and sports department. activity category, there is a trainer administration stored in the youth and sports department base, a sports equipment warehouse is available but not properly organized. athletes' dormitories are there and in good condition, athletes are comfortable staying in dormitories. the dining room of athletes is good and clean and worthy of being a healthy and comfortable dining room. interview result the results of the research were obtained from the results of interviews conducted in accordance with the management function itself which includes planning, organizing, mobilizing and supervising. based on the results of the research obtained the following data: 1. results of an interview with mr. musri idris, se, m.si as the head of the sports field of youth and sports department aceh, the person in charge of the athletics athletes education and development center. vision and mission of fostered athletic athletes in aceh youth and sports department so that sports can be achieved with great achievements, the mission of advancing sports through sports training, designing fitter humans, sport for all. the goals and objectives are carried out by athletics from the athletics and athletes education and development center for the aceh youth and sports department, which is to promote and ensure sports in aceh and to cultivate sports in aceh and to cultivate sports for the purpose of good achievement. the planning that must be carried out in the future of athletic athlete development is how to prepare a work program and good planning in all respects in accordance with management principles namely planning, organizing, staffing, controlling and actuating. the strategic plan also needs to be made for athletic athletes fostered by the aceh youth and sports department by placing the right people in the right and appropriate positions, encouraging staff to work according to their respective functions and preparing a clear leadership structure. athletic athletes fostered by aceh youth and sports department towards sports through regulation quality trainers. operational plans such as funding problems and infrastructures need to be made because the funding factor is very seat so these factors are very important supporting factors for the sustainability of the aceh youth and sports department athletic assisted athlete program, the concrete operational plan in the form of provided facilities for daily operational costs for athletes and also the dormitory. the training program and the administrative structure run very well. the indication is that the trainer has implemented the program he made, this is reflected evaluation of athletic club training management fostered by youth and sports department, aceh provine, indonesia 93 in the existence of test parameters in the form of general physical, special and mental ability tests. short-term and long-term programs prepared by the trainer after a meeting was held with the person in charge of the program. training schedule for fostered athletic athletes the aceh youth and sports department is the full authority of the trainer after previously consulting with the person in charge of the athletic training program of the aceh youth and sports department. the dormitory is also provided for athletes and conditions are still good. coaching programs are also made, the indications are that they have carried out the programs that have been charged to them, guidebooks / brochures as a reference for implementing tasks to carry out tasks well made, preparation of training supporting facilities in the form of sports equipment is provided, as a result of the operational needs of the exercise activities and the daily life of the athlete, for example providing all the needs needed by athletes. the source of funds for activities carried out by athletic athletes fostered by the aceh youth and sports department is the national budget. the funds provided are not enough for the costs or operational needs of the program (a classic problem is the lack of funds). those involved in the activity are all levels of youth and sports department in accordance with the positions and tasks that have been charged by the government. in preparing all the needs for these activities are obstacles faced, one of which is the low desire of athletes to develop, lack of responsibility of a coach, a little championship, still limited facilities and infrastructure, as well as management weaknesses. the solution to overcoming this is to grow athletes' interests and talents through nurseries so that the availability of athletes with large numbers. 2. results of interviews with fauzi ibrahim, se as chairperson of the activities of athletic athletes fostered by aceh youth and sports department. the aim of the athletic athletes fostered by the aceh youth and sports department is to implement government programs in accordance with the funds allocated by the apbn, to foster high school and college athletes. the planning that must be prepared is program planning referring to the programs that have been prepared by the menpora and in its implementation, it is not permissible to exit the program set by the menpora. there is no coaching program at the city level, but talented athletes in the regency/city will be recruited to become athletes in the athletic athletes fostered by the aceh youth and sports department. determination of dormitory accommodation is uptd and in its implementation will be assisted by the dormitory, pkd manager. there are also health workers involved and collaborate with the crescent hospital. the source of funds is from the state budget, the funds are sufficient and sufficient for the implementation of the activities of the athletes trained by the aceh youth and sports department and if there is an addition of athletes the funds will be added, after being legalized by the menpora. constraints faced are the transportation of athletes in daily activities. during the athlete athletes coaching program, there is no achievement at the national level that has been achieved, in this case, the youth and sports department will design in such a way that the birth of athletes who excel at national and international levels for their senior substitutes. the monitoring team in the activities of the coaches of the athletics guided by the aceh youth and sports department also existed, namely the head of the sports department directly dropped off the field as a monitoring team. every result of the activity is evaluated, if there is a problem with the athlete's performance, the athlete will be 94 zikrur rahmat, irfandi, abdullah al-hazmy, sapta kunta purnama, agus kristiyanto replaced as well as the coach. in planning there were no obstacles, all went well as long as funds from the apbn supported. 3. results of interviews with azwar, se, kasi sports achievements supporting facilities for training activities are adequate, to make this program run properly. what determines the dormitory lodging place is that the youth and sports department party through the uptd in the implementation will be assisted by the dormitory, manager, and pkd. health workers are also involved and collaborate with the crescent hospital. sources of funds for activities are apbn. the funds are sufficient, for the implementation of the activities of the aceh athletes of the youth and sports department, it is sufficient, at least to keep this program going. the constraints faced are the mentality of the athletes who are still not good. another obstacle faced is planning, namely athlete recruitment and lack of funding sources for athletes. 4. results of interview with azhari, s.pd as coach of athletic athletes fostered by aceh youth and sports department the target of each athlete coaching is that the trainer makes a target according to what event will be done and that the athletes of the aceh youth and sports department have their own championships. the trainer has a target, the target is to be the best in each event that will be followed, currently, the coach is focusing on getting the best results, in the popnas, pomnas, popda and other events. before carrying out the training, there must be and must be prepared an exercise program to be a guide and reference for the trainer in training, which ultimately leads to athletes who excel. training schedules are made as guidelines for coaches and athletes to realize their respective responsibilities. and infrastructure of training trainers is inadequate or incomplete due to lack of costs allocated by the government. training schedules are made as guidelines for trainers and athletes to realize their respective responsibilities. training infrastructure and facilities are inadequate or incomplete due to costs, allocated. in training, juda is provided as a guide for training so as not to get out of the rules set by the youth and sports department. the location to conduct training activities was also provided with the facilities and infrastructure of the harapan bangsa lhong raya stadium. there is no transportation for trainers, but transportation is provided in the form of transport money. all athletes are altogether submissions from the district sometimes coaches themselves down to pick up talented athletes. evaluations are also carried out every training carried out with the athlete every time he has finished training or training to improve his movements. itself as an ingredient to monitor the progress of the athlete during training. when training there was a field monitoring team, namely the sports head departments came alone to monitor the exercise program. constraints in training fostered athletic athletes in aceh youth and sports department are, one of them is facilities and infrastructure, training schedules that have not been fully implemented due to various reasons, namely athletes who are formed with the school schedule. this is a success. the achievements that have been achieved by the trainer during training of athletic athletes fostered by aceh youth and sports department to vietnam seagates laos and palembang. regarding the salary of the trainer, he admitted that the salary was relatively smooth. in addition to evaluation of athletic club training management fostered by youth and sports department, aceh provine, indonesia 95 relatively smooth salaries, the welfare of the trainer gets the attention of the relevant department/management, this can be seen from the indication that the salary is relatively smooth. the aspirations of the athlete are often conveyed to the coach, this is done so that the trainer knows what the obstacles and problems that befall the athlete so that the trainer can find a solution so that the problems do not disrupt their performance both during training and competition. the atmosphere of the training was conducive, there was intimacy between the athlete's coaches and the people involved in the program. the day of documentation retrieval is a day when athletes are doing running exercises to increase speed. the trainer always reviews and monitors every activity that takes place in the field. discussion based on the results of research and analysis of data collected from observation, interviews, documentation and observation studies it can be seen that the management of patronized athletes in aceh youth and sports department has carried out the management process in accordance with its functions although there are still deficiencies and constraints faced, this can be seen in the activities the organization has carried out the management of an organization, among others by the existence of a good management arrangement in the form of planning, organizing, mobilizing and supervising from the parties involved in the assistance of the aceh athletes. management and administration do not run their own activities which are organizational in nature but together are in one motion and step [7]. in the administrative process, functions are more general and valid for the whole organization. whereas the management process functions are more departmental or sectoral [5,8]. based on the study it can be explained that management and administration do not carry out their own activities which are comprehensive and organizational, but together are in one motion and step[9]. in carrying out coaching activities for the fostered athletic athletes the aceh youth and sports department have carried out the management function well with the planning and targets to be obtained, but there are still obstacles [9-10]. based on the data collected, it appears that in the process of organizing, there is a fairly maximum coaching activity in accordance with the duties and functions in the management, although there are many obstacles in it, it still needs improvement so that the organization can be carried out optimally [11-12]. in the mobilization process still needs improvement especially in moving members towards the work program, so that later members can follow the program to the fullest. from the data collected, it also appears that weaknesses occur in the process of supervision of specific financial activities. with the management process that has been implemented, it needs to be improved so that it is expected to be a capital in improving sports performance at the national level so that it can lead to peak achievements in accordance with community expectations [13]. 96 zikrur rahmat, irfandi, abdullah al-hazmy, sapta kunta purnama, agus kristiyanto conclusion from the results of research data collection in several areas including 1) sabang city, 2) aceh besar, 3) aceh jaya, 4) simeulue, 5) gayo lues, 6) pidie jaya, 7) aceh singkil, and 8) bener meriah, then in this case can interpret the data that has been done about the design of management evaluations of the management training of youth and sports department athletic sports club in aceh province including all youth and sports department in each city district that overshadow athletic sports activities. the feasibility analysis process for the design of management evaluations of the training management of the youth and sports department athletic-fostered sports club in aceh province including all the youth and sports department in each city regency that overshadow to foster athletic sports activities, it can be concluded that the management evaluation design process has gone well, smoothly, well in terms of fund disbursement, infrastructure distribution, achievement at each event organized by indonesian national sports committee, and indonesia’s ministry of youth and sports, it is very proud, this is as evidenced by achievement and medal achievements at the youth and sports department-trained athletic sports club in each regency/city. acknowledgment we are grateful to 1) the aceh youth and sports department, 2) the representatives of the youth and sports department in each regency/city, 3) the many contributing research teams, 4) athletics in each regency/city, 5) athletic trainers under the supervision of youth and sports department of aceh, which provides an opportunity and place that is very helpful for the research process. references 1. ray r. (2005). management strategies in athletic training. 3rd ed. champaign, ill: human kinetics. 2. weidner tg, laurent t. (2001). selection and evaluation guidelines for clinical education settings in athletic training. j athl train. 2001;36(1): 62-67. 3. light, r., & dixon, m.a. (2007). contemporary developments in sport pedagogy and their implications for sport management education. sport management review, 10, 159–175. doi:10.1016/s1441-3523(07)70009-8. 4. harsuki. (2003). perkembangan olahraga terkini. pt. raja grafindo persada. jakarta. 5. adair, j. (2006). leadership and motivation. london: kogan page ltd. 6. dirjen olahraga dan pemuda. (1973). dokumen tentang profesional olahraga indonesia. jakarta. depdikbud. 7. swann e. (2005). nova southeastern university athletic training student guidebook. 3rd ed. fort lauderdale, fla: nova southeastern university. evaluation of athletic club training management fostered by youth and sports department, aceh provine, indonesia 97 8. haiman et. al. (2002). aspek psikologi dan pencapaian prestasi atlet nasional, anima indonesia an psychology journal. universitas gajah mada press. yogjakarta. 9. bompa, ph.d., tudor o. (1994).theory and methodology of training. department of physical education. york university in toronto, ontario. canada. 10. amis, j., slack, t., & hinings, c.r. (2004). strategic change and the role of interests, power, and organizational capacity. journal of sport management, 18(2), 158–198. 11. jackowski, m., & guillon, l. (1998). teaching sport management through service learning: an undergraduate case study. quest, 50, 251–265. doi:10.1080/00336297.1998.10484284 12. jones, d.f., brooks, d.d., & mak, j.y. (2008). examining sport management programs in the united states. sport management review, 11, 77–91. doi:10.1016/s1441-3523(08)70104-9 13. north american society for sport management. (2011). sport management education journal. retrieved http://www. nassm.com/infoabout/smej quality in sport 1 (5) 2019, s. 7-14, e-issn 2450-3118 received 20.05.2019, accepted 23.07.2019 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2019.001 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/907010 7 paweł kalinowski1 (1) , monika nowakowska (2), damian jerszyński (3), łukasz bojkowski2 (4) the level of polish youth champions’ temperamental qualities in football (1) department of theory and methodology of team sports games, poznan university of physical education (2) department of theory of sport, poznan university of physical education (3) department of swimming and water rescue, poznan university of physical education (4) department of psychology, poznan university of physical education abstract there are many factors which contribute to a successful sports career in football. one of the most important ones is players’ comprehensive preparation which consists of motor, technico-tactical and psychical components. the study focuses on a selected psychical aspect and more precisely on the temperamental features that describe and explain relationship between a man and environment. the aim of the study was to determine and compare the level of highly qualified young footballers’ temperamental properties in relation to those of the average people of the same age. the subject of the research was 31 players of the lech poznań club (polish champions u-17 from 2016). the research was carried out using the eas-d questionnaire which consists of five scales: dissatisfaction, fear, anger, activity and sociability. in the conducted study, there was a statistically significant differentiation of the results between the respondents and the average people at the level of two temperamental traits such as fear (a lower score in football players) and activity (a higher score in tested football players compared to the average people of the same age). keywords: temperament, football, sports training, eas-d 1. introduction training as a long-term educating process is the main research object in many fields of science, including among others physiology of physical exercise, biomechanics and biochemistry. many methods from various scientific disciplines are used to stimulate sports development. psychological knowledge (meaning temperamental) is also used 1 dr paweł kalinowski, e-mail: pawel.kalinowski1030@gmail.com, orcid: 0000-0002-7288-7208 2 dr łukasz bojkowski, orcid: 0000-0003-3777-0845 https://orcid.org/0000-0002-7288-7208 https://orcid.org/0000-0003-3777-0845 8 paweł kalinowski, monika nowakowska, damian jerszyński, łukasz bojkowski which allows people to consciously participate in training, to control their emotions and behaviours in order to thoroughly prepare for a training or a competition as well as to endure treatment after an acquired injury and quickly recover. many researchers perceive temperament as a biologically conditioned construct that has an impact on human functioning, description and explanation of life and situational behaviors. it can be assumed that temperament regulates a man’s relationship with external environment. (tomczak 2013). strelau (1985, pp. 266) wrote about it defining temperament as “relatively permanent biologically determined features of the organism. they manifest themselves in formal behavioral traits that boil down to the energy level and the time characteristics of the reaction.” therefore, currently more and more studies refer to the temperamental predispositions to practice sports and the significance of temperament in sport activity at the level of competition, which is characterised by such situational dimensions as: maximization, social perception, competition, long-term training or physical activity (gracz 1998). 2. selected temperament research the first data on temperament research is determined for the period of antiquity. for decades, knowledge about personality psychology has been extended by psychologists who, while conducting research and observations, created new theories, types and definitions complementing the branch of knowledge they chose. thus, the division and definition of temperament over the years was presented through many psychological approaches. for example, scheldon (1942) created a constitutional concept with the division into somatotomy, wiscerotony, and cerebrotonia. allport, mehrabian, goldsmith and campos showed temperamental traits within emotionality (strelau 2000). longitudinal research was conducted among others by kagan (1994) who after many years of experience became an advocate of the theory of constancy, inheritance and invariability of temperament. in 1956, american psychiatrists chess and thomas began to study temperament, which they defined as a style of behavior (strelau 2004). the study was carried out as a part of the 34-year-long american research project "new york longitudinal study" (nyls), the so-called “new york longitudinal study” which revealed tree types of temperament (including nine temperamental traits) such as light, slow to warm up and difficult. in spite of the prevailing beliefs, chess and thomas drew attention to the significance of particular differences in an individual’s behavior and to the importance of the interaction of their individual characteristics with the environment (strelau 1998). biological personality theory refers to the temperament of “pen” hans eysenck which was shaped under the influence of pavlov's concept of stimulation and inhibition (strelau 2006). it assumes that temperament has a biological basis and temperament features are universal. thus, the structure of temperament can be described with the help of several independent superior factors: extraversion (sociability, briskness and assertiveness), neuroticism (anxiety, depression and guilt) and psychoticism (aggression, egocentrism and impulsiveness) which are further the level of polish youth champions’ temperamental qualities in football 9 referred to as super-factors, main dimensions, or biological dimensions (strelau 1998). eysenck created his theory on the basis of historical sources, namely on the works of hippocrates-galen, wundt, jung, gross and heysmans-wiersma (strelau 1998). according to strelau, temperament is innate and shows variation in ontogenesis under the influence of selected environmental factors (which must be long or intense) which is common for humans and animals (zawadzki, strelau 1997). according to the regulatory theory of temperament created by him, this construct (manifested in all activities) can be treated as an instruction that regulates the strength and speed of psychological and psychomotor phenomena (gracz, sankowski 2007) and, therefore, allows to determine formal features behavior, based on two components such as energy level (characteristic for the individual ways of storing and discharging energy) and time response characteristics (gracz, sankowski 2007). in the energy level of behavior “determined by individual differences in the physiological mechanisms responsible for the energy level of the organism” (zawadzki, strelau 1997, pp. 16) four basic features were distinguished: 1. reactivity (re) – means “the tendency to react intensively to stimuli that evokes emotions, expressed in a high sensitivity and a low emotional immunity” (gracz, sankowski 2007, pp. 312). “the weaker the stimulus causing a barely perceptible reaction is” (gracz, sankowski 2007, pp. 308), the bigger reactivity and the greater the sensory sensitivity are. 2. behavioral activity (ak) – “a tendency to take behavior with a high stimulus value, or to behaviors that provide strong external stimulation” (gracz, sankowski 2007, pp. 312). 3. sensory sensitivity (ws) – “the ability to respond to sensory stimuli of a low stimulus value”. (gracz, sankowski 2007, pp. 311). sensitivity is directly related to emotional reactivity. 4. endurance (wt) – “the ability to adequately react in situations requiring longlasting or highly stimulatory activity and / or in conditions of strong external stimulation” (gracz, sankowski 2007, pp. 312). the second component of temperament is a set of elements characterizing the course of reaction in time (gracz, sankowski 2007), ie the so-called time aspects (temporal behavioral characteristics) (strelau 2006). the verification revealed the legitimacy of creating two basic time characteristics, which include: 1. liveliness (lv) – “a tendency to react quickly, to maintain a high rate of activity and to easily change from one behavior (reaction) to another, corresponding to changes in the environment” (gracz, sankowski 2007, pp. 311). this temperament feature may manifest itself in a faster possibility of changing the ways of a voltage discharge, and in a quicker adaptation to changing conditions. 2. perseverance (pe) – “the tendency to continue and repeat behaviors after cessation of the stimulus (situation) that causes this behavior” (gracz, sankowski 2007, pp. 311). buss and plomin (1984) drew attention to the biological basis of temperament, which is to be associated with inheritance. in their concept of temperament, they stressed that “temperaments are the inherited personality traits from the early childhood” (buss, plomin 1984, pp. 84). they also created an eas 10 paweł kalinowski, monika nowakowska, damian jerszyński, łukasz bojkowski theory that is an acronym of three traits that are to be included in the characteristics of temperament: emotionality, activity and sociability. 1. the first trait (emotionality) has been described as a reaction of strong excitation manifested in the form of dissatisfaction, fear and anger (strelau 2000). 2. activity was defined as “two correlated components: vigor, manifested in the energy level of behavior, and the rate expressed in reaction speed” (strelau 2000, pp. 703). 3. the third feature (sociability) is described as a social relation having a positive meaning for human functioning which is one of the components of extraversion (buss, plomin 1984). szwarc (2003) wrote about the role of temperament in sporting activity which while characterizing a high-class player indicated the need for him to have an optimal level of temperamental factors. arguing the need to study temperamental profiles of players, one can point to the characteristics of a football game, which is a subject-matter situation subjected to constant evaluation. in this sense, the higher the level of sport a given player presents, the faster and more the expectations and expectations grow. this is accompanied by adequately greater emotions and more and more pressure (internal and external) which may lead to a higher level of fear or dissatisfaction. therefore, it is highly probable that one of the factors affecting the sports potential of football players, their level of adaptation and functioning in conditions of competition, are certain temperamental properties that are a moderator between the individual and the external environment. based on the presented theoretical approaches, the aim of the work was defined, which is the characteristics of the level of five temperamental traits of young players of lech poznań (polish champions u-17) measured by the eas-d questionnaire. the following research questions have been formulated adequately to the stated objective: 1. what is the level of dissatisfaction (temperamental traits) in the youth champions of poland against the background of the average people? 2. what is the level of fear (temperament traits) in the athletes surveyed against the background of the average people? 3. what is the level of anger (temperamental traits) in the tested players of lech poznań against the background the average people? 4. what is the level of activity (temperament traits) in young players of the polish champion against the background of the average people? 5. what is the level of sociability (temperamental traits) in the tested players against the background of the average people? 3. materials and methodology the research group consisted of 31 youth representatives of the lech poznań football club (u-17). the surveyed players represented the highest sports level which they confirmed by winning the polish championship in 2016 in the junior junior category. the average age of the respondents was 17 years (sd ± 1 year). the level of polish youth champions’ temperamental qualities in football 11 the research was carried out by means of a diagnostic survey using the easd temperament questionnaire of buss and plomin (1984) in the polish adaptation oniszczenko (1997). the adult version of the questionnaire includes five factors, namely: dissatisfaction, fear, anger (all three are features that show a tendency to use emotions of so-called emotionality), activity and sociability. the acceptance of the polish psychological association was received for the use of the questionnaire. the statements contained in the questionnaire were closed with a 5-point likert scale (from 1 – ”definitely not” to 5 – ”definitely yes”). the theoretical basis of the tool is the genetic temperament theory a.h. bussa and r. plomin. 4. results in the first place, the individual results obtained were presented using a sten scale. then, they were developed using selected methods of descriptive statistics, e.g. an average value, a standard deviation and a standard error. the existence of differences between the tested footballers and the people from the comparison group was determined using the student's t-test. the mean for the general population on the sten scale was m = 5.5, a standard deviation sd = 2. tab. 1. comparison of the level of temperamental traits of lech poznań players with the average value of the normalization sample variable test of averages against a fixed reference value (lech poznań u-17) mean sd important se reference constant t df p dissatisfaction 5,16 1,29 31 0,23 5,50 1,46 30 0,155 fear 5,00 1,24 31 0,22 5,50 2,25 30 0,032 anger 5,74 1,75 31 0,31 5,50 0,76 30 0,448 activity 6,13 1,52 31 0,27 5,50 2,30 30 0,028 sociability 5,52 1,86 31 0,46 5,50 0,27 30 0,791 analyzing the level of temperamental properties in the tested players of the polish champion team, no differences were noted in relation to the normalization group in the dimension of dissatisfaction, anger and sociability. however, a lower level of fear (t = -2.25, df = 30, p <0.05) and a higher level of activity (t = 2.30, df = 30, p <0.05) compared to the group standardization were observed. 5. discussion the increasing level of requirements for footballers puts more and more demands on the identification of talent and recognition of the players' predisposition to competition. therefore, it can be assumed that comprehensive preparation of players 12 paweł kalinowski, monika nowakowska, damian jerszyński, łukasz bojkowski is necessary to achieve success in the disciplined sport. therefore, in this work attempts have been made to determine the level of temperamental traits distinguished by buss and plomin (1984), which are relatively constant and form the basis for shaping and developing personality. considering the structure of temperament characterizing the research group in relation to the normalization group, there were no statistically significant differences in the dimension of dissatisfaction and anger (two traits related to emotionality), as well as sociability. this means that professional footballers are not characterized by a greater or lesser tendency to react easily and strongly with greater anxiety, as well as a tendency towards negativism (oniszczenko 1997) in comparison to the average people. they also do not show a difference in the dimension of looking for other people, avoiding loneliness, frequency of social contacts and reactions to isolation (strelau 2000). however, a statistically significant difference was observed in the case of activity and fear. activity which is related to the energy expenditure also determines the style of behavior. in other words, higher activity may lead to making behavioral efforts characterized by a high physical energy expenditure which is understood as the number of movements performed per unit of time and / or high intensity (oniszczenko 1997; gracz, sankowski 2007). it is, therefore, determined that the youth surveyed polish football champions are characterized by a higher pace and speed of action, as well as a greater vigor (intensity of reaction) than the avarage people. it is worth noting that a high level of activity can have a positive effect on the player's adaptation to specific conditions during the game. football is characterized by high variability of conditions and activities during a competition. the lower level of fear (one of the constituent emotionalities) in professional football players, however, indicates a lower tendency of young players to reactions based on escaping the threat or avoiding uncomfortable stimulation, which may be reflected in the effectiveness of the start-up activities. this is important because during the game, especially in sudden and unforeseen difficult situations which are often the same as the occurrence of high pressure from the surroundings the players may expereince a higher level of fear. hence, it can be assumed that the low level of this trait (fear understood as a temperamental feature) may favorably affect the effectiveness of competitors during direct sporting activity. analysis of temperamental profiles of young football players conducted using the eas-d temperament questionnaire presents the level of specific temperamental traits against the background of the avarage people. nevetheless, it would be vital to carry out research to determine the impact of the intensity of the analyzed factors on the effects of football. in other words, the obtained test results may be a kind of determinant of the direction of searching for dependence between temperamental factors (and other psychological traits), and the direct effectiveness or efficiency of football action. the level of polish youth champions’ temperamental qualities in football 13 6. conclusions 1. on the basis of the research carried out in the eas temperament questionnaire, it was found that the differences in the level of dissatisfaction, anger and sociability that were characteristic of polish youth football champions were statistically insignificant in comparison to the general population. 2. the tested competitors were characterized by a lower level of fear and a higher level of activity compared to the people from the general population. 3. the conducted research is a prognostic for continuing research on a larger number of respondents as well as to the effectiveness of the start-up activity. references buss, a.h., plomin, r. (1984). temperament: early developing personalitytraits. new york: hillsdale. erlbaum. gracz, j. (1998). psychospołeczne uwarunkowania aktywności sportowej człowieka. poznań: akademia wychowania fizycznego. gracz, j., sankowski, t. (2007) psychologia aktywności sportowej. podręcznik nr 58. poznań: akademia wychowania fizycznego. kagan, j. (1994) galensprophecy: temperament in humannature. new york: basic books. oniszczenko, w. (1997). kwestionariusz temperamentu eas arnolda h. bussa i roberta plomina. wersja dla dorosłych i dzieci. adaptacja polska. warszawa: polskie towarzystwo psychologiczne. sheldon, w.h., stevens, s.s. (1942). the varieties of temperament; a psychology of constitutional differences. oxford, england: harper. strelau, j. (1969). temperament i typ układu nerwowego. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. strelau, j. (1985). temperament, osobowość, działanie. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. strelau, j. (1998). psychologia temperamentu. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. strelau, j. (2000) psychologia. podręcznik akademicki. tom 2. psychologia ogólna. gdańsk: gdańskie wydawnictwo psychologiczne. strelau, j. (red). (2004). psychologia – podręcznik akademicki. psychologia ogólna. tom ii. gdańsk: gdańskie wydawnictwo psychologiczne. strelau, j. (2006) temperament jako regulator zachowania z perspektywy półwiecza badań. gdańsk: gdańskie wydawnictwo psychologiczne. strelau, j., zawadzki, b. (1998). kwestionariusz temperamentu pts. podręcznik. warszawa: polskie towarzystwo psychologiczne. szczepaniak, p., strelau j., wrześniewski, k. (1996). diagnoza stylów radzenia sobie ze stresem za pomocą polskiej wersji kwestionariusza ciss endlera i parkera. w: przegląd psychologiczny, 39, 187-210. szwarc, a. (2003). metody oceny techniczno-taktycznych działań piłkarzy nożnych. gdańsk: akademia wychowania fizycznego i sportu. 14 paweł kalinowski, monika nowakowska, damian jerszyński, łukasz bojkowski thomas, a., chess, s. (1977). temperament and development. oxford, england: brunner/mazel. tomczak, m. (2013). styl rywalizacji a efektywność działania w spotach walki – analiza psychologiczna. monografie nr 423. poznań: akademia wychowania fizycznego. zawadzki, b., strelau, j. (1997). formalna charakterystyka zachowania – kwestionariusz temperamentu (fcz-kt) podręcznik. warszawa: polskie towarzystwo psychologiczne. akademia wychowania fizycznego we wrocławiu quality in sport 4 (3) 2017, s. 31-41, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 2 xii 2017, praca została przyjęta do druku 25 ii 2018 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2017.021 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/866961 31 adam krystian wiśniewski1 department of organization and management, faculty of economic sciences university of warmia and mazury in olsztyn the specificity of the functioning of the volleyball club in the aspect of creating a business model abstract this study is the basis for theoretical considerations on the functioning of volleyball club business models. the analyzed object is piłka siatkowa azs uwm s.a. in olsztyn, operating under the indykpol azs olsztyn brand. in the described case, an analysis of the functioning of the volleyball club functioning at the highest league level was made. the article discusses the construction of a volleyball club in accordance with the requirements of the organizer of the competition. the aim of the study was also to identify and analyze the management methods of the sports club in the context of the available budget, its components and organizational structure. the study was conducted using the monographic method, in which the interview was used, supplemented with the analysis of documents and information obtained from the profesjonalna liga piłki siatkowej s.a. and piłka siatkowa azs uwm s.a. the research also focuses on the comparison of the current situation with the results obtained in 2013 and presented in the study entitled management of the sports club on the example of indykpol azs olsztyn. keywords: business model, volleyball, sport club, azs olsztyn admission volleyball clubs in poland run in a professional manner and constitute, next to football, the best functioning branch of national sport. by developing the requirement to adopt the personality of the companies, they normalized and standardized their activities. among the aspects of professionalization, two main characteristics were distinguished: commercialization and globalization. in both cases, actions taken by decision-makers in volleyball clubs strive to maintain interest in the products they offer2. this paper is the basis for theoretical considerations on the functioning of volleyball clubs business models. the analyzed object is piłka siatkowa azs uwm s.a. in olsztyn, operating under the indykpol azs olsztyn brand. in the described case, an analysis of the functioning of the volleyball club functioning at the highest league level was made. the paper discusses the construction of a 1 mgr adam wiśniewski, e-mail: adam.wisniewski@uwm.edu.pl 2 understood as both products and services 32 adam krystian wiśniewski volleyball club in accordance with the requirements of the organizer of the competition. the aim of the study was also to identify and analyze the management of the sports club in the context of the available budget, its components and organizational structure. the study was conducted using the monographic method, in which the interview was used, supplemented with the analysis of documents and information obtained from the profesjonalna liga piłki siatkowej s.a. (plps) and piłka siatkowa azs uwm s.a. the survey will also focus on the comparison of the current situation with the results obtained in 2013 and presented in the study entitled management of the sports club on the example of indykpol azs olsztyn. business model of a volleyball club the creation of business models has been gaining popularity among theoreticians and management practitioners in recent years. starting from the 1950s, when the first applications of the concept of business model were noted, they were developed over the years and reached its apogee at the turn of the century. along with the progress of globalization and the popularization of access to electronic media and information exchange platforms, there has been a forced progress in the approach to managing organizations. managers forced to look for new solutions have attempted to systematize the specificities and areas differentiating the patterns of enterprises operating on the common market. business models proved to be easy, which in essence "reflect the fragment of reality that interests us, omitting less important elements of this reality" (sadowski, 1964). the concept of business models describes the desire to create the maximum value for both the customer and the company offering it. this was emphasized by a number of authors, among which one can distinguish the statement that it is a system created to create value through the exploitation of business opportunities (amitt, zott 2001). "the business model is a conceptual tool expressing the company's business logic and containing a set of objects, concepts and their relationship with the goal." the model captures a description of value directed to one or several customer segments, company architecture, partner networks in value creation, value delivery methods, relational capital and sustainable income streams "(osterwalder, pigneur, tucci, 2005). sz. cyfert and k. krzakiewicz point out that the business model "defines the logic of connections between the resources at the disposal of the organization and the activities that create value for the broadly understood customers" (cyfert, krzakiewicz, 2011). thus, it can be stated that the business model helps to describe, characterize and analyze the areas of functioning and the environment of a given organization and specify potential sources of competitive advantage by means of a definable bundle of offered value for the customer and the value captured by the company. the specificity of the functioning of the volleyball club in the aspect of creating a business model 33 components of the business model the business model definitions proposed by the authors diverge in many aspects. there is no one widely recognized definition of a business model. for this reason, there is also one common classification of its components. most authors as a starting point admit the discussed aspect of value creation. n. vankatraman and j.c. henderson lists as components of the client's business model, asset and knowledge (vankatraman, henderson 1998), p. weill and m.r. vitale exchanges consumers, allies, suppliers and streams of information and money products (weill, vitale, 2001). j. magretta focuses on values for customers, production costs, basic economic logic, supplying value to clients and the value chain (magretta 2002). a. afuah and ch.l. tucci (2001) specify the value offered to clients, the scope of the offer, pricing policy, sources of revenues, related activities, methods of model implementation, company skills and durability of competitive advantage. m. muszyński, in turn, lists the added value, the place where the revenues are created and the value chain (muszyński 2006). b. nogalski, as the components of the business model, lists the value offered to clients, basic resources and activities as well as relations with partners (nogalski 2009). s. cyfert and k. krzakiewicz provided a detailed list of components of the business model: business domain, value proposition, distribution channels, customer relations, revenue streams, key resources, key activities, key partners and cost structure (cyfert, krzakiewicz 2011). discrepancies in the level of specification of components and their scope make it difficult for management practitioners to take one model for implementation and before the theoreticians poses a challenge to present their own elementary definitions of the business model. among other things, for this reason, based on the research carried out so far, the author has adopted an eight-element specification of the components of the business model. it includes: value for the client, value for the generating enterprise, relations, competences, distribution channels, resources, instruments of competition and methods of creating value. the specifics of volleyball clubs due to the importance of focusing around elements that translate into the company's ability to create value, it is necessary to accurately analyze the specifics of the industry being undertaken. in the case of sport, it is necessary to clarify a few basic issues related to it. this commercialization and professionalization entitle the perception of sport as one of the elements of the economy that generate significant revenues for both the enterprise and the state budget. the professionalization criterion, in turn, may be considered by the aspect of club organization. the matches and leagues of clubs operating as joint-stock companies will be considered professional. other organizations participating in the competition are considered semi-professional clubs, they operate in the form of a physical culture association. volleyball in poland was one of the first disciplines to become professional. the beginning of professional volleyball in poland can be considered the year 2000 when the plps raised and its shareholders were ten teams of the then 34 adam krystian wiśniewski series a and the polish volleyball federation (pzps). until today, plps carries out tasks consisting mainly in earning money for clubs, representing them, acquiring sponsors and signing media contracts. in the same year, volleyball was granted a license for professional competitions, organization of league matches and the cup tournament named puchar polski. sports organizations pursue two goals: business and sport. business, according to the classic approach, are related to the achieved financial result. sports focus on the results achieved in participating competitions. volleyball clubs operating on professional business principles must take into account a much wider aspect of customer needs. they differ from traditional business organizations by offering a bundle of emotions. the basic product of the volleyball club is the match. players are recruited, trained and coached in one basic goal to play a match and score points for classification. in recent years, the match has "grown" to the rank of spectacle, during which the client (viewer) recieves as many elements as possible that affect his emotions. it is important for club managers that the sporting spectacle is essentially unpredictable. the client wants to participate in it without knowing what the course will take and what will end with the result. in this case, the organization faces two tasks: 1. creating and delivering identified and consciously expected values by the client. 2. creating and proposing values that the client has not expressed and for which he is willing to pay. a proper combination of these activities will allow the club to attract and retain the client and, consequently, strengthen its competitive position. the second distinctive feature of volleyball clubs (and generally sports organizations) are business opportunities, which are conditioned on the volume of financing sources. unlike traditional business organizations, volleyball clubs are much more likely to be exposed to the risk of changing club financing. this causes fluctuations in the organization's functioning aspects and its sporting effectiveness. as a result, managers are forced to work definitely more in a short-term and reactive manner than in traditional business organizations. success in this case may depend on the club's ability to build lasting relationships with partners and sponsors. analysis of changes in the organization of the volleyball club work on the aspects of building a volleyball club business model should be embedded in permanent conditions and specifics of a single club and the entire industry. for the sake of this aspect, the author decided to carry out a re-examination of the functioning of the volleyball club and to compare and specify possible changes that have occurred over the past few years. the starting point is the data obtained during the research carried out in 2013 and published in the article sports club management on the example of indykpol azs olsztyn. they will be confronted with information obtained from the same unit in 2017. in the study from four years ago the following aspects were specified: organizational structure, participation in the competition, infrastructure, sources of financing and their structure as well as seasonality. they will be compared to the current situation of the the specificity of the functioning of the volleyball club in the aspect of creating a business model 35 volleyball club. organizational structure the organizational structure examined in 2013 was characterized by a clear division of the club into the sports division and the organizational division. this allowed for a quick flow of decisions and information between decision-makers and the implementation of the proposed plans. figure 1. organizational structure of indykpol azs olsztyn in 2013 source: wiśniewski a.k., sports club management on the example of indykpol azs olsztyn, journal of health sciences. 2013, vol. 3(11), pp. 173. figure 2. organizational structure of piłka siatkowa azs uwm s.a. in 2017 source: own elaboration 36 adam krystian wiśniewski the main change in the company's organizational structure is the separation and transfer of accounting responsibilities to an external company. significant changes were not recorded in the number of employees. the organizational division "employs" three people. the management board consists of one person the president. there are five people in the supervisory board. the composition of the sports division depends mainly on the requirements of the league authorities. in the 2016/2017 season, the team consisted of eighteen competitors and six employees of the training staff (in the 2013/2014 season it was respectively fifteen and six employees). the requirements of the organizer of the competition result in the obligation to lead the team and participate in the caves of the so-called "youth league". compared to 2013, the number of competitors decreased by four (to twenty) and the number of members of the training staff (three people) did not change. over the years, the organization of work has not changed. employees have considerable autonomy of actions, subordinated to their ability to achieve goals. the control and evaluation of the work is carried out on the basis of the results achieved. this seems to be confirmed in the theoretical studies on management in sport, as already in 2000 j. klisiński stated that "the basic goal of sport management is to create the necessary conditions (organizational, technical, social, psychological, etc.) to perform tasks in sport and coordinate and agreeing on the way employees work to achieve specific, planned results" (klisiński 2000). participation in the competition the conditions for participation in competitions are regulated by the professional volleyball competition regulations. the last version, adopted in march 2017 compared to the current version in the second half of 2013, contains cosmetic changes concerning: in §13 p. l, clarifying the method of providing youth training, by adding a wording "by creating and running at least one team in the youth category", addition of p. m sounding: "payment by the club applying for admission to the professional league matches for the club's liabilities related to participation in the professional league in particular for taking up shares in the share capital of the manager (hereinafter" deposit ") in the amount: 200,000 (two hundred thousand) for clubs applying for participation in professional men's volleyball competition, 100,000 (one hundred thousand) zlotys for clubs applying for participation in professional women's volleyball competition. the deposit should be paid by the club to the bank account of the manager no later than until the day of play-off referred to in §17a of the regulations. the deposit refund to the club, which will not start the competition in the professional league, will take place after the decision to allow new clubs to enter the professional league according to § 15 p. 5 of the regulations. " the presented changes mean a further evolution of regulations related to the development of discipline in the country and increasing its professionalization. from the perspective appearing in the volleyball game azs uwm s.a. these changes do not require changes. this affects further stabilization by ensuring certainty of the specificity of the functioning of the volleyball club in the aspect of creating a business model 37 conditions for development. club infrastructure volleyball azs uwm s.a. as part of its operations, it uses facilities that are not owned by the company. these are mainly objects of the university of warmia and mazury in olsztyn (sports hall, gym, biological and social regeneration rooms), olsztyn college of them. józef rusicki (swimming pool, laboratories of biological regeneration rooms, gymnasium, gymnasium) and the sports and recreation center in olsztyn (urania entertainment and sports hall). recently they intend to reduce the external infrastructure and, in near future, to focus the training and recovery units arount the infrastructure owned by the university of warmia and mazury. budget and sources of financing ensuring the level of sports spectacle depends mainly on the club's budget and its ability to acquire talented players. the systematic increase in organizational and sporting efficiency is closely related to the stabilization of funding sources. for professional volleyball clubs, the following sources of financing exist: funds provided by sponsors in exchange for advertising, revenues from the sale of admission tickets for matches, revenues from player transfers, subsidy funds, funds from the organizer of the games (among others due to the use of image rights and media rights), funds from the club's business activities, donations, funds from the sale of gadgets and souvenirs. in the analyzed period, the club maintained the basic layout of promoted contractors, for whom the division was divided: strategic sponsor, main sponsor, strategic partner and partner. instead of the strategic partner, supporting sponsors appeared and the category of technical partner was introduced. entities classified into these groups receive the rights to use the image of the club and players or to place ads in the match environment. the degree of marketing engagement depends on the level of funds transferred. table 1 presents the classification of donors and their change compared to the original study. 38 adam krystian wiśniewski table 1. sponsors and partners of the piłka siatkowa azs uwm s.a. category sponsor/partner in 2013 sponsor/partner in 2017 strategic sponsor indykpol s.a. indykpol s.a. main sponsor szynaka meble sp. z o.o. sklepy sportowe olimp auto idea sp. z o.o. galeria warmińska damix sp. z o.o. warmia i mazury – urząd marszałkowski województwa warmińsko-mazurskiego w olsztynie, uniwersytet warmińskomazurski w olsztynie. piekarnia tyrolska, armatura – dobrowolski, urząd miasta olsztyn, strategic partner urząd miasta olsztyn, warmia i mazury – urząd marszałkowski województwa warmińsko-mazurskiego w olsztynie, uniwersytet warmińsko-mazurski w olsztynie. n/a supporting parner donoria s.a., polmlek s.a., produs shop services sp. z o.o. warmiński bank spółdzielczy, zakład produkcyjnodoświadczalny „bałcyny” spółka z o.o. partner olsztyńska szkoła wyższa im. józefa rusickiego, hotel wileński, armatura – dobrowolski, warmiński bank spółdzielczy, piekarnia tyrolska, british school, restauracja kasyno, gazeta olsztyńska, agencja ochrony efekt war-ma, fundacja drclown, polmlek, olsztyńsk zakład komunalny, tewes bis, damix, ray obuwie, power energy drink. dr vita sp. z o.o. eva zdrój samorząd studencki uwm w olsztynie, bartbo, sportowefakty.pl mercedes benz auto-idea olsztyn, british school, olsztyńska szkoła wyższa im. józefa rusickiego, agencja ochrony efekt war-ma, fundacja dr clown, hotel wileński, gazeta olsztyńska. technical partner n/a eye sport source: own elaboration the specificity of the functioning of the volleyball club in the aspect of creating a business model 39 25% 25% 10% 10% 30% strategic sponsor strategic parner revenue from the sale of tickets and souvenirs leauge sponsors other sponsors and club partners and other revenues despite changes in the layout of partners and sponsors, the club managed to maintain the vast majority of donors. according to the club's authorities, this was influenced by business and sports goals that satisfied contractors. the level of relations, despite the turbulent specificity of the industry, is worked out with the assumption of building long-term cooperation. this increases the stability and control of the budget and makes it easier to set goals for the next game seasons. changes in the structure of funds from counterparties did not significantly affect the overall structure of the company's revenues. according to data received from the managers, the proportions of revenues over four years have been maintained. figure 3. revenues structure of piłka siatkowa azs uwm s.a. in years 2013-2017 source: own elaboration due to contractual clauses and the obligation to observe trade secrets, no information on the amount of the budget and the values of its components was obtained during the research. the data obtained on the structure of revenues and costs allows to get a picture of the organization's functioning and its financial condition. the club in 2017 is continuing the strategy of long-term engagement of partners with a decisive contribution to the club's budget. agreements with other entities are usually signed for one season or a calendar year with the possibility of extension. during the research, the company's cost structure was also analyzed. according to the information analyzed, eighty percent of costs are the costs of the sports division (75% in 2013). these include, first of all, the costs of players' contracts and training staff, lease and rental of sports infrastructure, organization of the match day, costs related to the provision of social and regeneration facilities (housing, transport, clothing, nutrients). the remaining 20 percent are the costs of running the office, the remuneration of the employees of other employees and the current activity of the club. 40 adam krystian wiśniewski summary stimulation by the organizer of the games of activities aimed at the development progress of volleyball clubs appearing in the top division (plusliga) is manifested mainly in the stabilization of the conditions. over the past years (2013-2017), there has been no radical change in the requirements but only in the specification of elements that are important in terms of professionalization. the first thing to mention here is the introduction of bail records and the running of a minimum number of youth teams. the lack of a conditional revolution is one of the aspects of building an effective volleyball club business model. according to the adopted definition of a business model, it helps to describe, characterize and analyze the areas of functioning and environment of a given organization and specify potential sources of competitive advantage by means of a definable bundle of offered value for the client and the value captured by the company. stability of external conditions creates the possibility of focusing the club's activities on the construction of the offer as much as possible of the value offered to customers and effective interception of its part. an important determinant of building a business model is a proven work organization, which in the case of piłka siatkowa s.a. manifests itself in an almost unchanged form of the organizational structure. the article describes the change of the club's partner portfolio, which, according to the defined business model, has a direct impact on one of its elements, i.e. relationships. bearing in mind that the presented summary does not present the full profile of cooperators, the presented transformation allows us to accept the conclusion on effective building long-term ties of the analyzed company. in the budget space, volleyball azs uwm s.a. it is characterized by significant durability and stability of revenue and cost structures. in the perspective of the global financial crisis from a few years ago, this fact must be appreciated. the analyzed situation allows us to adopt the conclusion on the effective functioning of piłka siatkowa azs uwm s.a. as a player competing in the business and sports markets. further research related to the club's business model under the brand name indykpol azs olsztyn, should focus on the analysis of specific areas of the identified business model. a global look at polish volleyball clubs can be implemented in relation to the presented conditions and the construction of combinations with other units on the market. references afuah a., tucci c.l. 2001, internet business models and strategies: text and cases, mcgraw-hill, boston. amit r., zott ch. 2001, value creation in e-business, strategic management journal, vol. 22. cyfert sz., krzakiewicz k. 2011, wykorzystanie koncepcji modeli biznesu w zasobowej teorii firmy, [w:] rozwój szkoły zasobowej zarządzania the specificity of the functioning of the volleyball club in the aspect of creating a business model 41 strategicznego (red.) r. krupski, prace naukowe wałbrzyskiej wyższej szkoły zarządzania i przedsiębiorczości, wałbrzych. klisiński j. 2000, profesjonalizacja i profesjonaliści w zarządzaniu sportem. wydawnictwo politechniki częstochowskiej. częstochowa. magretta j., 2002, why business models matter?, harvard business review, vol. 80, no 5. muszyński m. 2006, aktywne metody prowadzenia strategii przedsiębiorstwa, wydawnictwo placet, warszawa. nogalski b. 2009, modele biznesu jako narzędzie reorientacji strategicznej przedsiębiorstw, master of business administration, nr 2. osterwalder a., pigneur y., tucci c.l. 2005, clarifying business models: origins, present and future of the concept, communications of ais, vol. 15. sadowski w. 1964, teoria podejmowania decyzji, pwe, warszawa. vankatraman n., henderson j.c. 1998, real strategies for virtual organizing, sloan management review, vol. 40. weill p., vitale m.r. 2001, place to space, harvard business school press, boston. wiśniewski a.k., zarządzanie klubem sportowym na przykładzie indykpolu azs olsztyn, journal of heallth sciences. 2013;3(11). regulamin profesjonalnego współzawodnictwa w piłce siatkowej mężczyzn (pol.). plusliga.pl [2017-10-09]. 54 quality in sport 1 (4) 2018, s. 54-65, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 25 v 2018, praca została przyjęta do druku 18 vi 2018 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2018.006 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/871950 sophie lecomte1 , océane metais l’université d’angers, ufr esthua, france anjou vélo vintage anjou vintage bike (anjou vélo vintage) abstract purpose: to show that a local event can have an international reputation. design / methodology / approach: we will see through the analysis of the routes, the organization of the event and the proposed animations how much angers velo vintage can have at international and local level research and practical limitations / implications: we will rely solely on published news articles and researches published. keywords: angers, bike, bicycle, race, competition, france extrait but: montrer qu'une manifestion locale peut devenir internationale. design/methodology/approach: nous verrons à travers l'analyse des parcours, de l'organisation de la manifestatio et des animations proposés quelle ampleur angers velo vintage peut avoir au niveau international et local. research and practical limitations/implications: nous nous appuierons seulement sur les articles de presse publiés. mots-clés: angers, vélo, course, parcours, vintage, france, international 1. introduction le premier et le seul festival en france du vélo vintage. l’anjou vélo vintage est bien plus qu’un festival c’est une manifestation locale, nationale mais aussi internationale comme en témoigne les 20 pays participants (comme par exemple angleterre, allemagne, italie, japon, australie…) ajoutons à cela pas moins de 71 départements français. tout comme sa grande sœur ‘‘la fête du vélo’’ qui est une fête nationale en france, le festival de l’anjou vélo vintage est un but touristique, ludique, culturelle mais aussi patrimoniale. en effet n’oublions pas que cette région est riches de par ses châteaux, les bords de loire, les vignes, les troglodytes... les nombreux participants viennent donc pour découvrir ou redécouvrir le saumurois. l’anjou vélo vintage, c’est une occasion unique de ressortir son vieux vélo et ses 1 sophie lecomte, orcid: 0000-0003-0531-9726 https://orcid.org/0000-0003-0531-9726 anjou vélo vintage 55 plus beaux vêtements «vintage». le concept est simple: sur un week-end complet, avoir l'occasion de sillonner la région de saumur grâce au sept parcours proposés. ainsi nous nous sommes demandé comment l'événement sportif a su suscité autant d'intérêt? dans un premier temps nous allons tenter de retracer les premiers pas de l'événement, puis nous nous concentrerons sur l’organisation. dans une troisième partie nous nous pencherons sur les sponsors et enfin nous développerons l’aspect touristique de l’anjou vélo vintage et son impact sur la promotion du patrimoine français et régional. 2. historique chaque année, la fête du vélo en anjou rassemble plus de 30 000 personnes sur les bords de loire, ce qui en fait la plus grande manifestation du genre en europe. pour célébrer les 15 ans de la fête du vélo en anjou, le conseil général de maine-et-loire a décidé d’organiser à la même date, le 19 juin 2011, l’anjou vélo vintage. en 2012, à la suite du franc succès de l'événement, une seconde édition est organisée 1000 places sont alors proposées à la vente. des nouveaux parcours sont alors ouverts afin de découvrir davantage les paysages et le patrimoine de l’anjou. mais aussi pour permettre d’accueillir plus de participants. le président du conseil général de maine-et-loire, christophe béchu, donne rendez-vous à tous les participants pour une troisième édition, en 2013, exceptionnelle, associée à la célébration du centième anniversaire du tour de france. en effet en 2013, de nombreux champions de cyclisme et personnalités étaient présents lors de cet événement. la 100ème édition du tour de france est célébré avec un départ d’angers : « la rétro 1903, l’étape des champions de légende ». au cours de cette année, l’évènement d’un parrain de choix qui n’est d’autre que l’ancien directeur du tour de france, jean marie leblanc. passionné de vélo, il a été charmé par l’ambiance et l’esprit du projet. « c’est un événement qui rassemble les gens et qui met en valeur le terroir de la région » nous témoigne-t-il. puis outre l’aspect cycliste c’est aussi « l’occasion de s’habiller comme à l’époque », d’enfiler un marcel et de prendre les routes qui bordent la loire. tout ça en fin de compte, c’est « un devoir de mémoire », qui doit se perpétuer dans le temps, pour que les générations futures viennent en puiser les ressources. en 2014, anjou vélo vintage, lance un produit dérivé très attendu. un vélo de course pour homme, un modèle unique « made in france » produit en série très limitée. avec son look des bicyclettes d’antan et frappé du drapeau tricolore, ce vélo de course a été conçu sur mesure pour les parcours de la 4e édition de la rando vélo rétro de l’anjou vélo vintage, tout en restant fidèle à l’esprit de l’événement, original et décalé. ce produit exclusif est le fruit d’une collaboration avec la manufacture française du cycle. cette même année, l'événement prend une dimension internationale encore plus marqué. à deux mois de l’ouverture, il y avait déjà 1802 inscrits comprenant 10 nationalités, dont 109 anglais et une vingtaine d’allemands. un enthousiasme important pour les citoyens de l’outre-manche qui ont un « réel 56 sophie lecomte, océane metais intérêt pour les vallées de la loire… ils aiment cette image typique du village français et ce côté vintage ». malgré l’immense succès de cette année 2014, le président du département, christian gillet, annonce que le conseil général n’organisera pas la 5e édition anjou vélo vintage, prévue en juin 2015, pour des causes de restrictions budgétaires. cependant, la cinquième édition d’anjou vélo vintage est confiée à l’agglomération saumur loire développement et la ville de saumur. le conseil départemental, cède le concept de l'événement pour un montant estimé à 200 000 euros. comme nous pouvons le voir sur le tableau suivant, depuis sa création, l'événement sportif n’a pas cessé de prendre de l’importance. année participants nombres de département représentés nombres d’exposant sur le village nationalités nombre de parcours nombre de visiteurs hors évènement 2011 517 36 35 7 3 na 2012 1 400 66 na 13 3 na 2013 2 650 70 50 20 3 20 000 2014 3 500 74 80 20 4 30 000 2015 3 300 na 91 20 5 30 000 2016 4 000 79 95 20 4 30 000 2017 6 700 79 100 20 5 30 000 2018 8 300 79 210 20 7 40 000 sachant qu’en france il y a 101 département, 80% de la population française est donc représentée avec cette course, d’autant plus que le nombre d’exposant a été multiplié par 5 en 7 ans. ce qui est important de souligner, étant donné que ce sont les exposants qui rendent les parcours actifs et lucratifs. 71 % des pays européens sont représentés , passant de 3 nationalités ( limitrophes) à 20 . la course s’est donc internationalisée tout en étant de plus en plus représentée par ses exposants et sa culture française de plus en plus diverse. c'est un événement générateur d'une image dynamique pour le territoire et d'un renouveau en saumurois. près de 70% des inscrits hors du 49, c'est la définition même du tourisme. nous avons également dont 15% de parisiens, des personnes considérées comme ayant un gros pouvoir d'achat et qui peuvent donc revenir année après année », explique sophie saramito, présidente de saumur val de loire tourisme. 3. organisation cette année 2018, les 8 300 places d’anjou vélo se sont vendues en seulement 8 jours, preuve que la manifestation est particulièrement attendue et prisée du grand public. alors, qu’est ce qui fait de l’organisation d’anjou vélo un si grand engouement? son programme peut-être? anjou vélo vintage 57 • samedi 24 juin : salon et festival vintage – soirée guinguette. départ de l’authentic 1868 (120 km), paul auton (60 km) et abby cyclette (35 km). • dimanche 25 juin: salon et festival vintage – grand bal swing. départ de jean-guy dondroit (30 km), abby cyclette (35 km) et anatole laguibole (40 km). lieu (village, départ des randos vélo et salle de presse) : place de la république, à saumur. 58 sophie lecomte, océane metais anjou vélo vintage 59 60 sophie lecomte, océane metais 1musique l 'événement débutera dès le vendredi 22 juin dans la continuité de la fête de la musique. en s’inspirant de cette fête qui a lieu le 21 juin chaque année en france, les organisateur programme de nombreux spectacle musicaux. la programmation musicale n'a pas été dévoilée « afin de conserver quelques surprises pour les participants sur les parcours », mais il y aura entre 250 à 300 artistes, soit plus de 60 groupes. anjou vélo vintage, propose de la musique pour tous les gouts, chanteurs de la régions, swing modernisé, chansons rétro…. « les gens veulent qu'on les surprenne. c'est aussi une image que l'on renvoie aux étrangers. l'anjou vélo vintage devient une référence sur la programmation musicale et pas que sur les randonnées. la musique et la danse nous amènent un autre public... des personnes ne viennent d'ailleurs que pour cela ! et pour la brocante aussi, où l'anjou vélo vintage est également une référence en france », a dit jean-jacques micoud, directeur général de la récente spl saumur val de loire tourisme. 2 village expo le village expo est situé au coeur du centre historique de saumur. il est gratuit pour tout le monde et ouvert à tous, même aux non participants de la course. ce village expo sera entouré de la mairie de saumur et du son ancien théâtre, le tout dans cette ville magnifique et pleine d'histoire. dans ce village expo, il y a plus de 14 000 m² d'exposition, comprenant une centaine d'exposants, vendant gastronomie et vins de la vallée de la loire. des exposants des métiers d'antan permettent aussi de se glisser dans le temps et de se prendre au jeu. les participants pourront aussi assister à une brocante, vendant objets et vélos d'antan. autant d’exposants qui ont tous pour but de promouvoir le patrimoine local et national. 3parcours en cette année 2018, 6 parcours sont proposés : trois le samedi et trois le dimanche. chaque nom de parcours est spécifique et original. les parcours sont créer par les bénévoles, qui parcours la région au cours de l’année afin de tracer les plus beaux parcours à deux roues. l'organisation de ces parcours doit nécessairement être suivie de ses bénévoles, assurant les inscriptions, les plaques d'immatriculation et l'heure des départs. ils sont essentiels à la bonne mise en place des parcours et assurent une bonne course, en sécurité. anjou vélo vintage 61 abby cyclette • 35 km • samedi 23 juin dimanche 24 juin • heure de départ: 10h45 • difficulté 3/5 • villes traversées: saumur, bagneux, munet, chacé, st-cyr-en-bourg, brezé, souzay-champigny, saumur. anatole laguibole • 40 km • dimanche 24 juin • heure de départ: 10h00 • difficulté 3/5 • villes traversées: saumur, dampierre sur loire, souzay-champigny, parnay, montsoreau, fontevraud, turquant, parnay, saumur. les freres dondroit • 30 km • dimanche 24 juin • jean-guy lèvetôt heure de départ: 9h30 • jean-guy couchetard – heure de départ : 11h15 • difficulté 1/5 • villes traversées: saumur, saintmartin-de-la-place, saint-clément-deslevées, les-rosiers-sur-loire, gennesval-de-loire, chênehutte-trèves-cunault, rue des caves / saint-hilaire-saint-florent, saumur. 62 sophie lecomte, océane metais paul auton • 60 km • samedi 23 juin • heure de départ : 10h00 • difficulté 3/5 • villes traversées: saumur, st-hilairest-florent, verrie, rou-marson, meigné, les ulmes, forges, doué-la-fontaine, brossay, montreuil-bellay, st-just-sur-dive, brézé, chacé, bagneux, saumur la nouveauté de cette année est la fameuse course de l'authentic 1868, comprenant 120km, partant à 9h00 le samedi 23 juin. c'est la course la plus difficile, sur des routes de gravels. cette course est conseil aux meilleurs cyclistes, même amateurs, ou au plus résistant. 4. marketing mix anjou vélo vintage 63 5. sponsors les sponsors officiels sont les sponsors principalement de collectivité territoriale comme la région de pays de la loire, le départemet du maine et loire, les villes voisines doué en anjou et montreuil-bellay, l'agglomération d'agglopropre. en tant que sponsor officiel, il y aussi le site de vente d'occasion leboncoin, le cinéma le palace saumur, et 8 vignerons angevins comme ackerman, bouvet ladubay, louis de grenelle, robert et marcel, langlois chateau, saurclient, federation viticole et saumur champigny. ces sponsors se sont vus attribué un stand d'exposant au village expo pour leur faire de pubicité. l'organisation de la manifestation a été mise dans les mains de l'entreprise saumuroise léo pour 3 ans. pour ce qui est des sponsors de soutien, sont présents la radio “locale alouette”, une imprimerie locale, deux agences de communication, plusieurs musées, deux journaux locaux, des vignerons, des magasins de vélos, et des photographes. par exemple, aspire est un sponsor de soutient depuis la création de l'évènement en 2011. l'association prête des vélos, des accesoires et révise es vélos. elle s'est inspirée du thème rétro, vintage de la course pour valoriser ses articles vintages. 6. développement économique du vélo en france l'ampleur de l'influence sur les français est sans hésitation à ne plus dénier. en effet, nous pouvons citer des chiffres évocateurs : 40% des français pratiquent le vélo de manière régulière, 30% l'utilisent comme moyen de transport et 5% l'utilise tous les jours. hors, la france reste en retard par rapport à ses compatriotes européens. l'europe du nord, c'est à dire l'allemegne, les pays-bas, la finlande, la suède constituent les pays qui parcours le plus de kilomètres en vélos ; les pays-bas et danemarks se caractérisant par des parcours de plus de 1000 kilomètres par an par habitants. concentrons-nous plusprécisement sur la france et essayons de voir comment des courses cyclistes comme le tour de france ou le anjou velo vintage réussissent à tenir une telle popularité auprès des français. nous voyons dans ce tableau l'impact qu'a la pratique du véo sur l'économie et sur le marché du cycle en france. le vélo a de grands bénéfices pour l 'économie française et nous voyons aussi l'impact qu'il a sur le quotidien des français. les français l'utilisent comme moyen touristiques, transport en commun ou bien comme instrument sportif. la pratique du vélo a grand impact sur l'économie du tourisme. les touristes à vélos ont un niveau de dépense supérieur à un touriste moyen. • un touriste à vélo en itinérance → 70 € par jour • un touriste en séjour → 61€ par jour • un touriste "classique" → 54 € par jour 64 sophie lecomte, océane metais les pratiques les bénéfices pratique utilitaire de proximité • 17 millions de pratiquants réguliers (30% des français) • 3 millions de pratiquants quotidiens (5% des français) • la grande majorité des distances parcourues le plus grand potentiel de croissance : plus de 50% des déplacements font moins de 2 km efficacité des déplacements, environnement urbain, santé, pouvoir d’achat, marché du cycle pratique de loisirs et excursions à la journée (hors pratique sportive) • 22 millions de pratiquants première étape pour le développement du vélo mobilité santé pratique sportive sur route • 2 millions de pratiquants marché du cycle pratique touristique en séjour • 7,3 millions de séjours dont 5,5 millions pour les résidents et 1,8 millions d’étrangers développement de l’économie touristique pratique itinérante • 385 000 séjours de résidents et 720 000 séjours d’étrangers développement de l’économie touristique vtt • 6,6 millions de français marché du cycle, tourisme de montagne sources: emd strasbourg 1997, sondage fps ipsos 2007. le vélo est vite devenu la seconde activité sportive des français lorsqu'ils sont en vacances. 5.5 millions de s éjours touristiques sont recensés comme des sejours à vélos. 40 % de ces s éjours sont surtout au bord de l 'océan atlantique comme en charente-maritime. la france est la première destination quand on parle de tourisme à vélo, en effet, elle a investi beaucoup dans des programmes tels que la loire à vélo, et ses 4 régions viticoles sont les plus prisés pour les étrangers voulant parcourir la france en vélo : la provence, la vallée de la loire , la bourgogne et la dordogne. parlons maintenant de la pratique sportive. prenons pour example le tour de france. c'est le principal rendez-vous mondial. son chiffre d'affaire atteind 272 millions d'euros, ce qui rapporte à chaque région française 80 miillions d'euros. il crée plus de 2700 emplois. en tout, nous pouvons compter 12 000 manifestations autour du vélos qui genèrent 13 millions d'euros. le tour de france représente à luimême 12 à 15 millions de spectateurs et est retransmis dans 185 pays. 650 médias sont présents dont 2000 journalistes et caméramans. récapitulatif de l’économie liée au tour de france: • 100 m€ budget aso. • 22 m€ budget équipes. • 16 m€ coûts complémentaires annonceurs. • 35 m€ de coûts de production des médias. • 10 m€ de coûts pour les collectivités. • 7 m€ de bénéfice image. anjou vélo vintage 65 • 80 m€ de dépenses touristiques supplémentaires. les évènements pour le grand publique sont également bien populaire en france. prenons pour example la « levée de la loire 49 ». cette organisation a été créée en 1997 et a rassemblé 40 000 personnes en une journée. c'est la fermeture de plusieurs kilomètres de routes le long de la loire, tout en étant animé 6. conclusion nous avons donc vu par l'analyse de anjou vélo vintage, que les retombées d'une telle course sont autant nationale qu'internationale. l'engouement autour du vélo est bien réel et nous pouvons en temoigner. les retombées économiques se font aussi ressentir après la grande popularité d'une course mondiale telle que le tour de france. de nombreuses petites courses ont vu le jour comme celle de anjou vélo vintage qui est née de celle-ci. ces courses apportent un réel coup de pouce à l'économie de la collectivité territoriale. ces courses sont aussi bénéfiques pour le tourisme français, elles font découvrir le patrimoine français par ses paysages, ses dégustations gastronomiques et ses activités touristiques pendant la course. la france a un grand intérêt à développer la pratique du vélo et ainsi pouvoir concurrencer ses concurrents européens. references http://www.iiakm.org/conference/proceedings/km2015_refereedproceedingspaper s.pdf (accessed 18 september 2016). https://www.anjou-tourisme.com/fr/agenda/temps-forts-de-lannee/anjou-velovintage https://www.anjou-velo-vintage.com/fr/ https://france3-regions.francetvinfo.fr/pays-de-la-loire/maine-et-loire/angers/sa8eme-edtion-anjou-velo-vintage-bat-record-inscriptions-1440417.html https://www.anjou-velo-vintage.com/fr/organisation/partenaires-anjou-velo-vintage https://www.veloscenie.com/contenus/espace-pro/rapport-economie-du-veloaltermodal.pdf https://www.francevelotourisme.com/contenus/informations-sur-accueilvelo/leconomie-du-velo-en-france http://www.iiakm.org/conference/proceedings/km2015_refereedproceedingspapers.pdf http://www.iiakm.org/conference/proceedings/km2015_refereedproceedingspapers.pdf https://www.anjou-tourisme.com/fr/agenda/temps-forts-de-lannee/anjou-velo-vintage https://www.anjou-tourisme.com/fr/agenda/temps-forts-de-lannee/anjou-velo-vintage https://www.anjou-velo-vintage.com/fr/ https://france3-regions.francetvinfo.fr/pays-de-la-loire/maine-et-loire/angers/sa-8eme-edtion-anjou-velo-vintage-bat-record-inscriptions-1440417.html https://france3-regions.francetvinfo.fr/pays-de-la-loire/maine-et-loire/angers/sa-8eme-edtion-anjou-velo-vintage-bat-record-inscriptions-1440417.html https://www.anjou-velo-vintage.com/fr/organisation/partenaires-anjou-velo-vintage https://www.veloscenie.com/contenus/espace-pro/rapport-economie-du-velo-altermodal.pdf https://www.veloscenie.com/contenus/espace-pro/rapport-economie-du-velo-altermodal.pdf https://www.francevelotourisme.com/contenus/informations-sur-accueil-velo/leconomie-du-velo-en-france https://www.francevelotourisme.com/contenus/informations-sur-accueil-velo/leconomie-du-velo-en-france akademia wychowania fizycznego we wrocławiu quality in sport 3 (3) 2017, s. 7-24, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 11 vii 2017, praca została przyjęta do druku 2 ix 2017 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2017.013 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/839077 7 sebastian łubiński(1) jan kosendiak(2) (1) katedra dydaktyki sportu, awf wrocław, doktorant (2) uniwersytet zielonogórski, katedra sportu i promocji zdrowia rozgrzewka koszykarza – założenia teoretyczne, a rozwiązania praktyczne the basketball warms-ups theoretical assumptions and practical solutions streszczenie wielu autorów podkreśla znaczenie rozgrzewki. rozgrzewka w grach zespołowych ma na celu przyspieszenie adaptacji organizmu do wysiłku fizycznego, zaktywizowanie czynności fizjologicznych ze stanu spoczynkowego do stanu wysiłkowego. rozgrzewka przynosi wiele różnorodnych korzyści m.in. fizjologiczne, psychologiczne i profilaktyczne, niezależnie od klasyfikacji jakiej użyjemy. z psychologicznego punktu widzenia rozgrzewka ma za zadanie wygenerować stan „czujności”, aktywności i gotowości oraz chęci do skutecznego działania. stwierdzono, że zawodnicy, którzy wykonują poprawną rozgrzewkę są lepiej przygotowani psychicznie niż ci, którzy jej nie wykonują. sportowiec po dobrze przeprowadzonej rozgrzewce subiektywnie odczuwa pewność siebie oraz uzyskuje pozytywne nastawienie do meczu. uważa się, że rozgrzewka też może służyć jako środek do rozładowywania napięć i lęków oraz zwiększa koncentrację i motywację przed meczem. rozgrzewka poprawia też stany emocjonalne, obniża lęk przed porażką. dowiedziono, że rozgrzewka wykonana w odpowiednich warunkach poprawia uwagę, percepcję wizualną, precyzję działania, pewność siebie antycypację, szybkość reagowania i działania, szybkość przetwarzania i podejmowania decyzji. z punktu widzenia fizjologicznego „rozgrzewka”, to czynności przysposabiające organizm koszykarza do wysiłku. jest ona ważnym czynnikiem, który wpływa na efekt udziału we współzawodnictwie. dane z piśmiennictwa dowodzą, że konieczna jest indywidualizacja rozgrzewki pod względem czasu jej trwania i intensywności. wyróżnia się dwa rodzaje rozgrzewek: pasywną i aktywną. rozgrzewka pasywna to taka, która jest realizowana poprzez korzystanie z gorących natrysków, kąpieli, saun, łaźni parowych lub poprzez zastosowanie masażu energetycznego. rozgrzewka aktywna wymaga od zawodnika znacznego zaangażowania i determinacji podczas ćwiczeń przygotowujących ciało i mięśnie do wysiłku. środki treningowe występujące podczas tej części rozgrzewki, to ćwiczenia ogólno usprawniające, wzmacniające, rozciągające, koordynacyjne i techniczno-taktyczne, działania z piłką i bez piłki. celem poznawczym pracy było znalezienie i sformułowania możliwie najlepszej struktury rozgrzewki przedmeczowej w oparciu o współczesne piśmiennictwo. dane te posłużyły do kreślenia „modelu” (wzorca) optymalnej rozgrzewki. celem praktycznym było sformułowanie wskazówek dla trenerów koszykówki w tworzeniu struktury rozgrzewki z uwzględnieniem czasu trwania oraz 8 sebastian łubiński, jan kosendiak proporcji między ćwiczeniami dynamicznymi, a statycznymi przygotowujących funkcje organizmu do gry. materiałem badawczym było 12 zawodników płci męskiej, drużyny grającej w najwyższej klasie rozgrywek koszykówki w polsce, w tauron basket lidze. w analizie badań niezawodności gry uwzględniono 11 zawodników, gdyż jeden z nich nie brał udziału w grze i niemożliwe było ustalenie jego efektywności gry. badana drużyna została sklasyfikowana w pierwszej piątce tabeli ligi w sezonie 2014/2015. w badaniach wykorzystano metodę obserwacja standaryzowanej, która polega na obserwowaniu osób pod kątem celu obserwacji, z uwzględnieniem ściśle określonych kategorii interesujących badacza zachowań (reakcji). do oceny efektywności zawodników podczas meczu, wykorzystano autorski arkusz rejestracji efektów działania zawodników w oparciu o projekt superlaka. w efekcie przeprowadzonych badań stwierdzono brak korelacji między rodzajem wykonywanej rozgrzewki przez badanych, a niezawodnością gracza w trakcie meczu. uzyskane wyniki upoważniają, zdaniem autorów, do wyciągnięcia następujących wniosków: • w badanej drużynie ekstraklasy wielu zawodników ominęło fazę ogólna i wykonywało tylko fazę specjalistyczną. wystąpił podział ze względu na rodzaj wykonywanych ćwiczeń (dynamiczne, statyczne, z piłką). • na podstawie wykonanej obserwacji, rozgrzewka wykonana przez badanych koszykarzy ekstraklasy nie była zgodna z modelem rozgrzewki wynikającym z zaleceń piśmiennictwa i nie wpłynęła na niezawodność oraz skuteczność gracza podczas meczu. • jako wniosek praktyczny należałoby zalecić trenerom stosowanie racjonalnych, mocno zindywidualizowanych modeli rozgrzewki. słowa kluczowe: koszykówka; rozgrzewka; trening koszykarza summary many authors emphasize the importance of warm-up. warm-up in team games aims at enhancing the body adaptation to the physical activity and to activate physiological functions from the rest state to the active state. warm-up brings many different benefits, for example: physiological, psychological, and preventive, regardless of the classification of the above. from a psychological standpoint, the warm-up is performed to create the body "alertness", activity and readiness, and a willingness to act effectively. it was found that the players who perform the correct warm-up are better mentally prepared than those who do not perform it. after a well performed warm-up, the athlete is self-confident and has a positive attitude to the match. it is believed that the warm-up can also be the way to relieve tension and anxiety and to increase concentration and motivation before the match. warmup also improves the emotional states and reduces fear of failure. it has been verified that the warm-up, performed under appropriate conditions, improves focus, visual perception, action accuracy, self-confidence, speed and responsiveness, speed of processing and decision making. from the physiological point of view, the warm-up rozgrzewka koszykarza – założenia teoretyczne, a rozwiązania praktyczne 9 is an activity that adapts the basketball player’s body to an effort. it is an important factor that affects the effect of participation in the competition. data from the literature suggest that the warm-up individualization is necessary in terms of duration and intensity. there are two types of warm-ups: passive and active. passive warm-up is the one that is performed by using hot showers, baths, saunas, and steam baths or by using energetics massage. active warm-up requires a lot of commitment and determination from the athlete during exercises that prepare the body and muscles for an effort. the training measures used during this part of warm-up are the general exercises that improve strength, stretch, coordination, and technicaltactical activities, and activities with the ball or without it. the cognitive purpose of the paper: was to find and develop the best possible prematch warm-up structures based on current literature. these data were used to determine a "model" (pattern) of optimal warm-up. the practical aim was to formulate guidelines for basketball coaches to develop the warm-up structures, taking into account the duration and proportion of dynamic and static exercises that prepare the body for play. the research material was 12 male players from the basketball team playing in the top tournaments in poland and in the tauron basket league. 11 players were included in the play reliability study, because one of them did not participate in the play and it was impossible to determine his play effectiveness. the team was ranked in the top five of the 2014/2015 league table. the standardized observation method was used in the study. the method consisted in observing people with respect to the purpose of observation, taking into account strictly defined behavioral (reactions) categories the researchers were interested in. to evaluate the players’ effectiveness during the match, the original result sheet of the players’ performance based on the superlak project was used. as a result of the research, no correlation between the type of warm-up performed by the respondents and the player’s reliability during the match was observed. according to authors, the results allow formulating the following conclusions: • in the extra-class team, many of the competitors skip the general phase and performed only the specialist phase. there is a division based on the type of exercises (dynamic, static, ball). • based on the observation made, the warm-up performed by the extra-class basketball players did not match the warm-up model resulting from the literature recommendations and it did not affect the player's reliability and performance during the match. • as a practical proposal, trainers should use rational, highly personalized warmup models. keywords: basketball; warm-up; basketball training 1. charakterystyka gry w koszykówkę gra w koszykówkę polega na dystrybutywnych (oddzielnych) działaniach jej uczestników. każdy z zawodników sprawuje odmienną funkcję wobec zespołu. 10 sebastian łubiński, jan kosendiak zajmuje wyznaczoną pozycję i spełnia własną określoną rolę (naglak 2010). odpowiednie ustawienie zawodnika na polu gry sprzyja wykonaniu powierzonych mu zadań. według nomenklatury amerykańskiej wyróżnia się następujące pozycje: rozgrywający, rzucający obrońca, niski skrzydłowy, silny skrzydłowy, środkowy center. umiejętności gry zawodników różnicują ich na podstawowych i rezerwowych. jedni i drudzy pełnią istotne funkcje w zespole, a ich gra charakteryzuje się sposobami działania zespołów, zawodników ukierunkowanych na wygraną (naglak 2010). jest to współdziałanie o „kooperacji pozytywnej. kooperacja pozytywna, polega na przekraczaniu własnych możliwości pod wpływem prezentowanych przez przeciwnika wyższych umiejętności. w koszykówce, występuje też fizyczny kontakt zawodników z możliwością wykorzystania siły, jednakże obowiązuje utrzymanie jej pozorności fizycznej i psychicznej. wielopodmiotowa gra z piłką na zawodowym poziomie charakteryzuje się klasyfikowaniem uzyskanych wyników przez organizacje sportowe, co stanowi potwierdzenie dążeń sportowca i wspierających go profesjonalistów do uzyskania sukcesów sportowych (naglak 2005). koszykówka nieustannie ewoluuje. z pierwszych 13 zasad jamesa naismith’a pozostały tylko przepisy dotyczące zakazu biegania z piłką oraz zasada, że wygrywa drużyna, która zdobędzie najwięcej punktów. stało się tak za przyczyną rozwoju tej gry. obecnie gra jest bardzo dynamiczna, dobrze zorganizowana, aby uatrakcyjnić widowisko sportowe (czerwiński 2007). poprzez szybką zmianę sytuacji, bezpośrednie działania z przeciwnikiem, emocjonalność i zespołową radość ze zwycięstwa , doskonale odzwierciedla dramaturgię dzisiejszej rzeczywistości życia (ljach,2003). w ostatnich latach możemy dostrzec, że w lidze national basketball association bardziej kładzie się nacisk na przygotowanie motoryczne zawodnika oraz jego wszechstronność. przykładem jest coraz częściej występujący (w większości drużyn nba) brak klasycznych środkowych, gdyż w dobie ciągłej dynamizacji koszykówki zaczęli spowalniać grę. skuteczna obrona powoduje rozwój nowych sposobów rzutów piłki do kosza, jej podania oraz poruszania się zawodnika z piłką (tzw. kozłowanie piłki) (bompa i wsp. 2013). koszykówka jest grą o wysokim stopniu zorganizowania, poprzez wykonywane czynności przez zawodników, o charakterze antagonistycznym (atak – obrona). składa się z czynności ruchowych z piłką jak również bez piłki, uwarunkowanych działaniami partnerów i przeciwnika, zarówno w ataku jak i w obronie. zwycięzcą meczu zostaje drużyna wykazująca lepszą skuteczność w działaniach ofensywnych i defensywnych. w każdym zespole oprócz wymienionych ról zawodników, zwykle pojawia się gracz wyjątkowo uzdolniony, który poprzez twórczy wysiłek osiąga mistrzowski poziom gry i koncentruje na sobie zaufanie partnerów. to zawodnik, który podczas krytycznych momentów bierze na swoje barki odpowiedzialność za wygraną (przekracza wręcz granice ludzkich możliwości) (phil jackson 2014). koszykówka jest grą dynamiczną. jest formą wysiłku o charakterze interwałowym, o naprzemiennej (anaerobowo-aerobowej) aktywności. z publikacji cherifa, eksperta fiba wynika, że koszykarze pokonują różne odległości, w zależności od zajmowanej pozycji podczas gry: rozgrywający: 3500 – 6104m, skrzydłowi: 4500 – 6532m, centrzy: 5552 – 5711m znaczna część działań meczowych zawodników opiera się na przemianach rozgrzewka koszykarza – założenia teoretyczne, a rozwiązania praktyczne 11 fosfagenowych (rzut, blok, podanie, zbiórka, sprint 2-5m, gra jeden przeciw jednemu). resynteza fosfokreatyny następuje podczas aktywności koszykarzy, o niższej intensywności np. podczas rzutów wolnych. koszykarze wykonują ok. stu działań o wysokiej intensywności podczas meczu (fiba 2002). sprinty i bieg ze średnią intensywnością zajmują 70% czasu poruszania się koszykarza po boisku. 30% stanowi poruszanie się bokiem. akcje trwają średnio od 14 do 20s. co w dalszym ciągu ukazuje kluczową rolę przemian anaerobowych. wydolność tlenowa nie jest najważniejsza, jednakże to od niej zależy szybkość przebiegu procesów restytucyjnych przemian beztlenowych podczas krótkich przerw w czasie gry lub niskiej intensywności wykonywanego wysiłku. w związku z tym bardzo ważną rolę spełnia właściwe przygotowanie funkcji ustroju do wysiłku tzw. „rozgrzewka”. 2. znaczenie rozgrzewki w grach zespołowych oraz model rozgrzewki w koszykówce, w świetle piśmiennictwa wielu autorów podkreśla znaczenie rozgrzewki. informacje na temat znaczenia rozgrzewki w grach zespołowych zawarte są m.in. w pracach cichosza (2013), dembińskiego (2011), czy kielaka (2010). zdaniem chmury (2014) rozgrzewka w grach zespołowych ma na celu przyspieszenie adaptacji organizmu do wysiłku fizycznego. zaktywizowanie czynności fizjologicznych ze stanu spoczynkowego do stanu wysiłkowego. rozgrzewka przynosi wiele różnorodnych korzyści m.in. fizjologiczne, psychologiczne i profilaktyczne, niezależnie od klasyfikacji jakiej użyjemy. z psychologicznego punktu widzenia rozgrzewka ma za zadanie wygenerować stan „czujności”, aktywności i gotowości oraz chęci do skutecznego działania (chmura 2014). stwierdzono, że zawodnicy, którzy wykonują poprawną rozgrzewkę są lepiej przygotowani psychicznie niż ci, którzy jej nie wykonują (berdejo-del-fresno 2011). sportowiec po dobrze przeprowadzonej rozgrzewce subiektywnie odczuwa pewność siebie oraz uzyskuje pozytywne nastawienie do meczu (chmura 2014). uważa się, że rozgrzewka też może służyć jako środek do rozładowywania napięć i lęków oraz zwiększa koncentrację i motywację przed meczem (berdejo-del-fresno 2011) rozgrzewka poprawia stany emocjonalne, obniża lęk przed porażką (chmura 2001). dowiedziono, że rozgrzewka wykonana w odpowiednich warunkach poprawia uwagę, percepcję wizualną, precyzję działania, pewność siebie antycypację, szybkość reagowania i działania, szybkość przetwarzania i podejmowania decyzji. dodatkowo pozwala na wysiłek w obszarze komfortu psychicznego (berdejo-del-fresno 2011) (chmura 2001). z punktu widzenia fizjologicznego „rozgrzewka”, to czynności przysposabiające organizm koszykarza do wysiłku. po odpowiednim zaktywizowaniu wszystkich układów zawodnika, powinien być gotowy do głównej aktywności fizycznej od pierwszej chwili gry (birch i wsp. 2012). chmura określa rozgrzewkę jako „wszechstronne przygotowanie organizmu sportowca do wysiłku” (chmura 2014 s. 25). jest podstawowym czynnikiem, który wpływa na efekt udziału we współzawodnictwie. według berdejo-del-fresno (2011) rozgrzewka to „wzrost temperatury ciała poprzez zastosowanie ciepła lub w wyniku pracy mechanicznej” (berdejo-del-fresno 2011 s. 103). dodatkowo dowiadujemy się, że rozgrzewka jest pojmowana jako zestaw 12 sebastian łubiński, jan kosendiak zadań i ćwiczeń wykonywanych w działaniach sportowych w celu dostosowania organizmu sportowca do późniejszego przedsięwzięcia konkurencyjnego, minimalizując potencjalne ryzyko doznania kontuzji, stwarzając ponadto psychiczną predyspozycję do wykonywania ćwiczenia. rozgrzewka, oprócz tego, że przygotowuje nas do wysiłku jakiemu będziemy poddawać nasz organizm, w sposób przez niego tolerowany, nie naraża nas na ryzyko odniesienia kontuzji, co więcej powinna jej zapobiegać (berdejo-del-fresno 2011). na potrzeby niniejszej pracy przyjęto definicję rozgrzewki j. chmury, który twierdzi, że jest ona podstawowym czynnikiem, wpływającym na wynik końcowy treningu, meczu oraz wszelkiego rodzaju wysiłku fizycznego. 2.1. model rozgrzewki w koszykówce, w świetle piśmiennictwa według chmury (2001, 2014) konieczna jest indywidualizacja rozgrzewki pod względem czasu jej trwania i intensywności. w publikacjach dotyczących rozważanego tematu wyróżnia się dwa rodzaje rozgrzewek: pasywna i aktywna (chmura 2014). rozgrzewka pasywna to taka, która jest realizowana poprzez korzystanie z gorących natrysków, kąpieli, saun, łaźni parowych lub poprzez zastosowanie masażu energetycznego. ta metoda rozgrzewki nie jest jedyną stosowaną przez sportowców, jednak jest ona stosowana jako metoda uzupełniająca do rozgrzewki aktywnej. jednakże to rozgrzewka aktywna jest tą, która poprzez ćwiczenia, zwiększa temperaturę ciała i mięśni (berdejo-del-fresno 2011). rozgrzewka aktywna wymaga od zawodnika znacznego zaangażowania i determinacji podczas ćwiczeń przygotowujących ciało i mięśnie do wysiłku (bompa i wsp. 2013). środki treningowe występujące podczas tej części rozgrzewki, to ćwiczenia ogólno usprawniające, wzmacniające, rozciągające, koordynacyjne i techniczno-taktyczne, działania z piłką i bez piłki, (bompa i wsp. 2013) (chmura 2014). 2.2. struktura rozgrzewki czas trwania rozgrzewki to 30-40min. jest to zależne od wilgotności i temperatury otoczenia. natomiast intensywność rozgrzewki powinna być narastająca, aż do momentu osiągnięcia progu psychomotorycznego zmęczenia. chmura (2014) wyróżnia trzy fazy rozgrzewki (lokalną, ogólną, specjalistyczną) przedmeczowej z dwoma etapami w każdej fazie. celem fazy lokalnej jest podniesienie temperatury mięśni. pierwszym etapem fazy lokalnej jest zastosowanie ćwiczeń koncentrycznych (mięsień skracany). w pierwszym etapie ćwiczenia są ściśle ukierunkowane na te mięśnie, które odgrywają dużą rolę podczas wykonywanego wysiłku. u koszykarzy będą to mięśnie – czworogłowy uda , biodrowo-lędźwiowe, kulszowo-goleniowe, brzucha czy pośladków (bompa i wsp. 2013) (chmura 2014). drugim etapem jest zastosowanie ćwiczeń ekscentrycznych (mięsień rozciągany). ćwiczenia ekscentryczne również obejmują te same grupy mięśniowe, rozgrzewka koszykarza – założenia teoretyczne, a rozwiązania praktyczne 13 co koncentryczne (bompa i wsp. 2013) (chmura 2014). celem fazy ogólnej jest dynamizowanie pracy układu energetycznego, krwionośnego i oddechowego, co doprowadza do podwyższenia temperatury wewnętrznej ciała. w tej fazie angażujemy wszystkie grupy mięśniowe. faza ogólna również składa się z 2 etapów. etap pierwszy polega na zwiększeniu ruchomości w stawach. jego zadaniem jest powiększenie amplitudy ruchu w stawach. w tym etapie wykonujemy ćwiczenia z większą dynamiką. przykładowe ćwiczenia zwiększające amplitudę ruchu to wymachy ramion, krążenia ramion, skipy a, b, c, d, ruchy okrężne bioder. drugi etap polega na zwiększaniu swobody i płynności wykonania ruchu. w tym etapie wykonujemy ćwiczenia koordynacyjne, które usprawniają przewodzenie nerwowo mięśniowe oraz przygotowują układ nerwowy i mięśniowy do specyficznych wymagań gry. ćwiczenia koordynacyjne przygotowują zawodnika do skutecznego działania po przez dokładne, płynne i ekonomiczne ich wykonanie. (bompa 2013) (chmura 2014). celem fazy specyficznej jest osiągnięcie progu psychomotorycznego zmęczenia, odpowiedniej temperatury wewnętrznej ciała, pobudzenia jak największej ilości jednostek motorycznych oraz usprawnianie posiadanych umiejętności. w każdych z tych obszarów zawodnik musi osiągnąć indywidualne optimum. w pierwszym etapie usprawnianie umiejętności gracza następuje poprzez zastosowanie specyficznych dla koszykówki ćwiczeń z piłką. celem tego etapu jest oswojenie gracza z piłką, pobudzenie „czucia” piłki oraz zaadaptowanie się do warunków gry (pierwszy etap trwa ok. 10 minut). zawodnik w tej części wykonuje ćwiczenia z piłką, w zależności od specyfiki pozycji jaką zajmuje podczas gry. szczególnie ważne jest aby pamiętać o nie dopuszczaniu do nadmiernego zużycia energii przez zawodnika, ponieważ może to oddziaływać na obniżenie tempa gry podczas meczu (bompa i wsp. 2013) (chmura 2014). drugi etap to ćwiczenia eksplozywne zwiększające pobudzenie ośrodkowego układu nerwowego. celem tego etapu jest uzyskanie najkorzystniejszego pobudzenia obwodowego układu nerwowego i maksymalnej liczby jednostek motorycznych. etap trwa ok. 2-3 min. zawodnik w tej części wykonuje kilka ćwiczeń eksplozywnych trwających 3-5 sekund np. przyspieszenie na 2-3 m później, nagłe hamowanie, wyskok i sprint na odcinku 5-10m . ten przykład można modyfikować chociażby poprzez włączenie zmiany kierunku poruszania się podczas biegu. zawodnicy o predyspozycjach szybkościowych wystarczy, że wykonają ten zestaw dwukrotnie. natomiast zawodnicy o predyspozycjach wytrzymałościowych powinni powtórzyć go 2-3 razy z uwzględnieniem skrócenia sprintu do 5-7 m. po każdym wykonaniu tego zestawu powinna wystąpić aktywna przerwa, trwająca nie dłużej niż 1min (bompa i wsp. 2013) (chmura 2014). struktura rozgrzewki przedmeczowej wg systemu szkoleniowego w hiszpanii berdejo-del-fresno (2011) proponuje podział rozgrzewki na 2 części: ogólną i specyficzną. czas trwania części ogólnej to 26 minut, natomiast części specyficznej 18min. ogólny czas trwania rozgrzewki wynosi 44 min. część ogólna została 14 sebastian łubiński, jan kosendiak podzielona na 5 faz. pierwsza faza opiera się na propriorecepcji, czyli ćwiczeniach, których celem jest zapobieganie urazom kończyn dolnych (okolic kostki i kolana). są to ćwiczenia równoważne ze stopniowaną trudnością wraz ze zmiana płaszczyzny ćwiczącego oraz w końcowym etapie przy udziale obrońcy. czas trwania to ok 5 min. druga faza to zwiększenia ruchomości w stawach. czas trwania 3-4min. trzecia faza polega na podniesieniu temperatury ciała po przez ciągły bieg w granicach 60-70%vo2max z kozłowaną piłką. czwarta faza polega na wykonywaniu ćwiczeń rozciągających – statycznych, gdzie rozciągnięcie aktonów mięśniowych zawodnik powinien utrzymywać przez 15-20 sekund. całościowy czas trwania fazy 10 minut. piąta faza to rozciąganie dynamiczne z uwzględnieniem specyficznych aktów ruchowych występujących w koszykówce. czas trwania– 4-5min. część specjalistyczna, opiera się na 6 ćwiczeniach opierających się na zwiększeniu koncentracji, uwagi, percepcji wzrokowej, dokładności działania oraz zwiększeniu aktywacji procesów czuciowych . ta część obejmuje ćwiczenia 2x0, 3x0, 2x1, 1x1 rzuty, podania, zbiórki, zastawienie (berdejo-del-fresno 2011). z analizy (ponad 150 eksperymentalnych prac opublikowanych w latach 1989-2010) wywnioskowano, że w 80-90% rozważanych przypadków rozciąganie statyczne spowodowało obniżenie skoczności, mocy, siły. w 10% pozostałych przypadków wykazano brak wpływu na poziom badanych cech układu mięśniowego. natomiast efektem po zastosowaniu rozgrzewki z rozciąganiem dynamicznym był wzrost mocy, siły i skoczności (trzaskoma 2013). w badaniach wykazano, że zawodnicy którzy wykonali podczas rozgrzewki rozciąganie dynamiczne osiągnęli lepsze wyniki biegu sprinterskiego, niż wykonując rozgrzewkę z rozciąganiem statycznym (trzaskoma 2013). w badaniach przeprowadzonych na piłkarzach nożnych dowiedziono, że każde rozciąganie statyczne powinno być zastąpione rozciąganiem dynamicznym. rozciąganie powinny być te mięśnie które są najbardziej wykorzystywane podczas gry (fletcher i wsp. 2010). badając profesjonalnych piłkarzy nożnych wykazano, że korzyści wynikające z dynamicznego rozciągania, a niżeli z rozciągania statycznego (armirikhorasani i wsp. 2011). wyniki badań wykazały negatywny wpływ rozciągania statycznego wykonanego podczas rozgrzewki. przyczyną negatywnego wpływu statycznego rozciągania jest „zmniejszenie sztywności jednostek mięśniowo ścięgnistych (mtu-musculo-tendinous units)” (trzaskoma 2013 s. 166). jednakże w dalszym ciągu przeprowadzone badania nie potwierdziły w 100% wpływu rozciągania statycznego i dynamicznego. według chmury rozgrzewka powinna w dużej mierze opierać się na rozciąganiu dynamicznym, które może być przeplatane pojedynczymi ćwiczeniami rozciągania statycznego. (chmura 2014). wiele interesujących informacji na temat rozgrzewki można znaleźć ponadto w pracach: galdino (2010), hougha i wsp. (2009), makucha (2010), makaruka i wsp. (2010), myszkorowskiego (2014), naglaka (1977), perriera i wsp. (2011) czy schneidera (2011). rozgrzewka koszykarza – założenia teoretyczne, a rozwiązania praktyczne 15 3. cel pracy, pytania badawcze, materiał i metoda badawcza problemem badawczym pracy jest sprawdzenie jakości oraz struktury rozgrzewki przedmeczowej wykonywanej przez drużynę występującą w tauron basket lidze1, w odniesieniu do literatury. 3.1. cele pracy generalnie celem większości prac badawczych dotyczących problemów treningu i walki sportowej jest znalezienie sposobów na usprawnienie procesu treningowego i zoptymalizowanie sposobów zachowania się w walce ze względu na jej cel, czyli osiągnięcie zwycięstwa. dlatego zazwyczaj formułuje się tzw. cele poznawcze i cele praktyczne. cel praktyczny (aplikacyjny) musi mieć jednak podstawy wynikające z ustalenia stanu faktycznego. dlatego w niniejszym opracowaniu również sformułowano cel poznawczy i aplikacyjny. celem poznawczym pracy było znalezienie i sformułowania możliwie najlepszej struktury rozgrzewki przedmeczowej w oparciu o współczesne piśmiennictwo. dane te posłużyło do kreślenia „modelu” (wzorca) optymalnej rozgrzewki. celem praktyczny było sformułowanie wskazówek dla trenerów koszykówki w tworzeniu struktury rozgrzewki z uwzględnieniem czasu trwania oraz proporcji między ćwiczeniami dynamicznymi, a statycznymi przygotowujących funkcje organizmu do gry. 3.2. pytania badawcze dla zrealizowania celów pracy sformułowano następujące pytania badawcze: a. jaki jest model rozgrzewki koszykarza, w świetle współczesnego piśmiennictwa? b. jak przebiega rozgrzewka przedmeczowa koszykarzy w drużynie polskiej ekstraklasy? c. w jaki sposób rozgrzewka może wpływać na skuteczność graczy w meczu koszykówki? 3.2. materiał badawczy materiałem badawczym było 12 zawodników płci męskiej, drużyny grającej w najwyższej klasie rozgrywek koszykówki w polsce, w tauron basket liga. w analizie badań niezawodności gry uwzględniono 11 zawodników, gdyż jeden z nich nie brał udziału w grze i nie możliwe było ustalenie jego efektywności gry. badana drużyna została sklasyfikowana w pierwszej piątce tabeli ligi w sezonie 1 tauron basket liga – oficjalna nazwa najwyższej ligi koszykówki mężczyzn do sezonu 2015/2016 organizowana przez polską ligę koszykówki s.a. 16 sebastian łubiński, jan kosendiak 2014/2015. 3.3. metoda badawcza w badaniach wykorzystano metodę obserwacja standaryzowanej, która: „polega na obserwowaniu osób pod kątem celu obserwacji, z uwzględnieniem ściśle określonych kategorii interesujących badacza zachowań (reakcji)” (łobocki 2006, str. 49). do oceny efektywności zawodników podczas meczu, wykorzystano autorski arkusz rejestracji efektów działania zawodników w oparciu o projekt superlaka (2005). (patrz zał 1. i zał. 2.) ocena efektywności gracza opiera się na modelu matematycznym niezawodności gracza wyrażony jako suma działań skutecznych gracza / suma wszystkich działań (superlak 2005). wzór: ∑ działań skutecznych wn= ∑ wszystkich działań „im wskaźnik niezawodności jest bliższy jedności, tym w wyższym stopniu zawodnik przyczynia się do osiągnięcia celu, o który się toczyła gra” (naglak 2103 s.130). zbliżanie się wskaźnika niezawodności do zera oznacza proporcjonalny wzrost zawodności gracza w działaniu. w arkuszu oceny niezawodności gracza zostały wypisane zdarzenia objęte obserwacją, stworzone na potrzeby badania przez autora pracy. do oceny skuteczności rzutowej wykorzystano również arkusz wskaźnika niezawodności gracza, gdyż jest on składową arkusza. wzór: ilość rzutów trafionych skuteczność gracza [%] = ilość wszystkich rzutów narzędziem badawczym był aparat cyfrowy posiadający funkcje rejestrowania obrazu video. za pomocą tego aparatu sfilmowano całą rozgrzewkę zawodników przed meczem. dla oceny badanych zależności, wykonano analizę statystyczną opartą na wyliczeniu współczynnika korelacji liniowej pearsona (zależność liniowa między zmiennymi) jak i współczynnika korelacji rang sprearman’a. do badań zależności wykorzystano dwie metody, ponieważ badana grupa kwalifikuje się do obliczeń korelacji spearman’a jak i pearsona’a. mała liczebność grupy badanej wskazuje na korelacje spearmana’a, jednak rozkład zmiennych jest zbliżony do rozkładu normalnego, co odpowiada korelacji pearsona’a. siłę współzależności korelacyjnej między zmiennymi, określono według klasyfikacji j. guilford’a, która odpowiada rozgrzewka koszykarza – założenia teoretyczne, a rozwiązania praktyczne 17 współczynnikowi perason’a jak i spearman’a. (patrz tab.1). tab.1. klasyfikacja siły współzależności korelacyjnej według j. guilford’a wartość siła współzależności korelacyjnej |r| = 0 brak korelacji 0,0 < |r| ≤ 0,1 korelacja nikła 0,1 < |r| ≤ 0,3 korelacja słaba 0,3 < |r| ≤ 0,5 korelacja przeciętna 0,5 < |r| ≤ 0,7 korelacja wysoka 0,7 < |r| ≤ 0,9 korelacja bardzo wysoka 0,9 < |r| ≤ 1,0 korelacja niemal pełna |r| = 1 korelacja pełna 4. wyniki badań i ich analiza w tabeli 2 przedstawiono przebieg rozgrzewki badanych koszykarzy. tab. 2. przebieg rozgrzewki zawodników z a w o d n ik ćwiczenia dynamiczne ćwiczenia statyczne całkowity czas trwania ćwiczeń przygotowujących funkcje organizmu do gry (ćw. statyczne + ćw. dynamiczne) [min:sec] ć w ic z e n ia w ie lo st a w o w e , sp e c y fi c z n e (r z u t, k o z ło w a n ie , p o d a n ie , b ie g , sk o k , sp ri n t, k ro k o b ro n n y ) [m in :s e c ] r o z c ią g a n ie d y n a m ic z n e (c z a s tr w a n ia ) [m in :s e c ] r o z c ią g a n ie s ta ty c z n e (c z a s tr w a n ia ) [m in :s e c ] ć w ic z e n ia i z o m e tr y c z n e (c z a s tr w a n ia ) [m in :s e c ] j.d. 40:15 4:46 44:61 ł.w. 22:45 5:19 27:64 a.m. 17:35 4:52 0:07 21:94 r.tr. 34:07 7:17 8:12 49:36 r.s. 24:43 6:58 2:28 33:29 l.k. 35:58 4:45 1:38 41:41 m.g. 37:47 4:44 2:41 44:32 d.i. 38:26 9:29 0:23 47:78 r.t. 28:32 4:59 10:45 43:36 v.r 19:51 4:45 3:37 27:33 m.k. 54:04 4:45 58:49 r.h. 48:23 5:57 5:54 59:34 18 sebastian łubiński, jan kosendiak najdłuższy czas trwania rozgrzewki wynosi 59:34 min. , najkrótszy 21:94 min. średnia wartość czasu trwania rozgrzewki wyniosła 41:57min. siedmiu graczy uzyskało swój wynik powyżej średniej, natomiast pięciu graczy uzyskało wynik poniżej średniej. natomiast w odniesieniu do współczesnego modelu minimalny czas trwania rozgrzewki powinien wynosić przynajmniej 30 min niezależnie od typu zawodnika (chmura 2014). poniżej wartości minimalnej czasu trwania rozgrzewki znajduje się trzech zawodników na dwunastu, co stanowi ¼ drużyny. różny czas rozgrzewki, może świadczyć o jej indywidualizacji. czas trwania ćw. dynamicznych – wielostawowych (specjalistycznych) rozgrzewki wynosi 54:02 min, najkrótszy wynosi 17:35min. średnia wartość czasu trwania ćw. wielostawowych, to 32:7min. siedmiu graczy uzyskało wynik powyżej średniej, natomiast pięciu poniżej. ta część rozgrzewki u każdego z zawodników trwała najdłużej w stosunku do innych jej składowych. czas trwania rozciągania dynamicznego zawodników jest w dużej mierze podobny, gdyż te ćwiczenia są prowadzone w całej grupie przez trenera przygotowania motorycznego. jednakże trzech zawodników wykonywało dodatkowo ćwiczenia rozciągania dynamicznego. najdłuższy czas trwania ćwiczeń statycznych o charakterze rozciągającym wynosił 10:45 min, najkrótszy czas to 7s. średnia wartość czasu trwania ćwiczeń statycznych wynosi 4:2 min. trzech zawodników uzyskało wynik powyżej średniej. dziewięciu zawodników znajduje się poniżej średniej (w tym czterech graczy, którzy w ogóle nie wykonali rozciągania statycznego). jeden zawodnik wykonał ćwiczenie izometryczne podczas rozgrzewki, które trwało 23s. brak wykonania ćwiczeń izometrycznych może świadczyć o niewiedzy graczy na temat pozytywnego działania takich ćwiczeń na organizm człowieka. ćwiczenia statyczne trwają dużo krócej niż ćwiczenia dynamiczne, co jest związane z charakterem dyscypliny – koszykówki. w tabeli 3. zaprezentowano wartości procentowe ćwiczeń dynamicznych i statycznych w rozgrzewce. spośród wszystkich rodzajów ćwiczeń, największy udział procentowy mają ćwiczenia wielostawowe – specjalistyczne. średni czas trwania tych ćwiczeń wynosi 79,5% całości. siedmiu graczy uzyskało wartości powyżej wartości średniej, a pięciu zawodników osiągnęło wartości poniżej średniej. rozciąganie dynamiczne stanowi średnio 14% czasu trwania całej rozgrzewki. sześciu zawodników uzyskało wartości powyżej średniej, natomiast druga połowa zawodników uplasowała się pod wartością średniej. rozciąganie statyczne stanowi średnio 9,77% czasu trwania całej rozgrzewki. trzech zawodników uzyskało wartości powyżej średniej, natomiast dziewięciu zawodników uzyskało wartości poniżej średniej. wśród graczy znajdujących się poniżej średniej, trzech zawodników nie przeprowadziło w ogóle rozciągania statycznego. tylko jeden zawodnik wykonał ćwiczenie izometryczne co stanowiło 0,5% czasu całości jego rozgrzewki. w koszykówce najważniejsze czynności ruchowe, to czynności charakterystyczne dla tej dyscypliny. takimi ćwiczeniami są rzut, podanie, kozłowanie, sprint, skok, krok obronny.4/5 czasu trwania rozgrzewki koszykarze przeznaczyli na ćwiczenia wielostawowe – specjalistyczne. 1/5 czasu trwania rozgrzewki przeznaczyli na ćwiczenia rozciągające. rozgrzewka koszykarza – założenia teoretyczne, a rozwiązania praktyczne 19 tab.3. wartości procentowe ćwiczeń dynamicznych i statycznych w rozgrzewce korelacje poszczególnych zmiennych z wartością wskaźnika niezawodności gry zawodników analizowane zmienne zostały wyliczone po przez zastosowanie korelacji porządku rang spearman’a. oraz współczynnikiem korelacji pearsona’a. badania zależności przeprowadzono obiema metodami, których wyniki w trzech przypadkach pokrywają się, co potwierdza ich wiarygodność. zgodnie z założeniami korelowano wartości wskaźników z działaniami koszykarzy w całym meczu, a także w poszczególnych jego kwartach. założono jednak, że wartość praktyczną będą miały korelacje albo z niezawodnością działań w całym meczu, albo w pierwszej i kolejnych kwartach meczu. wiadomo bowiem, że niezawodność działań może spadać w czasie meczu niezależnie od rozgrzewki, a tego przyczyną może być narastające zmęczenie, obciążenia psychiczne wynikające z przebiegu meczu czy urazy nabyte w czasie meczu, a czynniki te mogą mieć na niezawodność większy wpływ niż sama rozgrzewka. poniżej przedstawiono analizę tylko tych korelacji, u których wykazano zależność. badania przeprowadzono przy istotności statystycznej na poziomie p < 0,05. • wykazano istotny statystycznie dodatni związek pomiędzy czasem trwania ćwiczeń dynamicznych, a wartością wskaźnika niezawodności gry w drugiej kwarcie r = 0,603. siła współzależności korelacyjnej – korelacja wysoka. wynik ten mówi, że zawodnik, który wykonał więcej ćwiczeń dynamicznych uzyskał wprawdzie wysoką niezawodność gry, ale dopiero w drugiej kwarcie. może to świadczyć o źle przeprowadzonej rozgrzewce. grając pierwszą kwartę zawodnik jakby uzupełnił rozgrzewkę i dopiero w drugiej uzyskał pożądana niezawodność. tymczasem straty z pierwszej kwarty mogą być nie do odrobienia. • wykazano istotny statystycznie dodatni związek między czasem trwania ćwiczeń dynamicznych wielostawowych (specjalistycznych), a wartością zawodnik ćwiczenia dynamiczne [%] ćwiczeni statyczne [%] j.d. 100 ł.w. 100 a.m. 99,7 0,3 r.tr. 83,5 16,5 r.s. 93,2 6,8 l.k. 96,7 3,3 m.g. 94,5 5,5 d.i. 99,5 0,5 r.t. 75,9 24,10 v.r. 87,7 12,30 m.k. 100 r.h. 90,7 9,3 20 sebastian łubiński, jan kosendiak wskaźnika niezawodności gry w drugiej kwarcie. r = 0,715. siła współzależności korelacyjnej – korelacja bardzo wysoka. interpretacja tego wyniku może być podobna jak w przypadku powyższym. koszykarz powinien być tak rozgrzany, aby wykazywał skuteczność w grze od początku meczu. nie może się rozgrzewać w czasie meczu. • wykazano istotny statystycznie ujemny związek między czasem trwania ćwiczeń dynamicznych wielostawowych (specjalistycznych), a wartością wskaźnika niezawodności gry w trzeciej kwarcie. r = 0,913. siła współzależności korelacyjnej – korelacja niemal pełna. wynik ten pokazuje, że czas rozgrzewki specjalistycznej nie ma żadnego pozytywnego związku z niezawodnością gry w ii połowie meczu. • wykazano istotny statystycznie ujemny związek między czasem trwania ćwiczeń dynamicznych wielostawowych (specjalistycznych), a wartością skuteczności rzutowej w trzeciej kwarcie. r = 0,797. siła współzależności korelacyjnej – korelacja bardzo wysoka. komentarz do tego wyniku badań może być podobny jak w punkcie poprzednim. • wykazano istotny statystycznie ujemny związek między czasem trwania ćwiczeń dynamicznych wielostawowych (specjalistycznych), a wartością skuteczności rzutowej w całym meczu. r = 0,752. siła współzależności korelacyjnej – korelacja bardzo wysoka. wynik ten świadczy o tym, ze przeprowadzona rozgrzewka w zasadzie nie miała żadnego związku ze skutecznością gry w danym meczu. 5. podsumowanie i wnioski koszykarz przystępując do meczu powinien być do tego meczu przygotowany w optymalny sposób. jak pisze naglak (1999, str 14-15): „istotą współzawodnictwa sportowego jest walka sportowa, czyli nadzwyczajny okres napięć psychicznych i wysiłku fizycznego, tym większych, im gorzej sportowiec jest do udziału w niej przygotowany. stąd też uważa się, że tworzenie najdogodniejszych warunków przygotowania zawodnika do osiągnięcia sukcesów w sporcie związane jest z rozpoznaniem mechanizmów walki sportowej. dobra ich znajomość stwarza, po pierwsze, możliwości przewidywania sytuacji występujących podczas walki, po drugie, ćwiczenie się w ich rozwiązywaniu podczas treningu. racjonalne przygotowanie sportowca do walki polega na przewidywaniu wszystkich możliwych sytuacji, jakie mogą powstać podczas współzawodnictwa i ich utrwaleniu w procesie treningowym. ćwiczenie wytwarza wewnętrzne wzory sytuacji taktycznych, które pojawią się w walce podczas zawodów”. podstawową korzyścią płynąca z rozgrzewki jest osiągnięcie stanu gotowości wysiłkowej. efekty wpływające na tę gotowość są następujące (fradkin i wsp, 2010 i adamczyk 2013, cyt za: sozański i wsp. (red.) 2015) • wzrost szybkości przewodzenia impulsów nerwowych; • zwiększona zdolność kontrakcyjna mięśni; • zwiększona zdolność mięśni do relaksacji; • zmniejszona aktywność mięśni; rozgrzewka koszykarza – założenia teoretyczne, a rozwiązania praktyczne 21 • zwiększona ekonomika ruchu – rozgrzane mięśnie stawiają mniejszy opór; • zwiększony dopływ tlenu do mięśni wraz z łatwiejszym jego wykorzystaniem – hemoglobina łatwiej uwalnia tlen przy wyższej temperaturze mięśni; • przyspieszony metabolizm; • powiększona zdolność do pobudzania oraz synchronizacji jednostek motorycznych; • zwiększony przepływ krwi przez tkanki; • podniesiona częstotliwość skurczów serca; • optymalizacja pobudzenia emocjonalnego oraz wywoływanie stanu skupienia na treningu czy zawodach;” powyższe korzyści płynące z rozgrzewki dotyczą sfery przygotowania wydolnościowego i motorycznego. nie należy zapominać też o takich korzyściach, jak: • uzyskanie stanu koncentracji i skupienia się na celach zbliżającego się meczu; • odtworzenie „wytrenowanych” wzorów zachowań i czynności wykonywanych w razie pojawienia się określonych sytuacji taktycznych w czasie gry; • uzyskanie stanu równowagi emocjonalnej; • zapoznanie się z obiektem (halą) oraz atmosferą na widowni „sukcesem” prawidłowo przeprowadzonej rozgrzewki w koszykówce jest wyjście na parkiet zawodnika dysponującego pełnym przygotowaniem psychomotorycznym do gry. dane z piśmiennictwa mówią, ze w koszykówce czas przeznaczony na ćwiczenia przygotowujące funkcje organizmu do wysiłku nie jest wydajnie wykorzystywany (chmura 2014). dlatego koszykarze muszą „dogrzewać się” przez pierwsze minuty meczu, co często zajmuje im całą pierwszą kwartę. potwierdzają ten fakt powyżej omówione wyniki badań. świadczy o tym silna korelacja między czasem trwania ćwiczeń specjalistycznych, a niezawodnością gracza w drugiej kwarcie. wskazuje na to również średnia wartość wskaźnika niezawodności gracza, który w pierwszej kwarcie jest najniższy. najwyższy wystąpił w trzeciej kwarcie, co może wskazywać na osiągnięcie przez zawodników w tej części gry progu psychomotorycznego zmęczenia, czyli najwyższego poziomu gotowości organizmu do wysiłku. dodatkowo wyniki skuteczności rzutowej również wskazują na wyższą skuteczność graczy w drugiej połowie meczu. należy stwierdzić, że zależność ta nie jest przypadkowa. fakt ten może wskazywać na zbyt małą intensywność przeprowadzanej rozgrzewki przez zawodników. oczywiście między drugą, a trzecią kwartą następuje 15 minutowa przerwa. w badanym zespole zawodników bierna przerwa trwała ok 10 minut, co jest maksymalną wartością przy jakiej jesteśmy w stanie utrzymać pobudzenie organizmu na efektywnym poziomie. następnie zawodnicy wykonywali specjalistyczne, dynamiczne ćwiczenia w formie tzw. koszykarskich dwóch rzędów. wg mohra i wsp. (2004) krótka ponowna rozgrzewka podwyższa temperaturę ciała bardziej niż rozgrzewka przed meczem. fakt ten potwierdzają uzyskane najwyższe wyniki średnich wartości niezawodności gracza i skuteczności rzutowej zawodników osiągniętych w trzeciej kwarcie. 22 sebastian łubiński, jan kosendiak dodatkowo wpływ na wartość niezawodności gracza mogło mieć oddziaływanie dwóch wcześniejszych kwart meczu na odpowiednie pobudzenie zawodnika. analiza również nie wykazała korelacji między czasem trwania rozgrzewki, a wartością wskaźnika niezawodności, gdyż jak podaje chmura (2001) każdy człowiek posiada własny poziom pobudzenia. długość czasu rozgrzewki jest kwestią indywidualną (bompa i wsp. 2013). nie wykazano zależności między czasem trwania ćwiczeń statycznych, a wartością wskaźnika niezawodności gry, ponieważ jak podaje trzaskoma (2013) pojawienie się ćwiczeń dynamicznych, po rozciąganiu statycznym eliminuje ujemny efekt rozciągania. w analizowanym przypadku, gdyż zawodnicy po rozciąganiu statycznym wykonywali intensywne ćwiczenia dynamiczne. wydaje się, że celowe byłoby przeprowadzenie specjalnych badań, które zweryfikowałyby zaobserwowane zjawisko. badania takie mogłyby określić rzetelność otrzymanych wyników. rozgrzewka jest ostatnim momentem w cyklu treningowym, w którym można jeszcze skorygować drobne błędy wynikające z przygotowań i optymalnie przygotować koszykarza do gry w danym meczu. dlatego rozgrzewka powinna być szczegółowo dobrana do potrzeb zawodnika, wysoce zindywidualizowana, bardzo precyzyjnie zaplanowana i zrealizowana. z obserwacji i przeprowadzonych badań wynika, że badani koszykarze dość schematycznie i mało racjonalnie wykonywali swoja rozgrzewką przedmeczową. być może wiąże to z poziomem ich wiedzy na temat przygotowania organizmu do wysiłku. jest to jednak przypuszczenie, a weryfikacja tak postawionej hipotezy wymagałaby oddzielnych badań. 6. podsumowanie końcowe brak korelacji między rodzajem wykonywanej rozgrzewki przez zawodników turon basket ligii, a niezawodnością gracza w koszykówce. uzyskane wyniki upoważniają, zdaniem autorów, do wyciągnięcia następujących wniosków: • model rozgrzewki koszykarza w świetle współczesnego piśmiennictwa opiera się na fazach ogólnej i specjalistycznej (ukierunkowanej do danej dyscypliny). faza ogólna bazuje na ćwiczeniach mobilnościowych, koordynacyjnych, rozciągających mięśnie dynamicznie i statycznie oraz biegu. część specjalistyczna, to indywidualne ćwiczenia z piłką oraz ćwiczenia w dwójkach, trójkach z obrońcami. • w badanej drużynie ekstraklasy wielu zawodników ominęło fazę ogólna i wykonywało tylko fazę specjalistyczną. wystąpił podział ze względu na rodzaj wykonywanych ćwiczeń (dynamiczne, statyczne, z piłką). • na podstawie wykonanej obserwacji, rozgrzewka wykonana przez koszykarzy ekstraklasy nie była zgodna z modelem rozgrzewki wynikającym z zaleceń piśmiennictwa i nie wpłynęła na niezawodność oraz skuteczność gracza podczas meczu. • jako wniosek praktyczny należałoby zalecić trenerom stosowanie racjonalnych, mocno zindywidualizowanych modeli rozgrzewki. rozgrzewka koszykarza – założenia teoretyczne, a rozwiązania praktyczne 23 literatura amiri-khorasani m., abu osman n.a., yusof a. (2011), acute effects of static and dynamic stretching on hip dynamic range of motion during instep kicking in professional soccer players, the journal of strength and conditioning research, vol. 25 no. 6, 1647-1652. berdejo-del-fresno d. (2011), calentamiento competitivo en baloncesto: revisión bibliográfica y propuesta,revista de ciencias del depporte, 7(2) 101-116. birch k., maclaren d., george k. (2012), instant notes sport exercise physiology. new york, przekł. wydawnictwo naukowe pwn, warszawa. bompa t., zając a., waśkiewicz z., chmura j. (2013), przygotowanie sprawnościowe w zespołowych grach sportowych, katowice. cichosz a. (2013), rozgrzewka – ważny element wysiłku fizycznego, wychowanie fizyczne i zdrowotne, 11, 32-35. chmura j. (2001), szybkość w piłce nożnej, katowice. chmura j. (2014), rozgrzewka. podstawy fizjologiczne i zastosowanie praktyczne, warszawa. czerwiński j. (2007), kontrola treningu i walki sportowej w grach zespołowych, gdańsk. dembiński j. (2011), koszykówka, warszawa. fiba (2002), koszykówka dla młodych zawodników. wskazówki dla trenerów, przekł. polski związek koszykówki. fletcher i.m., montecolombo m.m. (2010), an investigation into the effects of different warm – up modalities on specific motor skills related to soccer performance, the journal of strength and conditioning research, vol. 24 no 8, 2096 – 2101. galdino l. (2010), effects od different intensities of flexibility training on explosive force, human movement, vol 11 (2), 162-166. hough p.a., ross e.z., howatson g. (2009), effects of dynamic and static stretching on vertical jump performance and electromyographic activity, the journal of strength and conditioning research, vol. 23, no 2, 507-511. jackson p. (2014), 11 pierścieni, przekł. rutkowski m., kraków. kielak d. (2010), rozgrzewka przed treningiem – jak ją urozmaicać?, magazyn trenera, 1, 26-29. ljach w. (2005), koszykówka. podręcznik dla studentów akademii wychowania fizycznego, kraków. łobocki m. (2006), metody i techniki badań pedagogicznych, kraków, s.49. makaruk h., makaruk b., kędra s. (2008), wpływ zastosowania w rozgrzewce ćwiczeń rozciągających na efektywność biegu na krótkim dystansie, wychowanie fizyczne i sportowe, vol. 52, (1), 21-25. makuch r. (2010), rozgrzewka – przygotowanie młodych piłkarzy do zajęć i zawodów, wychowanie fizyczne i zdrowotne, 5, 33 – 35. mohr m. i wsp. (2004), muscle temperature and sprint performance during soccer matchesbeneficial effect of re-warm-up at half time. scandinavian journal of medicine science in sport 14 (3), 156-162. myszkorowski j. (2014), rozgrywka z rozgrzewką, czyli fakty i mity o przygotowaniu do rywalizacji, 33, 31-36. 24 sebastian łubiński, jan kosendiak naglak z. (1977), trening sportowy. teoria i praktyka, wrocław. naglak z. (1999), metodyka trenowania sportowca. wrocław, awf. naglak z. (2005), nauczanie i uczenie się wielopodmiotowej gry z piłką, wrocław. naglak z. (2010), kształcenie gracza na podstawowym etapie, wrocław. perrier e.t., pavol m.j., hoffman m.a. (2011), the acute effects of a warm – up including static or dynamic stretching on countermovement jump height, reaction time, and flexibility, the journal of strength and conditioning research, vol. 25, no7, 1925-1931. schneider k. (2011), rozgrzewka meczowa – przygotowanie do zawodów w piłce ręcznej, wychowanie fizyczne i zdrowotne, 10, 32-35. sozański h., sadowski j., czerwiński j., (red.) (2015), podstawy teorii i technologii treningu sportowego. tom 2. warszawa biała podlaska. superlak e. (2005), analiza kryteriów oceny sprawności działania w grze w piłce siatkowej w ujęciu prakseologicznym. [w:] s. żak, m. spieszny, t. klocek (red.) gry zespołowe w wychowaniu fizycznym i sporcie., studia i monografie awf w krakowie, 33, 281-286. trzaskoma z. (2013), czy rozgrzewka statyczna rozgrzewa organizm sportowca? czyli jak wrócić do korzeni treningowych, sport wyczynowy, 3-4, 162 – 167. 62 quality in sport 3 (5) 2019, p. 62-68, e-issn 2450-3118 received 24.08.2019, accepted 27.10.2019 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2019.018 antonius tri wibowo1, asna syafitri2, dody tri iwandana3 mercu buana university yogyakarta psychological characteristics of psim yogykarta players in wading the league 2 soccer competition in 2019/2020 abstract this study aims to determine the psychological characteristics of psim yogyakarta players in wading the league 2 competition. data collected from 27 players who are members of the psim team in 2019 can be concluded that psim players totaling 27 people have characteristics for the aspect of motivation with a mean (38.6 ) with a percentage (97%), included in the category (very high). as for the aspect of confidence, psim players have an average (30) with a percentage (83%) in the (very high) category. for anxiety control aspect, it has average (27.6) with percentage (79%) and categorized (high), mental preparation aspect has average (18) with percentage (60%) and categorized (medium), aspect of team attention has average (14) with a percentage (71%) and included in the category (high), and the concentration aspect had an average (23.8) with a percentage (76%) and included in the category (very high). keywords: characteristic, psim player introduction the success of pssi in the holding of the national football named liga 1, liga 2 and liga 3 (liga nusantara) generates new hope for indonesian football, although it cannot be separated from some unfavorable records of referee leadership, supporters riots and fights between players, but pssi continues to look forward with various programs that continue to be rolled out for the advancement of football in the country of indonesia. in june 2019 pssi planned to start a professional football competition in indonesia with the name league 1 for the highest level of competition, league 2 for the second caste and the lowest was league 3, a preparation for professional competition. quality sports and competition achievements will be a support for a country to get respect from other countries, therefore the government formulated law number 3 of 2005 concerning the national sports system and was strengthened again by the government and the parliament established law number 16 in 2007 related to 1 antonius tri wibowo, e-mail: antoniustriwibowo@mercubuana-yogya.ac.id 2 asna syafitri, e-mail: asna@mercubuana-yogya.ac.id 3 dody tri iwandana, e-mail: dodytriiwandana@mercubuana-yogya.ac.id, orcid: 0000-0003-3545-9877 https://orcid.org/0000-0003-3545-9877 psychological characteristics of psim yogykarta players in wading the league 2 soccer competition in 2019/2020 63 the implementation of sports so it is expected that with embassies and support from the government the achievements of indonesian sports will increase. in article 20 and article 74 of law number 3 of 2005 concerning the sports system, it is stated that achievement sports are carried out through a planned, tiered, and sustainable development and development process with the support of sports science and technology. all of these arrangements will always be supported by the central and regional governments and the community can develop science and technology on an ongoing basis to advance national sports, through research, studies, technology transfer, socialization, scientific meetings and cooperation between research institutions both domestically and abroad (president and parliament, 2005). strengthening more specifically contained in article 1 and article 72 of law number 16 of 2007, article 1 regarding the development of sports science and technology is to improve the quality and quantity of knowledge and technology aimed at utilizing scientific methods and theories which have been proven to be correct for the improvement of functions, benefits, and application of existing science and technology or produce new technology for sports activities. article 72 contains the government, regional government and the community responsible for carrying out the development of sports science and technology in a planned and sustainable way to advance national sports. therefore, there is an awareness that to excel in sports does not only depend on one factor but many factors, namely science and technology being supporting factors besides the quality of athletes, coaches and facilities so that collaboration will create superior quality athletes so that they can become champions. support for using the knowledge stated in article 74 the development of sports science and technology is directed to develop basic science and applied science in the field of sports. the urgency of international standard sports development by including sport science is very necessary to be able to catch up with the achievements of other countries, therefore all parties, both the central government, regional governments, sports institutions and educational institutions that focus on sports must synergize to be able to work together together realize the dream of becoming the best in the world of sports. the growing science of sports requires the coaches and coaches of sports to always learn, otherwise they will definitely be left behind by the increasingly varied training methods. bompa (1999) said that in theory and training methods are composed by several supporting sciences, including physiology, psychology, biomechanics, nutrition, psychology, tests and measurements, sociology and motor motion, so it is expected that each trainer is able to understand science that and will always try to improve the achievements of the athletes as high as possible. efforts to improve performance in sports require supporting science, namely anatomy, sociology, physiology, sports medicine, biomechanics, statistics, tests and measurements, psychology, motor learning, education, nutrition and history so that all become one part in improving the quality and ability athletes (bompa in emran, 2017). pate, mccleanaghan, and rotella (in dimyati & hastuti, 2013) stated more specifically that until now there are three basic sciences that have developed into sub64 antonius tri wibowo, asna syafitri, dody tri iwandana disciplines that support the practice of perfect sportsmanship training, namely biomechanics, exercise psychology, and sports psychology. the opinion of the experts above shows that sport needs to get support from other scholarships that can be a good collaboration to create a champion athlete. according to william & reilly in (dimyati & hastuti, 2013) stated that based on several studies conducted on the branches of soccer there are some psychological characteristics that need to be possessed by young athletes, namely the level of arousal control, self-confidence and the capacity to appear energetically. sports psychology in particular is concerned with the emotional mentality of athletes becoming increasingly decisive contributors in the coaching and enhancement of athlete achievement (singgih, monthy, & myrna, in dimyati & hastuti, 2013). there are some experts from sports experts that 80% of sports are influenced by mental and psychological sports while 20% are other factors so you can imagine how important psychological factors are in sports, don't let athletes experience unequal performance between when training is so good while at the time of the match did not even show the best. the professional branches of golf as well as the poorness of their appearance in a match are largely determined by psychological factors, namely anxiety, somatic, cognitive anxiety, attention control, and emotional control (julien bois, philippe sarrazin, julien southon, 2009). high achievement is not only supported by physical factors, techniques, and tactics, but psychological factors also determine. athletes must have calm when competing in order to minimize mistakes in passing and shooting so that the resulting ball can be right on target so that there is a reciprocal relationship between psychic and physical, meaning that if psychological factors are disrupted it will result in physical work and motor movements are also disrupted, and vice versa (hildan efendi & made pramono, 2016). cox, liu and qiu in (dimyati & hastuti, 2013) conducting research on professional athletes in china found that elite athletes have high self-confidence and emotional control, of course as professional players are expected to have complete physical, technical and mental abilities. martial arts (pencak silat, taekwondo, and karate) are needed psychological factors such as concentration, anticipation, emotional control, self-control, self-confidence and fighting spirit, if you do not have some of these factors, you will likely experience failure in the match (joaquin dosil, 2006) . dimyati & hastuti (2013) stated that in general team athletes have more anxious, dependent, open and alert characteristics, but are less sensitive and imaginative than individual athletes. psychological problems in several matches caused defeat as stated by ivan kolev, a coach of the ps tni professional soccer team, his team suffered goals conceding during injury time against the newcastle team due to the lost athlete's concentration which caused ps tni to experience defeat at the komptisi liga1 2017 (permana kusumadijaya, 2017). some of the literature above shows how important psychological factors are for athletes' achievement, we can imagine "an athlete with almost perfect physical and technical abilities but at the time of the competition has a problem because the psychological factors of athletes experience loss of selfconfidence, excessive anxiety, lost concentration, enthusiasm his struggle is lost and psychological characteristics of psim yogykarta players in wading the league 2 soccer competition in 2019/2020 65 finally his emotional control also goes away what happens? we can be sure that the athlete will not display optimal performance". different cases if an athlete has good physical and technical abilities and is supported also has a mental psychological quality, perhaps in an official match it will be able to display optimal performance. psychological training becomes one of the most important things but sad things are sometimes still not enough attention for the trainer to be applied in the training process, the trainer still adopts and implements the old training system which only emphasizes the physical sector, technique and tactics. psychological training concerning aspects psychological aspects such as maintaining focus on concentration, setting arousal levels, increasing trust, and maintaining motivation need to be done systematically (weinberg & gould, 2015). until now, coaches still emphasize training on athletes only on physical, technical and tactic, whereas psychological factors are completely untouched (suryanto, 2011). in the ranks of the policy the sports coaches have not seen the importance of sports psychology coaching in the coaching and mentoring of national athletes who will be sent to important sporting events at the international level (dimyati & hastuti, 2013). the researcher's own experience as a former professional soccer athlete competing in national football and previous research conducted by researchers on professional basketball athletes competing at the 2017 indonesian basketball ball ligue which incidentally is the highest competition in basketball in indonesia shows how the lack of psychological training of athletes and even athletes has not have experienced psychological tests (tri wibowo antonius, 2016). the national football season will start soon in 2018, participating teams that will compete in either league 1, league 2 or league 3 have prepared themselves to build their team strength by recruiting their players, after getting the team players to continue training camps. whereas psim itself is a legendary football club that competes in mandala krida which incidentally is a proud club of yogyakarta special region before the emergence of pss sleman and persiba. psim now competes in league 2 and in the last 10 years its best achievement is to win 1st division 1 in 2006 and after that psim yogyakarta always struggles at the peak of the 2017 competition psim must undergo a play-off match to continue to survive in this league 2 competition. many factors cause psim yogyakarta's performance to fade, including financial difficulties, internal conflicts within supporters, totality of management in preparing teams, political interests and not yet optimally using sport science in team management. seeing the concerns of the yogyakarta psim team's condition and the history ties between the researchers and the yogyakarta psim club which incidentally the researchers themselves have strengthened the psim yogyakarta team and from the results of previous interviews in the past few years the psim team has never conducted a psychological training program, in fact psychological testing has never been done to the player. therefore after the researcher became an educator / lecturer in the field of sports, the researcher collaborated with the psim team management to conduct a psychological test. based on the background above and the 66 antonius tri wibowo, asna syafitri, dody tri iwandana study of the theory above, the hypothesis in this study is how are the psychological characteristics of psim players in 2019? methodology the research method used in this study is the longitudinal survey method (gathering data cumulatively over time). the subjects in this research are all 27 psim players and are professional players aged 20-38 years. this research in taking data using a questionnaire using instruments named psis-r-5 developed by mahoney, gabriel, and perkins (m.j.mahoney, j.gabriel, & perkins, 1987). this instrument consists of 44 statement items designed to measure psychological characteristics related to sports background. this instrument consists of six aspects of psychology, namely motivation, self-confidence, anxiety control, mental preparation, team attention and concentration. before being used as an instrument in this research, the following steps were taken: (1) translated by english experts; (2) the translated instrument was subsequently assessed by three experts; (3) and subsequently tested on athletes who have characteristics similar to research subjects. as for the reliability and validity of the instruments following from the previous assessment. analysis of the data in this study were in several stages, the first stage was checking data collected from all 27 psim participants. the second step was scoring each subject's answer to the questionnaire. the third stage of the data obtained is then analyzed to describe the psychological characteristics of athletes including aspects of motivation, self-confidence, anxiety control, mental preparation, team attention and concentration. results and discussion the results of the analysis of the data after the instrument questionnaire got a score produced the data that psim yogyakarta players in 2019 are as follows: table 1. psychological characteristics categories number psychological aspects n=27 average percentage categories 1 motivation 38,7 97% very high 2 confidence 30 83% very high 3 anxiety control 27,6 79% high 4 mental preparation 18 60% medium 5 attention team 14 71% high 6 concentration 23,8 76% very high psychological characteristics of psim yogykarta players in wading the league 2 soccer competition in 2019/2020 67 from table 1 it can be explained that there are 27 psim players who have characteristics for the aspect of motivation with an average (38.6) with a percentage (97%), included in the category (very high). as for the aspect of confidence, psim players have an average (30) with a percentage (83%) in the (very high) category. for anxiety control aspect, it has average (27.6) with percentage (79%) and categorized (high), mental preparation aspect has average (18) with percentage (60%) and categorized (medium), aspect of team attention has average (14) with a percentage (71%) and included in the category (high), and the concentration aspect had an average (23.8) with a percentage (76%) and included in the category (very high). conclusion based on the data it can be concluded that the psim yogyakarta team in facing the league 2 competition held by pssi has very high motivation, confidence, and concentration in the category, for anxiety control and psim player concentration is in the high category, while the mental preparation of psim players is in the medium category . from the results of this research, hopefully it can help the coach in assisting players in terms of psychological aspects by focusing on the mental preparation aspects because for the level of professional soccer players, ideally all psychological characteristics are included in the excellent category. references bompa, t. o. (1999). periodization training for sports. human kinetics. retrieved from https://is.muni.cz/el/1451/podzim2015/np2319/um/periodization_training _for_sport.pdf dimyati, & hastuti, h. (2013). karakteristik psikologis atlet di pusat pendidikan dan latihan pelajar ( pplp ). jurnal psikologi ugm, 40(2), 143–158. retrieved from https://text-id.123dok.com/document/y49m36rz-karakteristikpsikologis-atlet-di-pusat-pendidikan-dan-latihan-pelajar-pplp-dimyatijurnal-psikologi-6973-27101-1-pb.html emran. (2017). pengantar teori dan metodelogi pelatihan fisik (edisi pert). depok: pt kencana. hildan efendi & made pramono. (2016). kajian kecemasan atlet hockey putra kabupaten gresik sebelum bertanding di porprov jawa timur tahun 2015. jurnal kesehatan olahraga, 6, 5–10. joaquin dosil. (2006). the sport psychologist ’ s handbook : a guide for sportspecific performance enhancement. the sport psychologist, 515–516. retrieved from https://is.muni.cz/el/1451/podzim2015/np2319/um/periodization_training_for_sport.pdf https://is.muni.cz/el/1451/podzim2015/np2319/um/periodization_training_for_sport.pdf https://text-id.123dok.com/document/y49m36rz-karakteristik-psikologis-atlet-di-pusat-pendidikan-dan-latihan-pelajar-pplp-dimyati-jurnal-psikologi-6973-27101-1-pb.html https://text-id.123dok.com/document/y49m36rz-karakteristik-psikologis-atlet-di-pusat-pendidikan-dan-latihan-pelajar-pplp-dimyati-jurnal-psikologi-6973-27101-1-pb.html https://text-id.123dok.com/document/y49m36rz-karakteristik-psikologis-atlet-di-pusat-pendidikan-dan-latihan-pelajar-pplp-dimyati-jurnal-psikologi-6973-27101-1-pb.html 68 antonius tri wibowo, asna syafitri, dody tri iwandana http://www.humankinetics.com/acucustom/sitename/documents/documen titem/6290.pdf julien bois, philippe sarrazin, julien southon, j. b. (2009). psychological characteristics and their relation to performance in professional golfers. the sport psychologist, 23(2), 252–270. https://doi.org/10.1123/tsp.23.2.252 m.j.mahoney, j.gabriel, t., & perkins, t. s. (1987). psychological skills and exceptional athletic performance. the sport psychologist, 1(3), 181–199. permana kusumadijaya. (2017). konsentrasi dan kondisi lapangan jadi biang kekalahan ps tni indonesia bola.com. retrieved february 26, 2018, from http://www.bola.com/indonesia/read/3067316/konsentrasi-dankondisi-lapangan-jadi-biang-kekalahan-ps-tni presiden dan dpr. uu ri no.3 tahun 2005 tentang sistem keolahragaan (2005). indonesia. retrieved from http://www.dpr.go.id/dokjdih/document/uu/45.pdf suryanto. (2011). identifikasi kondisi psikologis (mental) atlet junior cabang olahraga panahan di daerah istimewa yogyakarta. medikora, 7, 1–73. retrieved from https://journal.uny.ac.id/index.php/medikora/article/view/4659 tri wibowo antonius. (2016). gaya hidup, kebugaran jasmani, dan konsentrasi atlet bolabasket tim satya wacana salatiga menghadapi indonesian basketball league (ibl) 2017. sportif, 2(2), 76–84. weinberg, r. s. (robert s., & gould, d. (2015). foundations of sport and exercise psychology (6th ed.). miami: hkrewards. http://www.humankinetics.com/acucustom/sitename/documents/documentitem/6290.pdf http://www.humankinetics.com/acucustom/sitename/documents/documentitem/6290.pdf https://doi.org/10.1123/tsp.23.2.252 http://www.bola.com/indonesia/read/3067316/konsentrasi-dan-kondisi-lapangan-jadi-biang-kekalahan-ps-tni http://www.bola.com/indonesia/read/3067316/konsentrasi-dan-kondisi-lapangan-jadi-biang-kekalahan-ps-tni http://www.dpr.go.id/dokjdih/document/uu/45.pdf https://journal.uny.ac.id/index.php/medikora/article/view/4659 quality in sport 4 (5) 2019, p. 7-12, e-issn 2450-3118 received 23.10.2019, accepted 28.12.2019 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2019.019 7 abdul 'aziz purnomo shidiq1 , sunardi2, agustiyanta3, satria yudi gontara4 sports faculty sebelas maret university surakarta, indonesia adequacy of the basic handball techniques training abstract the basic handball technique training for beginners must be in accordance with the physical condition of the player. the intensity and frequency of the exercises are determined precisely so that the exercises are effective and efficient. this research focuses on appropriate training programs so that optimal training results. the target of this research is in the form of training instruments / training programs and research results are published in reputable international journals. the research method used is research and development. the product developed in this research and development refers to the training program that is expected to be a reference in the implementation of basic handball technical training for beginners. from the results of the study, the training program for handball games has a validity of 0.87 so that it can be concluded that the training program for the adequacy of the basic handball technique is effectively used for the beginner athlete training program. besides that, the training program for the adequacy of basic handball techniques is very much in accordance with the characteristics, growth, development of learners and beginner athletes and is able to make students easier to learn the basic techniques of handball games. the results of the measurement exercise, passing exercises performed 126 times, dribbling exercises performed 238 times, and shooting exercises were carried out 125 times. keywords: training program, basic training, handball introduction handballs are the focus of attention recently in surakarta and surrounding areas. the game consists of 2 teams, each team consisting of 7 people into a game that attracts the attention of the general public and students in particular because it is easy to do. the purpose of this game is to score as many points as possible against the opponent's goal with the allotted time. a handball athlete must master basic techniques as a support in order to achieve optimal performance. thus the basic technical training is important for athletes to master. to achieve optimal results, basic technical training must be appropriate and in accordance with the athlete's physical condition. senior athletes and junior athletes have different training programs due to different processes of adjustment, 1 abdul 'aziz purnomo shidiq, e-mail: azizps@staff.uns.ac.id , orcid: 0000-0003-1852-1085 2 sunardi, e-mail: sunardi58@staff.uns.ac.id 3 agustiyanta, e-mail: agustiyanta@staff.uns.ac.id 4 satria yudi gontara, e-mail: yudigontara@staff.uns.ac.id https://orcid.org/0000-0003-1852-1085 8 abdul 'aziz purnomo shidiq, sunardi, agustiyanta, satria yudi gontara needs, and experience. excessive exercise is not recommended because it results in a decrease in the athlete's physical condition and results in less optimal athletes during the match. adequacy of basic training becomes an important focus to be completed so that the exercises carried out are effective and efficient. performance training is carried out at senior high schools to look for athlete seeds by conducting talent scouting and socialization as well as training for physical education teachers. this is done so that more and more people and students are familiar with this handball game. handball games already have containers and championships at pomnas level. the expectation of the surakarta city handball committee, the championship in the city of surakarta can be held routinely. the focus of this research is the adequacy of basic handball technical training in beginner athletes so that as early as possible with the right training program will provide optimal effects in training and physical condition. this research is expected to be a problem solver with the basic technical training needs of beginner athletes. the novelty in this study is the training program used by novice athletes in the high school student category which matches the level of maturity of motion development so that the training program is set in accordance with its portion to be able to support maximum achievement. exercise is a process of change towards better, including physical abilities, functional abilities of body organs, and psychological quality. understanding of training in foreign terminology is often referred to as training, exercise, practice (djoko pekik irianto. 2002: 1). from some of the terms above explained that training is the application of a plan to improve the ability to exercise that contains theoretical and practical material. exercise is the main tool in the daily training process to improve the quality of the functioning of the human organ system. practice is an activity to improve sports skills (skills) by using various equipment according to the goals and needs of the sport branches (sukadiyanto. 2002: 5-6). physical activity is an activity that can be measured and can be carried out by everyone examined by leonardo (2013), dowling & flintoff (2015), belran, et al. (2016). according sukadiyanto (2011: 1) states exercise is a process of change for the better, namely to improve the physical quality, functional abilities of the body, and the psychological quality of the trainee. therefore training is an important part for an athlete. according sukadiyanto (2011: 7) states the main task in training is to explore, compile, and develop the concept of training by combining practical experience and scientific approaches, so that the process of practicing training can take place precisely, quickly, effectively, and efficiently. for this reason the training process is always characterized by: 1) a process to achieve a better level of ability to exercise, which requires a certain amount of time (phasing) and requires proper and careful planning. 2) the process of training must be regular and progressive in nature. regularly means that the training must be carried out in a steady, advanced, and continuous manner. while the intention is that the training material is given from easy to difficult, from simple to more difficult (complex), and from mild to heavier. 3) every time one face to face (one session or one unit of training) must have goals and objectives. 4) the training material must contain theoretical and practical material, so that the understanding and mastery of skills become permanent training. 5) using a particular method, which is the most effective way that is planned in stages by taking into account the difficulty factor, the complexity of the motion, and the emphasis on adequacy of the basic handball techniques training 9 the target practice. in this case the use of the program to support the exercise using the learning modules that have been provided is examined by silk, et al. (2014), neill, et al (2014). stefansen, et al. (2016). training components according to sukadiyanto (2011: 25) states, the training component is a key or important thing that must be considered in determining the dose and training load. in addition, the training component as a benchmark and benchmark is very decisive to achieve whether or not a goal is achieved in the training objectives that have been prepared and implemented. handball is a team sport where two teams of 7 players each try to put a ball into the opponent's goal. muhlisin & joko (2016: 2). handball games have a number of basic techniques that need to be learned. therefore a handball player must have good technique. players must be able to start running quickly, have agility (agility) can catch the ball steadily, throwing (passing) the ball on target. in addition, players must have good body coordination and master some techniques of firing the ball at the opponent's goal. in outline, the basic techniques of handball game consist of: (1) dribbling is a basic technique that is quite difficult because it requires high hand-eye coordination and observant when reflecting the ball so that the ball resists precisely and remains in the mastery of the dribbler. one of the obstacles commonly experienced by players who play on an open field (dribbling) in dribbling is the uneven surface of the field so that it increases the level of difficulty in carrying out the dribbling because the direction of the reflection of the ball will depend on the direction coming from the ball to the ground. thus, the reflection between dribbling on the spot and dribbling while moving requires adjusting body style and posture. dribbing basically consists of two parts, namely straight dribbling and cross dribbling. special cross dribbling requires high agility, skill and high hand-eye coordination. (2) passing is one of the techniques in handball games. passing a ball is a systematic collaborative activity on a team to look for opportunities to score goals. passing ball between players is done in an effort to build an attack on the opponent's defense, in order to produce a goal. passing is essentially divided into two parts, namely passing with two hands and passing with one hand. (3) catching the ball requires a posture that is adjusted to the coming pitch. catching the ball requires good eye and hand coordination so that the direction and time when catching the ball can be in accordance with the direction the ball is coming. catching the ball also requires continuous concentration and speed to get a good catch that will affect the next movement. (4) shoot the ball is a form of throwing motion intended to put the ball into the goal. thus, the motion to shoot the ball must be directed. players can determine the direction of the shot carried out with sufficient practice. athletes who rarely practice will have difficulty when shooting the ball and the ball fired will not be directed according to the wishes of the athlete. in contrast to athletes who do training seriously and regularly. the results obtained will be in accordance with what was trained before. the concept of training and basic techniques of handball are combined into an appropriate training program so that the athlete's training is regular and systematic so that results can be achieved optimally. sufficient training for beginner athletes is given so that the exercises carried out efficiently to prepare for a competition. 10 abdul 'aziz purnomo shidiq, sunardi, agustiyanta, satria yudi gontara methodology this type of research is a research and development. sukmadinata (2010, p.164) states that research development or often referred to as research and development (r&d) is a process or steps to develop a new product or improve existing products, which can be accounted for. this development research classifies the test subjects into two, namely: the small group trial subjects in this development study used 20 class x students of sma negeri 4 surakarta. the large group trial subjects in this research development used 20 class x students of smk negeri 2 surakarta, 20 class x students of smk negeri 5 surakarta. the effectiveness test subjects in this development research used 20 grade x students of sma negeri 6 surakarta. the technique of determining the subject of trials in this research development is the simple random sampling method. according to sugiyono (2009: p.218) simple random sampling is a sampling technique or subject that provides equal opportunities for each element (member) of the population to be elected as a sample or subject member. the development procedure in this study was adapted from the development model according to sugiyono (2009, p.409) covering ten steps that must be implemented, namely: (1) information gathering, (2) planning, (3) developing initial products, (4) initial trials, (5) revisions to compile main products, (6) major field trials, (7) revisions to compile operational products, (8) operational product trials, (9) final product revisions, and (10) dissemination and implementation of development products. the results of the dissemination product can be implemented widely by educators, high school teachers and education activists according to the age and character of students. dwiyoga (2004: p.6) states that each researcher can choose and determine the most appropriate step for the development of research carried out based on the conditions and obstacles encountered. based on this opinion in this research the simplification of the development procedure is carried out in accordance with the constraints and conditions in the study. the steps are adapted into eight draft development research procedures, namely: (1) gathering information in the field, (2) analyzing the products to be developed, (3) developing initial products, (4) conducting expert validation, (5) conducting small-scale trials and revisions, (6) conducting large-scale trials and revisions, (7) making final products, and (8) conducting effectiveness tests. the effectiveness test is carried out to determine the effectiveness of the training program for the adequacy of the basic technique of the handball. this final product testing is to find out that a product that has been produced is feasible and has an advantage in the level of model implementation in the field. the effectiveness test uses car (class action research). the steps of implementing car are carried out through four stages, namely: (1) action planning (2) action implementation, (3) observation and interpretation, and (4) analysis and reflection. the data obtained in this study are qualitative data and quantitative data. qualitative data in the form of data obtained based on the results of the validation of material experts and practitioners in the form of comments, input, or suggestions to determine the level of product viability. quantitative data is based on data obtained from the response scores of experts and students to measure product viability, as well adequacy of the basic handball techniques training 11 as assessment scores in car to determine the effectiveness of the model being developed. the data from the results of this study were analyzed using qualitative descriptive analysis techniques and quantitative descriptive analysis techniques. data content or material in the form of comments, suggestions from experts and students, and the observations of researchers during the trial process were analyzed descriptively qualitatively, and concluded as input to improve or revise products that have been developed. while the data in the form of scores of responses from material experts and students obtained through questionnaires were analyzed descriptively quantitatively using percentage and categorization techniques. results and discussion products produced through research and development are training programs that are suitable for beginner athletes in high school level students. validity and reliability tests are carried out to determine the instruments used are valid and reliable. the training program for the adequacy of the basic handball technique was declared valid because the r count value was 0.982 greater than r table which was 0.950. the training program for basic techniques of passing categories is very good with an average of 108.75 and a percentage of 90.63%. the basic dribbling technical training program shows a very good category with an average of 113.00 and a percentage of 94.17%. the ball shooting training program shows a good category with an average of 95.75 and a percentage of 79.79%. table 1. average basic training experiments average basic training experiments passing dribbling shooting subject 1 126 241 128 subject 2 128 235 122 subject 3 124 237 125 average 126 238 125 conclusion based on the results of the study, a conclusion can be drawn that is produced an exercise program for beginner athletes with an average category that has been tested for high school students. the data has an average of 126 passing exercises for the experiment so that students can pass correctly. dribbling exercises performed 238 trials to get good dribling results. shooting practice is carried out 125 times to get good shooting results. please note that the results of this study are used for students who are new to handballs for the first time. so if a handball basic technical test is performed, the student must first experiment in order to get accurate results. furthermore, after the program is implemented, when an athlete becomes a 12 abdul 'aziz purnomo shidiq, sunardi, agustiyanta, satria yudi gontara professional athlete, the above treatment cannot be used as a training reference so it must be adjusted to the professional athlete's training program. references beltran, j., devis, j., velert, c, p. (2016). the influence of body discourses on adolescents (non)participation in physical activity. journal sport, education and society, 5, 1357-3322. djoko, pekik. (2002). diktat dasar kepelatihan. yogyakarta. fik uny. dowling, f., & flintoff, a. (2015). a whitewashed curriculum? the construction of race in contemporary pe curriculum policy. journal sport, education and society. 3, 1357-3322. dwiyogo, w. d. (2004). konsep penelitian dan pengembangan. malang: lemlit um. leonardo, z. (2013). the story of schooling: critical race theory and the educational racial contract. discourse: studies in the cultural politics of education, 34(4), 599–610. muhlisin. & joko. (2016). metode & dasar-dasar handball. semarang: cv presisi cipta media. nana syaodih sukmadinata. (2010). metode penelitian pendidikan. bandung: pt remaja rosdakarya. neill, m., sproule, horon, p. (2014). the changing face of sport and physical education in post-colonial singapore. journal sport education and society. 1, 35-56. silk, m., francombe, j., & andrews, d. l. (2014). slowing the social sciences of sport: on the possibilities of physical culture. journal sport in society, 17(10), 1266–1289. stefansen, k., smette, i., & strandbu, a. (2016). understanding the inrease in parents involvement in organized yoth sports. journal sport, education and society. 4, 1357-3322. sugiyono. (2009). metode penelitian kualitatif kuantitatif dan r & d. bandung: alfabeta. sukadiyanto. (2002). pengantar teori dan metodologi melatih fisik. yogyakarta: pko fik uny. sukadiyanto. (2011). pengantar teori dan metodologi melatih fisik, bandung: cv lubuk agung. quality in sport 3 (5) 2019, pp. 43-52, e-issn 2450-3118 received 5.06.2019, accepted 03.10.2019 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2019.016 43 krzysztof parzych1 institute of socio-economical geography and tourism pomeranian university in słupsk, poland technical background to the conference tourism in polish accommodation objects abstract an analysis of the technical facilities of conference tourism in accommodation facilities adapted for the organization of conference meetings in poland and individual voivodships indicates significant spatial differences and a strong concentration of the potential of the technical facilities of conference tourism. the largest number of accommodation facilities equipped with conference rooms, the largest number of conference rooms and the number of places in conference rooms are characterized by the most urbanized voivodships (masovian/mazowieckie), lesser poland/małopolskie, lower silesian/dolnoślaskie, greater poland/wielkopolskie, silesian/ślaskie, west pomeranian/ zachodniopomorskie and pomeranian), whose main administrative centers are the largest urban agglomerations in poland. this confirms the general trends of the location of conference tourism and its connections with large urban agglomerations. in addition, hotel facilities adapted to perform the conference function in these voivodships have the best technical facilities for organizing conference meetings. the weakest conference facilities, the smallest number of facilities, rooms, beds and facilities with appropriate technical facilities are characterized by peripheral and poorly urbanized voivodships (opole voivodeship, świętokrzyskie, podlaskie). the high dynamics of the development of conference tourism in poland is characteristic, which is confirmed by the clear increase in the number of facilities adapted to perform the function of conference tourism reception, the number of rooms and conference rooms as well as the high dynamics of increase in the technical elements of accommodation facilities adapted to perform the function of the conference. this phenomenon is observable in the country as a whole and in all individual provinces. outline of content: this study analyzes the technical facilities of conference tourism of poland's accommodation facilities in the administrative system of provinces. the problem analysis was made for all voivodships in poland based on the data of the central data bank of the statistics poland. in addition, an analysis of the spatial distribution of technical elements of accommodation facilities for the needs of 1 krzysztof parzych, e-mail: krzysztof-parzych@wp.pl, orcid: 0000-0002-1784-4539 https://orcid.org/0000-0002-1784-4539 44 krzysztof parzych conference tourism was carried out. the analysis of the problem was made in relation to data from 2009 and 2017. keywords: conference tourism, technical facilities, poland introduction the political transformation in poland in the 1990s and subsequent years and the related changes in the free market economy had a significant impact on the functioning of the tourism market. the tourist traffic and tourist development of poland was previously associated primarily with social tourism, organized by large workplaces concentrated in the largest agglomerations and urban-industrial centers of poland. in addition, an important role in the organization of tourism was played by the workers' holiday fund, whose role was to finance the participation of professionally active people in tourism. individually organized tourism played a much smaller role. the material base of tourism has been dominated for many years by seasonal accommodation facilities concentrated primarily in coastal, mountainous and lakeside resorts associated with large industrial plants. they were mostly facilities with a fairly low standard of equipment, aimed at mass service of tourists coming to rest in the summer holiday months. socio-economic changes in the early 1990s caused quantitative and structural changes in the development and tourism of poland. a significant proportion of accommodation facilities, so far, seasonal, have been closed down. in their place new facilities began to appear, with a much higher standard of equipment, comprehensively adapted to the reception of other leisure facilities. along with the growing number of tourist facilities, the number of tourists, new facilities equipped for the reception of modern forms of tourism began to appear more and more often, min. wellness, spa, and the growing socio-economic importance of poland in the international arena were accompanied by an increase in the number of foreign tourists. economic changes were also associated with an increase in business travel, both domestic and foreign. these factors have created the need to adapt the existing accommodation base and construction of new facilities for the needs of business tourism, including conference tourism. in poland, this segment of tourism is just developing. however, due to the generally high dynamics of the development of conference tourism in the world, especially in europe (almost 60% of all arrivals within the framework of conference tourism is directed to european countries) one can expect a growing role of poland in the reception of international conference tourism. conference tourism in the structure of other forms of tourism is often included in the group of broadly defined business tourism. on the other hand, however, the dynamics of its development and the growing rank among other "business" trips mean that it is distinguished as a separate type of tourism, including participation in training conferences, congresses or symposia. davidson (2011) in its classification of conference and congress meetings distinguishes company meetings, i.e. group meetings of employees of a given company, association meetings, i.e. group technical background to the conference tourism in polish accommodation objects 45 meetings of members of a given industry organization, other meetings, which include visits by government bodies, non-governmental structures and religious and trade unions. conference tourism is characterized by lower price sensitivity in comparison with other forms of tourism, very high profitability, the highest standard of the material base and services rendered, low seasonality related to the much more evenly distributed use of the material base throughout the year, with a decrease in the holiday and vacation period, which is due to the fact that the majority of conference travel is business travel. the issue of conference tourism is also an increasingly popular topic in scientific research. some studies on conference tourism capture it in the broader context of business tourism (bartosiewicz et al. 2005, borodako 2013, davidson et al. 2003, iwan 2011, iwan 2012a, sala 2008, siemiński 2009, świątecki 2005). the topic of conference tourism is increasingly being addressed directly. the studies are carried out at various spatial scales, both national and regional (celuch 2008, celuch et al. 2011, iwan 2012). in addition to strictly scientific studies, cso or industry institutions' reports on conference tourism (mpi future watch, 2011, measuring the economic importance of the meetings industry developing a tourism satellite account extension, 2006, meetings industry in warsaw. report 2012, report from hotel market in poland, 2010, tourism development directions until 2015, 2008. report meeting industry in warsaw 2010, providing rich source material for other scientific and research studies. in research issues related to the development of conference tourism there are also works close to the undertaken in developing the problem, technical background of conference tourism (jagusiewicz 2010). purpose of the study the purpose of this study was to analyze the technical equipment of poland's accommodation facilities for the needs of the functioning and development of conference tourism. the study was based on statistical data of the central statistical office of the central statistical office in relation to data from 2017 and selected issues of 2009. the problem is presented in the system of data on individual provinces. in his analysis, the following were taken into account: the number of facilities adapted for the organization of conferences, the total number of conference rooms, the number of seats in conference rooms and data on the technical equipment of conference rooms: i.e. the number of rooms with sound system, with a wireless microphone, with a multimedia projector, with a set enabling implementation of videoconferences, with professional staff service, with a screen, with a flipchart, with a desktop computer or notebook, and with the availability of wifi in the facilities. 46 krzysztof parzych analysis of results in total, in 2017 in poland 3680 accommodation facilities, adapted to the organization of conferences and other meetings of the nature of conference tourism. their spatial distribution indicates strong spatial concentration (fig.1) zachodniopomorskie pomorskie warmińsko-mazurskie kujawskopomorskie wielkopolskie lubuskie łódzkie dolnośląskie opolskie śląskie podkarpackie małopolskie świętokrzyskie mazowieckie lubelskie podlaskie 0 50 100 km n 0 100 200 300 400 and more fig 1. spatial arrangement of hotel facilities equipped with conference rooms source: own study based on the data of the cso local data bank. most of these accommodation facilities equipped with conference rooms were in the following provinces: lesser poland-509, lower silesian-334 and pomeranian-327. the fewest accommodation facilities equipped with conference rooms were in the following voivodships: opole voivodeship-80, podlaskie-99 and świętokrzyskie-111 and lubusz/lubuskie-125 (fig. 1). in total, in poland's accommodation facilities in 2017, there were 8,193 conference rooms according to the statistics poland data. an analysis of their distribution of accommodation facilities in individual provinces indicates similarly large spatial disparities (fig. 2). the largest number of conference rooms were located in the accommodation base of the following voivodships: masovian-1173, lesser poland-1081, lower silesia-720 and greater poland-674 and silesian-657. the fewest conference rooms were in the accommodation base of opole-151, podlaskie-191 and lubusz206. technical background to the conference tourism in polish accommodation objects 47 zachodniopomorskie pomorskie warmińsko-mazurskie kujawskopomorskie wielkopolskie lubuskie łódzkie dolnośląskie opolskie śląskie podkarpackie małopolskie świętokrzyskie mazowieckie lubelskie podlaskie 0 50 100 km n 0 200 400 600 800 and more fig. 2 number of conference rooms in accommodation facilities of individual voivodships source: own study based on the data of the cso local data bank. it is worth noting the systematic increase in the number of accommodation facilities equipped with conference rooms as well as the number of conference rooms in poland in total and in individual voivodships in the years 2009-2017. in 2009, the number of accommodation facilities equipped with conference rooms was -2851, in 2013-3467, in 20173680. in 2009, there were 6014 conference rooms in the facilities of the polish accommodation base, in 2013-7651, and in 20178193. the highest increase in facilities equipped with conference rooms were recorded in the following voivodeships: lublin/lubelskie, from 110 in 2009 to 193 in 2017, masovian, from 214 to 296, warmian-masurian/warmińsko-mazurskie from 127 to 181. the highest increase in the number of conference rooms was recorded in the following voivodeships: lublin, from 200 in 2009 to 353 in 2017, opole, from 93 to 151, kuyavian-pomeranian, from 240 to 378 and masovian, from 773 to 1172. 48 krzysztof parzych zachodniopomorskie pomorskie warmińsko-mazurskie kujawskopomorskie wielkopolskie lubuskie łódzkie dolnośląskie opolskie śląskie podkarpackie małopolskie świętokrzyskie mazowieckie lubelskie podlaskie 0 50 100 km n 0 15000 30000 45000 60000 and more fig. 3 number of places in the conference rooms of accommodation facilities in following voivodships source: own study based on the data of the cso local data bank. the analysis of the arrangement of places in the conference rooms of the accommodation facilities of individual voivodships confirms previous trends (fig. 3) in total, in 2017 in the conference rooms in poland there were 55,594 beds. the largest number of seats in the conference rooms were available in the following voivodships: masovian 71 388, lesser poland 70 053, lower silesian 46735 and silesian 45081. the smallest places in conference rooms were in the following voivodships: opole voivodeship-8 552, lubusz-11 208 and podlaskie 15 651 places. compared to 2009 (376,941 seats), there was a 32.1% increase in the number of beds in conference rooms in 2017. the highest dynamics of the increase in the number of seats in conference rooms was recorded in lublin (56.5%), podkarpackie (52.3%) and kuyavian-pomeranian (49.0%) voivodships. in other voivodships, the number of places increased by over 20.0%. a strong spatial concentration of the number of facilities equipped with conference rooms, the number of conference rooms and places in conference rooms in the most urbanized voivodships: masovian, lesser poland, and lower silesian is noticeable. at the same time, they are voivodships with the largest concentration of year-round accommodation base and voivodships in which the largest urban agglomerations in poland are located. this confirms the strong connection between the material base of conference tourism and the conference services market with large urban and industrial agglomerations. technical background to the conference tourism in polish accommodation objects 49 zachodniopomorskie pomorskie warmińsko-mazurskie kujawskopomorskie wielkopolskie lubuskie łódzkie dolnośląskie opolskie śląskie podkarpackie małopolskie świętokrzyskie mazowieckie lubelskie podlaskie 0 50 100 km n 0 100 200 300 and more fig. 4 number of conference rooms with sound system in accommodation facilities of following voivodships source: own study based on the data of the cso local data bank. zachodniopomorskie pomorskie warmińsko-mazurskie kujawskopomorskie wielkopolskie lubuskie łódzkie dolnośląskie opolskie śląskie podkarpackie małopolskie świętokrzyskie mazowieckie lubelskie podlaskie 0 50 100 km n 0 50 100 150 200 and more fig. 5 number of conference rooms with technical support at accommodation facilities of individual provinces source: own study based on the data of the cso local data bank. 50 krzysztof parzych an important element characterizing the technical infrastructure serving the needs of the functioning and development of conference tourism is the technical equipment of the facilities. in addition to location, it plays a major role in making location decisions regarding conferences, congresses, seminars and other scientific and business meetings. appropriate sound system, high-class computer equipment, wifi connections, equipping conference rooms with video equipment, projectors, screens, slide projectors, audio video sets and other devices enabling implementation as well as an appropriate image and sound standard for video conferences (sets) plays an important role here. for video conferences, internet connections). the human factor is also important here, i.e. the preparation of staff responsible for efficient technical service of conference meetings. in 2017, there were a total of 3,159 conference facilities in poland with a sound system enabling the implementation of the conference (fig. 4). most of this type of facilities were in the following provinces: lesser poland-418, pomeranian-287, lower silesian-284 and west pomeranian-261, the least in voivodships: opole-64, podlaskie-85 and świętokrzyskie-99. compared to 2009, there was an almost 32.0% increase in this type of facilities, of which the most in lublin (53.2%) and opole voivodeship (45.2%). in 2017, there were 2918 conference rooms in poland equipped with a microphone. compared to 2009, there was a 44.9% increase in this type of facilities. the largest number of conference rooms equipped with a microphone in 2017 was in the following provinces: lesser poland380, lower silesian-275, pomeranian-255, west pomeranian-240, the least in voivodships: opole voivodeship-59, podlaskie-81, lubusz-92 and świętokrzyskie97. an important factor conditioning the appropriate level of conference meetings is qualified technical staff trained in the operation of equipment enabling the technical background to the conference tourism in polish accommodation objects 51 organization of conference meetings. in 2017, there were 2132 conference facilities in poland with staff to provide conference services. most of this type of facilities were in the following provinces: lesser poland-287, lower silesian-224, masovian-192, pomeranian-178 and west pomeranian-170, the smallest in the voivodships: opole voivodeship-35, lubusz-57, świętokrzyskie-58 and in podlaskie-60 (figure 5). in relation to 2009, there is a 28.7% increase in the number of such facilities. in addition, in 2017, 3272 facilities adapted for the organization of conference meetings were equipped with projectors, most of which in the following provinces: lesser poland467, lower silesian-304, pomeranian-269, the least in voivodships: opole voivodeship-72, podlaskie 92, świętokrzyskie-96. 973 facilities were equipped with sets for organizing video conferences, of which the largest number of such facilities was located in the following provinces: lesser poland-151, lower silesian-9, masovian-87, west pomeranian-79, least in voivodships: opole voivodeship-16, l ubuskie-31, świętokrzyskie -33, łódź-34. the slide projectors according to the data of the cso local data bank in 2017 were equipped in poland 2731 objects, of which the most in the following voivodeship: lesser poland-385, lower silesian-263, greater poland-242, pomeranian-248, the least in voivodships: opole voivodeship39, podlaskie-61, świętokrzyskie-88, lubusz-94. a total of 2,244 conference facilities were equipped with video sets. most of this type of facilities were in the following provinces: lesser poland-334, lower silesian-231, pomeranian-215, greater poland-199 and in west pomeranian-197, the least in voivodships: opole voivodeship-39, podlaskie-49, lubusz-57 and świętokrzyskie-64. conference facilities equipped with a screen were in total in 2017 3547, of which the most in the following provinces: lesser poland 492, lower silesian 349, pomeranian 313, greater poland 282, masovian276, the least in voivodships: opole voivodeship 75, podlaskie 89 and in świętokrzyskie 102. there were 3 230 facilities equipped with dry-wipe boards (flipcharts) in poland in 2017 adapted to organizing conference meetings, most of them in the following voivodships: lesser poland470, lower silesian313, pomeranian280, masovian272, least in the voivodships: opole voivodeship-66, podlaskie-87, lubusz-91. in addition, in 201 2 623 conference facilities in poland had computer sets for organizing conference meetings, of which the most in the following provinces: lesser poland-407, lower silesian-252, west pomeranian-216 and pomeranian-214, the least in the following voivodships: podlaskie 70, lubusz 74 and świętokrzyskie 80. in 2017, there were 7,289 facilities adapted for organization of conference meetings in poland, of which the most were in the following provinces: lesser poland 1128, pomeranian 994, west pomeranian 948, lower silesian 619, the least in voivodships: opole voivodeship 122 , lubusz-184, świętokrzyskie-185. 52 krzysztof parzych references: bartoszewicz w., borne-januła h., skalska t. (2005), turystyka biznesowa w polsce, instytut turystyki, warszawa. borodako k. (2013), turystyka biznesowa w krakowie na tle innych miast polski, prace geograficzne, v. 134, p. 69-81. celuch k. (2008), definicje i interpretacje pojęć [in:] turystyka biznesowa. produkt i promocja, stowarzyszenie konferencje i kongresy w polsce, warszawa. celuch k. (2012), przemysł spotkań i wydarzeń w polsce – poland meetings and events industry. raport, wyd. polskiej organizacji turystycznej, warszawa. celuch k., dziedzic e. (2010), raport. przemysł spotkań i wydarzeń w polsce, convention burea of poland, warszawa. celuch k., dziedzic e. (2011), przemysł spotkań i wydarzeń w polsce – poland meetings and events industry. raport, publ. house polska organizacja turystyczna, warszawa. davidson r. (2011), eibtm trends industry report, reed travel exhibition, barcelona. davidson r., cope b. (2003), business travel: conferences, incentive travel, exhibitions, corporate hospitality and corporate travel, pearson education, harlow. eurosystem (2010), raport. przemysł spotkań w warszawie 2010, warszawa. hotelarz (2010), raport z rynku hotelarskiego w polsce. iwan b. (2011), rodzaje i zakres turystyki biznesowej, „zeszyty naukowe wstijo”, v. 8 (2). iwan b. (2012a), czynniki rozwoju turystyki biznesowej w polsce, [in:] turystyka biznesowa. determinanty rozwoju, b. iwan, m. kacprzak (eds.), warszawa. iwan b. (2012b), rozwój turystyki targowo-wystawienniczej w wybranych miastach polski, „zeszyty naukowe wstijo”, v. 10 (2). jagusiewicz a. (2010), zaplecze konferencyjne w turystycznych obiektach noclegowych w polsce, instytut turystyki, warszawa. meeting professionals international (2011), mpi future watch, dallas. ministerstwo sportu i turystyki, kierunki rozwoju turystyki do 2015 roku 2008, warszawa. przemysł spotkań w warszawie (2012), raport 2012, warszawa. sala j. (2008), turystyka biznesowa a rozwój hotelarstwa w polsce, zeszyty naukowe uniwersytetu ekonomicznego w krakowie, 788, p. 5-21. sidorkiewicz m. (2011), turystyka biznesowa, warszawa. siemiński j. (2009), kształcenie następnego pokolenia profesjonalistów w branży turystyki biznesowej: problemy i rozwiązania, warszawa. świątecki a., (2005), nowy incentive w polsce, warszawa. unwto (2006), measuring the economic importance of the meetings industry developing a tourism satellite account extension, madrid. akademia wychowania fizycznego we wrocławiu quality in sport 4 (3) 2017, s. 7-21, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 25 ii 2018, praca została przyjęta do druku 5 iii 2018 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2017.019 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/866133 7 jana juříková, hung duc nguyen1 masaryk university, faculty of sport studies, department of kinesiology, brno, czech republic eating habits in judokas abstract purpose the aim of the paper was to find out eating habits of judokas from judo club in holešov and students of programme special education of security bodies who practise combative sports including judo in university campus in brnobohunice. in the czech republic. design/methodology/approach: the questionnaire survey was attended by 66 judokas in total, out of which there were 34 male (52%) and 32 female (48%) respondents. women aged 20-25 years (average age in female group was 19.34), men also aged 20-25 years (average age in male group was 22.24). the questionnaire was anonymous. research and practical limitations/implications: majority of female respondents were students with non-sportive specialization, in men it is about a half (41% of respondents). majority of respondents were practiced judo as a self defense technique – this answer was given by 55.9% of men and 59.4% of women. 26.5% of men and 21.9% of women always pay attention to well-balanced diet. the highest number of respondents claims that they always respect specific need for energy income – 61.8% of men and 84.4 % of women. merely 14.7% of men and 9.4% of women admitted that they do not consider specific energy income for sportspeople, and 61.8 % of men and 84.4% of women reported that they consider it sometimes. respondents who use nutritional supplements mostly prefer carbohydrate-protein conjugates – this option was selected by 70.6% of men and 75% of women. most respondents do not use supplements with vitamins and minerals – this answer was given by 64.7% of men and 75% of women. originality/value: most of respondents are interested in their nutrition. many of them need some education from sports nutritionists. keywords: eating habits, athletes, judokas, energy intake, supplements, vitamins, minerals 1. introduction combat sports are a discipline of sport in which the rivalry consists of direct encounter of two sportsmen, in the form of immediate influence on the body of the competitor with the purpose of the documentary evidence of one´s own superiority. 1 ing. mgr. jana juříková, ph. d., jurikova@fsps.muni.cz, bc. duc hung nguyen, 442289@mail.muni.cz mailto:jurikova@fsps.muni.cz mailto:442289@mail.muni.cz 8 jana juříková, hung duc nguyen the sports-fight relies among other things on the infliction of knocks (boxing, kick boxing, taekwondo), or the usage of throwing or grappling (wrestling, judo) (kalina et al., 2003; kalina, 2000; boguszewski et al., 2013). judo is modified form of the old japanese martial art – ju-jitsu. judo can be practiced by men in every age, of different physique and different fitness level. judo can be practiced by women too. it offers benefits to all: people of any age or body type can practice it. many people start as early as age 5 and some continue to practice the art through their 70´s. for many people, judo provides a means to improve their general fitness level by increasing strength, flexibility, conditioning, coordination, and balance. for others, judo instills a sense of selfconfidence, self-discipline, and self-control, all of which are necessary life skills. parents like judo because it teaches their children discipline and respect. in addition to keeping its practitioners trim and fit, judo also provides people with invaluable self-defense skills (pedro et durbin, 2001). the founder of judo džigoro kano, defined this sport in 1915 as the most effective way to utilize physical and mental energy (hoare, 2009). the identity of combat sports and martial arts consists of the integration of three specific factors: pragmatic, utilitarian and mental. they influence on the psychophysical and moral education of a man. therefore, sports and martial arts are much more than disciplines of sport. they are the form of the physical education, the defensive education and the philosophy (kalina, 1997; boguszewski et al., 2013). 2. history of judo judo history began in 1882 when kano opened his small school and dojo in the eisho-temple in tokyo but a little work soon exposed the fact that judo was based on jujitsu which were based on kumi-uchi (samurai grappling) which was based on military sumo which was based on the chikara kurabe of the ancient myths (hoare, 2009). as an educational method derived from the martial arts, judo became an official olympic sport in 1964 (after being named as a demonstration sport at the 1940 tokyo olympicc games which were cancelled due to international conflict). the international judo federation is composed of national judo federations and continental unions. each national federation must be recognized as the sole federation authorized to represent its country in international sporting bodies by its olympic committee, which itself is duly recognized by the international olympic committee (www.ijf.org; international judo federation aims and missions). nowadays, judo is an olympic, weight class combat sport with high-level competition from the cadet (under 18 years old, youth olympic games, world championship) to the veteran (world championship) age categories (franchini et al., 2011a; franchini et al., 2011b; julio et al., 2011; escobar-molina et al., 2015). judo is the most popular olympic combat sport practiced throughout the world (www.intjudo.eu). in combat sports, competitors are grouped in weight classes to ensure more aquitable matches, so that opponents of similar size and strength are paired against one another (artioli et al., 2010). athletes in other combat sports, http://www.ijf.org/ http://www.intjudo.eu/ eating habits in judokas 9 including wrestling, taekwondo, jujitsu and karate, use rapid weight loss prior to competitions (kiningham et gorenflo, 2001; kazemi et al., 2005; brito et al, 2012; malliaropoulos et al., 2017). 3. weight categories in judokas judokas compete in categories based on their body mass in order to match athletes for body and size to limit the risk of injury (franchini et al., 2012; aloui et al., 2016). there are 7 categories for both of them senior male and senior female contestants – show in table 1. table 1. olympic weight categories for male and female judokas olympic weight categories for male and female judokas male female above 100 kg above 78 kg up to 100 kg up to 78 kg up to 90 kg up to 70 kg up to 81 kg up to 63 kg up to 73 kg up to 57 kg up to 66 kg up to 52 kg up to 60 kg up to 48 kg source: stubbs, 2009 this sport recognizes 67 take-down techniques, 29 immobilizing techniques and 19 strike techniques in total. these techniques differ depending on whether they focus on falls, fighting on ground, postures and throws, self-defence or advanced techniques. each technique demands a particular physical strength, skills and speed. the founder of this martial art developed a ranking system distinguishing student (kyu) and master (dan) grades. there exist 5 student grades (in some countries 6) and 10 masters grades. a judoka who mastered techniques and skills of the particular grade wears a coloured belt – the colour is defined for each grade. technical grades and their defined colours are given in table 2. 10 jana juříková, hung duc nguyen table 2. technical grades and their defined colours of belts in judo grade title belt colour 6th kyu roko-kjú white 5th kyu go-kjú yellow 4th kyu ši-kjú orange 3rd kyu san-kjú green 2nd kyu ni-kjú blue 1st kyu ik-kjú brown 1st dan šo-dan black 2nd dan ni-dan black 3th dan san-dan black 4th dan jon-dan black 5th dan go-dan black 6th dan roku-dan black or red-white 7th dan šiči-dan black or red-white 8th dan hači-dan black or red-white 9th dan ku-dan black or red 10th dan džú-dan black or red source: http://www.judo-3.banda.cz/clanek/13982/pasky/ 4. eating behaviours in judokas regular participation in exercise and sports activities confers numerous healthand performance-related benefits that contribute to a reduction in chronic diseases and http://cs.wikipedia.org/wiki/soubor:ceinture_blanche.png http://cs.wikipedia.org/wiki/soubor:ceinture_jaune.png http://cs.wikipedia.org/wiki/soubor:ceinture_orange.png http://cs.wikipedia.org/wiki/soubor:ceinture_verte.png http://cs.wikipedia.org/wiki/soubor:ceinture_bleue.png http://cs.wikipedia.org/wiki/soubor:ceinture_marron.png http://cs.wikipedia.org/wiki/soubor:ceinture_noire.png http://cs.wikipedia.org/wiki/soubor:ceinture_noire.png http://cs.wikipedia.org/wiki/soubor:ceinture_noire.png http://cs.wikipedia.org/wiki/soubor:ceinture_noire.png http://cs.wikipedia.org/wiki/soubor:ceinture_noire.png http://cs.wikipedia.org/wiki/soubor:ceinture_noire.png http://cs.wikipedia.org/wiki/soubor:ceinture_blanc_rouge.png http://cs.wikipedia.org/wiki/soubor:ceinture_noire.png http://cs.wikipedia.org/wiki/soubor:ceinture_blanc_rouge.png http://cs.wikipedia.org/wiki/soubor:ceinture_noire.png http://cs.wikipedia.org/wiki/soubor:ceinture_blanc_rouge.png http://cs.wikipedia.org/wiki/soubor:ceinture_noire.png http://cs.wikipedia.org/wiki/soubor:ceinture_rouge.png http://cs.wikipedia.org/wiki/soubor:ceinture_noire.png http://cs.wikipedia.org/wiki/soubor:ceinture_rouge.png eating habits in judokas 11 disabling conditions, increased longevity, and an enhanced quality of life (garber et al., 2011; maughan, 2014). the specific physiologic adaptations that occur with exercise activities depend on the frequency and duration of participation and the intensity of the sporting event. in general, the greater the product of the frequency, duration, and intensity of an exercise program, the greater the healthand performance-related benefits. torstweit et al. (2008) indicated that sporting facilities are usually full of opportunities to optimize athletic performance as well as body shape and size athletes may feel pressured to improve performance and body weight at any cost. hence, some athletes are most likely to use unhealthy methods of changing their body weight or lean body mass with the belief that this change will enhance peak performance (costarelli at stamou, 2009; rosendahl et al., 2009; fortes at ferreira, 2011; fortes at al., 2014). making weight is a very common practice among judokas. immediately prior to a competition, contestants are sorted into 7 sexpecific weight categories (table 1), with the objective of ensuring equitable matches in terms of muscular strength and leverage (artioli et al., 2009). unfortunately, many judokas engage in rapid weight loss for a few days before competition in order to compete in a lower weight category and thereby increase their chances of victory (artioli et al., 2009; franchini at al., 2012). the tactics used include reduced ingestion of liquid, use of saunas, wearing impermeable plastic blouses and suits to increase sweating, a reduced overall energy intake and/or fasting prior to the weigh-in, and a selective reduction in the intake of carbohydrate or fat (franchini at al., 2012). some competitors resort to more aggressive tactics, such as forced vomiting (filaire at al., 2007) and the ingestion of various appetite suppressants, laxatives and diuretics (franchini at al., 2012; aloui, 2016). weight management started to be a main concern in judo since the 1950s, when judo turned into a modern, international, and institutionalized sport, and weight categories were introduced in competitions (villamón et al., 2004). through decated, weight categories have been progressively established and increased for competition groups of different gender, age, and level of competition, placing the “weight issue” – i. e., the ways in which judo athletes face weight contro – in the core of competitive judo culture (pettersson et al., 2013; escobar-molina et al., 2014). 5. material and methods respondents were judokas from judo holešov team who practise within the area of police college and high police school of ministry of the interior in holešov (czech republic) and students of programme special education of security bodies who practise combative sports including judo in university campus in brno-bohunice (czech republic). the questionnaire was anonymous. the questionnaire survey was attended by 66 judokas in total, out of which there were 34 male (52%) and 32 female (48%) respondents. women aged 20-25 years (average age in female group was 19.34), men also aged 20-25 years (average age in male group was 22.24). 12 jana juříková, hung duc nguyen 6. results and discussion opening question focuses on the information whether respondents are professional judo competitions or they have other civil occupation. figure 1 divides respondents according to this aspect. figure 1. respondents according to their occupation or study figure 1. respondents according to their occupation or study source: study of authors majority of female respondents were students with non-sportive specialization, in men it is about a half (41% of respondents). students with sport specialization were represented by 38.2% of men and 6.3 % of women. 17.6 % men and 2.5 % women are working. merely 3% of male respondents are professional judokas; in female group there were no professionals at all. eating habits in judokas 13 next question discovered technical level of examined judokas. their answers are given in figure 2. figure 2. technical level of judokas’ respondents source: study of authors as obvious from the graph, vast majority of respondents practise judo as a self defence technique – this answer was given by 55.9% of men and 59.4% of women. merely 2.9% of respondents have achieved a master grade. next questions focused on dietary habits of respondents. following question aims to finding whether and to which extent the respondents are mindful of a balanced diet. results are summarized in figure 3. figure 3. respondents care about balanced diet source: study of athors 14 jana juříková, hung duc nguyen 26.5% of men and 21.9% of women always pay attention to well balanced diet. most respondents answered that they care about balanced diet rather irregularly (29.4% of men and 56.3% of women gave this answer). no woman and only 3% of men admitted that they never consider about balanced diet. next question asked whether in their daily diet, respondents adjust to specific energy needs for sportspeople. answers are given in figure 4. figure 4. adjustment to energy income for sportspeople in respondents’ diet source: study of authors the highest number of respondents claims that they always respect specific need for energy income – 61.8% of men and 84.4 % of women. 14.7% of men and 9.4% of women reported that they do not consider specific need for energy income for sportspeople, but they would be happy to do so. this might be either because of impossibility to prepare all meals at home or lack of information on their daily energy income and to have it under control. none of the respondents answered that they do not care about specific nutritional needs of sportspeople. question asking whether judokas are aware of their daily energy income is directly connected with the previous one. responses are shown in figure 5. eating habits in judokas 15 figure 5. daily energy income of judokas source: study of authors despite the fact that in previous graph 4 merely 14.7% of men and 9.4% of women admitted that they do not consider specific energy income for sportspeople, and 61.8 % of men and 84.4% of women reported that they consider it sometimes, results summarized in figure 5 do not actually correspond with results of figure 4. these show that 67.5% of male and 93.8% of female respondents do not control calorific value of their food at all – they ticked the option “i do not know, i do not control my energy intake”. other respondents are of the opinion that their energy income is lower than recommended for judokas, which is 5,680 kcal (see chapter nutrition of judokas) (juříková et nguyen, at print). as in other combat sports, many judo athletes try to reduce their body mass to have some physical advantage over opponents (franchini et al., 2012) or due to psychological reasons, as feeling himself or herself as a real athlete or to perceive an increased focus and commitment to competitive goals (pettersson et al., 2012; pettersson et al., 2013). evidence shows that this behaviour is found in males (brito et al., 2012; mendes et al., 2013), females (boisseau et al., 2005; kowatari et al., 2001) and in studies investigating both genders (artioli et al., 2010a; fabrini et al., 2010; prouteau et al., 2006; prouteau et al., 2007), from local to national level (artioli et al, 2010b; boisseau et al., 2005), for international level (kowatari et al., 2001; prouteau et al., 2006; prouteau et al., 2007) and for mixed competitive levels (brito et al., 2012; fabrini et al., 2010), and it is experienced form very early ages such as 12 years (artioli et al., 2010b; brito et al., 2012; escobar-molina, 2014). last two questions aimed to finding whether the examined judokas use dietary supplements, and which. answers to question aiming nutritional supplements are summarized in figure 6, and figure 7 show answers to question aiming at vitamins and minerals. 16 jana juříková, hung duc nguyen figure 6. usage of specific nutritional supplements by examined judokas source: study of authors legend: carbohydrate protein…. = carbohydrate-protein conjugates proteins amino acids for ….. = amino acids for muscle growth and regeneration sportive cereal ….. = sportive cereal mixtures and bars fat burners joint nutrition preparations ….. = preparations enhancing regeneration it is obvious from figure 6 that respondents who use nutritional supplements mostly prefer carbohydrate-protein conjugates – this option was selected by 70.6% of men and 75% of women. these preparations are reasonable source of energy (from carbohydrates) as well as building substances for muscle mass regeneration (from proteins). eating habits in judokas 17 figure 7. usage of supplements with vitamins and minerals by examined judokas source: study of authors as the graph shows, most respondents do not use supplements with vitamins and minerals – this answer was given by 64.7% of men and 75% of women. other respondents, who use food supplements, mostly selected supplements rich for vitamins (17.6% of men), while women typically preferred combination of vitamins, minerals and trace elements (nguyen, 2017). from nutritional aspects, this combination can be highly recommended not only to judoka competitors, but to sportspeople in general. maughan (2014) claim the effects of vitamin and mineral supplementation on athletic performance have been studied in many types of athletes and most researchers have not reported beneficial effects. knechtle with his colleagues (2008) examined the effect of vitamin and mineral supplementation prior to a multistage, ultra-endurance run on race performance at the 2006 deutschlandlauf in germany. in this race, athletes ran across germany from north to south, running more than 1 200 km over 17 consecutive stages. they studied 20 male ultra-endurance runners by asking them to first complete a questionnaire concerning their use of vitamin and mineral supplements 4 weeks prior to the race. based on the questionnaire, the researchers reported that 6 runners consumed multivitamin, 5 consumed vitamin e, 4 consumed vitamin c, 2 consumed vitamin b complex, 1 consumed folate, and 11 reported no vitamin supplement intake. 7 runners stated that they consumed a multimineral supplement, while 9 consumed magnesium, 5 consumed zinc, 3 consumed iron, 3 consumed calcium, and 8 reported no mineral supplementation use. perhaps unsurprisingly, knechtle with his colleagues (2008) reported no differences in performance between athletes who consumed vitamin and/or mineral supplements and those who reported no intake (maughan, 2014). 18 jana juříková, hung duc nguyen 7. conclusions the aim of the paper was to find out eating habits of judokas from judo club in holešov and students of programme special education of security bodies who practise combative sports including judo in university campus in brno-bohunice. in the czech republic. the questionnaire survey was attended by 66 judokas in total, out of which there were 34 male (52%) and 32 female (48%) respondents. women aged 20-25 years (average age in female group was 19.34), men also aged 20-25 years (average age in male group was 22.24). majority of female respondents were students with non-sportive specialization, in men it is about a half (41% of respondents). majority of respondents were practiced judo as a self defense technique – this answer was given by 55.9% of men and 59.4% of women. 26.5% of men and 21.9% of women always pay attention to well balanced diet. the highest number of respondents claims that they always respect specific need for energy income – 61.8% of men and 84.4 % of women. merely 14.7% of men and 9.4% of women admitted that they do not consider specific energy income for sportspeople, and 61.8 % of men and 84.4% of women reported that they consider it sometimes. respondents who use nutritional supplements mostly prefer carbohydrate-protein conjugates – this option was selected by 70.6% of men and 75% of women. most respondents do not use supplements with vitamins and minerals – this answer was given by 64.7% of men and 75% of women. references aloui, a., chtourou, h., briki, w., tabben, m., chaouachi, a., souissi, n., shephard, r. j., chamari, k. (2016), „rapid weight loss in the context of ramadan observancel recommendations for judokas“, biology of sport, vol. 33, issue 4, pp. 407-4013. doi: 10.5604/20831862.1224098. artioli, g. g., gualano, b., franchini, e., batista, r. n., polacow, v. o., lancha, a. h. jr. (2009), „physiological, performance, and nutritional profile of the brazilian olympic wushu (kung-fu) team”, journal of strength and conditioning research, vol. 23, issue 1, pp. 20-25. artioli g. g., franchini, e., nicastro, h., sterkowicz, s., solis, m. y., lancha, a. h. (2010), “the need of a weight management control program in judo: a proposal based on the successful case of wrestling”, journal of the international society of sports nutrition, doi: 10.1186/1550-2783-7-15. artioli, g. g., franchini, e., nicastro, h., sterkowicz, s., solis, m. y., lancha, a. h. (2010a), “the need of a weight management control program in judo: a proposal based on the successful case of wrestling”, journal of the international society of sports nutrition, vol. 7. retrieved frorm https://jissn.biomedcentral.com/track/pdf/10.1186/1550-2783-7-15 (accessed 14 january 2018). artioli, g. g., gualano, b., franchini, e., scagliusi, f. b., takesian, m., fuchs, m., lancha, a. h. jr. (2010b), “prevalence, magnitude, and methods of rapid weight loss among judo competitors”, medicine and science in sports and exercise, vol. 42, issue 3, pp. 436-442. pubmed doi: https://jissn.biomedcentral.com/track/pdf/10.1186/1550-2783-7-15 eating habits in judokas 19 10.1249/mss.0b13e3181ba8055. boguszewski, d., adamczyk, j. g., buda, m., białoszewski, d. (2013), “the estimation of health-related behaviours of male judokas”, journal of combat sports and martial arts, vol. 4, issue 2 (2), pp. 179-183. boissseau, n., vera-perez, s., poortmans, j. (2005), “food and fluid intake in adolescent female judo athletes before competition”, pediatric exercise science, vol. 17, issue 1, pp. 62-71. brito, c. j., roas, a., f., brito i. s., marins, j. c., cordova, c., franchini, e. (2012), “methods of body mass reduction by combat sport athletes”, international journal of sport nutrition and exercise metabolism, vol. 22, issue 2, pp.89-97. costarelli, v., stamou, d. (2009), „emotional intelligence, body image and disordered eating attitudes in combat sport athletes”, journal of exercise science & fitness, vol. 7, issue 2, pp. 104-111. escobar-molina, r., rodriguez-ruiz, s., gutierrez-garcia, c. franchini, e. (2015), “weight loss and psychological-ralated states in high-level judo athletes”, international journal of sport nutrition and exercise metabolism, vol. 25, pp. 110-118. fabrini, s. p., brito, c. j., mendes, e. l., sabarense, c. m., marins, j. c. b., franchini, e. (2010), “práticas de redução de massa corporal em judokas nos períodos pré-competitivos”, revista brasilerira de educação física e esporte, vol. 24, issue 2, pp. 165-177. doi: 10.1590/s1807-55092010000200002. filaire, e., rouveix, m., pannafleux, c., ferrand, c. (2007), “eating attitudes, perfectionism and body-esteem of elite male judoists and cyclists. journal of sports science & medicine, vol. 6, issue 1, pp. 50-57. retrieved from https://www.jssm.org/hf.php?id=jssm-06-50.xml (accessed 24 february 2018). fortes, l. s., ferreira, m. e. c. (2011), “comparison of body dissatisfaction and inappropriate eating behaviour in adolescent athletes of different sports”, revista brasileira de educacao fisica e esporte, vol. 25, issue 4, pp. 707-716. retrieved from http://dx.doi.org/10.1590/s1807-55092011000400014 (accessed 24 february 2018). fortes, l. s., kakeshita, i. s., almeida, s. s., gomes, a. r., ferreira, m. e. c. (2014), “eating behaviours in youths: a comparison between female and male athletes and non-athletes”, scandinavian journal of medicine & science in sports. retrieved from https://onlinelibrary.wiley.com/doi/epdf/10.1111/sms.12098 (accessed 24 february 2018). franchini, e., del vecchio, f. b., matsushigue, k. a., artioli, g. g. (2011a), “physiological profiles of elite judo athletes”, sports medicine, vol. 41, issue 2, pp. 147-166. franchini, e., huertas, j. r., sterkowicz, s., carratala, v., gutierrez-garcia, c., escobar-molina, r. (2011b), “anthropometrical profile of elite spanish judoka: comparative analysis among ages”, archives of budo, vol. 7, issue 4, pp. 239-245. franchini, e., brito, c. j., artioli, g. g. (2012), “weight loss in combat sports: physiological, psychological and performance effects”, journal of the international society of sports nutrition, vol. 9. retrieved from https://www.jssm.org/hf.php?id=jssm-06-50.xml http://dx.doi.org/10.1590/s1807-55092011000400014 https://onlinelibrary.wiley.com/doi/epdf/10.1111/sms.12098 20 jana juříková, hung duc nguyen http://www.jissn.com/content/9/1/52 (accessed 8 february 2018). franchini, e., brito, c. j., artioli, g. g. (2012), “weight loss in combat sports” physiological, psychological and performance effects”, journal of the international society of sports nutrition, vol. 9. retrieved from https://doi.org/10.1186/1550-2783-9-52 (accessed 24 february 2018). garber, c. e., blissmer, b., deschenes, m. r., franklin, b. a., lamonte, m. j., lee, i. m., nieman, d. c., swain, d. p. (2011), “quantity and quality of exercise for developing and maintaining cardiorespiratory, musculoskeletal, and neuromotor fitness in apparently healthy adults: guidance for prescribing exercise”, medicine & science in sports & exercise, vol. 43, issue 7, pp. 13341359. doi: 10.1249/mss.0b013e318213fefb. hoare, s. (2010), a history of judo, yamagi books, london. international judo federation – www.ijf.org (accessed 7 february 2018). international judo federation, judo corner – judo history. retrieved from www.intjudo.eu/judo_corner (accessed 7 february 2018). international judo federation aims and missions. retrieved from http://99e89a50309ad79ff91d082b8fd5551e97bc65e327988b444396.r14.cf3.rackcdn.com/up/2017/12/aims -missions-1514465569-1514465569.pdf. (accessed 8 february 2018). judo. http://www.judo-3.banda.cz/clanek/13982/pasky/ (accessed 8 february 2018). julio, u. f., takito, m. y., mazzei, l., miarka, b., sterkowicz, s., franchini, e. (2011), “tracking 10-year competitive winning performance of judo athletes across age groups”, perceptual and motor skills, vol. 113. issue 1, pp. 139149. jurikova, j., nguyen, d., h. knowledge of judokas competitors on proper nutrition. in print. kalina, r. m., kruszewski, a., jagiełło, w., włoch, g. (2003), combat sports propaedeutics – basics of judo, wydawnictwo awf, warszawa. kalina, r. m. (1997), sporty walki i trening samoobrony w edukacji obronnej młodzieży, ptnkf, warszawa. kalina, r. m. (2000), teoria sportów walki. cos, warszawa. kazemi, j., shearer, h., choung, y. s. (2005), “pre-competition habits and unjuries in taekwondo athletes”, bmc musculoskeletal disorders, vol. 6. retrieved from https://bmcmusculoskeletdisord.biomedcentracom/articles/10.1186/14712474-6-26 (accessed 8 february 2018). kingham, r. b., gorenflo, e. w. (2001), “weight loss methods of high school wrestlers”, medicine & science in sports & exercise, vol. 33, issue 5, pp. 810813. knechtle, b., knechtle, p., schulze, i., kohler, g. (2006), “vitamins, minerals and race performance in ultra-endurance runners – deutschlandlauf 2006”, asia pacific journal of clinical nutrition, vol. 17, issue 2, pp. 194-198. kowatari, k., umeda, t., shimoyama, t., nakaji, s., yamamoto, y., sugawara, k. (2001), “exercise training and energy restriction decrease neutrophil phagocytic activity in judoists”, medicine and science in sports and exercise, vol. 33, issue 4, pp. 519-524. malliaropoulos, n., rachid, s., korakakis, v., fraser, s. a., bikos, g., maffulli, n., http://www.jissn.com/content/9/1/52 https://doi.org/10.1186/1550-2783-9-52 http://www.ijf.org/ http://www.intjudo.eu/judo_corner http://99e89a50309ad79ff91d-082b8fd5551e97bc65e327988b444396.r14.cf3.rackcdn.com/up/2017/12/aims-missions-1514465569-1514465569.pdf http://99e89a50309ad79ff91d-082b8fd5551e97bc65e327988b444396.r14.cf3.rackcdn.com/up/2017/12/aims-missions-1514465569-1514465569.pdf http://99e89a50309ad79ff91d-082b8fd5551e97bc65e327988b444396.r14.cf3.rackcdn.com/up/2017/12/aims-missions-1514465569-1514465569.pdf http://www.judo-3.banda.cz/clanek/13982/pasky/ https://bmcmusculoskeletdisord.biomedcentral.com/articles/10.1186/1471-2474-6-26 https://bmcmusculoskeletdisord.biomedcentral.com/articles/10.1186/1471-2474-6-26 eating habits in judokas 21 angioi, m. (2017), “prevalence, techniques and knowledge of rapid weight loss amongst adult british judo athletes: a questionnaire based study”, muscles, ligaments and tendons journal, vol. 7, issue 3, pp. 459-466. maughan, r. j. (2014), sports nutrition. wiley-blackwell. chicester, west sussex. mendes, s. h., tritto, a. c., guilherme, j. p. l. f., solis, m. y., vieira, d. e., franchini, e., lancha, a. h. jr., guilherme, g. a. (2013), “effect of rapid weight loss on performance in combat sport male athletes: does adaptation to chronic weight cycling play a role?”, british journal of sports medicine, vol. 47, issue 18, pp. 1155-1160. nguyen, d. h. (2017). stravování zápasníků džúdó. [bachelor´s thesis]. brno. pedro, j., durbin, w. (2001), judo techniques. retrieved from http://eds.b.ebscohost.com/eds/pdfviewer/pdfviewer?vid=4&sid=9f109db004ff-4220-83f4-6521a00fd8a6%40sessionmgr101 (accessed 7 february 2018). petersson, s., ekstrom, m. p., berg, c. m. (2012), “the food and weight combat. a problematic fight for the elite combat sports athlete. apetite, vol. 59, issue 2, pp. 234-242. pubmed doi: 10.1016/j.appet.2012.05.007. proteau, s., benhamou, l., courteix, d. (2006), “relationship between serum leptin and bone markers during stable weight, weight reduction and weight regain in male and female judoists”, european journal of endocrinology, vol. 154, issue 3, pp. 389-395. pubmed doi: 10.1530/eje.1.02103. proteau, s., ducher, g., serbescu, c., benhamou, l., courteix, d. (2007), “gender differences in response to weight cycling in elite judoists. biology of sport, vol. 24, issue 2, pp. 91-104. pettersson, s., ekstrom, m. p., berg, c. m. (2013), “practices of weight regulation among elite athletes in combat sports: a matter of mental advantage?”, journal of athletic training, vol. 48, issue 1, pp. 99-108. rosendahl, j., bormann, b., aschenbrenner, k., aschenbrenner, f., strauss, b. (2009), „dieting and disordered eating in german high school athletes and non-athletes“, scandinavian journal of medicine & science in sports, vol. 19, issue 4, pp. 731-739. torstweit, m. k., rosenvinge, j. h., sundgot-borgen, j. (2008), “prevalence of eating disorders and predictive power of risk models in female athletes elite: a controlled study”, scandinavian journal of medicine & science in sports, vol. 48, issue 1, pp. 108-118. villamon, m., brown, d., espartero, j., gutierrez-garcia, c. (2004), “reflexive modernization and the disembedding of judo from 1946 to the 2000 sidney olympics”, international review for the sociology of sport, vol. 39, issue 2, pp. 139-156. doi: 10.1177/1012690204043458. http://eds.b.ebscohost.com/eds/pdfviewer/pdfviewer?vid=4&sid=9f109db0-04ff-4220-83f4-6521a00fd8a6%40sessionmgr101 http://eds.b.ebscohost.com/eds/pdfviewer/pdfviewer?vid=4&sid=9f109db0-04ff-4220-83f4-6521a00fd8a6%40sessionmgr101 58 quality in sport 2 (5) 2019, p. 58-65, e-issn 2450-3118 received 20.12.2019, accepted 30.12.2019 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2019.012 małgorzata pujszo*, natalia jasińska**, paulina wyżlic*, joanna duda**, robert stępniak ***1 comparative analysis of psychic resilience of men and women training combat sports * section of physical culture, university of economy wsg, bydgoszcz, poland ** section of physical culture, kazimierz wielki university in bydgoszcz, poland *** institute of physical culture, kazimierz wielki university in bydgoszcz, poland abstract in order to research psychic resilience among men and women practicing combat sports, the rs-13 kareny leppert test was conducted (at experimental level) among 37 men and 25 women. the significant increase of psychic resilience was observed in relation to years of training experience. there was also a dominant component pointed out, which differs, significantly, the male group from the female group. keywords: psychic resilience, aggression, martial art introduction at the beginning the psychic resilience in sport was focused on the athlete’s picture. with time and mind-boggling questions raised by researchers, the dominant once turned out to be the once concerning athlete’s attitudes, namely: what characterizes their personalities?, how do they cope with emotions?, how to improve concentration skills? [1]. researches on combat sports had proved before its relation with psychological issues. it is then suggested that the researches should be continue to present the relations between training combat sports and psychological issues [2,3]. one of the problems is the psychic resilience and its level among women and men training combat sports. as sabine lebbihi said ‘doctors, psychologists, parents and teachers agree that training combat sports helps to keep equanimity for all: men, women and children of all ages and social status’. equanimity is a key factor in everyone’s life and most of all in athletes practicing combat sports. equanimity is affected by many factors, which are very important as they strengthen athlete’s mental power [4]. combat sports not only influence our self-esteem, self-control, health and fitness, but it also requires from us psychic resilience [5]. therefore, combat sports help equanimity, 1 robert stępniak, e-mail: robi1969@wp.pl orcid: 0000-0002-0165-0190 https://orcid.org/0000-0002-0165-0190 comparative analysis of psychic resilience of men and women training combat sports 59 and hence strengthen athlete’s mental power. so it can be said that combat sports not only require psychic resilience but also help to build it. also researches by pietrzak i cynarski on the above mentioned subject show that according to ‘bushidō codex’ martial art is not only body training but also widely understood the spirit of the warrior. practitioners have the opportunity to enrich their character, mind and the ability to evaluate and problem-solving [6]. because the man has its own personal abilities to react on different, sometime negative behaviours, it can be suggested that it depends on his psychic resilience, to be precise, on the flexibility of his psychic resilience. psychic resilience as a psychological term can be described as the ability to cope with stressful situations [7]. from the sport point of view, psychic resilience is seen as a kind of athlete’s psychic disposition necessary to achieve well in sport [8,9,10]. to sum up, it must be said that psychic resilience is defined as a dynamic phenomenon covering the adaptation abilities to different circumstances [11]. it is reasonable to say that psychic resilience has the stabilizing effects that correlate with lower disturbances of ‘psyche’ emitted by environment. it represents so called good psychic condition [12]. however, some of the researchers think that psychic resilience is a personal trait which protects man from experiencing too much stress and helps to cope with it [13]. these definitions show how difficult is to explicitly define psychic resilience because of perceiving it either as a fixed trait or a process of changing according to situations and life phase [14]. to meet the difficulties with defining psychic resilience, some of the researchers consider it as a multidimensional constructunderstood from one side as a personal trait and from the other as the ability to cope with stress [15]. the authors decided to broaden the definition of psychic resilience by adding its components. in a form of experiment, subranges of the resilience scale questionnaire were distinguished. items grouping were proposed. the definition of the above mentioned components were proposed according to above mentioned authors [16]. material and methods the researches were conducted from june to december 2019 by completing an online survey including a metric and the resilience scale questionnaire rs-13 that studies psychic resilience (ability to adopt), which was created by karen leppert’s team from clinic university in jena, germany. the test was derived from christina berndt’s book ‘psychic resilience secrets. how to harden against stress, depression and professional burnout’. there were 37 men of different age, practicing combat sports (judo, brazilian jiu jitsu and kickboxing) and 25 women practicing the same sports. the standardized questions about age and years of training experience were added. altogether 62 people were tested. the authors decided to broaden the definition of psychic resilience/ flexibility by adding its components. in a form of experiment, subranges of the resilience scale questionnaire were distinguished. items grouping were proposed. it was decided that items 1,3,7 and 10 define the area of perseverance/ consequence; items 4,5,6,8 and 9 define self-esteem and items 2,11,12,13 define 60 małgorzata pujszo, natalia jasińska, paulina wyżlic, joanna duda, robert stępniak sense of optimism. the definitions of the components were proposed in accordance to the definitions by the above mentioned authors [12]. gathered material was statistically tested by excel 2006 and statistica 7.0. the normality of the distribution was tested by shapiro-wilka method. average values of the resistance to stress and its components were gathered by gathering the comparisons tests ‘t’ for significant differences measured at the statistically important level p<0,05. the regression analysis with marking the trend line and factor r2 was performed and relative change of each of the component of psychic resilience/d/ was counted in order to find the factor determining the biggest difference between women and men. the authors pointed out that to measure selfesteem one additional question was added that influenced the total of the points. that is why, absolute values were not compared, only women’ values were compared with men’s values and relative change was counted. relative resilience change and its components were counted according to the formula: 1 0 1 s s d ( ) *100% s − = − where 1 s female group value 0 s male group value results the results were shown in tables/tab. 1-2/ and on charts /fig 1-4/ tab. 1. sociometric data of male and female groups training judo, brazilian jui jits and kickboxing record age (years) range (years) training experience (years) range (years) male group (n=37) 24,8±5,8 17-39 10,1±4,6* 3,5-20 female group (n=25) 24.7±4,8 18-40 4,8±4,1* 0,5-15 * statistically important differences at level p<0,05 at the same columns tab. 2. psychic resilience test results with its components and relative change of resilience components among male and female groups training judo, brazilian jiu jitsu and kickboxing male group female group total resilience components results 73,8±5,9* 69,7±8,4* range 65-89 45-83 comparative analysis of psychic resilience of men and women training combat sports 61 component: perseverance/ consequence 22,4±2,2* 20,5±3,1* range 19-26 12-25 component: sense of optimism 22,7±2,1 22,2±2,8 range 10-28 14-27 component: self-esteem 28,8±2,5* 27,0±3,7* range 24-35 19-33 relative change (%) – perseverance/ consequence relative change (%) – sense of optimism relative change (%) – self-esteem 9,4 2,0 6,6 * statistically important differences at level p<0,05 at the same rows fig. 1. relation between the years of training experience and total value of psychic resilience in both groups fig. 1 shows that variable are linked in positive relationship, that is, together with the growth of training experience, the psychic resilience is also growing; however, differently in all researched groups. the determination factors r2=0,65 and r2=0,68 are significant at the high level. r 2 = 0,65 r 2 = 0,68 50 55 60 65 70 75 80 85 90 95 0 5 10 15 20 25 training e xpe rie nce (ye ars) t o ta l v a lu e o f p s y c h ic r e s il ie n c e (p o in ts ) male group female group 62 małgorzata pujszo, natalia jasińska, paulina wyżlic, joanna duda, robert stępniak fig. 2. relation between psychic resilience and agethere is no relation seen at the chart fig. 3. values of psychic resilience components (perseverance/ consequence, sense of optimism/ self-esteem) 40 50 60 70 80 90 100 10 15 20 25 30 35 40 45 record age (years) t h e l e v e l o f p s y c h ic r e s il ie n c e ( p o in ts ) male group female group 19,0 21,0 23,0 25,0 27,0 29,0 perseverance/consequence sense of optymism self-esteem t h r le v e l o f m e a s u re d f e a tu re s ( p o in ts ) male group female group comparative analysis of psychic resilience of men and women training combat sports 63 fig. 4. values of relative change of psychic resilience components shown in percentages it is shown that the dominant component of psychic resilience, that differs female group from male, is perseverance/ consequence. discussion data presented in tab. 1. suggests that the researched groups are at similar age what let the direct comparison. at the same time the training experience is significantly different in both groups; twice longer among male group than female, what can suggest the relation with value of psychic resilience, as well as, its way of change in time. data presented in tab. 2. shows that total resilience and two of its components (perseverance/ consequence and self-esteem) are significantly higher in male group than female. on the other hand, sense of optimism is at the same level in both groups. numbers of researches conducted at different periods of time and different countries support that relation in case of total resilience [17,18,19]; on the other hand, in case of sense of optimism of young people, it was proven to be higher among women than men [20]. it must be mentioned that there are numerous publications about women and men’s sense of optimism in reference to their life situation (health condition, material conditions, family relations, etc.). however, its subject goes beyond this publication. chart at fig. 1. shows that along with the years of training experience, level of total psychic resilience also grows in both male and female groups at the statistically high level: r2=0,65 for men and r2=0,68 for women. it is especially seen among athletes with congenital or acquired disabilities [21], as well as, among traditional combat sports training where there are methods to improve resilience [22]. however, the trend line is of different shape for women and men, what means that those processes take place in different way. among women there is a clear growth of 0,0 1,0 2,0 3,0 4,0 5,0 6,0 7,0 8,0 9,0 10,0 perseverance/ consequence, sense of optimism self-esteem p e rc e n ta g e ( % ) relative changes 64 małgorzata pujszo, natalia jasińska, paulina wyżlic, joanna duda, robert stępniak resilience in first 3 to 4 years of training. these issues can be explained by different years of trainings. at the same time, graph at fig. 2 shows no relation between age and the level of psychic resilience in both groups. it proves that there is no relation with the natural aging process. the shape of the line connecting components of total resilience at chart fig. 3 does not show an even course (at different level). it suggests that there maybe is a dominant component of resilience which differs women training combat sports from men. calculated (tab. 2) with the use of relative change /d/ and presented at the chart /fig.4/ the dominant factor is perseverance/ consequence. the result is different, however, in case of male and female athletes training olympic taekwondo, where women had higher values of personality components; although they were tested by another test [23]. the explanation of the above mentioned discrepancies suggests further verification with the use of other tests as the experimental form of testing resilience components, proposed in this publication, can be insufficient. conclusions 1. the long-term training experience contributes, in significant way, to strengthen human psychic what seems to compensate the changes connected with aging. 2. this phenomenon seems to have different dimension and course among women and men. 3. the most dominant component of psychic resilience that differs women from men is perseverance/ consequence, which is significantly higher among men. references 1. blecharz j. (2006), psychologia we współczesnym sporcie – punkt wyjścia i możliwości rozwoju. przegląd psychologiczny, p. 449. 2. pujszo, r., smaruj, m., & błach, w. (2009), influence of the time of the day and the effect of adaptation on the control of body posture measurement. [in:] wellnes and prosperity in different phases of life /wyd. neuro centrum, lublin, 1: 30313. 3. wolska, b., pujszo, r., janowska, p., wojdat, m., zając, m., pujszo, m. (2019), the specificity of motivations in different combat sports and different lengths of the sports career. baltic journal of health and physical activity, 11(3): 109-116 4. pietrzak, h., cynarski, w. j. (2000), psychologia duchowej drogi sztuk walki. rocznik naukowy ido-ruch dla kultury, (1): 202-215. 5. saska-dymnicka, j. (2011), sport młodzieżowy kuźnią charakteru i postaw prospołecznych. zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiego. ekonomiczne problemy usług, sport i rekreacja a wyzwania współczesnej cywilizacji, 78: 113125. 6. dąbrowski, a., majcher, p., cynarski, w. j. (2002). socjalizacyjne i edukacyjne walory sportów walk – na przykładzie judo, [in:] dąbrowski a., jasiński t., kalina, r. m. (eds.), sporty walki w edukacji dzieci i młodzieży, wyd. novum, płock, p. 124. comparative analysis of psychic resilience of men and women training combat sports 65 7. sikorska, i. (2017), odporność psychiczna w ujęciu psychologii pozytywnej: edukacja i terapia przez przygodę, psychoterapia 2 (181): 75–86. 8. pietrzak, h., cynarski, w. j. (2000), psychologia duchowej drogi sztuk walki. rocznik naukowy ido-ruch dla kultury, 1: 202-210. 9. pujszo, m., janowska, p., stępniak, r. (2019), the psychic resilience on an example of some martial arts fighters. journal of education, health and sport, 9(7): 467-478. 10. cynarski, w. j., litwiniuk, a. (2000), metody przygotowania psychicznego w sztukach walki. rocznik naukowy ido-ruch dla kultury, 2: 211-215. 11. grzegorzewska, i. (2011), odporność psychiczna dzieci i młodzieży – wyzwanie dla współczesnej edukacji. teraźniejszość – człowiek – edukacja, 1(53): 37-51. 12. tugade, m. m., fredrickson, b.l., feldman barrett, l. (2004), psychological resilience and positive emotional granularity: examining the benefits of positive emotions on coping and health, j. pers, 72 (6): 1161-1190. 13. schumacher, j., leppert, k., gunzelmann, th., strauß, b., brähler, e. (2005), resilienzskala – ein fragebogen zur erfassung der psychischen widerstandsfähigkeit als personmerkmal,zeitschrift für klinische psychiatrie und psychotherapie, 53 (1): 16-39. 14. leppert, k., koch, b., brähler, e., strauß, b. (2008), die resilienzskala (rs)– überprüfung der langform rs-25 und einer kurzform rs-13. klinische diagnostik und evaluation, 1(2): 226-243. 15. campbell-sills, l., cohan, cl, stein, mb (2006), relationship of resilience to personality, coping, and psychiatric symptoms in young adults. behaviour research and therapy. 44: 585–599. 16. pujszo, m., janowska, p., stępniak, r. (2019), the psychic resilience on an example of some martial arts fighters. journal of education, health and sport, 9(7): 467-478. 17. boardman, a. p. (1987), the general health questionnaire and the detection of emotional disorder by general practitioners: a replicated study. british journal of psychiatry, 151, 373-381. 18. d’arcy, c. (1982), prevalence and correlates on nonpsychotic psychiatric symptoms in the general population. canadian journal of psychiatry, 27, 316-324. 19. knopp, k.a. (2013), porównanie zdrowia psychicznego kobiet i mężczyzn aktywnych zawodowo oraz bezrobotnych. rada naukowa, 122: 1-10. 20. stojanowska, e. (2003), optymizm młodych kobiet i mężczyzn w ważnych dziedzinach życia. studia psychologica: theoria et praxis, (4): 5-19. 21. więcław, g., kochanowski, m. na pierwszym planie–sport! praktyczne zastosowanie psychologii sportu we współpracy z kadrami narodowymi osób niepełnosprawnych w sportach drużynowych. sportowcy, 174-188. 22. cynarski, w. j., litwiniuk, a. (2000), metody przygotowania psychicznego w sztukach walki. rocznik naukowy ido-ruch dla kultury, 2, 211-215. 23. remiszewska, m., surawska, m., miller, j. f. (2018), związki pomiędzy osobowością a sukcesem sportowym w taekwondo olimpijskim. [repozytorium]: państwowa wyższa szkoła informatyki i przedsiębiorczości w łomży, 1-6. 34 quality in sport 3 (5) 2019, p. 34-42, e-issn 2450-3118 received 15.07.2019, accepted 20.10.2019 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2019.015 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/907877 paweł kalinowski1* , sebastian kalinowski*, damian jerszyński** , monika nowakowska*, jan konarski* , dariusz pietranis* the determinants of footballers' effectiveness in a german club * chair of theory and methodology of sport, faculty of sport sciences, university of physical education, poznań, poland ** chair of sport kinesiology, faculty of sport sciences, university of physical education, poznań, poland abstract the assessment of footballers effectiveness is the key element of control at every step of their training, regardless of on what level they are. what seems essential is the prediction of footballers' actions, the height of which is achieved in the time directly preceding taking part in competition. therefore, twenty footballers took part in the study which involved efficiency tests concerning maximum speed in 5 meters and 20 meters races as well as endurance measured by beep test. the tests were conducted at the end of lead time. additionally, the effectiveness of action was measured in the initial perdion. no significant correlations were found between the tested variables – speed tests and effectiveness of game. a significant relationship was found only between the endurance measured by beep test. summing up, the only factor significantly correlated to the effectiveness of footballers' action was endurance and it can be therefore seen as crucial in terms of motor preparation, at the tested sport level. keywords: football, effectiveness, speed, endurance introduction talking about football and training process, and first of all about young players training, what must be stressed is the main goal of taken actions, the evaluation of which should be performed at all the levels. experts often point out that it is worth to carry out training which will lead to raise country representatives. therefore it is often asked: what factors influence the success in football? what is the right moment to trigger in training? what aspects of training should be more attention paid to? this topic was taken up because there is a need to constantly monitor the effects of training, in order to make it easier to make predictions in terms of the right 1 paweł kalinowski, e-mail: kalinowski@awf.poznan.pl, orcid: 0000-0002-7288-7208 https://orcid.org/0000-0002-7288-7208 https://orcid.org/0000-0001-8979-6022 https://orcid.org/0000-0003-1861-6201 the determinants of footballers' effectiveness in a german club 35 development of footballers. for this reason trainers make use of different kinds of diagnostic tests, the assessment of footballers play in both training and a match, for example through various systems of marks. all activities might be useful in the individualization of training because they facilitate a training process and are often necessary to succeed in football. it can be assumed that they determine the appropriate ways to use sufficient forms, methods and training measures (sozański 1999). depending on the level of competition, taking into account biological development, genetic conditions and current players' abilities, training goals will be varied, but at all levels of competition it is possible to achieve a relatively high sports level. thus, the work focused on easy and available research methods in relation to basic indicators of fitness – endurance and speed as factors that may be related to the performance of players, determined on the basis of efficiency evaluation in league competitions. the collection of data was possible thanks to the kindness of the training staff and the administration of the bsc eintracht südring berlin club, with the help of which diagnostic tests, as well as observation and evaluation of players' games in league games were carried out to verify the fitness determinants of efficiency in football mentioned above. according to sozański (1999), fitness preparation enables effective solutions of versatile motor tasks depicting the state of training of the body, which depends on the level of motor features or otherwise called motor skills. among them are strength of muscles, speed, jumping, flexibility, coordination and endurance. the article focuses on speed and endurance demonstrated by players as variables affecting the effectiveness of the game. the adopted assumption results from the characteristics of work performed while playing football, which is included in the group of speed and endurance efforts (śledzewski et al. 2005). therefore, competitors must shape and improve ' their ability to do activities of varying intensity (running speed) over long periods of time (endurance)' (bangsbo 1999, pp. 87-88). as a consequence, it can be assumed that players’ efficient oxygen mechanisms as well as speed capabilities play a vital role in the training process as they determine success of the whole game. a certain pattern comes to mind – a player should be trained by a personal coach. the annual organization plan of the training should take into account the load during the appropriate period of the season and create similar conditions that exist during the starting efforts in order to increase the intensity and improve fitness indicators and skills during games. verification of the relationship of selected motor effects was chosen as the main purpose of the work with the efficiency of the german club's soccer players. according to the stated goal, the following research questions were formulated: 1. was the relationship between motion speed and endurance of the tested competitors found? 2. does the speed shown in the locomotion tasks show a connection with game efficiency? 3. does the strength measured by the beep test show a link to game performance? 36 p. kalinowski, s. kalinowski, d. jerszyński, m. nowakowska, j. konarski, d. pietranis materials and research methods 20 players from the german club bsc eintracht südring berlin, aged between 19 and 36, were examined. the team performs in the german playing class of the berlin district (kreisliga a). the measurement of motor skills was carried out in january 2018 in berlin at the end of the winter preparatory period. to assess strength, the beep test (léger and lambert 1982) was used over a distance of 20 m, according to the procedure described in the eurofit manual (1993). the speed of motion was assessed in two running tests. the first of them verified the start speed over a distance of 5 meters, in the second test over 20 meters. in both cases, the time taken to complete the sections was measured, using the microgate witty system – italy photocell set with an accuracy of 0.001 [s]. in both cases, the players started measuring from the high start, 0.5 m on the run. each of the tests (5m and 20m) was carried out twice. a better result was used for analysis. the assessment of footballers' effectiveness was carried out from february to june 2018 during the spring round of the 2017/2018 season using the modified method of 'competent judges', which consisted in quantitative assessment of technical and tactical measures. each evaluated player had to participate actively in the game for a minimum of 70 minutes. the evaluation was carried out by 5 experts. after rejecting the extreme notes, the arithmetic mean was calculated from the others. the players' scores were presented on a scale of 1 6 with an accuracy of 0.5 point "1" being the highest and "6" being the lowest, according to the german scoring system. players were evaluated for their movements on the field according to their position, effectiveness of shots, passing results, creation of shooting situations, 1x1 duels in attack and defense. the collected results were compiled using the statistica 13.1 sheet. descriptive statistics of the studied variables were presented and the relationship between variables was determined using the spearman correlation coefficient. results the level of general physical state and assessment of the effectiveness of german club players first of all, the level of the start speed was verified according to the assumed methodology. table 1 presents the results of measuring time in a 5-meter run. the determinants of footballers' effectiveness in a german club 37 tab. 1. descriptive characteristics of the results obtained during the measurement of time in the start speed test (5m run) variable bsc eintracht südring n valid m [s] min [s] max [s] sd start speed (5 m) 20 0,99 0,915 1,231 0,078 the average value of results obtained in a group of 20 players was 0.99 seconds. the shortest time obtained is 0.915 seconds, while the longest time was 1.231 seconds. next, the characteristics of the german team regarding the 20-meter running speed were presented. tab. 2. descriptive characteristics of the results obtained during the measurement of time in the running speed test (20m run) variable bsc eintracht südring n valid m [s] min [s] max [s] sd running speed (20 m) 20 3,05 2,872 3,309 0,128 in the studied group, the average running time over a distance of 20 meters was recorded at 3.05 seconds. the best result was achieved by a player who covered a distance of 20 meters in 2.872 seconds, while the weakest result was 3.309 seconds (table 2). next, the results regarding the strength level are presented. tab. 3. descriptive characteristics of the results obtained during the measurement of time in the strength test (beep test) variable bsc eintracht südring n valid m [lvl] min [lvl] max [lvl] sd strength (beep test) 20 8,83 5,80 11,10 1,719 in the berlin team, the average value obtained in the beep test was 8.83 [lvl]. the lowest result among the respondents was 5.80 [lvl], while the highest result obtained was 11.10 [lvl]. then, descriptive characteristics of the effectiveness of the german club's players are presented (table 3). tab. 4. descriptive characteristics of the effectiveness of german club players variable bsc eintracht südring n valid m [p] min [points] max [points] sd effectiveness 20 2,319 1,50 4,03 0,574 38 p. kalinowski, s. kalinowski, d. jerszyński, m. nowakowska, j. konarski, d. pietranis in the bsc eintracht südring berlin team in the spring round of the 2017/2018 season there was an average score of 2.319 [points] according to the german scale. the lowest average value testifying to the best effectiveness of the game was recorded at 1.50, while the weakest result was obtained by the player who was awarded 4.03 [points] (table 4). the relationship between speed, endurance and game efficiency next, an analysis of spearman's correlation between the results obtained is presented in speed, endurance tests and game efficiency. tab. 5. relationship between selected anaerobic, aerobic abilities and efficiency of german club players' game variable correlations of game speed, endurance and efficiency p < 0,05, n=20 start speed running speed strength efficiency start speed running 5m 1,0000 ,6833 -,0698 ,0150 p<,001 p=,770 p=,950 running speed running 20m ,6833 1,0000 -,2002 ,0105 p<,001 p=,397 p=,965 strength beep test -,0698 -,2002 1,0000 ,6185 p=,770 p=,397 p<,01 in the examined group of players a positive, statistically significant correlation between the starting speed and running speed was observed (β = 0.6833; p <0.01), no statistically significant relationship between the results obtained in the running tests (5m and 20m) and strength (beep test) was observed. there was also no statistically significant relationship between start speed (5m), running speed (20m) and game efficiency (table 5). a statistically significant negative correlation was found only between endurance and the effectiveness of the game expressed by expert judgment (β = 0.6185; p <0.01), which indicates that the high results obtained in the test of endurance tested using the beep test coincided with these high scores awarded in the performance assessment conducted on the basis of the german player scoring system (table 5). discussion keeping in mind diversity and complexity of the problem, the selection of variables is focused on the elementary properties of sports preparation, such as fitness preparation, which can be presented in terms of quantitative data. as a measure of the determinants of footballers' effectiveness in a german club 39 effectiveness, the notes made by coaches (which are a generally accepted player rating system) during the 2017/2018 revenge round were adopted. german football, despite the recent failures of the national team at the world championships, is still considered one of the four highest rated, while comparing with the sports level of leagues in europe. after having found the causes of failure, deficiencies in the aspect of efficiency were noticed. it was a smaller number of sprints or lower intensity of efforts that were proposed as the reasons for not reaching the 1/8 finals of the world cup in russia. all in all, it can be assumed that there are many factors influencing the effectiveness. nevertheless, referring to the latest trends in polish literature connected with stage sport training, sozański (1999) said that it is worth to focus, first of all, on overall physical state. therefore, it was assumed that the application value of the conducted tests can be applied not only to the training process in german football. assuming that the basic element of football preparation, which is related to the effectiveness of the game, is motor features, while the nature of work performed on the field belongs to the group of speed and endurance efforts (śledzewski et al. 2005). the essence of the cited assumptions, which is worth emphasizing, also applies to each stage of sports training and plays an equally important role at the recruitment level of young students. hence, in this study an attempt was made to determine the degree of dependence between the level of start speed, running speed and endurance, and the assessment of the game performance of the players of the berlin club. to summarize, taking into account the average value of the start speed over a distance of 5 meters below a second, the results obtained in the test can be considered satisfactory at the senior level (strzelczyk et al. 2003; reilly 2007; konarski. strzelczyk 2012). individual assessment of the result obtained by the weakest player in this test is not disturbing, because 20 players from the team including goalkeepers took part in the study. the results obtained in the 20-meter running speed test, despite a significant relationship with the start speed, can be considered average. the average value over 3 seconds over a 20-meter distance (with individual results below 2.9 seconds, but also above 3.3 seconds) may in a sense indicate a lower sports level of non-basic players included in the wide team (strzelczyk et al. 2003; reilly 2007; konarski, strzelczyk 2012). correlations obtained in the study between the start speed and running speed confirmed earlier scientific reports and indicated a statistically significant relationship. they confirmed the assumption that if a footballer is fast on a 5-meter stretch his speed on a 20-meter stretch will also be at a satisfactory level. interesting results were noted while examining the relationship between start, running speed and game efficiency. there was no statistically significant correlation in the examined players. the research did not confirm previous reports (kalinowski et al. 2017) which resulted from the observation of the junior team of the german club berliner tsc. it can be assumed that at this level of a competition, the effectiveness assessment does not show a significant relationship with speed. the 40 p. kalinowski, s. kalinowski, d. jerszyński, m. nowakowska, j. konarski, d. pietranis game at the lower level is characterized by a different specificity of actions on the field. competitors have more time and space, which results primarily from a slower game pace. the size of the research group should be also taken into account, which may not allow to make definite conclusions, but the obtained results predestine for further expanded research. in the discussed situation, it should be assumed that the team under investigation did not show the maximum speed, and perhaps tactical skills or endurance determined the sporting result. the choice of the test determining the level of cardiovascular and respiratory endurance was caused by the simultaneous accessibility, practicality and similar nature of work, i.e. the change in the direction of the players' running during the test, which is similar to the nature of the work the player does on the pitch. it should be emphasized that the results obtained in the strength test carried out by means of the beep test at an average level of about 8.3 points are interpreted as low. even the highest value obtained at the level of 11.1 points is unsatisfactory. it may be affected by a lower level of sport and training of players as well as the time of conducting the test. the endurance tests were carried out during the first preparatory period after the new training staff took over the team. therefore, we have no previous information about how the summer preparation period looked like. it is worth noting, however, that there was a statistically significant relationship between game efficiency and durability, checked in almost 62% of cases explained. this fact confirmed earlier reports from research conducted on young players sv berliner brauereien (kalinowski and bugaj 2017). it can be assumed that the indicators obtained in the endurance test take values adequate to the sports level. the test results confirmed the reports of cihan, can and seyis (2012), in which the players were tested with the yo yo intermittent recover level 1 (yo yo ir1) test and showed a different level of endurance due to their position on the field. the highest values in own research, similarly to those of cihan, can i sevis (2012) were noted in helpers. it is worth noting that in the team under investigation, it was not the goalkeeper who achieved the lowest result in the endurance test. trends observed today indicate an increase in the level of endurance and the distance covered by goalkeepers, which is consistent with changes in the nature of work performed in a given position. the leading player in line with these trends is the german bayern munich goalkeeper – manuel neuer, who in the 2016/2017 season in one of the bundesliga matches (against s.c. freiburg) covered a distance of over 6.5 kilometers (kalinowski 2017). it is also worth noting here that even in the 50s of the last century, the athlete "from the field" covered a distance of about 5 kilometers. this confirms the growing demand for ever-changing football. conclusions taking into consideration the answers to the research questions posed as well as the analysis of the collected material, the following conclusions were made: the determinants of footballers' effectiveness in a german club 41 1. there was no relationship between the locomotion speed (5m and 20m run) and the endurance of the tested competitors. 2. speed manifested in locomotion tasks, i.e. 5m and 20m run is not related to the effectiveness of the game. 3. strength measured by beep test is associated with the assessment of game effectiveness. 4. in conclusion, the factor that could determine the effectiveness of the game in the studied group of the german team was not speed but endurance, which explained about 61% of the cases studied. that is why it can be assumed that endurance, at a particular level of playing under consideration, is significant in the training process, but it is not the only factor that determines success in football. 5. in order to justify the results of the study, a more extensive research, in which a larger number of competitors will be involved, should be undertaken. references bangsbo j (1999) sprawność fizyczna piłkarza. centralny ośrodek sportu. warszawa. cıhan h, can i̇, seyıs m (2012) comparison of recovering times and aerobic capacity according to playing position of elite football players. journal of physical education & sports science /beden egitimi ve spor bilimleri dergisi, vol. 6 issue 1, p1 8p. dudek d. (2004) józef piłsudski wobec problemów kultury fizycznej (1910-1935), kraków, p. 19. holt r., (1986) working-class football and the city. the problem of continuity, british journal of sports history 3.1, p. 5-17. huggins m. (1989) the spread of association football in north-east england, 1876-90: the pattern of diffusion, the international journal of the history of sport 6.3, p. 299. jurek t. (2004) kultura fizyczna mniejszości niemieckiej w polsce, gorzów wielkopolski – poznań, p. 56. kalinowski p, chorążyk m. (2017) europejska jakość szkolenia sportowego. czasopismo trener nr 5. kalinowski p. (2017) analiza techniczno-taktyczna zespołów herthy berlin i bayernu monachium w rundzie jesiennej bundesligi sezonu 2016/2017. asystent trenera nr 3, p. 24-27. kalinowski p., bezler a., kubiak r., zaporowski t., szczepankiewicz m., konarski j. (2017) efektywność a szybkość startowa młodych piłkarzy nożnych klubu berliner tsc. aktywność ruchowa ludzi w różnym wieku nr 34/2, p. 95104. kalinowski p., bugaj o. (2017) relationship between endurance and effectiveness of young football players from sv berliner brauereien club. [w:] nyćkowiak 42 p. kalinowski, s. kalinowski, d. jerszyński, m. nowakowska, j. konarski, d. pietranis j., leśny j. (red) badania i rozwój młodych naukowców w polsce. aktywność fizyczna. młodzi naukowcy. konarski j., strzelczyk r. (2012): zmienność profili wytrenowania motorycznego zawodników hokeja na trawie na wybranych etapach szkolenia.[w:] r. strzelczyk, k. karpowicz (red) etapizacja procesu szkolenia sportowego. teoria i rzeczywistość, monografie nr 407 awf poznań, p. 145-162. laskiewicz h. (1971) robotnicza kultura fizyczna w latach 1918-1939, warszawa, p. 67. reilly t. (2007) the science of training – soccer. routledge, taylor & francis group, london, new york. sozański h. (1999) podstawy teorii treningu sportowego. warszawa. sozański h. (2005) systemowe uwarunkowania modelu treningu młodocianych i ich wpływ na rozwój karier. [w:] d. śledzewski, a. kuder, k. perkowski, (red) modelowe rozwiązania treningu w szkoleniu młodzieży uzdolnionej sportowo. ptnkf, warszawa, p. 9-27. strzelczyk r., karpowicz k. (2012) kilka uwag o etapizacji procesu szkolenia sportowego. [w:] r. strzelczyk, k. karpowicz (red) etapizacja procesu szkolenia sportowego. teoria i rzeczywistość. monografie nr. 407. awf poznań. strzelczyk r., konarski j., janowski j., karpowicz k., witczak k. (2003) charakterystyka zmian ukierunkowanej sprawności fizycznej hokeistów na trawie w przygotowaniu do mistrzostw europy 99 w padwie [w:] strzelczyk r., karpowicz k. (red) wychowanie fizyczne i sport w badaniach naukowych awf poznań, p. 347-351. śledzewski d., kuder a., hubner-woźniak e. (2005) kompleksowa kontrola potencjału motorycznego profesjonalnych piłkarzy nożnych. w: ] a. kuder, k. perkowski, d. śledziewski (red) kierunki doskonalenia treningu i walki sportowej – diagnostyka. t 2, awf warszawa, p. 69 – 73. eurofit (1993) handbook for the eurofit tests and physical fitness (second edition). sports division strasbourg, council of europe publishing and documentation service. léger la, lambert j, (1982) a maximal multistage 20-m shuttle run test to predict vo2max. european journal of applied physiology 49 (1):1-12. 18 quality in sport 2 (4) 2018, s. 18-35, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 28 vi 2018, praca została przyjęta do druku 30 vii 2018 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2018.008 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/885109 roksana płonka1 wydział nauk ekonomicznych i zarządzania uniwersytet mikołaja kopernika w toruniu analiza działalności w mediach społecznościowych klubów plusligi w siatkówce mężczyzn analysis of activities in social media polish men's volleyball clubs of plusliga streszczenie artykuł został napisany w celu przedstawienia działalności w mediach społecznościowych zespołów plusligi w siatkówce mężczyzn. celem jest ukazanie jaki wpływ na statystyki odbiorców, ma prowadzenie w zróżnicowany sposób kanału przepływu informacji jaki jest facebook, a w szczególności instagram. główną metodą badawczą dla danego artykułu są dane uzyskane z klubowych profili na instagramie oraz facebooku. pogłębionej analizie zostały dane z instagramu, który jest jednym z głównych narzędzi marketingu sportowego, który służy promocji i budowie dobrego wizerunku zespołów sportowych. dzięki przedstawionym informacjom można stwierdzić na jakim etapie jest marketing sportowy mediów społecznościowych danych klubów plusligi. do badania zostało wybranych osiem zespołów siatkarskich o zróżnicowanej pozycji w tabeli ligowej w sezonie 2017/18. przedstawione wyniki oraz wykresy są autorskim dziełem i mogą służyć analizie rozwoju działalności w social media drużyn siatkówki męskiej. słowa kluczowe: media społecznościowe, marketing sportowy, analiza, siatkówka mężczyzn, plusliga abstract the article has been written in order to present activities in social media of plusliga teams in polish men's volleyball sport clubs. the aim of this report is to show the diversified social media management (facebook and instagram in particular) influence on the recipients statistics. the main research method for the given article is data obtained from club profiles on instagram and facebook. the instagram data has underwent a detailed analysis as this social medium is one of the main tools of sports marketing, building and promoting a good image of sports teams. thanks to the information provided, it is possible to determine at what stage is the social media sports marketing of the plusliga clubs. eight teams with different positions in the league table from season 2017/18 were selected for the study. the presented results and charts are an original work and can be used to analyze the development of social media activities of men's volleyball teams. keywords: social media, sports marketing, analyse, men’s volleyball, plusliga 1 roksana płonka, rok.plonka@gmail.com, orcid: 0000-0002-2472-384x https://orcid.org/0000-0002-2472-384x analiza działalności w mediach społecznościowych klubów plusligi w siatkówce mężczyzn 19 1.wstęp 1.1 marketing w mediach społecznościowych w dzisiejszych czasach marketing w mediach społecznościowych próbuje pozyskiwać klientów w drodze ich naturalnego spędzania czasu, czyli poprzez czynności, którymi się interesują lub najzwyczajniej wykonują jako codzienne działanie. taką taktykę można by porów-nać do miana biznesu społecznego, a raczej części marketingu promującej tego typu zachowania. jednakże termin biznesu społecznego jest czymś więcej niż tylko samym słuchaniem opinii społecznej, która jest przekazywana w pętli mediów społecznościowych. ludzie dzieląc się informacjami na masową skalę poprzez technologie społecznościowe sprawiają, że procedury wykorzystania rynku znacznie spadają. wiele przedsiębiorstw i organizacji, wykorzystując tę wiedzę angażuje się w działalność w mediach społecznościowych, wiedząc jak bardzo – ta łatwa dostępność może wpłynąć pozytywnie, ale również negatywnie na wizerunek firmy. w skrócie, dąży się do osiągniecia pewnych celów strategicznych właśnie poprzez wykorzystanie wiedzy na temat naszych odbiorców oraz przekazanie im dalszych informacji, wykorzystując social media. warto również dodać, iż opinia społeczna jest bardzo dużą częścią środowiska i rozwoju pracy, dlatego każda publikacja w internecie oraz technologia społecznościowa łączy człowieka z biznesem lub działaniem w zakresie biznesu. to stosunkowo nowe narzędzie marketingu obowiązuje nie tylko w relacji firmy i klienta (b2b), ale również w przypadku łączności między różnymi przedsiębiorstwami (b2b), jak i w przypadku komunikacji społecznościowej między samymi pracownikami. [1] 1.2 social media jako część marketingu sportowego w siatkówce jak powszechnie wiadomo w xxi wieku głównym źródłem przekazu informacji są media społecznościowe, a w szczególności w dziedzinie marketingu sportowego. drużyny sportowe oraz sami sportowcy, dzięki takim kanałom jak instagram, facebook czy snapchat są w stanie dotrzeć do ogromnej liczby odbiorców na całym świecie. podmiotem analizy danego raportu są kluby najwyższego szczebla rozgrywkowego siatkówki mężczyzn w polsce. polska siatkówka jest na bardzo wysokim poziomie oraz odnosi sukcesy na arenie światowej, dlatego też promocja każdego z klubów jest czynnością obowiązkową ze względów utrzymania dobrego wizerunku oraz zapewnienia komunikacji z kibicami i nie tylko. dzięki mediom społecznościowym stosowanie narzędzi marketingowych w celu reklamy oraz udzielania informacji staje się dużo łatwiejsze i przyjemniejsze, nie tylko dla osób za to odpowiedzialnych. znaczącym założeniem dobrze zbudowanego systemu promocji drużyny sportowej jest osiągnięcie pewnych celów i korzyści dla samych podmiotów jak i odbiorców. dokładny plan działania z określonymi zasadami i metodami ich realizacji jest warunkiem do uzyskania jakichkolwiek wyników. przedstawiony raport opiera się na danych 8 klubów plusligi – ligi szczebla najwyższego polskiej siatkówki męskiej m.in. cerrad czarni radom, chemik bydgoszcz, zaksa kędzierzyn koźle, trefl gdańsk, asseco resovia rzeszów, mks będzin, azs indykpol olsztyn oraz jastrzębski węgiel. dane drużyny zajmują różne miejsca w tabeli ostatecznej oraz ich jedynym powiązaniem jest udział w rozgrywkach plusligi. 20 roksana płonka 1.3 metodologia badań współczesne badania dotyczące mediów społecznościowych drużyn sportowych, w tym przypadku siatkarskich, bazują głównie na takich portalach jak facebook, instagram czy snapchat, czasami możemy się spotkać również z prowadzeniem profilu na twitterze czy youtube. w siatkarskim środowisku najbardziej popularnym kanałem przesyłanych informacji jest facebook, a zaraz po nim instagram – co można zauważyć po liczbach osób obserwujących i lubiących wymienione portale społecznościowe. każdy z powyższych podmiotów dysponuje obydwoma mediami, jednakże raport będzie zawierać pogłębioną analizę kanału jakim jest instagram. w dalszej części pracy oprócz porównania ogólnego, znajdą się również opisy tematyki postów oraz częstotliwości ich publikacji wraz z informacją dotyczącą ich popularności. badanie zostało przeprowadzone na postawie danych w okresie od 21 maja do 21 czerwca 2018r. każda z powyższych danych jest pobrana ze znanych kibicom siatkówki mediów społecznościowych, które zostały poddane analizie, a następnie zaprezentowane na wykresach. 1.4 niepoprawności wynikające ze zmiany popularności klubów przy analizie zaprezentowanych poniżej danych należy wziąć pod uwagę fakt, iż niektóre z zespołów teraźniejszą liczbę polubień oraz osób obserwujących zawdzięczają poprzedniemu sezonowi, ze względu wyższego, w tamtym czasie miejsca w tabeli. media społecznościowe są ciągle rozwijającą się branżą, która nieustannie pochłania nowych miłośników, a tym bardziej portale sportowe, które są nieprzewidywalnymi jednostkami, jeżeli chodzi o wzrost lub spadek popularności. social media drużyn sportowych są ściśle związane z wynikami zespołu oraz jego zaangażowaniem w życie kibiców, dlatego też liczba polubień i obserwujących jest zmienna z sezonu na sezon. 1.5 ogólne porównanie popularności klubów siatkarskich w mediach społecznościowych [2] ryc. 1. wykres kolumnowy popularności w mediach społecznościowych poszczególnych drużyn 9 4 8 4 2 3 1 1 9 4 1 7 8 7 6 4 5 9 4 6 1 7 8 6 5 1 1 4 8 3 3 5 4 7 2 2 0 9 9 2 9 2 5 2 7 3 0 8 0 7 1 7 6 3 9 4 5 2 9 8 1 7 3 3 9 5 1 4 7 0 3 5 4 8 0 2 0 5 1 7 1 9 9 0 0 1 3 5 0 0 5 4 2 9 1 3 1 0 0 4 1 3 0 0 6 2 1 2 8 2 5 3 8 8 3 0 20 000 40 000 60 000 80 000 100 000 120 000 140 000 160 000 180 000 200 000 l ic z b a o só b polubienia facebook liczba obserwujących facebook liczba obserwujących instagram analiza działalności w mediach społecznościowych klubów plusligi w siatkówce mężczyzn 21 2. analiza danych wybranych podmiotów 2.1 opis zespołów wykorzystanych w raporcie do analizy działalności w mediach społecznościowych posłużono się danymi 8 drużyn ekstraklasy siatkarskiej mężczyzn. są to zespoły grające na najwyższym szczeblu rozgrywek w polsce, czyli pluslidze. do badania zostały wybrane drużyny zajmujące różne miejsca w tabeli zaczynając od wicemistrza polski – drużyny z kędzierzyna koźle po zespoły niszowe. zaksa kędzierzyn koźle – drużyna zajmująca drugą pozycję w tabeli, która od 1947 roku osiągnęła większość z możliwych do uzyskania tytułów świata siatkarskiego, jest jedną z naj-bardziej utytułowanych polskich drużyn siatkarskich [3] trefl gdańsk – drużyna zajmująca trzecie miejsce w tabeli powstała w 2005, występuje w pluslidze od sezonu 2008/2009, w 2015 zostali wicemistrzami plus ligi, natomiast w 2018 roku zdobyli brązowy medal azs indykpol olsztyn – zespół, który zajmuje czwartą pozycję w tabeli, jest męskim klubem siatkarskim, który ma siedzibę w olsztynie, drużyna pięciokrotnie zdobyła mistrzostwo polski w pluslidze oraz dodatkowo aż siedem razy wygrała puchar polski, podobnie jak zaksa jest jednym z najbardziej utytułowanych klubów w historii polskiej siatkówki [4] jastrzębski węgiel – piąta drużyna w tabeli z siedzibą w jastrzębiu-zdroju, założony w 1949 roku pod nazwą lzs jastrzębie, od 2004 występuje pod nazwą sponsora, w tym tez właśnie roku wywalczyli jedyne w swojej karierze mistrzostwo polski asseco resovia rzeszów – jest polskim męskim klubem siatkarskim na pozycji szóstej z siedzibą w rzeszowie, powstały w 1904 roku, siedmiokrotnie zespół wywalczył mistrzostwo polski, trzykrotnie zdobył puchar polski oraz dodatkowo zdobył superpuchar polski cerrad czarni radom – drużyna zajmująca dziesiąte miejsce w tabeli, powstała w 1921 roku, w 1999 drużna zdobyła puchar polski, siatkarze czarnych 2-krotnie wywalczyli brązo-wy medal mistrzostw kraju w 1994 i 1995, od 2013 roku, po wywalczeniu mistrza i ligi wy-stępują w pluslidze mks będzin – zespół znajdujący się na trzynastym miejscu w tabeli, jest klubem siatkarskim, który występuje w pluslidze od sezony 2014/15, głównie słynie z wyników zespołów mło-dzieżowych [5] chemik bydgoszcz – czternasta drużyna w rozgrywkach plusligi, założony w 1949 roku, w 2006 roku awansowali do plusligi, 2015 roku drużyna występuje pod nazwą łuczniczka chemik bydgoszcz 22 roksana płonka 2.2 tematyka postów udostępnianych w mediach społecznościowych marketing sportowy poprzez instagram, głównie polega na wrzucaniu ”ohasztagowanych” zdjęć z krótkim opisem, zawierającym informację dotyczącą wstawionego zdjęcia. jak powszechnie wiadomo, bardzo ważnym narzędziem promocji na tym portalu jest stworzenie chwytliwego hasztagu – czyli krótkiego sloganu reklamowego, który będzie się kojarzył tylko i wyłącznie z obserwowaną drużyną np. #treflfamily albo #goczarniradom. dodatkowo dzięki takim oznaczeniom z łatwością można szukać na instagramie, treści związanej z ulubioną drużyną lub zawodnikiem. zależnie od poruszanych tematów, każdy z dodanych postów na instagramie drużyny został przydzielony do jednej z sześciu wyróżnionych kategorii: 1) promocja działalności drużyny ➢ spotkania zawodników z młodzieżą szkolną oraz prowadzenie zajęć w placówkach wychowawczych ➢ różnego rodzaju imprezy sportowe, na których pojawia się zespół ➢ jakakolwiek działalność niezwiązana z rozgrywkami, sponsorami oraz zawodnikami osobiście 2) informacje o rozgrywkach ➢ wyniki meczów ➢ opis przeciwników ➢ informacje o lidze narodów ➢ informacje o meczach kadry narodowej 3) posty dotyczące zawodników ➢ prywatne informacje/ciekawostki o zawodnikach ➢ zaproszenia na mecze od zawodników ➢ specjalne posty urodzinowe 4) promocja sponsorów ➢ wydarzenia organizowane przez sponsorów ➢ posty dotyczące podpisywania umów z nowymi sponsorami ➢ specjalne posty zawierające lokowanie logo sponsora i reklamę 5) posty tematyczne ➢ wszystkiego rodzaju posty świąteczne lub okazyjne ➢ posty typowe dla danego klubu np. czarni od kuchni 6) prognozy na przyszły sezon ➢ nowi zawodnicy ➢ nowi członkowie sztabu szkoleniowego ➢ przyszły terminarz rozgrywek analiza działalności w mediach społecznościowych klubów plusligi w siatkówce mężczyzn 23 3. przedstawienie danych 3.1 suma polubień oraz ich średnia w sześciu różnych kategoriach ryc. 3.1. wykres kolumnowy przedstawiający sumę oraz średnią polubień postów na instagramie drużyny zaksa kędzierzyn koźle ryc. 3.2. wykres kolumnowy przedstawiający sumę oraz średnią polubień postów na instagramie drużyny trefl gdańsk 9250 8153 3255 3805 9263 1438 1850 1631 1085 1903 1544 719 0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 9000 10000 promocja działalności drużyny progonozy na przyszły sezon posty tematyczne posty dotyczące zawodników informacja o rozgrywkach promocja sponsorów suma średnia 2481 6532 3975 7240 4382 433620 1089 994 905 876 433 0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 promocja działalności drużyny progonozy na przyszły sezon posty tematyczne posty dotyczące zawodników informacja o rozgrywkach promocja sponsorów suma średnia 24 roksana płonka ryc. 3.3. wykres kolumnowy przedstawiający sumę oraz średnią polubień postów na instagramie drużyny azs indykpol olsztyn ryc. 3.4. wykres kolumnowy przedstawiający sumę oraz średnią polubień postów na instagramie drużyny jastrzębski węgiel ryc. 3.5. wykres kolumnowy przedstawiający sumę oraz średnią polubień postów na instagramie drużyny asecco resovia rzeszów 899 1779 650 2440 1031 665 300 445 325 488 344 333 0 500 1000 1500 2000 2500 3000 promocja działalności drużyny prognozy na przyszły sezon posty tematyczne posty dotyczące zawodników informacja o rozgrywkach promocja sponsorów suma średnia 4405 1667 859 2001 881 1667 859 1001 0 1000 2000 3000 4000 5000 prognozy na przyszły sezon posty tematyczne posty dotyczące zawodników informacja o rozgrywkach suma średnia 2077 4651 2358 18256 32623 4951039 1163 2358 1826 1553 495 0 5000 10000 15000 20000 25000 30000 35000 promocja działalności drużyny prognozy na przyszły sezon posty tematyczne posty dotyczące zawodników informacja o rozgrywkach promocja sponsorów suma średnia analiza działalności w mediach społecznościowych klubów plusligi w siatkówce mężczyzn 25 ryc. 3.6. wykres kolumnowy przedstawiający sumę oraz średnią polubień postów na instagramie drużyny cerrad czarni radom ryc. 3.7. wykres kolumnowy przedstawiający sumę oraz średnią polubień postów na instagramie drużyny mks będzin ryc. 3.8. wykres kolumnowy przedstawiający sumę oraz średnią polubień postów na instagramie drużyny chemik łuczniczka bydgoszcz 2015 3173 1103 1058 2083 1303 504 529 552 529 417 326 0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 promocja działalności drużyny progonozy na przyszły sezon posty tematyczne posty dotyczące zawodników informacja o rozgrywkach promocja sponsorów suma średnia 809 7581 75 0 200 400 600 800 1000 progonozy na przyszły sezon posty tematyczne suma średnia 812 1312 219 579 203 328 219 290 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 promocja działalności drużyny progonozy na przyszły sezon posty dotyczące zawodników informacja o rozgrywkach suma średnia 26 roksana płonka 3.2 rozkład średniej liczby polubień w danych kategoriach ryc. 3.9. wykres kołowy rozkładu średniej liczby polubień w danych kategoriach drużyny zaksa kędzierzyn koźle ryc. 3.10. wykres kołowy rozkładu średniej liczby polubień w danych kategoriach drużyny trefl gdańsk ryc. 3.11. wykres kołowy rozkładu średniej liczby polubień w danych kategoriach drużyny azs indykpol olsztyn promocja działalności drużyny; 1850 progonozy na przyszły sezon; 1631 posty tematyczne; 1085 posty dotyczące zawodników; 1903 informacja o rozgrywkach; 1544 promocja sponsorów; 719 promocja działalności drużyny; 620 progonozy na przyszły sezon; 1089 posty tematyczne; 994 posty dotyczące zawodników; 905 informacja o rozgrywkach; 876 promocja sponsorów; 433 promocja działalności drużyny; 300 prognozy na przyszły sezon; 445 posty tematyczne; 325 posty dotyczące zawodników; 488 informacja o rozgrywkach; 344 promocja sponsorów; 333 analiza działalności w mediach społecznościowych klubów plusligi w siatkówce mężczyzn 27 ryc. 3.12. wykres kołowy rozkładu średniej liczby polubień w danych kategoriach drużyny jastrzębski węgiel ryc. 3.13. wykres kołowy rozkładu średniej liczby polubień w danych kategoriach drużyny asseco resovia rzeszów ryc. 3.14. wykres kołowy rozkładu średniej liczby polubień w danych kategoriach drużyny cerrad czarni radom prognozy na przyszły sezon; 881 posty tematyczne; 1667 posty dotyczące zawodników; 859 informacja o rozgrywkach; 1001 promocja działalności drużyny; 1039 prognozy na przyszły sezon; 1163 posty tematyczne; 2358 posty dotyczące zawodników; 1826 informacja o rozgrywkach; 1553 promocja sponsorów; 495 promocja działalności drużyny; 504 progonozy na przyszły sezon; 529 posty tematyczne; 552 posty dotyczące zawodników; 529 informacja o rozgrywkach; 417 promocja sponsorów; 326 28 roksana płonka ryc. 3.15. wykres kołowy rozkładu średniej liczby polubień w danych kategoriach drużyny mks będzin ryc. 3.16. wykres kołowy rozkładu średniej liczby polubień w danych kategoriach drużyny chemik łuczniczka bydgoszcz 3.3 procentowy udział liczby umieszczanych postów danej kategorii ryc. 3.17. wykres kołowy udziału liczby wrzuconych postów na instagramie danej kategorii drużyny zaksa kędzierzyn koźle progonozy na przyszły sezon; 81 posty tematyczne; 75 promocja działalności drużyny; 203 progonozy na przyszły sezon; 328 posty dotyczące zawodników; 219 informacja o rozgrywkach; 290 promocja działalności drużyny 22% progonozy na przyszły sezon 22% posty tematyczne 13% posty dotyczące zawodników 8% informacja o rozgrywkach 26% promocja sponsorów 9% analiza działalności w mediach społecznościowych klubów plusligi w siatkówce mężczyzn 29 ryc. 3.18. wykres kołowy udziału liczby wrzuconych postów na instagramie danej kategorii drużyny trefl gdańsk ryc. 3.19. wykres kołowy udziału liczby wrzuconych postów na instagramie danej kategorii drużyny azs indykpol olsztyn ryc. 3.20. wykres kołowy udziału liczby wrzuconych postów na instagramie danej kategorii drużyny jastrzębski węgiel promocja działalności drużyny 14% progonozy na przyszły sezon 21% posty tematyczne 14% posty dotyczące zawodników 29% informacja o rozgrywkach 18% promocja sponsorów 4% promocja działalności drużyny 16% prognozy na przyszły sezon 21% posty tematyczne 10% posty dotyczące zawodników 26% informacja o rozgrywkach 16% promocja sponsorów 11% prognozy na przyszły sezon 56% posty tematyczne 11% posty dotyczące zawodników 11% informacja o rozgrywkach 22% 30 roksana płonka ryc. 3.21. wykres kołowy udziału liczby wrzuconych postów na instagramie danej kategorii drużyny asseco resovia rzeszów ryc. 3.22. wykres kołowy udziału liczby wrzuconych postów na instagramie danej kategorii drużyny cerrad czarni radom ryc. 3.23. wykres kołowy udziału liczby wrzuconych postów na instagramie danej kategorii drużyny mks będzin promocja działalności drużyny 5% prognozy na przyszły sezon 10% posty tematyczne 2% posty dotyczące zawodników 26% informacja o rozgrywkach 54% promocja sponsorów 3% promocja działalności drużyny 17% progonozy na przyszły sezon 26% posty tematyczne 9% posty dotyczące zawodników 9% informacja o rozgrywkach 22% promocja sponsorów 17% progonozy na przyszły sezon 91% posty tematyczne 9% analiza działalności w mediach społecznościowych klubów plusligi w siatkówce mężczyzn 31 ryc. 3.24. wykres kołowy udziału liczby wrzuconych postów na instagramie danej kategorii drużyny chemik bydgoszcz 4.wnioski 4.1 faktyczne wnioski z przeanalizowanych danych wynika, że pod względem postów dotyczących prognozy na przyszyły sezon, czyli wyszczególnienia tematyki związanej z nowymi transferami, nowym sztabem szkoleniowym oraz zapowiedziami przyszłego terminarza radzi sobie najlepiej instagram drużyny z kędzierzyna koźle, na drugim miejscu znajduje się asseco resovia, a na trzecim trefl gdańsk (ryc. 4.1.). ryc. 4.1. wykres kolumnowy przedstawiający średnią liczbę polubień w kategorii prognozy na przyszły sezon jeżeli chodzi o posty związane z zawodnikami i ich promocją najlepsze wyniki osiąga zespół również zespół zaksy kędzierzyn koźle, lecz niewiele prowadzi z zespołem asseco resovia rzeszów. na trzecim miejscu można zobaczyć zespół z gdańska, który ma tylko 45 polubień więcej od jastrzębskiego węgla. na samym dole wykresu można zauważyć drużynę mks będzin, która przez okres badań nie udostępniła żadnego postu związanego z zawodnikami (ryc. 4.2.). promocja działalności drużyny 37% progonozy na przyszły sezon 36% posty dotyczące zawodników 9% informacja o rozgrywkach 18% 1 6 3 1 1 0 8 9 4 4 5 8 8 1 1 1 6 3 5 2 9 8 1 3 2 8 0 200 400 600 800 1 000 1 200 1 400 1 600 1 800 zaksa kędzierzyn koźle (2) trefl gdańsk (3) azs indykpol olsztyn (4) jastrzębski węgiel (5) asseco resovia rzeszów (6) cerrad czarni radom (10) mks będzin (13) chemik bydgoszcz (14) nazwa drużyny (miejsce po sezonie) 32 roksana płonka ryc. 4.2. wykres kolumnowy przedstawiający średnią liczbę polubień w kategorii posty dotyczące zawodników posty dotyczące promocji działalności drużyny, czyli zawierające różnego typu akcje związane z pojawieniem się całej drużyny np. w szkołach, na festynach itp. najlepiej prezentują się wśród odbiorców i fanów zespołu z zaksy kędzierzyn koźle, świadczy to o dużym zaangażowaniu tego zespołu w środowisko kibiców i lokalności społecznej. najsłabiej wypada drużyna z mks będzin oraz jastrzębskiego – zdrój, obydwie drużyny wykazują zerową działalność promocyjną swoich drużyn (ryc. 4.3.). ryc. 4.3. wykres kolumnowy przedstawiający średnią liczbę polubień w kategorii posty dotyczące działalności drużyny kolejny wykres (ryc. 4.4.) przedstawia średnią liczbę polubień w kategorii promocji sponsorów. drużyna cerrad czarnych radom pomimo środkowego miejsca na 1 9 0 3 9 0 5 4 8 8 8 5 9 1 8 2 6 5 2 9 0 2 1 9 0 200 400 600 800 1 000 1 200 1 400 1 600 1 800 2 000 l ic z b a o só b nazwa drużyny (miejsce po sezonie) 1 8 5 0 6 2 0 3 0 0 0 1 0 3 9 5 0 3 ,7 5 0 2 0 3 0 200 400 600 800 1 000 1 200 1 400 1 600 1 800 2 000 l ic z b a o só b analiza działalności w mediach społecznościowych klubów plusligi w siatkówce mężczyzn 33 wykresie, względem dodanych postów ma największą częstotliwość ich dodawania w kategorii promocji sponsorów, ponieważ jest jedną z najmłodszych drużyn występujących w pluslidze, stąd parcie na poszukiwanie i promowanie nowych sponsorów. ryc. 4.4. wykres kolumnowy przedstawiający średnią liczbę polubień w kategorii posty dotyczące promocji sponsorów pod względem polubień w kategorii informacje o rozgrywkach prowadzi zespół z rzeszowa, oznacza to, że odbiorcy instagrama tej drużyny bardzo cenią sobie takiego typu postu, a co za tym idzie zostawiają tam po sobie pozytywny ślad. wart dodać fakt, iż zespół z radomia trzyma podobną średnią w każdej kategorii postowej (ryc. 4.5.). ryc. 4.5. wykres kolumnowy przedstawiający średnią liczbę polubień w kategorii informacje o rozgrywkach posty tematyczne są dodawane z najmniejszą częstotliwością, jednakże cieszą się dużym zainteresowanie, w badanym okresie czasu można spotkać się z takimi 7 1 9 4 3 3 3 3 3 0 4 9 5 3 2 6 0 0 0 100 200 300 400 500 600 700 800 1 5 4 4 8 7 6 3 4 4 1 0 0 1 1 5 5 3 4 1 7 0 2 9 0 0 200 400 600 800 1 000 1 200 1 400 1 600 1 800 34 roksana płonka postami jak na dzień dziecka, na specjalny dzień piłki itp. największą popularność w tej kategorii osiągnęła drużyna asseco resovia rzeszów (ryc. 4.6.). ryc. 4.6. wykres kolumnowy przedstawiający średnią liczbę polubień w kategorii posty tematyczne 4.2 podsumowanie bazując na powyższych danych oraz informacjach dotyczących wyników zespołów plusligi, można stwierdzić, że najlepiej prowadzony instagramem jest przez zespół cerrad czarnych radom. biorąc pod uwagę nie tylko liczbę polubień oraz postów, ale również samą prezentowaną treść, można śmiało powiedzieć, że jest to jeden z najciekawszych profili, gdzie dzieje się naprawdę dużo, a sami zawodnicy są zaangażowani w działalność opisywanego social media. jeżeli chodzi o działalność klubów sportowych na portalu facebook, to każdy z klubów angażuje się dużo bardziej w reklamę i promocję drużyn, można powiedzieć, że wynika to z faktu, iż większe grono odbiorców posiada właśnie ten kanał przepływu informacji. kluby sportowe traktują media społecznościowe jako narzędzie marketingu sportowego, którym w łatwy sposób mogą manipulować – poprzez dodawanie nowych postów, udostępnianie prywatnych informacji o ulubionych zawodnikach czy nagrywanie specjalnych kanałów, w których promują działalność drużyny. zarządzanie mediami społecznościowymi w odpowiedni sposób, może być skuteczną formą komunikacji z odbiorcami sportu jakim jest siatkówka. literatura evans d. mckee j. (2010), social media marketing the next generation of business engagement. źródła internetowe (dostęp z 23 czerwca 2018) https://www.facebook.com/cerradczarniradom/ https://www.facebook.com/mksbedzinsa/ https://www.facebook.com/treflgdansk/ https://www.facebook.com/bydgoszcz.chemik/ 1 0 8 5 9 9 4 3 2 5 1 6 6 7 2 3 5 8 5 5 2 7 5 0 0 500 1 000 1 500 2 000 2 500 analiza działalności w mediach społecznościowych klubów plusligi w siatkówce mężczyzn 35 https://www.facebook.com/zaksa.kk/ https://www.facebook.com/klubjw/ https://www.facebook.com/assecoresovia.sa/ https://www.facebook.com/indykpolazsolsztyn/ https://www.instagram.com/assecoresovia/?hl=pl https://www.instagram.com/cerrad_czarni_radom/?hl=pl https://www.instagram.com/indykpolazsolsztyn/?hl=pl https://www.instagram.com/zaksa_kedzierzyn_kozle/?hl=pl https://www.instagram.com/treflgdanskofficial/?hl=pl https://www.instagram.com/mksbedzin/?hl=pl https://www.instagram.com/jastrzebski_wegiel/?hl=pl https://www.instagram.com/chemik___bydgoszcz/?hl=pl historia klubu zaksa kędzierzyn koźle http://zaksa.pl/historia/ (dostęp z 23 czerwca 2018) historia klubu azs indykpol olsztyn http://www.indykpolazs.pl/ (dostęp z 23 czerwca 2018) historia klubu mks będzin http://mksbedzin.pl/ (dostęp z 23 czerwca 2018) akademia wychowania fizycznego we wrocławiu quality in sport 4 (3) 2017, s. 57-68, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 20 iii 2018, praca została przyjęta do druku 16 iv 2018 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2017.023 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/867997 57 jarosław kończak1 wydział dziennikarstwa informacji i bibliologii uniwersytetu warszawskiego warszawa, polska storytelling – komunikacja sponsoringowa w sporcie storytelling sponsorship communication in sport streszczenie storytelling to w szeroko pojętej komunikacji, również sponsoringowej, sztuka opowiadania historii, które angażują klientów wyróżniając jednocześnie markę na konkurencyjnym rynku. to narzędzie, które nie promuje bezpośrednio produktów, marek, czy firm, ale promuje idee, wartości, bazując na emocjach. tych ostatnich nie brakuje w sporcie. i właśnie na emocjach oparta jest w dużej mierze komunikacja sponsoringowa, która chętnie korzysta z opowieści jako elementu budowy wizerunku marki. słowa kluczowe: storytelling, komunikacja, komunikacja sponsoringowa, sponsoring, reklama, marka, budowa marki, sport abstract storytelling is in the broadly understood communication, including sponsorship, the art of telling stories that engage customers while distinguishing the brand in a competitive market. it is a tool that does not directly promote products, brands or companies, but promotes ideas, values based on emotions. the last ones are not lacking in sport. and it is on emotions that sponsorship communication is largely based, which eagerly uses the story as part of building the brand's image. keywords: storytelling, communication, sponsorship communication, sponsoring, advertising, brand, brand building, sport wstęp w czasach coraz większego szumu informacyjnego, rosnącej liczby przekazów reklamowych i konkurujących ze sobą o uwagę marek, poszukiwane są nowe sposoby komunikacji z interesariuszami. pytanie, jak przebić się z komunikatem do odbiorcy by zrozumiał i zapamiętał przekaz. jednym ze sposobów komunikacji przede wszystkim reklamowej staje się storytelling. dzięki swojej narracyjnej formie i emocjonalnej formule może odzwierciedlać emocje klientów, podzielać ich 1 dr jarosław kończak, e-mail: j.konczak2@uw.edu.pl 58 jarosław kończak wartości, prezentować bliskie im idee i tym samym angażować klientów. historie, zarówno w życiu, jak i szeroko pojętej komunikacji marki, mają szerokie zastosowanie: inspirują, motywują, uczą, dają do myślenia, są podstawą podejmowania decyzji, redukują stres, etc. przyczyniają się również do zmiany postaw, lepszego zrozumienia tematu, rozumienia działań własnych i innych (carless, douglas 2015, ss. 23-37). na poziomie biznesowym narracja kształtuje również lepszą percepcję marki, buduje pozytywne postawy wobec niej i w konsekwencji może zwiększyć zainteresowanie zakupem oferowanych przez firmę produktów i usług (lundqvist, liljander, gummerus i in. 2013, s. 121). znaczenie ma również to, że ludzie mają narracyjną świadomość i pamięć, więc naturalnie układają wydarzenia w formie opowieści (hall 2001, s. 300). storytelling stosowany jest zarówno w opowieści o marce zarówno produktowej, jak i korporacyjnej, a także osobistej. wykorzystywany jest również w komunikacji sponsoringowej oraz w działaniach reklamowych opartych na motywach sportowych. sport ma bowiem jeden unikalny atrybut, którym są szczere, niewymuszone i zazwyczaj silne emocje fanów, a więc również klientów. firmy tym samym chętnie wykorzystują emocje, bohaterów, wydarzenia, które poprzez narrację próbują transferować na swoją markę. tym bardziej, że w transferze wizerunku, liczbę źródeł opowieści w sporcie ogranicza jedynie kreatywność tych, którzy narrację przygotowują. może to m.in. być narracja o bohaterach, wygranych, przegranych, liderach, wartościach, ideach, wysiłku, drodze do sukcesu, nadziejach czy wyjątkowych wydarzeniach. cele i metody badawcze w publikacji, poza wprowadzeniem dotyczącym komunikacji sponsoringowej i jej roli w budowie marki, zostaną zaprezentowane jej cele, koncepty kreatywne w narracji, źródła opowieści, a także jak storytelling jest wykorzystywany w komunikacji sponsoringowej i innych formach reklamowych opartych na motywach sportowych. głównym celem jest zdefiniowanie źródeł opowieści marki oraz najczęstszych elementów stanowiących podstawę do komunikacji storytellingowej opartej na motywach sportowych. autor chce zwrócić również uwagę, na to, że narracja w sponsoringu sprzyja budowie lojalności wobec marki i budowy relacji. sport z uwagi na olbrzymi potencjał emocjonalny stanowi również znakomitą bazę dla narracji zarówno sponsorów, jak i tych marek, które tylko korzystają z motywów sportowych. storytelling powszechnie wykorzystywany w zachodnioeuropejskiej i amerykańskiej reklamie sponsoringowej wydaje się jednak rzadko używany w polsce, brak jest powszechnie znanych i lubianych benchmarków, do których może odnieść się branża. autor posługiwał się obserwacją jako metodą badawczą, badając w ostatnich latach komunikację opartą na założeniach storytellingowych marek związanych ze sportem. analizował przy tym przede wszystkim komunikację reklamową, która nie służyła wyłączenie promocji produktów i usług, ale koncentrowała się na budowie narracji, która miały budował płaszczyznę storytelling – komunikacja sponsoringowa w sporcie 59 porozumienia z klientami. autor korzystał również z własnych badań ilościowych sponsorów sportu w polsce: sponsoring sportu i komunikacja sponsoringowa w polsce – 20172 oraz badań jakościowych: komunikacja sponsoringowa i trendy w sponsoringu3, zrealizowanych w formie wywiadów na przełomie 2017 i 2018 roku. komunikacja sponsoringowa jako element budowy marki komunikacja sponsoringowa w sporcie nie ogranicza się do prezentacji logotypów sponsora wyłącznie na nośnikach reklamowych. to coraz częściej szereg działań z zakresu reklamy, eventów, public relations csr, wsparcia sprzedaży, budowy relacji składających się na komunikację 360 stopni4. jednak nawet i ona nie koniecznie musi przynieść sukces w zdobyciu rozpoznawalności, budowy lojalności, wsparcia sprzedaży czy nawiązania relacji. sama komunikacja jest też niejednorodna, gdyż bywa pochodną celów jakie stawia sobie organizacja sponsorując zawodników, drużyny, reprezentacje, obiekty czy wydarzenia. to od zależą używane narzędzia, kanały komunikacji i koncepty kreatywne. większość badań potwierdza, że sponsoring jest nieodłącznie związany z budową i komunikacją marki (ieg’s guide to sponsorship). badania sponsoringu sportowego oparte na działaniach firm z różnych kontynentów pokazały, że do najistotniejszych dla sponsorów należy budowa świadomości/widoczności marki, wzrost lojalności marki, promocja wspólnoty/csr, zmiana oraz wzmocnienie wizerunku (ieg’s guide to sponsorship 2017, s. 26). niemal identyczne dane pokazały badania sprzed pięciu lat, kiedy za najważniejsze uznano wzrost lojalności marki (konczak 2016, s. 290). na początku dekady, podobne dane wynikały również polskich badań, w których za najważniejsze dla sponsorów uchodziły budowa wizerunku marki (92 proc.), wzrost świadomości i znajomości marki (81proc.), pozyskanie nowych klientów (47 proc.), przywiązanie klientów do marki (47 proc.), wzrost sprzedaży (44 proc.), zmotywowanie pracowników (28proc.) (sponsoring sportowy w polsce 2011, s. 19). również w badaniach z 2017 roku większość najważniejszych celów jest związana z brandem. budowę świadomości i rozpoznawalności marki poprzez sponsoring sportowy deklaruję 70 proc. respondentów, wzrost lojalności do marki (63,33 proc.), zmianę lub wzmocnienie wizerunku, a także zmianę pozycjonowania marki (60 proc.). inne aspekty wizerunkowe i tożsamościowe związane z marką jak choćby branding zmysłowy/doznaniowy wymienia co piąta firma, csr blisko co trzecia, a osiągnięcie transferu wartości z ekskluzywnych i wyjątkowych treści związanych ze sponsorowanym podmiotem (26,67 proc.)5. ważnym i z tendencja rosnącą celem jest wzrost sprzedaży własnych produktów i usług, który deklaruje 60 proc. firm. zainteresowanie tworzeniem baz danych klientów deklaruje niespełna co dziesiąty 2 badanie ilościowe zrealizowane w drugiej połowie 2017 roku. wzięło w nim udział 35 firm wywodzących się spośród największych sponsorów polskiego sportu. 3 badanie jakościowe przeprowadzone na przełomie 2017 i 2018 roku w formie dziesięciu wywiadów z osobami od lat funkcjonującymi w polskim sporcie, min: andrzejem kraśnickim prezesem pkol, michałem listkiewiczem byłym prezesem pzpn, robertem korzeniowskim mistrzem olimpijskim. 4 badania własne (2017-2018) „komunikacja sponsoringowa i trendy w sponsoringu”, warszawa. 5 badanie własne, (2017), „sponsoring sportu i komunikacja sponsoringowa w polsce – 2017, warszawa. 60 jarosław kończak sponsor (6,67, proc.), a prezentacją, testowaniem produktów i usług zainteresowana niespełna jedna piąta organizacji (16,67 proc). sponsorzy nie widzą natomiast żadnego potencjału w tworzeniu nowych produktów i usług w oparciu o sponsoring lub sprzedaż licencjonowanych produktów. żadna firma nie wskazała takiego celu własnych działań. cele relacyjne w badaniu okazały się drugorzędne. nawiązywanie i utrzymywanie relacji z kluczowymi interesariuszami podkreślała niespełna jedna czwarta badanych (23,33 proc.), a zapewnienie rozrywki klientom 16,67 proc6. storytelling jako koncept kreatywny budujący markę skoro działania sponsoringowe w dużej mierze służą budowie i komunikacji marki, to i podobne cele stawia się przed storytellingiem opartym na motywach sportowych. to przede wszystkim emocjonalne powiązanie brandu z osobą, drużyną, reprezentacją, wydarzeniem czy miejscem. to zbudowanie lojalności wobec marki i relacji na poziomie emocjonalnym. najlepsze marki na świecie to te, które z których wartościami identyfikują się klienci, wierzący, że stanowią one jedyną lub najważniejszą odpowiedź na ich potrzeby. ukształtowanie wyjątkowego wizerunku i zdobycie lojalności nie tylko daje premię bezpośrednio przy zakupie, ale również uodparnia markę na działania konkurencji (kall, kłeczek, sagan 2013, s. 28). komunikacja odwołująca się do naszych wartości, pragnień, emocji, przybliża brand do klienta, a w sporcie buduje emocjonalną płaszczyznę pomiędzy sponsorami, sponsorowanymi, a klientami będącymi fanami sportu lub uprawiającymi amatorsko dyscyplinę, a nawet tymi, dla których sport niekonieczne jest ważny, ale ważne są idee, wartości, które w narracyjnej formule są pokazywane podstawowe elementy narracji w koncepcji storytellingu występuje pięć elementów stanowiących opowieść, do których należy główny przekaz, konflikt, postacie, fabuła (fog, budtz, munch, blanchette 2012, s. 37), do których dodawane są archetypy (margaret, pearson 2001, s 21). to komunikacja znana od kilkudziesięciu lat w biznesie, wykorzystywana m.in. przez marlboro (kowboj marlboro man, don’t be maybe, be marlboro), harleya davidsona (inne child), tous tous (tender stories), british telecom (adam & june)7. te same zasady i elementy stosowane są również w komunikacji sponsoringowej. przekaz musi być jasno wyartykułowany, a sama opowieść sprawia, że odbiorcy rozumieją wiadomość. w cieszącej się wielką popularnością kampanii „i will what i want” under armour pokazującej sześć kobiet nie tylko ze świata sportu przekazem były wyrzeczenia kobiet pragnących osiągnąć szczyt, swego rodzaju hołd dla poświęcenia i walki o własne marzenia (www1). z kolei w „rule 6 ibidem. 7 przykłady i analizy nagradzanych kampanii reklamowych opartych o koncept stotytellingowy m.in. w kaliszewski s. (2013) through a narratalogical lens: an analysis of the storytelling elements in awardwinning advertisements, the uniwersity of warwick, s.52-60. storytelling – komunikacja sponsoringowa w sporcie 61 yourself” tej samej marki z udziałem m.in. michela pheplsa, to opowieść o wysiłku i poświęceniach, jakie sportowcy ponoszą na co dzień (www2). jej przekaz to refleksja, że trening jest jedynym sposobem by się poprawić, a każdy zawodnik, a nawet człowiek jest sumą swoich treningów i włożonego wysiłku. z kolei konflikt jest emocjonalną osią opowieści, koncentruje się na walce o osiągniecie celu, odzyskanie harmonii, zmianę zachowania, obronę przed wrogiem. tym ostatnim nie jest inna marka, ale choćby własne słabości, nieprzychylne otoczenie. konflikt powoduje to co jest esencją sportu, sukces rodzący się w bólach. gareth thomas, bohater kampanii „never alone” guinessa to też gwiazda rugby, która przyznaje się, że jest homoseksualistą. przyznanie się do inne orientacji seksualnej w tym męskim sporcie było ryzykowne, podobnie jak zaangażowanie tej postaci do kampanii w katolickiej irlandii. homoseksualna gwiazda rugby zostaje zaakceptowana przez kolegów i kibiców, zyskując przy tym olbrzymią popularność, ale największe zwycięstwo w tym konflikcie odnosi nad sobą (www3). inne zwycięstwo odnosi ashwin willemse, który jest twarzą guinessa w kampanii „right path”. wychowany w slumsach cape town w rpa, gdzie mógł zostać albo bandytą albo policjantem, stał się gwiazdą sportu (www4). konflikt w storytellingu zawsze łączy się z bohaterem będącym jednym z podstawowych elementów reklam narracyjnych. odbiorca powinien identyfikować się z nim, rozumieć jego dążenia, problemy, targające nim konflikty. wówczas historia wydaje mu się prawdopodobna i łatwiej mu sią w nią zaangażować, co jest podstawowym celem kampanii storytellingowych. elementem spinającym całość jest fabuła, która stanowi o atrakcyjności całego przekazu dla odbiorców. bohater, lider i ludzka historia jako źródła opowieści marki jako źródła opowieści marki w biznesie uznaje się: powstanie firmy, jej założyciela, lidera, produkt oraz kamienie milowe (www5). w storytellingowej komunikacji sponsoringowej można używać zarówno tych samych źródeł, jak i szukając nowych. mogą to być choćby najczęściej wykorzystywane kategorie bohatera, lidera, ludzkiej historii, marki teamu i przełomowych wydarzeń, które mogą, choć niekoniecznie muszą stanowić kamień milowy. rozpatrując postać bohatera wracamy do archetypu łączącego narrację marki i przedstawienie jej jako postaci (jung 1933, s. 68).według otto ranka, ucznia sigmunda freuda, archetypiczny bohater ma wyjątkowe pochodzenie, symboliczne rozdzielenie z przeszłością, moment przełomowy w życiu oraz misję do spełnienia (campbell 1997, s. 34-35). to gotowy scenariusz filmów o bohaterze, który pokonując trudności, pokonując siebie kroczy do zwycięstwa, jak choćby „karate kid”, „rocky”, „wojownik”, „za wszelką cenę”, „vince niepokonany”. podobną narrację widać w komunikacji huawei z robertem lewandowskim, mówiącym o trudnych momentach swojego życia. bohaterem nie musi być mistrz, ale nawet najsłabszy zawodnik jak eddie edwards ,”the eagle”. brytyjczyk, który przez lata należał do ulubieńców kibiców skoków narciarskich jako najsłabszy skoczek w swoich latach, stał się bohaterem nie tylko filmu fabularnego, ale również kampanii reklamowych, m.in. optimax. 62 jarosław kończak już od kilku lat mówi się m.in., o braku działań sponsoringowych skierowanych do kobiet, które stanowią dużą grupę potencjalnych klientów. zwracając się przy tym uwagę, że obszar komunikacji skierowanej do kobiet może być wyzwaniem sponsoringowych najbliższych dekad (www6). to zainteresowanie widać również w kampaniach narracyjnych, których bohaterem często stają się kobiety. chyba najbardziej znana kampania sponsoringowa wykorzystująca wizerunek kobiety jako bohatera to seria „thank you mom” procter and gamble. to komunikacja oparta na modelu bajki (fog 2009, s. 49), gdzie mamy darczyńcę – matkę, cel – wychowanie dzieci, które mogą stać się sportowcami a nawet gwiazdami, obdarowanych – dzieci stające się w przyszłości olimpijczykami ale też ich kibice świętujący razem z nimi sukcesy, wsparcie – oferuje marka p&g, przeciwnika codzienne problemy, brak wiary, kryzysy życiowe, kontuzje, które trzeba przezwyciężać i bohatera czyli matkę pozostająca niejako w tle (www7). emocjonalna, bliska każdemu historia, nie jest zależna od sukcesów czy ich braku na igrzyskach olimpijskich, od rekordów, barw narodowych, ani poszczególnych nazwisk sportowców. marka „zawłaszczając” kategorię matki jest wiarygodna w każdej z tych sytuacji i bliska ludziom o różnych kolorach skóry, pozycji społecznej, wyksztalceniu i pochodzeniu. w inną stronę idzie nike w kampanii z 2017 roku „what are girls made of” w którym bohaterem jest mała dziewczynka grająca w piłkę nożną, która czerpie siłę z dokonań dorosłych już kobiet osiągających sukcesy w sporcie (www8). przełamanie konwencji w opowieści o mało kobiecym sporcie zaproponowała firma o2 sponsor angielskiej federacji rugby. zestawiała ona życie i dojrzewanie czerwonej róży do życia zawodniczki tej dyscypliny sportu. piękno kobiet odkrywa również w swojej komunikacji oriflame. wspierając najlepsze tenisistki świata pokazuje, że sport to nie tylko determinacja, ciężka praca, ambicja, ale w wykonaniu kobiet to również gwiazdorski status, podziw i piękno. pewną odmianą bohatera, ale stanowiąca inny typ opowieści jest lider. to zlatan ibrahmimowić podsumowujący swoje życie w reklamach volvo (www9) czy robert lewandowski występujący w kampanii „pokolenie lewandowskiego” firmy nike (www10), thierry henry reklamujący premier league (www11). lider ma niepodważalną pozycję, ma osiągnięcia, magnetyzm, osobowość, pasję, charyzmę. to osoba, która jednoczy ludzi, którą cechuje niekonwencjonalnym podejście, ma wizję siebie, strategię, potrafi porwać za sobą innych, inspirując ich do działania. inne typy źródeł opowieści marka teamu i przełomowe wydarzenie nie mając wyrazistego bohatera ani charyzmatycznego lidera możemy sięgnąć po ludzką historię choćby zwykłego człowieka, którego życie w jakiś sposób związane jest ze sportem. opowieścią tego typu jest spot „our time” telewizji bbc wypuszczony specjalnie na euro 2016. pokazuje on historię kibica walii, który odkąd jest małym chłopcem czeka na awans swoje drużyny na mistrzostwa europy. w międzyczasie dorasta, staje się mężczyzną, ojcem rodziny, dziadkiem, aż wreszcie nadchodzi upragniona nagroda. walia awansuje do me 2016 (www12). z kolei w „sleeping supporter” citroena, sponsora kadry narodowej francji mamy postać kibica, który budzi się wyłącznie na mistrzostwa. źródłem ludzkiej historii storytelling – komunikacja sponsoringowa w sporcie 63 mogą być również przegrani, którzy odzyskują swoją podmiotowość w chwili traumy. kiedy na euro 2016 awansują wszystkie drużyny z wysp brytyjskich z wyjątkiem szkocji, paddy power, w swojej kampanii proponuje im by włączyli się w doping na mistrzostwach i kibicowali wszystkim tym, którzy grają przeciwko anglikom. oparta o stereotypowe animozje pomiędzy oboma nacjami narracja stała się jednym z głośniejszych reklamowych wydarzeń w obu krajach (www13). inny rodzaj upodmiotowienia „bezimiennych” to kampania un world food programme, w której ich imiona wypisane na własnym ciele prezentuje zlatan ibrahmimowić, szwedzka gwiazda piłki nożnej (www14). zwykły człowiek i jego walka stanowiąca inspiracje dla każdego uprawiającego sport to z kolei temat „you can” lub „find your greatness” nike. mówiąc natomiast o marce teamu jako źródle opowieści mamy na myśli nie tylko drużynę sportową, reprezentację, ligę, ale pewną zbiorowość identyfikującą się z tymi pierwszymi, mającą wyrazistą tożsamość, swoją historię, reguły, tradycje, cechy charakteru, idee, cele i inne atrybuty wyróżniające ją spośród innych. każda grupa ma swój początek, historię, kamienie milowe, swoich bohaterów i liderów. poprzez budowę tożsamości zyskuje pewien wizerunek . tworzy się tym samym marka, którą jesteśmy w stanie rozpoznać, określając jej cechy. znane ze stadionów przyśpiewki związane zazwyczaj z frustracją kibiców wynikającą z braku wyniku, a mające wspólną treść „klub to my”, w domyśle „nie wy”, adresowane do zawodników, pokazują, ze drużyna czy grupa jest tu pojęciem szerszym. markę teamu może tworzyć jedna postać będąca symbolem narodu. tak argentyńska stacja telewizyjna tyc sports, emitująca mś 2014 wykorzystała obecnego papieża franciszka z światowych dni młodzieży w brazylii, mówiąc że skoro jeden argentyńczyk zrobił tak wiele w rio, to co zrobi dwudziestu trzech (www15). mówiąc o teamie i jego historii, jednym z najbardziej znaczących elementów opowieści mogą być kamienie milowe lub, punkty zwrotne. w „make it possible” z udziałem roberta lewandowskiego były to słowa „w wieku 17 lat doznałem poważnej kontuzji. klub zrezygnował ze mnie”, we wspomnianej kampanii „never alone” z udziałem garetha thomasa był to jego przyznanie się do odmiennej orientacji seksualnej. przykładem takich punktów zwrotnych w reklamie jest „david and goliath” guinnessa wykorzystujący historyczny meczu rugby z 1978 roku, niepokonanych all blacks przeciwko munster rugby. jak nośne są elementy punktów zwrotnych pokazuje ostatnio heineken, który wykorzystując wizerunek jerzego dudka przypomina „dudek dance” z finału ligi mistrzów 2005 pomiędzy liverpoolem a ac milan (www16). siła takiego scenariusza opowieści leży również w tym, że wydarzenia mogą być negatywne dla postaci, ale dają szansę na odbicie w przyszłości. to od bohatera zależy czy wykorzysta życiową naukę, czy upadek go pogrąży czy tez będzie stanowił punkt odbicia. „did you learn antythink” spot nike’a wykorzystujący wizerunek tigera woodsa po skandalu obyczajowym, jest monologiem ojca golfisty, który zza kadry pyta swojego syna, czy czegoś się nauczył (www17). z kolei banco de chile, sponsor reprezentacji narodowej, do swojej kampanii zaadoptował historię 33 górników chilijskich zasypanych w kopalni miedzi na pustyni atacama. mająca budować tożsamość reprezentacji chile opowieść o determinacji ich rodaków, którzy spędzili pod ziemią spędzili 69 dni i stała się jedną z najbardziej oryginalnych, najlepiej ocenianych i 64 jarosław kończak rozpoznawalnych historii podczas mundialu w 2014 roku (www18), zajmując w zestawieniu cnn espanol pierwsze miejsce (www19). sama historia wykorzystana przez sponsora reprezentacji stała się też podstawą hollywoodzkiego filmu fabularnego „33”. przykładem storytellingowej kampanii sportowej opartej na prawdziwej historii jest również reklama coca-coli z 2014 „the story of bubamara” (www20). z kolei brytyjskie supermarkety sainsbury’s przypominają autentyczne wydarzenie z 25 grudnia 1914, kiedy na froncie zachodnim żołnierze brytyjscy i niemieccy podczas świąt bożego narodzenia wymienili się prezentami oraz rozegrali mecz piłki nożnej (www21). kampanie storytellingowe poszukują prawdziwych opowieści historia lewandowskiego z „make it possible”, garetha thomasa z „never alone”, podobnie jak opowieść o chilijskich górnikach z pustyni atacama, tigerze woodsie, „dudek dance” czy meczu all blacks kontra munster rugby mają jedną wspólną cechę. są prawdziwe. poszukiwanie autentyczności, prawdziwych historii wynika z powszechnego przekonania, że autentyczność jest dodatkowym elementem podnoszącym atrakcyjność przekazu. wydaje się, że trudno będzie udowodnić, że każdy autentyczny przekaz, prawdziwa historia zawsze będzie lepsza od tej wymyślonej. mamy przecież dla wszystkich bliskie, życiowe i „prawdziwe”, ale jednak wymyślone historie m.in. z cyklu „thank you mom”, „our time” „you can” lub „find your greatness”. odbiorcom nie przeszkadza to, że nie były one udziałem konkretnej osoby, gdyż wielu z nich widzi w opowieści, siebie, swoich bliskich lub swój pożądanych obraz. choć sukces marki może być budowany na opowieści wymyślonej, to jednak jeśli tak się dzieje, nie powinno się klienta oszukiwać, że historia jest prawdziwa, zwłaszcza, ze nie jest to jedyny wyznacznik sukcesu narracji (fog 2009, s. 168). na siłę kampanii storytellingowej wpływa sposób przekazu, jego wiarygodność, umiejętność dotarcia do odbiorcy, a także elementy artystyczne, kreacyjne użyte w przedstawianiu historii. storytelling chcąc wzbudzić emocje, ale również zaangażowanie odbiorców chce uczynić z nich swoich ambasadorów, którzy opowieść o marce będą przekazywali dalej. storytelling w polskiej komunikacji sponsoringowej polskie marki czerpią z podobnych wzorów jak kampanie storytellingowe w szeroko pojętej kulturze zachodniej czy amerykańskiej. przykładami tego nurtu w komunikacji są m.in. kampanie allegro (czego szukasz w święta), ministerstwa spraw zagranicznych (polska. where the unbelievable happens), tesco (henio i krystyna), czy telekomunikacja polska a później orange (serce i rozum). podobnie jest z wykorzystaniem storytellingu w oparciu o motywy sportowe. kibic jako jednostka albo grupa, która jest najważniejszym podmiotem w sponsoringu przedstawiony był w serialu „piąty stadion” tyskiego, a polski browar wygrał w pojedynku reklamowym ze sponsorem euro 2012 – firmą carslebrg (www22). klub, kibice, zawodnicy i ich wspólna tożsamość była budowana w serialu (l) jak storytelling – komunikacja sponsoringowa w sporcie 65 legenda, na 100 lecie legii warszawa czy w reklamach sts z piotrem reissem. do źródeł historycznych nawiązywał z kolei pgnig z odwołującą się do żołnierzy wyklętych reklamą „rozgrzewamy polskie serca” czy sts do historii mś 1982 w kampanii z józefem młynarczykiem (www23). kamienie milowe to jeden z elementów reklam huawei z robertem lewandowskim (make it possible), a próbę kreacji lidera podjął się nike (pokolenie lewandowskiego). w polskim storytellingu związanym ze sportem wydaje się jednak, że nadal brak wyraźnych benchmarków, które stałyby pewnym odniesieniem dla branży i spowodowałyby wzrost liczby podobnych narracji, co pokazał m.in. w branży reklamowej wysyp świątecznych kampanii narracyjnych, który nastąpił po pierwszych wyprodukowanych z tej okazji spotach allegro8. zamiast storytellingu dominuje natomiast podejście produktowe, co widać choćby w obecnie trwających kampaniach przed piłkarskimi mś 2018, (browar tatra, nawałka w reklamach berlinek, samsunga czy 4 move, hajto w reklamach harnasia), korporacyjne (nawałka w reklamach warki, m.in. boniek i boruc w reklamach tyskiego), czy sprzedażowe i budujące lojalność (carslberg, biedronka, manta z udziałem grosickiego, zimoch wspierający akcje kia). podsumowanie storytelling to komunikacja głównie reklamowa, która nie promuje bezpośrednio produktu, usługi czy firmy. one niejako pojawiają się w tle, często jako plansza z nawą marki, lub zajawionym gdzieś w tle produktem. marki nie są jednak podmiotem narracji, ani pierwszoplanowym elementem całości. liczą się emocje, które komunikacja wzbudza u odbiorców, przedstawione wartości, które oni podzielają, dobranie do osobowości zarówno marki, jak i klientów. ważne są uniwersalne idee, z którymi mogą identyfikować się wybrane grupy odbiorców, odpowiednie pozycjonowanie marki. unikalny wizerunek marki i zdolność jej komunikacji z klientem jest przewagą konkurencyjną, która zyskaje ona w rywalizacji z wieloma konkurentami na swoim rynku. storytelling jest tu jedną z dróg budowy wyjątkowej opowieści o marce, która poprzez swoją atrakcyjną formułę ma szanse porwać słuchaczy, zaangażować ich do działania i związać ze sobą mocniej niż inne, konkurencyjne brandy. na odbiorców najsilniej działa albo prawdziwa, oparta na faktach opowieść lub też historia, która choć wymyślona jest bliska, dla grupy docelowej, zgodna z jej wartościami, przekonaniami, potrzebami i pragnieniami. sport z uwagi na swój emocjonalny ładunek jest bardzo szerokim zapleczem dla emocjonalnych opowieści, zarówno dla sponsorów, jak i tych marek, które tylko korzystają z motywów sportowych. skuteczność takiej komunikacji widać choćby podczas kolejnych imprez sportowych, gdzie firmy stosujące ambush marketing i kreatywną komunikację, również poprzez narracyjne reklamy, często wypadają lepiej niż oficjalni sponsorzy (kończak 2016). 8 oparte o zbliżone wartości m.in. polskie reklamy huawei, tymbarka, wedla. 66 jarosław kończak literatura arch g. woodside, carol m. megehee, alfred ogle (red.), (2009), perspectives on cross-cultural, ethnographic, brand image, storytelling, unconscious needs, and hospitality guest research, esmerald group publishing limited, howard house, wagon lane, bingley bd15 1wa, uk . campbell j. (1997): bohater o tysiącu twarzy. poznań: wyd. zysk i spółka, s. 3435., o cechach archetypicznego bohatera również na http://paweltkaczyk.com/pl/wzor-na-bohatera/ (dostęp 18.03. 2018). carless d, douglas k, (2015), life story research in sport, new york, us: routledge/taylor & francis group. fog k., budtz c., munch p., blanchette s., tłum. wasilewski j. i bach bartłomiej, (2012), storytelling. branding in practice, warszawa , saatchi and saatchi. hajdas m., storytelling – nowa koncepcja budowania wizerunku marki w epoce kreatywnej, współczesne zarządzanie 1.2011. hall m,, (2001), communication magic: exploring the structure and meaning of language, crown house publications, wales. ieg’s guide to sponsorship. (2017) ieg llc,chicago, jung c. g. (1933), archetypy i symbole: pisma wybrane, czytelnik, warszawa. kaliszewski s. (2013) through a narratalogical lens: an analysis of the storytelling elements in award-winning advertisements, the uniwersity of warwick. kall j., kłeczek r., sagan a., (2013) zarządzanie marką, wolters kluwer, warszawa. konczak j., (2016) komunikacja sponsoringowa oraz ambush marketing podczas euro 2016, studia medioznawcze 3(66). kończak j, (2017-2018) badania własne, komunikacja sponsoringowa i trendy w sponsoringu, warszawa. kończak j., (2017), badanie własne, sponsoring sportu i komunikacja sponsoringowa w polsce – 2017, warszawa lundqvist, a.,liljander, v.,gummerus j, van riel a.(2013), “the impact of storytelling on the consumer brand experience: the case of a firm originated story”, journal of brand management 20, 283-297 (february/march), margaret m., pearson c. (2001), the hero and the outlaw. building extraordinary brands through the power of archetypes, mcgraw-hill, new york. sponsoring sportowy w polsce, (2011) sportwin, poznań. sport. biznes. efektywność. rynek sponsoringu sportowego: stan obecny i perspektywy, (2013) think tank, warszawa. sztucki t., (1998), encyklopedia marketingu, warszawa, agencja wydawnicza planet. źródła internetowe: www1: case study: under armour’s “i will what i want”, http://www.collagegroup.com/2016/04/21/case-study-under-armour/ (dostęp:18.03.2018). www2: under armour has launched its latest shot in its bid to topple nike, http://www.businessinsider.com/under-armour-launches-rule-yourselfstorytelling – komunikacja sponsoringowa w sporcie 67 campaign-2015-8?ir=t (dostęp: 18.03.2018). www3: watch: guiness tells the coming out story of rugby star gareth thomas, never alone, www.advocate.com/sports/2015/09/08/watch-guinness-tellscoming-out-story-rugby-star-gareth-thomas (dostęp 17.03.2018). www4: gareth thomas and ashwin willemse feature in emotive new guinness adverts, http://www.rugbydump.com/2015/09/4559/gareth-thomas-and-ashwinwillemse-feature-in-emotive-new-guinness-adverts?page=all (dostęp 14.03.2018). www5: budowanie marki poprzez opowieści, http://www.inspiresb.com/temp/fckeditor/inspire%20storytelling,%2015_09 _2010.pdf (dostęp, 15.03.2018). www6: commercial trends in sport 2017, http://strivesponsorship.com/2017/03/10/commercial-trends-in-sport2017/(dostęp 17.03.2018). www7: www.adweek.com/adfreak/pg-raises-stakes-its-latest-darkly-brilliant-thankyou-mom-masterpiece-171098 (dostęp 18.03.2018). www8: those powerful nike ads challenge, female stereotypes in russia, turkey, and the middle east, http://creativity-online.com/work/nike-what-are-girlsmade-of/51186 (dostęp 22.03.2018). www9: volvo looks at swedish hero zlatan ibrahimovic's origin story in poignant new ad, http://www.thedrum.com/news/2016/05/31/volvo-looks-swedish-hero-zlatanibrahimovics-origin-story-poignant-new-ad (dostęp 17.03.2018). www10: www.wirtualnemedia.pl/artykul/pokolenie-lewandowskiego-w-pilkarskiejkampanii-nike-wideo# (dostęp 20.03.2018). www11: thierry henry's sky sports premier league advert: behind the scenes, http://www.skysports.com/football/news/11661/9918706/how-the-henryadvert-was-made (dostęp 23.03.2018). www12: www.bbc.com/sport/football/36268160 (dostęp 20.03.2018). www13: www.theguardian.com/media/2016/jun/09/paddy-power-euro-2016-adengland-vindaloo-michelle-mcmanus-scotland (dostęp 20.03.2018). www14: www.fastcocreate.com/3042510/zlatan-ibrahimovic-tattoos-names-of-50hungry-people-on-his-torso (dostęp 17.03.2018). www15: www.ciudad.com.ar/espectaculos/112782/publicidad-tyc-sports-mundialbrasil-2014-papa-francisco-alienta-seleccionn, (dostęp 20.03.2018). www16: jerzy dudek w reklamie heinekena. tańczy jak w finale ligi mistrzów, https://www.wprost.pl/kraj/10104422/jerzy-dudek-w-reklamie-heinekenatanczy-jak-w-finale-ligi-mistrzow.html (20.03.2018). www17: la publicidad de tyc sports para el mundial de brasil 2014: el papa francisco alienta a la selección, http://www.nydailynews.com/entertainment/gossip/tiger-woods-father-asksnike-ad-learn-masters-chairman-blasts-behavior-article-1.165790 (dostęp 22.03.2018). www18: www.elhombreanuncio.com/los-5-mejores-anuncios-mundial-brasil-2014 (dostęp 20.03.2018). www19: http://cnnespanol.cnn.com/2014/06/10/las-10-mejores-campanaspublicitarias-de-brasil-2014 (dostęp, 17.03.2018). 68 jarosław kończak www20: www.adforum.com/creative-work/ad/player/34499316/the-story-ofbubamara/coca-cola (dostęp 17.03.2018), pełny tekst: www.vidqt.com/id/2sglegd1ii0?lang=pl (dostęp 17.03.2018). www21: www.theguardian.com/media/2014/nov/13/sainsburys-christmas-advertrecreates-first-world-war-truce (20.03.2018). www22: jak tyskie wygrało z carsbergiem euro 2012, http://admonkey.pl/jaktyskie-wygralo-z-carlsbergiem-euro2012/ www23: www.marketing-news.pl/message.php?art=46747 (dostęp 17.03.2018). http://admonkey.pl/jak-tyskie-wygralo-z-carlsbergiem-euro2012/ http://admonkey.pl/jak-tyskie-wygralo-z-carlsbergiem-euro2012/ 46 quality in sport 4 (5) 2019, p. 46-55, e-issn 2450-3118 received 02.12.2019, accepted 24.01.2020 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2019.024 januar inggar yadi1 , yudy hendrayana2 upi indonesia university of education in bandung the ability basic physical components of row athlete abstract the problem in this study is how the physical components of the paddle sport. the purpose of this study was to determine the ability level of the basic physical components of paddle athletes in west kalimantan. the method used in this research is descriptive method with survey research form. the population in this study amounted to 18 athletes. the sample in this study amounted to 18 athletes. based on the results of research conducted on the ability level of basic physical components, it turns out that paddle athletes in west kalimantan belong to 4 categories: perfect amounted to 2 athletes or by 11%, either 7 athletes or 39%, good categories of 5 athletes or 28 % and enough amount to 4 athletes or by 22%. this shows that the ability of the basic physical components in west kalimantan paddle athletes is in the good category. keywords: basic physical components introduction rowing sports achievements are dynamic progressive, meaning that each phase of time is always changing and tends to increase along with the development of science and technology. therefore the paddle sports coaching system must always be improved to be able to achieve the desired peak performance. one thing that must be considered in the coaching process is the training process. paddle is one of endurance sports, the main target of rowing is water using boat and paddle media. rowing in indonesia belongs to the parent organization called podsi (persatuan olahraga dayung seluruh indonesia) in which three main sports branches are joined; rowing, canoeing and traditional boat races. the contribution of sports scientists to the improvement in athletes' performance in canoeing is a support for the latest findings on training methods that are specific to the demands of the sport itself, measured and well programmed. therefore, coaches for sport’s achievements must have an awareness of the important role of sports science and knowledge in improving athlete achievement, especially in canoeing sport (harsono, 2015). in canoeing, the role of basic physical components is very important, therefore every athlete in certain sports requires specific basic physical components to support 1 januar inggar yadi, e-mail: januar.inggar@upi.edu, orcid: 0000-0001-9262-9292 2 yudy hendrayana, e-mail: yudy_h2000@upi.edu, orcid: 0000-0003-2627-4643 mailto:januar.inggar@upi.edu https://orcid.org/0000-0001-9262-9292 https://orcid.org/0000-0003-2627-4643 the ability basic physical components of row athlete 47 maximum performance (bompa, tudor et al, 2009). basic physical components that are specific to athletes in canoeing that need to be maximized are basic physical abilities namely; strength (arm and shoulder muscles, back muscles, leg muscles), endurance muscles (arm and shoulder muscles, abdominal muscles, back muscles, leg muscles), power (arm muscles), cardiovascular endurance (cardio vascular) (goer, 2000; wilmore and costil, 2008; purba, 2019). rowing is an endurance sport that involves a unique pattern of loading (nurjaya d.r. 2016). the rowers who win the rowing race are the rowers who complete the distance in the fastest time and make no mistakes or break rules. the winners in the semi-final round advanced allowance, and the final semi-final winners. there are several types of rowing, namely rowing, canoeing, and traditional boat race. all three sports have their own international parent organizations, namely for rowing, the international federation of societies de aviron (fisa), for international canoeing, canoe federation, and for traditional boat race, international dragon boat federation (idbf). paddle sports association of indonesia (podsi) is the parent organization of the three branches of rowing in indonesia. today to optimize the basic mobility of rowing athletes must be based on the application of sport science through training periods. the training periodization program consists of stages, namely; the general preparation stage (tpu), the special preparation stage (tpk), the pre-match stage (tpp), the main competition stage (tput) and end with a rest period. for rowing athletes, especially the branch of canoeing in order to perform optimally, it requires specific basic physical skills training to be carried out precisely at the special preparation stage (tpk). the basic physical components are; strength (arm and shoulder muscles, back muscles, leg muscles), endurance muscles (arm and shoulder muscles, abdominal muscles, back muscles, leg muscles), power (arm muscles), general endurance (cardio vascular) (goer, 2000 ; wilmore and costil, 2008; purba, 2019). athlete training must be carried out in stages and continuously so that the physical-physiological conditions that are specific to the branch of sport canoeing get the maximum achievement, the grading starts from junior athletes to senior athletes. changes in the physical-physiological conditions of athletes canoeing after doing exercise can be evaluated with athlete physiology tests or athletes' physical condition tests. the athlete's physiology test must be carried out periodically to evaluate the effectiveness of training from the junior stage to the senior stage (wilmore and costil, 2008; bompa, tudor et al, 2009). physical conditions for canoeing athletes that need to be optimized at the special preparation stage (tpk) are basic physical abilities namely; strength (arm and shoulder muscles, back muscles, leg muscles), muscles’endurance (arm and shoulder muscles, abdominal muscles, back muscles, leg muscles), power (arm muscles), general endurance (cardio vascular) (goer, 2000 ; wilmore and costil, 2008; purba, 2019). as table 1 below: 48 januar inggar yadi, yudy hendrayana table 1. categories of basic physical components ability special for paddle sports no component 1 strength deltoids, trapezius, latissimus dorsi, hamstrings 2 muscle endurance deltoids, trapezius, rectus abdominis, latissimus dorsi, hamstrings 3 power deltoids 4 general durability cardiovascular source: (goer, 2000; wilmore dan costil, 2008; purba, 2019) canoeing athletes can achieve peak performance if the preparation of training periods is done by implementing sports coaching with a sports physiology approach. there are 3 important factors that need to be considered so that canoeing athletes can achieve maximum, namely; optimal physical condition, having a winning mentality, good strategy and technique (goer, 2000; wilmore and costil, 2008; purba, 2014). thus the achievement of the top achievements of canoeing athletes can be achieved by: 1.) the application of sports physiology science and technology in determining exercise dosage, 2.) the application of sports physiology science and technology to help accelerate the process of improving canoeing athletes' achievements, 3.) conducting a test of physical conditions for the latletsan of program preparation periodization the exercise and evaluate the effectiveness of the exercise. some benefits of physiology test results on canoeing athletes, it is found out the effectiveness of exercise against; 1. formation of lactic acid, 2. selection of junior rowing athletes, 3. planning an exercise program with a specific training dose for canoeing, 4. evaluating the success of the exercise during the exercise. the preparation of a training periodization program and determination of the correct training dose will prevent athletes’ injuries. it also can provide enough stimulation to improve the ability of the athlete's physical condition because if the amount of exercise exceeds the athlete's ability will produce lactic acid (javanmardi, 2003). methods the method used in this research is descriptive research with a quantitative approach. while the form of research used in this study is survey research. the population in this study were all untan rowing ukm athletes, totaling 18 people. sampling in this study was conducted using total sampling means that the samples taken were all untan paddle ukm athletes, amounting to 18 people. the data collection in this study is to use observation sheet basic physical components specifically rowing. when conducting the research the researcher was assisted by 1 research assistant, where before descending the field the researcher had explained apperception about the purpose of the research to the research assistant to equate perceptions so that errors did not occur in the study. the ability basic physical components of row athlete 49 in carrying out the test the basic physical components of the athlete are carried out based on a predetermined path. the flow test that is not right with the previous test will produce data measurement capabilities of the basic physical components that are not right (miller, 2002). this study uses observational sheets of basic physical components specifically rowing in accordance with purba's opinion, (2019: 101) where each item contains 4 components namely components of strength, muscle endurance, power, general endurance. this study uses a likert scale with alternative models, namely the five choice model (scale of five). as for the instrument lattice, it can be presented in table below: table 2 instrument grid no. components measurement techniques categories less enough good very good perfect 1. strength a. arm & should. mus. b. back muscles c. leg muscle hand dynamometer back dynamometer leg dynamometer 23-29 59-74,5 10-29 30-36 80-100,5 46-214 37-43 101-122 215-282 44-50 122,5-143 ≥283 ≥ 51 ≥ 144 2. muscles’ endurance a. arm & should. mus. b. stomach muscle c. back muscles d. leg muscle pull-ups sit-ups back lifts squat jumps 14 10-29 10-20 4-24 5-8 30-49 21-31 25-45 9-12 50-69 32-42 46-66 13-16 70-89 32-53 67-87 ≥ 17 ≥ 90 ≥ 54 ≥ 88 3. power a arm muscles medicine ball put 2,633,67 3,36-4,52 4,53-4,52 5,38-6,22 ≥ 6,23 4. general endurance (cardio vascular) astrand (vo2 max ml/kg/mnt ≤ 36 37-45 46-54 55-67 ≥ 68 source: (goer, 2000; wilmore dan costil, 2008; purba, 2019) data analysis technique the activities carried out in analyzing and processing data are as follows: 1. editing is checking all data collected. 2. classification is a grouping of observational data into categories (scores) that have been determined. 3. tabulation is the process of making tables. 4. classify the value obtained by the athlete. 5. present the data that has been calculated by the formula. dp = n / n x 100% dp = descriptive percentage n = number of values obtained n = total value (mohammad ali, in lestudy, 2012: 31) 6. summing up the results of the study, a description of the ability level of the basic physical athletes of untan paddle ukm athletes was obtained. 50 januar inggar yadi, yudy hendrayana results and discussion a. basic physical components of rowing athletes the study was conducted using instruments based on purba, (2009: 101). after the research, the data and values obtained from each athlete will be categorized according to their percentage and percentage. as table 3 below: table 3 classification of basic physical components of rowing athletes whole classification percentage 548,77-556,57 perfect 11% 540,96-548,76 excellent 39% 533,15-540-95 good 28% 525,34-533,15 enough 22% 517,53-525,33 lack 0% from the results of the research that has been carried out the data listed in table 3 shows that the untan paddle athletes belong to three categories: perfect, good and sufficient. as for the total grouping score of 548.76 which means the ability of the basic physical components of all athletes is included in the excellent category. athletes included in the perfect category were 11%, athletes included in the excellent category were 39%, while those included in the category were quite 22%. for athletes that are included in the category of less and less so amounted to 0%. based on data from the results of research conducted, it can be seen that the basic physical components (strength (arm and shoulder muscles, back muscles, leg muscles), endurance muscles (arm and shoulder muscles, abdominal muscles, back muscles, leg muscles), power (arm muscle), general endurance (cardio vascular) in untan paddle ukm athletes are included in the excellent category, which is 39% or as many as 7 athletes.this shows that most untan paddle ukm athletes already have a level of basic physical components in accordance with the branch rowing. after conducting research on the basic physical components of rowing athletes it is known that the basic physical components (strength (arm and shoulder muscles, back muscles, leg muscles), endurance muscles (arm and shoulder muscles, abdominal muscles, back muscles, leg muscles), power ( arm muscles), general endurance (cardio vascular) in untan paddle ukm athletes are classified as very good, physical condition tests aim to determine the success of the exercise (plisk & committee, 2003). here it appears that untan paddle ukm athletes are not always perfect for rowing athletes so that they can perform optimally requiring specific basic physical skills training (d. baker, 1998). the basic physical components are; strength (arm and shoulder muscles, back muscles, leg muscles), endurance muscles (arm and shoulder muscles, abdominal muscles, back muscles, leg muscles), power (arm muscles), general endurance (cardio vascular) (purba, 2019 , p. 101). the results conducted by researchers during the study of untan paddle ukm athletes showed that the ability level of the basic physical components of the ability basic physical components of row athlete 51 untan paddle ukm athletes was already good, although there were still athletes who still did not have above average abilities. b. descriptive data component strength based on the data the results of the research that has been carried out can be seen in table 4 regarding the components of the untan paddle strength umm, namely: table 4 categories of strength components total score classification percentage 359-365 perfect 10% 352-358 excellent 40% 345-351 good 30% 338-344 enough 20% 331-337 less 0% the results of table 4 of the research on the strength of the athlete component, can be explained that the untan paddle athletes are classified into four categories, namely perfect by 10%, good by 40%, enough by 30%, and less by 20%. the difference in categories between perfect and good is 30%. while the good and enough categories have a difference of 10%. for the category there is no missing or 0%. c. strength component in accordance with data on the strength components of athletes, it can be explained that untan paddle ukm athletes fall into four categories, namely perfect, which is 10%, very good at 40%, good at 30% and enough by 20%. this data shows that the basic physical component especially the strength component of untan paddle ukm athletes is included in the excellent category. the number of athletes belonging to the perfect category is 2 athletes or 10%. these results indicate that when in the training process athletes must be more active in increasing the strength component in order to meet the basic physical component criteria, especially the strength component according to the specific branch of rowing. athletes are included in the good classification of 40% or as many as 7 athletes. these results indicate that athletes have shown an increase in strength components and have met the criteria of basic physical components, especially the strength components that are specific to rowing. enough category classification is equal to 30% or as many as 6 athletes. these results indicate that in the lecture process athletes already have adequate attitudes. while the classification of the categories is lacking at 20% or as many as 3 athletes. these results indicate that in the lecture process there are 3 athletes who almost reach the criteria. in this case the athlete must continue to increase the strength component to meet the basic physical component criteria, especially the strength component according to the specific branch of rowing. 52 januar inggar yadi, yudy hendrayana athletes that are classified as less are 0%. this means that there are no athletes included in the classification, so it can be said that the ability of the basic physical components of untan paddle ukm athletes is no longer in doubt. d. descriptive data of muscle endurance components the data obtained can be seen in the following table 5: table 5 categories of muscle endurance components total score classification percentage 156-160 perfect 10% 150-155 excellent 10% 145-149 good 20% 140-144 enough 60% 135-139 less 0% based on the results of the data obtained on the category of muscle endurance components from table 5 it turns out that the untan paddle athletes belong to 4 categories, namely perfect by 10%, excellent by 10%, good by 20% and enough by 60%. while the less category is equal to 0%. e. muscle endurance components regarding the components of muscle endurance athletes can be explained that the untan paddle ukm athletes belong to 4 categories, namely perfect by 10%, excellent by 10%, good by 20% and enough by 60%. as for the category of less than 0%. athletes included in the perfect category by 10% or as many as 1 athlete. these results indicate that only 1 athlete has only the basic physical components according to the criteria contained in the instrument. excellent classification of muscle endurance components by 10% or only 1 athlete. these results indicate that the auto endurance component of untan paddle ukm athletes is very good and should be maintained. good category by 20% as many as 6 athletes. while the classification of categories is enough that is equal to 60% or as many as 10 athletes. this shows that the muscle endurance component of untan paddle ukm athletes has not yet reached the criteria and the athlete must always pay attention to aspects of muscle endurance and do exercises related to the muscular endurance component appropriately. there are no athletes who are in the lacking category, of course, proving that the muscle endurance component of untan rowing ukm athletes need not be doubted. the ability basic physical components of row athlete 53 f. descriptive data component power in accordance with research data can be described regarding the components of power in athletes. the data obtained can be seen in table 6 below: table 6 power component categories total score classification percentage 57-60 perfect 10% 53,7-56,9 excellent 80% 50,3-53,6 good 10% 46,9-50,2 enough 0% 43,5-46,8 less 0% based on the results of the data in table 6 above, the power components of ukm untan paddle athletes are classified into 3 categories: perfect by 10%, excellent by 80% and good by 10,%. as for the category of adequate and less than 0%. g. power component regarding the level of power components athletes can be explained that the untan paddle ukm athletes belong to 3 categories, namely perfect by 10%, very good by 80% and good by 10%. as for the category of ample and less by 0%. athletes included in the perfect category by 10% or as many as 1 athlete. these results indicate that even though there is only 1 athlete, the level of power component of untan paddle ukm athletes is in accordance with the criteria and proper training can be done to improve the ability of the basic physical components of rowing athletes especially the power component. athletes that are classified as excellent in the power component of 80% or as many as 15 athletes. these results indicate that the ability of the power component in untan paddle ukm athletes is very good and exceeds the criteria. while athletes that are classified as good category that is equal to 10% or as many as 2 athletes. these results indicate that the power component of untan paddle ukm athletes is adequate and athletes must always pay attention to the portion of training that matches the criteria and specific components of power. there are no athletes in the category of lack, of course this proves that the ability level of the competent components of the untan paddle ukm athletes need not be doubted. h. descriptive data components of general durability in accordance with the research data, it can be elaborated on the general endurance component of untan rowing ukm athletes. the data obtained can be seen in the following table 7: 54 januar inggar yadi, yudy hendrayana table 7 general endurance component categories total score classification percentage 57-60 perfect 30% 53,7-56,9 excellent 50% 50,3-53,6 good 20% 46,9-50,2 enough 0% 43,5-46,8 less 0% based on the results of the data in table 6 above, the general endurance component of untan paddle athletes is classified into 3 categories: perfect by 30%, excellent by 50% and good by 20%. as for the category enough and less by 0%. this shows that the ability of the general endurance component of untan paddle ukm athletes is very good. i. general durability components athletes included in the perfect category of 30% or as many as 5 athletes. these results indicate that the general endurance capabilities of untan paddle ukm athletes already have general endurance abilities that are in accordance with the criteria in the instrument. classification is good at the component level of general endurance ability of 50% or as many as 9 athletes. these results indicate that the component level of general endurance ability of untan paddle ukm athletes is already good and should be maintained. while the classification of categories is enough, namely by 20% or as many as 4 athletes. this shows that the level of components of general endurance ability of untan paddle ukm athletes has reached the criteria although it is not significant and untan paddle ukm athletes must always try to improve their abilities especially the ability of the general endurance component. there are no athletes in the category of lack, of course this proves that the level of general endurance competency component of untan paddle ukm athletes is not in doubt. conclusion based on the results of research and discussion of the basic physical components of rowing athletes, it can be concluded that: the strength component, it can be explained that uman untan paddle athletes fall into four categories, namely perfect by 10%, excellent by 40%, good by 30%, and sufficient by 20%. the difference in categories between perfect and excellent is 30%. while the good and enough categories have a difference of 10%. for the less category or 0%. muscle endurance component, it turns out that untan umm athletes belong to 4 categories, namely perfect by 10%, excellent by 10%, good by 20% and enough by 60%. while for the less category that is equal to 0%. the components of the untat paddle poweratlet are classified into 3 categories: perfect by 10%, excellent by 80% and good by 10%. as for the category of the ability basic physical components of row athlete 55 insufficient and lacking or equal to 0%. the general endurance component of untan paddle ukm athletes belongs to 3 categories, namely perfect by 30%, excellent by 50% and good by 20%. as for the category of insufficient and lacking or equal to 0%. the basic physical components of rowing athletes fall into 4 categories: perfect by 11%, excellent by 39%, good categories by 28% and enough by 22%. this shows that the ability of basic physical components in west kalimantan rowing athletes is classified as a very good category at 50%. references baker, d. (1998). in-season periodization scj.pdf. strength and conditioning journal, https://doi.org/10.1519/1073-6840(1998)020<0018:atispo>2.3.co;2 bompa, t. o., & haff, g. g. (2009). periodization: theory and methodology of training. in champaign, ill.: human kinetics. goer, j.c. (2000). physiological test for elite athletes. autralian sport commision. usa. human kinetic harsono (2015). periodisasi program pelatihan. pt. remaja rosdakarya. bandung. javanmardi, j., stushnoff, c., locke, e., vivanco, j.m. (2003). antioxidant activity and total phenolic content of iranian ocimum accessions. jounal of food chemistry. nurjaya, d. r. (2016). karakteristik dan kebutuhan cabang olahraga, fpok-upi bandung. plisk, s. s., committee, u. s. o. (2003). periodization strategies mike stone.pdf. national strength and conditioning association. purba, a. (2019). prosedur pelaksanaan tes kondisi fisik/tes fisiologi atlet. perhimpunan ahli ilmu faal olahraga wilmore jh. costil d. (2008). physiology of sport and exercise: 4th edition. champaign, il: human kinetics. https://doi.org/10.1519/1073-6840(1998)020%3c0018:atispo%3e2.3.co;2 akademia wychowania fizycznego we wrocławiu quality in sport 3 (3) 2017, s. 25-41, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 15 x 2017, praca została przyjęta do druku 14 xi 2017 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2017.014 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/839078 25 leszek mazur1 zakład zarządzania w socjomotoryce akademia wychowania fizycznego we wrocławiu identyfikacja modelu efektywnego współdziałania w pozycjonowaniu gry w piłce siatkowej identification of a effective cooperation model in the game positioning in a volleyball game streszczenie praca ma na celu identyfikację modelu odwzorowującego efektywne współdziałanie w pozycjonowaniu gry (przyjęciu zagrywki – podaniu) w piłce siatkowej. w pracy wykorzystano oryginalną metodę badawczą zwaną pragmatycznym studium unikatowych przypadków. badania obejmują obserwację zespołu narodowego stanów zjednoczonych w grze podczas igrzysk olimpijskich w rio de janeiro 2016. na podstawie obserwacji oraz wykorzystania autorskiego arkusza obserwacji przyjęcia zagrywki udało się zidentyfikować pewien model odwzorowujący efektywne współdziałanie w przyjęciu-podaniu zagrywki, oparty o kryterium dokładności współdziałania oraz elastyczności współdziałania. na podstawie badań można też stwierdzić, że istnieją różne modele współdziałania w tym elemencie, które stosują drużyny o największej efektywności sportowej. modele te różnią się od siebie. praca ta skłania do przemyśleń na temat identyfikowania współdziałania w grach zespołowych i zachęca do prowadzenia dalszych badań w tym temacie. słowa kluczowe: współdziałanie; model; siatkówka; pozycjonowanie gry abstract purpose: the paper is aimed at identification of a model which shows the effective cooperation in the game positioning (exactly in receiving-passing the ball) in a volleyball game. design/methodology/approach: the original research method is used in this thesis which is called pragmatic unique case study. the research is aimed at observation usa team playing volleyball during the olympic games in rio de janeiro 2016. findings: there is a cooperation model in receiving and passing the ball among usa volleyball team players found, based on the observation. there are also other cooperation models used by teams. research and practical limitations/implications: based in the research i can tell that there are different models of cooperation in the game positioning in volleyball. the teams which are the most effective use different models of cooperation while 1 mgr leszek mazur, e-mail: leszek.mazur@hotmail.com 26 leszek mazur playing. originality/value: the paper is original and leads to think about the identification of the process of cooperation in team games. more research in this field is recommended. keywords: volleyball; cooperation; model; game positioning; reception 1. wstęp gry zespołowe mogą być zdefiniowane jako regulatory interesów uczestników gry, którzy współświadomie i współintuicyjnie umiejętnie działają i współdziałają w ofensywie, a także przeciwdziałają i przeciwwspółdziałają w defensywie, rywalizują w zgodzie z przyjętymi regułami, których przestrzegania egzekwują wykwalifikowane osoby – sędziowie, po to aby móc zrealizować niepewne indywidualne, wspólne, a także przeciwstawne cele (panfil, 2012). współczesne gry zespołowe charakteryzują się dużą liczbą dynamicznych działań, które są podejmowane przez graczy na polu gry, i są związane z daną sytuacją podczas gry (panfil, 2011). istotą gier zespołowych jest współdziałanie. to dlatego gry te różnią się od wszystkich sportów indywidualnych. współdziałający zespół ludzi może osiągać cele i wykonywać działania takie, których indywidualnie żaden z tych członków zespołu nie mógłby wykonać. w grze sportowej występują działania o różnym stopniu zależności. panfil (2006) podzielił działania na względnie zależne od partnera oraz bezwzględnie zależne od partnera. działania względnie zależne od partnera to wszystkie te działania z piłką oraz przeciwko piłce i w których osiągnięcie celu nie jest uzależnione od innych współpartnerów. jednak ich obecność stanowi asystencję, która ułatwia te działania partnerowi. ich obecność nie jest niezbędna aby działanie wykonać, ale stanowi wsparcie i pomoc w efektywnym jego wykonaniu. działania bezwzględnie zależne od partnera to wszystkie takie działania, gdzie obecność partnerów jest niezbędna aby dane działanie wykonać. są to wszystkiego rodzaju współdziałania dwójek i trójek (lub więcej) graczy z piłką lub przeciwko piłce które dążą do rozwiązywania sytuacji i osiągania celów. współdziałanie definiowane przez pszczołowskiego (1978) jako kooperacja – wspólne działanie dla określonych celów, indywidualne lub zespołowe, ale zawsze zależne od siebie. gry zespołowe w większej mierze składają się z działań bezwzględnie zależnych od partnerów i to od ich efektywności w dużej mierze zależna jest efektywność zespołu. zespoły sportowe tworzone są po to aby współdziałać, a działania indywidualne ograniczone są na rzecz działań bezwzględnie zależnych od partnerów. gra w piłkę siatkową jest dyscypliną, często nazywaną jako najbardziej zespołową, ze zbioru wszystkich innych gier zespołowych. powodem tego jest fakt, że w piłce siatkowej jedynie zagrywka jest działaniem stricte względnie zależnym od partnerów, a pozostałe działania zawsze związane są z kooperacją całego zespołu. gra jest układem działań zarówno indywidualnych jak i tych grupowych. samo zdobywanie punktów, wykonanie ataku jest działaniem jednego gracza, który wykonuje je indywidualnie, ale należy pamiętać aby zawodnik ten punkt ten mógł zdobyć, zespół identyfikacja modelu efektywnego współdziałania w pozycjonowaniu gry w piłce siatkowej 27 musi wykreować sytuację punktową właśnie poprzez współdziałanie. jednym z elementów gdzie bardzo istotne jest współdziałanie jest przyjęcie zagrywki. przyjęcie zagrywki wiąże się ze współpracą graczy, którzy te działanie wykonują oraz tymi którzy tę piłkę następnie rozgrywają (najczęściej jest to zawodnik pełniący funkcję rozgrywającego na boisku). umiejętne skierowanie piłki w dane miejsce na boisku powoduje, że można osiągnąć różne poziomy zaskoczenia przeciwnika poprzez wykreowanie odpowiedniej sytuacji punktowej. współdziałanie między zawodnikami przyjmującymi a rozgrywającymi różni się od siebie. odpowiednie przyjęcie piłki jest zależne od przeciwnika i trudności wykonanej przez niego zagrywki. im szybsza jest taka zagrywka, tym większe zaskoczenie przyjmujących i mniej czasu na odpowiednie skierowanie jej do współpartnera. nie ma wątpliwości, że niezawodność współdziałania zespołu w ataku jest uzależnione właśnie od przyjęcia zagrywki. kiedy piłka znajduje się w niewielkiej odległości od siatki, wówczas, dużo łatwiej jest zaskoczyć przeciwnika i zdobyć punkt. kiedy przyjęta piłka znajduje się w dalszej odległości od siatki, wówczas poziom zaskoczenia jest niższy, a wiąże się to także z niższą niezawodnością ataku. udowodniły to badania mazura i superlaka (2015), gdzie badano niezawodność ataku wraz z zaskoczeniem bloku przeciwnika, właśnie ze względu na pozycję, rozumianą jako miejsce na boisku, zawodnika rozgrywającego. zespołowe gry sportowe składają się z występujących w nich, różnych faz gry, które w swoich pracach opisuje panfil (2012). struktura działań w grach zespołowych wyróżnia działania w ofensywie oraz defensywie. działania ofensywne to m.in. pozycjonowanie działań, kreowanie sytuacji punktowych oraz zdobywanie punktów. w defensywie jest to natomiast przeciwdziałanie pozycjonowaniu gry, przeciwdziałanie kreowaniu sytuacji punktowych oraz przeciwdziałanie zdobywaniu punktów. przenosząc te wyszczególnione fazy gry na „grunt” gry w piłkę siatkową , możliwa jest identyfikacja każdej z nich. przyjęcie podanie piłki należy rozpatrywać w kontekście dwóch wyróżnionych faz. przyjęcie piłki po zagrywce, w dużej mierze zależne jest od przeciwnika. wykonanie zagrywki związane jest z próbą zaskoczenia przeciwnika poprzez zmianę siły, kierunku czy też sposobu wykonania tej zagrywki. utrudnianie przyjęcia-podania piłki po zagrywce zaliczane jest do fazy przeciwdziałania pozycjonowaniu gry. przeciwdziałanie pozycjonowaniu gry określane jest jako grupa takich działań, które utrudniają przeciwnikowi pozycjonowanie działań ofensywnych.. zagrywka wykonywana przez przeciwnika, mająca na celu utrudnienie przemieszczania się graczy w kierunku piłki, obniża efektywność przyjęcia zagrywki i podania jej w wybrane miejsce. przyjęcie-podanie piłki to natomiast element pozycjonowania działań w ofensywie, określanego jako ustawianie się i przemieszanie graczy w celu utrzymaniu piłki i przestrzeni gry, a w następstwie umożliwienia kreowania sytuacji punktowych. zawodnicy współdziałający w ofensywie, starają się tak ustawić na boisku, aby w jak najlepszy sposób móc przemieścić się do piłki i skierować ją w odpowiednie miejsce na boisku. właściwe współdziałanie całego zespołu umożliwia dokładne podanie piłki po zagrywce w miejsce, gdzie przemieszcza się lub ustawiony jest zawodnik rozgrywający (który najczęściej, z udziałem całego zespołu, kreuje sytuacje punktowe) co jest w tym przypadku celem tego zespołu. 28 leszek mazur współdziałanie w grze jest elementem złożonym, często niepowtarzalnym, a przez to trudnym do identyfikacji. dobrą metodą aby przedstawić proces współdziałania w grze jest zastosowanie modelów prakseologicznych, definiowanych jako odzwierciedlenie złożonego, istniejącego lub projektowanego fragmentu rzeczywistości, który identyfikowany jest w celach poznawczych (pszczołowski, 1978). modele są pomocnym narzędziem w kontekście odwzorowania gry zespołów prezentujących najwyższą efektywność sportową. zespoły te bowiem, stosują w grze wiele zaskakujących, elastycznych i niepowtarzalnych sposobów współdziałania oraz działania, które pozwalają im na osiąganie wysokiej niezawodność tych działań. obserwacja i identyfikacja gry tych zespołów może stanowić źródło konkretnych wniosków niezbędnych do usprawniania procesu treningowego. przedstawienie złożonych elementów funkcjonowania w grze, w formie modelów prakseologicznych prezentowali m.in. becella (2005), paluszek i panfil (2005), nowak i panfil(2012), nowak (2014). prakseologiczne modele zawsze opierają się na rzetelnej i obiektywnej obserwacji gry wg. wskazanych kryteriów. analiza oraz identyfikacja modeli odwzorowujących pozwala na wyciąganie odpowiednich wniosków i stosowania ich w praktyce sportowej. współczesna literatura naukowa dotycząca zespołowych gier sportowych podejmuje wiele interesujących zagadnień służących rozwojowi różnych dyscyplin sportu. niestety wśród wielu prac, wciąż brakuje badań, które w większym stopniu skupiałby się na analizie współdziałania zespołów, spojrzenia na grę holistycznie, kompleksowo, a nie przez pryzmat pojedynczych działań. wielu autorów prac skupia się jednak na ocenach efektywności działań w grze, bez uwzględnienia udziału współpartnerów. analizując literaturę naukową dotyczącą badań w piłce siatkowej można zaobserwować podobną tendencję. przykładowo: rentero l. i wsp. (2015), costa g. i wsp. (2016), milan – sanchez i wsp. (2015), marcelino r. i wsp. (2008) skupiają się na analizie efektywności działań poszczególnych graczy pełniących różne funkcje w grze (środkowy bloku, atakujący, libero). hayrinen (2004), silva i wsp. (2016), pena j. i casals m. (2016) analizują efektywność poszczególnych działań występujących w grze i ich wpływu na końcowy rezultatu spotkania. jeszcze inne prace także skupiają się na ocenie efektywności tych poszczególnych elementów występujących w grze wraz z poszukiwaniem korelacji pomiędzy poszczególnymi działaniami czy też strefą wykonywania tych działań, ale wciąż nie uwzględniają walorów, które spełnia współdziałanie w zespole (palao i wsp. (2005), silva i wsp. (2013)). podjęta problematyka tej pracy ma na celu identyfikację współdziałania graczy, z uwzględnieniem ich kooperacji w dwójkach oraz trójkach, a następnie przedstawienia tego procesu w formie modelów odwzorowujących. modele odwzorowujące mają stanowić formę odzwierciedlenia rzeczywistości, a dzięki ich analizie, możliwe jest wyciąganie odpowiednich wniosków niezbędnych w realizacji procesu treningowego. zespoły prezentujące najwyższą efektywność sportową stanowią źródło inspiracji, a także stanowią optymalny materiał do badań dotyczących ich funkcjonowania w grze. praca ma na celu skłonić do refleksji nad procesem współdziałania, a także zachęcić do dalszego prowadzenia badań w tym zakresie. identyfikacja modelu efektywnego współdziałania w pozycjonowaniu gry w piłce siatkowej 29 2. cel badań i pytania badawcze celem pracy jest identyfikacja modelu odwzorowującego efektywne współdziałanie w grze zespołu w piłce siatkowej. model ma na celu odwzorowanie efektywnego współdziałania w pozycjonowaniu gry poprzez przyjęcie podanie zagrywki. w świetle postawionego celu sformułowano następujące pytanie badawcze: 1. jaki jest stosowany model odwzorowujący efektywne współdziałanie graczy w przyjęciu – podaniu piłki (zagrywki), ze względu na przyjęte kryteria oceny: dokładność (poprawność) współdziałania; elastyczność przestrzenna współdziałania. 2. czy istnieją różnice w modelach odwzorowujących efektywne współdziałanie w przyjęciupodaniu zagrywki pomiędzy zespołami prezentujących najwyższą efektywność sportową? 3. materiał i narzędzia badawcze 3.1. charakterystyka materiału badawczego w celu udzielenia odpowiedzi na postawione pytania badawcze, materiał badawczy stanowi zespół sportowy, grające w piłkę siatkową, na najwyższym poziomie sportu klasyfikowanego. efektywność zespołów najlepiej oddaje oficjalny ranking światowej federacji piłki siatkowej fivb. klasyfikuje on bowiem zespoły, które w danym okresie osiągają najlepsze wyniki na wszystkich organizowanych imprezach międzynarodowych w przeciągu kilku lat. wybranym zespołem została drużyna stanów zjednoczonych, która zajmuje obecnie 3 miejsce w rankingu fivb, a dodatkowo zajęła także 3 miejsce podczas turnieju igrzysk olimpijskich w rio de janeiro w 2016r. model odwzorowujący efektywne współdziałanie w przyjęciu-podaniu zagrywki, powstał na podstawie obserwacji 3ech spotkań, które wybrana drużyna rozegrała podczas turnieju igrzysk olimpijskich w rio de janeiro 2016. wybrane spotkania to: usa – polska, zakończone wynikiem: 3:0, usa – brazylia, zakończone wynikiem: 3:1, usa – kanada, zakończone wynikiem: 0:3. drużyny, z którymi wybrany zespół rozgrywał spotkania reprezentują wysoką efektywność sportową, wszystkie drużyny bowiem znajdują się w czołówce rankingu fivb. 3.2. metoda badawcza zastosowaną metodą badawczą w tym przypadku jest opracowane przez panfila i superlaka (2011) metoda określana jakościowym studium unikatowych 30 leszek mazur przypadków. metoda ta jest oryginalną procedurą badawczą, która pozwala na pragmatyczne postrzeganie badań, a także pragmatyczne postrzeganie ich wyników wraz z ich wymiarem interdyscyplinarnym. metoda stosowana powinna być właśnie podczas analizy złożonych, wyjątkowych i niepowtarzalnych w swoim działaniu podmiotów, a takimi są właśnie zespoły gier sportowych prezentujące najwyższą efektywność sportową. 3.3. narzędzia badawcze w pracy wykorzystano stworzone przez autora narzędzie badawcze nazwane: autorskim arkuszem obserwacji współdziałania w przyjęciu zagrywki w piłce siatkowej (patrz ryc.1). ryc. 1. autorski arkusz obserwacji współdziałania w przyjęciu zagrywki arkusz ten jest odwzorowaniem boiska do siatkówki. czarna pogrubiona linia na środku tabeli to linia środka boiska, dzieląca je na dwie połowy. dwie lekko pogrubione linie na prawo i lewo od linii środkowej to linie 3m., które w piłce siatkowej oddzielają pole ataku od pola obrony. boisko oprócz tego podzielone zostało na 18 równych obszarów o wymiarach 3m x 3m. pola te będą pomocne w określaniu miejsca przyjęcia zagrywki, kierunku przyjęcia zagrywki oraz w określeniu rodzaju podania (krótkie, długie). arkusz obserwacji współdziałania w przyjęciu zagrywki (ryc. 1) to narzędzie badawcze które ma na celu w graficzny sposób przedstawienia jak wygląda współdziałanie pomiędzy graczem podającym piłkę (tj. który przyjmuje zagrywkę), a graczem rozgrywającym (który wykonuje drugie odbicie). na arkuszu zaznaczane jest miejsce odbicia piłki przez gracza przyjmującego, a następnie identyfikacja modelu efektywnego współdziałania w pozycjonowaniu gry w piłce siatkowej 31 miejsce odbicia piłki przez zawodnika rozgrywającemu. po zakończeniu obserwacji możliwe będzie wyciągnięcie wniosków dotyczących modelu współdziałania w przyjęciu zagrywki, który preferuje wybrany zespół, a także, co ważne, określenie elastyczności współdziałania w tym elemencie. warto też w tym miejscu przypomnieć jak wygląda podział na strefy boiska wynikający z oficjalnych przepisów gry fivb, gdyż będzie on wykorzystywany podczas analizy wyników badań tej pracy. strefy boiska w piłce siatkowej podzielone są w następujący sposób (patrz ryc. 2). rycina jest odwzorowaniem boiska do siatkówki. czarna linia pozioma rozpoczynająca tabelę jest linią środkową boiska. linia pozioma, oddzielająca cyfry rzymskie od siebie, jest linią 3 m. ryc. 2. podział boiska na strefy w piłce siatkowej 3.4. wybór i opis kryteriów pozwalających na identyfikację współdziałania autor pracy korzysta z kryteriów oceny mogących wzbudzanie wątpliwości w ich rozumieniu. w pracy zastosowano kryteria oceny współdziałania w następującym rozumieniu: 1. dokładność współdziałania: rozumiana jest jako zgodność wykonania danego rodzaju współdziałania, zgodnie z założonym (precyzyjnym) przez oceniającego modelem. analizując przyjęcie piłki w zagrywce, dokładność opisana jest wymienionymi elementami: miejsce przyjęcia piłki, kierunek podania piłki oraz rodzaj podania piłki (podanie krótkie, długie). dokładność ma na celu opisanie występującego zjawiska pomiędzy dwoma graczami, w takiej formie jakie ono występuje. dokładność będzie też w tym przypadku klasyfikowana, czy zawodnik który pełni funkcję rozgrywającego „rozgrywa” czy też „wystawia” piłkę (panfil 2012). 2. elastyczność współdziałania: w tym przypadku rozumiana jako elastyczność przestrzenna współdziałania, czyli umiejętność wykonywania wybranych działań w zmiennych sytuacjach gry, w odniesieniu do przestrzeni tj. miejsca na boisku. analizując przyjęcie zagrywki elastyczność przestrzenna rozumiana jest jako pewnego rodzaju model 32 leszek mazur zespołu w przyjęciu zagrywki w kontekście miejsca podania przyjmowanej piłki. jako przykład należy wskazać, że niektóre zespoły wykorzystują wszystkie strefy boiska na całej jego szerokości. występują także różnice w przyjęciu na długości boiska, a więc odległości przyjmowanej piłki od siatki (panfil 2012). 3.5. opis procedury badawczej procedura badawcza polega na przeprowadzeniu obserwacji wybranych meczów wraz z odpowiednią rejestracją danych na arkuszu obserwacyjnym przedstawionym na rycinie 1. obserwowane mecze zarejestrowane są przez kamerę cyfrową umieszczoną za boiskiem (tj. za jego linią końcową). kamera znajduje się w stałym położeniu oraz rejestruje obraz zawsze z jednej strony boiska. procedura badawcza polega na obserwacji wykonywanej przez zespoły zagrywki i miejsca jej przyjęcia. miejscu gdzie następuje kontakt zawodników z piłką w przyjęciu zagrywki, zaznaczany jest na arkuszu kropką. następnie procedura zakłada obserwację toru lotu piłki oraz miejsca w którym następuje jej kontakt z zawodnikiem zespołu (najczęściej jest to zawodnik pełniący funkcję rozgrywającego). miejsce tego kontaktu z piłką także zostaje zaznaczone na arkuszu obserwacyjnym kropką. następnie linie pierwszego kontaktu z piłką (przyjęcia zagrywki) oraz drugiego kontaktu z piłką (rozegranie) połączone zostaje linią ciągłą. po wykonaniu obserwacji całego spotkania, powstaje nam obszar – strefa do którego najczęściej przyjmowana zostaje zagrywka, a także widoczne są miejsca, w których występują najczęstsze przyjęcia zagrywki przez zespół. linie ciągłe pomiędzy miejscami przyjęcia i rozegrania piłki pozwalają nam na określenie rodzaju przyjęcia (krótkie, długie). obserwacja każdego meczu odbywa się dwukrotnie (z tygodniową przerwą), po to aby wykluczyć możliwość popełnienia ewentualnego błędu. obserwację powinna prowadzić osoba wykwalifikowana w tym zakresie – związana z daną dyscypliną, potrafiąca ocenić prawidłową odległość i znającą specyfikę dyscypliny jaką jest piłka siatkowa. 4. wyniki badań obserwacja trzech spotkań badanej drużyny pozwala na wyznaczenie podobieństw i różnić w realizowanych sposobach współdziałania w przyjęciu zagrywki. aby zidentyfikować model odwzorowujący efektywne współdziałanie należy porównać realizowane przez zespół sposoby współdziałania w różnych meczach i następnie odnaleźć istniejące podobieństwa, a także zwrócić uwagę na ewentualnie występujące różnice. przyjęcie zagrywki jest takim działaniem w piłce siatkowej, które w istotnym stopniu zależne jest od przeciwnika. to przeciwnik wybiera sposób wykonania zagrywki, miejsce oraz siłę z jaką uderza piłkę. zadaniem zawodników przyjmujących jest jej precyzyjne skierowanie jej w określone miejsce. nie zawsze jest to możliwe, ponieważ przeciwnik zawsze stara się zaskoczyć rywali, m.in. właśnie poprzez zmianę sposobu wykonania tego działania lub szybkość wykonania. identyfikacja modelu efektywnego współdziałania w pozycjonowaniu gry w piłce siatkowej 33 analizując grę badanych zespołów, zauważalne są różnice w elastyczności przestrzennej przyjęcia zagrywki. wszystkie obserwowane zespoły (co potwierdzają przeprowadzone badania) starają się najczęściej przyjmować piłkę w miejsca, które znajdują się w niewielkiej odległości od siatki. jest to spowodowane tym, że wówczas dużo łatwiej jest zaskoczyć blok przeciwnika, a w następstwie, zawodnikom atakującym, łatwiej zdobyć punkt w ataku. różnice istnieją jednak w wyborze strefy do której najczęściej przyjmowana jest zagrywka, a także z jak dużej przestrzeni korzystają zespoły w kontekście przyjęcia – podania piłki oraz w którym miejscu ta przestrzeń się znajduje. tab.1. dokładność współdziałania w przyjęciu zagrywki w meczu usa brazylia zespół miejsce przyjęcia zagrywki (strefa) rodzaj podań i vi v iv iii ii krótkie długie usa 15 30 18 0 0 0 15 53 % 24% 47% 29% 15% 85% brazylia 14 27 13 0 0 0 8 48 % 26% 50% 24% 11% 89% w obserwowanym meczu drużyny stanów zjednoczonych z brazylią, wygranym przez zespół z ameryki północnej 3:1, możliwa jest identyfikacja pewnego powtarzalnego schematu w przyjęciu – podaniu piłki, w kontekście elastyczności przestrzennej jak i dokładności współdziałania. dokładność współdziałania określa liczbę podań piłki długich, a ile krótkich. podania długie to takie, których odległość obejmuje co najmniej przez dwie strefy oznaczone na arkuszu obserwacyjnym (ryc.1). podania krótkie to takie, których odległość nie przekracza jednej strefy oznaczone na arkuszu obserwacyjnym. ponadto zarejestrowano z której strefy przyjmowano zagrywkę najczęściej. analiza dokładności współdziałania drużyny usa wskazała że, procent przyjęć-podań piłki krótkich do długich to 15% do 85%, czyli zdecydowana przewaga podań długich. ponadto strefą w której najczęściej przyjmowali piłkę zawodnicy zespołu stanów zjednoczonych to strefa nr vi gdzie zarejestrowano prawie 47% wszystkich przyjęć. pozostałe wyniki znajdują się w tabeli 1. identyfikacja przyjęcia zagrywki badanego zespołu pozwala stwierdzić, że piłka była najczęściej przyjmowana do strefy iii. to tutaj zarejestrowano największą liczbę podań piłki. zawodnicy badanego zespołu starają się kierować piłkę do iii strefy boiska, w przestrzeń pomiędzy granicą trzeciej i drugiej strefy boiska, a osią boiska do siatkówki. obszar do którego przyjmowana była zagrywka, zaznaczony jest czerwonym kolorem (patrz ryc. 3). zauważalna jest także przestrzeń w okolicach osi boiska, ale w pewnej odległości od siatki (minimum 1,5 m.). przestrzeń tą zaznaczono kolorem niebieskim. 34 leszek mazur ryc. 3. model współdziałania w przyjęciu zagrywki w meczu io rio 2016 pomiędzy zespołami usa – brazylia tab.2. dokładność współdziałania w przyjęciu zagrywki w meczu usa polska zespół miejsce przyjęcia zagrywki (strefa) rodzaj podań i vi v iv iii ii krótkie długie usa 6 17 16 0 0 0 5 34 % 15% 44% 41% 13% 87% polska 12 26 8 0 0 0 7 39 % 26% 57% 17% 15% 85% potwierdzeniem powtarzalnego schematu współdziałania w przyjęciu – podaniu zagrywki przez drużynę stanów zjednoczonych, są wyniki badań uzyskane w obserwacji meczu pomiędzy zespołami usa oraz polski. spotkanie to zakończyło się wynikiem 3:0 dla drużyny stanów zjednoczonych. analiza dokładności współdziałania w obydwu drużynach wskazała zdecydowaną przewagę wykonanych podań długich do krótkich. ponadto strefy w których najczęściej była przyjmowana piłka przez zespół usa to strefa v i vi i było to odpowiednio 41% i 44% zarejestrowanych przyjęć zagrywki (patrz tab.2). strefą boiska do której najczęściej kierowana była piłka po przyjęciu zagrywki była strefa iii. analizując elastyczność przestrzenną przyjęcia zagrywki znów możemy wyznaczyć obszar znajdujący się pomiędzy osią boiska, a granicą trzeciej i drugiej strefy. badana drużyna skierowała tam największą liczbę piłek. przestrzeń do której najczęściej przyjmowana jest piłka przez zespół usa, w tym identyfikacja modelu efektywnego współdziałania w pozycjonowaniu gry w piłce siatkowej 35 przypadku także znajduje się w niewielkiej odległości od siatki. ponadto zespół stanów zjednoczonych wykonywał element przyjęcia-podania piłki, w tym spotkaniu, bardzo efektywnie, dlatego nie wyznaczono tu innej przestrzeni współdziałania w przyjęciu zagrywki (patrz ryc. 4). ryc. 4. model współdziałania w przyjęciu zagrywki w meczu io rio 2016 pomiędzy zespołami usa – polska tab.3. dokładność współdziałania w przyjęciu zagrywki w meczu usa kanada zespół miejsce przyjęcia zagrywki (strefa) rodzaj podań i vi v iv iii ii krótkie długie usa 15 29 16 0 0 0 5 55 % 25% 48% 27% 8% 92% kanada 9 25 4 0 0 0 11 27 % 24% 65% 11% 29% 71% nieco inaczej przedstawia się model odwzorowujący współdziałanie w przyjęciu – podaniu piłki w meczu pomiędzy drużynami stanów zjednoczonych, a kanadą. mecz ten zakończył się negatywnym wynikiem dla drużyny usa. tutaj także tak jak w poprzednich spotkaniach strefą do której przyjmowana była piłka najczęściej, była strefa iii. analizując elastyczność przestrzenną przyjęcia zagrywki zarejestrowano dwa obszary do którego piłka była kierowana najczęściej. pierwszym jest po raz kolejny obszar pomiędzy osią boiska, a granicą trzeciej i drugiej strefy. drugim, jest obszar znajdujący się w niewielkiej odległości od siatki i umieszczony na środku ii strefy boiska (patrz ryc. 5). ponadto wiele piłek było też 36 leszek mazur skierowanych w obszar osi boiska, ale w pewnej odległości od siatki (co spowodowane było trudnością zagrywki przeciwnika), nie mniejszej niż 1,5 m. przestrzeń tą zaznaczono kolorem niebieskim. analizując dokładność współdziałania w tym meczu, zarejestrowano prawie połowę przyjęć w vi strefie boiska. przyjęcie zagrywki z pozostałych dwóch stref (czyli i oraz v) było równomierne. procent podań krótkich do długich kształtuje się w stosunku 92% do 8%, ze zdecydowaną przewagą podań długich do krótkich. wyniki analizy przedstawiono w tabeli 3. ryc. 5. model współdziałania w przyjęciu zagrywki w meczu io rio 2016 pomiędzy zespołami usa – kanada modele odwzorowujące efektywne współdziałanie w przyjęciu zagrywki możemy także wyznaczyć w innych zespołach – w tym przypadku przeciwników drużyny usa w obserwowanych meczach. widoczne bowiem są pewnego rodzaju schematy, które stosują te zespoły, a także różnice w realizowanych sposobach współdziałania. drużyna brazylii, podobnie jak zespół stanów zjednoczonych, stara się po przyjęciu zagrywki kierować piłkę w obszar znajdujący w niewielkiej odległości od siatki i znajdujący się przestrzeni pomiędzy osią boiska, a granicą ii i iii strefy boiska. zauważalna jest także druga przestrzeń znajdująca się tuż za zidentyfikowanym pierwszym obszarem. jest to przestrzeń znajdująca się w okolicy osi boiska, lecz jest ona oddalona o ok. najmniej 1,5m od siatki. obszary te zostały zaznaczone na arkuszu zielonym kolorem (patrz ryc. 3). inny model współdziałania w przyjęciu zagrywki prezentuje zespół polski. analizując elastyczność przestrzenną tej drużyny, zauważamy, że ich model opiera się na przyjmowaniu piłki w obszar znajdujący się pomiędzy ii a iii strefą boiska do siatkówki. patrząc na rozkład widoczne jest, że piłka po przyjęciu kierowana jest w identyfikacja modelu efektywnego współdziałania w pozycjonowaniu gry w piłce siatkowej 37 miejsce, niekoniecznie w najmniejszej odległości od siatki, lecz w jej okolicę. przestrzeń współdziałania w przyjęciu – podaniu piłki został zaznaczony kolorem zielonym (patrz ryc.4). jeszcze inny model współdziałania w przyjęciu prezentuje drużyna z kanady, gdzie piłka przyjmowana jest w najbliższej odległości od siatki, w obszar pomiędzy ii a iii strefą boiska do siatkówki. przestrzeń ta została zaznaczona kolorem zielonym (patrz ryc. 5). 5. dyskusja – interpretacja wyników badań podjęta w tej pracy analiza wyników badań pozwala na identyfikację modelu współdziałania w przyjęciu – podaniu piłki, realizowanego przez wybrany zespół stanów zjednoczonych. w pracy zastosowano innowacyjną metodę badawczą nazywaną studium unikatowych przypadków. zespoły narodowe, grające w najważniejszych sportowych rozgrywkach na świecie stanowią doskonałe źródło analizy ich gry. prezentują bowiem one najwyższą efektywność sportową. każda analiza działań podejmowanych przez te zespoły, powinna stanowić wzór do naśladowania oraz skłaniać do przemyśleń i wyciągania odpowiednich wniosków w realizacji procesu treningowego. działania, które wykonują te zespoły są niepowtarzalne i bardzo złożone, dlatego zasadnym jest stosowanie metody badawczej używanej w tej pracy, ponieważ odwzorowuje ona fragment rzeczywistości i zwraca uwagę na najważniejsze aspekty w podejmowanych działaniach. próba identyfikacji modelu współdziałania w przyjęciu-podaniu piłki, jest rzeczą bardzo istotną i innowacyjną. autor pracy zwraca bowiem uwagę na proces współpracy pomiędzy zawodnikami jednego zespołu: tymi którzy przyjmują zagrywkę oraz tymi, którzy tę piłkę rozgrywają do współpartnerów podczas kreowania sytuacji punktowych. praca ta nie ma na celu badania efektywności w przyjęciu piłki, oceny samego działania, lecz zwraca uwagę na sam proces kooperacji pomiędzy zawodnikami i prezentuje jak ten proces w rzeczywistości wygląda. współczesna literatura naukowa dotycząca gier zespołowych, m.in. dotycząca piłki siatkowej skupia się na analizie efektywności prezentowanych przez zawodników działań. wciąż istnieje niewielka liczba prac, które przedstawiają gry zespołowe holistycznie, przez pryzmat funkcjonującego systemu jako całości. prace zazwyczaj opierają się na próbie znajdowania istotności pomiędzy poszczególnymi działaniami, wyizolowanymi, ocenianymi pojedynczo, bez uwzględnienia współdziałania partnerów, a wynikiem tych działań lub wynikami osiąganymi w grze (zwycięstwo, porażka). prace dotyczące przyjęcia zagrywki, zazwyczaj koncentrują się na analizie efektywności tego działania, nie uwzględniając miejsca oraz samego procesu współdziałania pomiędzy przyjmującymi, a rozgrywającymi. afonso i wsp. (2012) podjął się próby znalezienia najbardziej efektywnej strefy rozegrania ze względu na rodzaj zagrywki i jej przyjęcie przez zespół, lecz znów brakuje tutaj uwzględnienia kooperacji zespołu pomiędzy zawodnikami. palao i wsp. (2005), silva i wsp. (2013) podejmują się analizy efektywności ataku ze względu na obecność zawodnika rozgrywającego 38 leszek mazur w różnych strefach boiska, ale po raz kolejny nie ma tu mowy o ocenie procesu współdziałania, a poszczególne działania oceniane są w sposób wyizolowany. gry zespołowe polegają na współpracy całego zespołu. nawet jeżeli dany zawodnik wykonuje dane działanie samodzielnie, obecność współpartnerów oraz ich podjęte wcześniej działania ułatwiają i umożliwiają mu jego wykonanie. model współdziałania w przyjęciu podaniu piłki stanów zjednoczonych jest pewnego rodzaju schematem, prezentującym w jaki sposób zespół ten stara się współdziałać podczas gry. jak wspominano już we wstępie tej pracy, przyjęcie podanie piłki jest elementem bardzo mocno związanym z zagrywką wykonywaną przez przeciwnika. to przeciwnik stara się jak najlepiej zaskoczyć rywala poprzez zmianę siły, kierunku oraz rodzaju wykonywanej zagrywki. zadaniem przyjmujących jest jak najlepsze skierowanie piłki w określone miejsce na boisku, po to aby współpartnerzy mogli wykonywać dalsze działania w grze. nie zawsze jest jednak możliwe precyzyjne skierowanie piłki zgodnego z decyzją przyjmującego. zespół usa realizuje proces współdziałania w przyjęciu podaniu piłki poprzez kierowanie jej do iii strefy boiska. analiza elastyczności przestrzennej tego współdziałania pozwoliła wyznaczyć obszary do którego najczęściej kierowana jest piłka po przyjęciu zagrywki. jest to przestrzeń znajdująca się w najbliższej odległości od siatki, w obszarze pomiędzy osią boiska, a granicą ii i iii strefy tego boiska. przestrzeń ta została wyodrębniona we wszystkich obserwowanych spotkaniach i z całą pewnością można stwierdzić, że jest to model współdziałania tego zespołu. innym powtarzalnym schematem zaobserwowanym w analizie gry, jest strefa znajdująca się w okolicy osi boiska, w odległości ok. 1,5 m do siatki i sięgająca do linii 3m. stanowi to także strefę realizacji współdziałania pomiędzy zawodnikami przyjmującymi a rozgrywającymi piłkę. strefy przyjęcia związane są także z trudnością zagrywki. jeżeli zagrywka przeciwnika nie zaskakuje zawodników przyjmujących, wówczas mogą oni kierować piłkę w dowolne miejsce na boisku. jeżeli natomiast zagrywka przeciwnika jest trudniejsza i występuje element zaskoczenia rywala, wówczas piłka kierowana jest w miejsce znajdujące się w strefy znajdujące się w dalszej odległości od sieci. analiza obserwowanych spotkań, pozwoliła w jednym przypadku jeszcze na wyznaczenie jednego obszaru przyjęcia zagrywki. znajduje się on w bliskiej odległości od siatki, pośrodku ii strefy boiska. możliwość wyznaczenia drugiego obszaru w tym przypadku może wynikać z tego, że w tym przypadku sama niezawodność w przyjęciu zagrywki była nieco niższa niż w innych meczach. wyznaczona przestrzeń została bowiem zarejestrowana w spotkaniu, które zakończyło się negatywnym wynikiem dla drużyny stanów zjednoczonych. jednak aby jednoznacznie stwierdzić czy jest to sposób współdziałania tego zespołu, należałoby przeprowadzić badania na szerszą skalę. przeprowadzona analiza wyników badań w tej pracy pozwala na identyfikację modelu odwzorowującego współdziałanie w przyjęciu-podaniu piłki. zwrócenie uwagi na proces współdziałania pozwala na wyciąganie wniosków niezbędnych w realizacji procesu treningowego i rozwoju dyscypliny jaką jest piłka siatkowa. modele współdziałania w tym elemencie różnią się od siebie, jednak konieczne jest dalsze prowadzenie badań w tym obszarze. przykład zespołu stanów zjednoczonych, który jest obecnie jednym z najlepszych zespołów na świecie, identyfikacja modelu efektywnego współdziałania w pozycjonowaniu gry w piłce siatkowej 39 przedstawia, że modele takie istnieją, a ponadto ich stosowanie pozwala na realizację celów wynikających z gry. należy zatem pochylić się nad analizą współdziałania graczy w zespole, bowiem jest to istota wszystkich gier zespołowych. 6. wnioski badania podjęte w tej pracy pozwalają nam stwierdzić, że istnieją modele współdziałania w przyjęciu-podaniu piłki w siatkówce. zespoły prezentujące najwyższą efektywność sportową posiadają swoiste modele współdziałania, różniące się od siebie, które realizują podczas gry. szczegółowa analiza wyników badań pozwala na udzielenie odpowiedzi na zadane pytania badawcze: 1. stosowany model współdziałania w przyjęciu podaniu piłki, przez drużynę stanów zjednoczonych polega na kierowaniu piłkizagrywki, po jej przyjęciu przez zawodników, do iii strefy boiska. analiza dokładności współdziałania stwierdza, że w grze występuje zdecydowana przewaga przyjęć-podań piłki długich do krótkich. ponadto strefy w której najczęściej przyjmowana jest zagrywka zmienia się w każdym meczu i jest zależna od taktyki wykonywania zagrywki przez przeciwnika. najwięcej piłek przyjmowanych jest w strefie vi. jest to związane z tym, że wykonywanie zagrywki do środka boiska wiąże się z najmniejszym prawdopodobieństwem popełnienia błędu. analiza elastyczności przestrzennej pozwala na stwierdzenie, że obszarem w jakim realizowane jest współdziałanie przyjęcie-podanie piłki, jest przestrzeń pomiędzy osią boiska do siatkówki, a granicą ii i iii strefy boiska. drugim obszarem gdzie często kierowana jest piłka jest przestrzeń znajdująca się w okolicy osi boiska, w odległości ok. 1,5 m do siatki i sięgająca do linii 3m. 2. analiza współdziałania innych zespołów – rywalizujących z drużyną stanów zjednoczonych pokazuje, że każdy z zespołów posiada swoisty model współdziałania w przyjęciu zagrywki. różnice pomiędzy zespołami zauważalne są zarówno w dokładności współdziałania, jak i przede wszystkim w elastyczności przestrzennej. problem podjęty w tej pracy jest innowacyjny i dotyczy rzadko podejmowanego w literaturze tematu. współdziałanie jest istotą gier zespołowych, dlatego każda praca zgłębiająca ten obszar badań jest niezwykle cenna w rozwoju wszystkich gier zespołowych. grę należy postrzegać holistycznie, w kontekście współdziałania graczy, w konkretnych sytuacjach gry. podjęta tematyka badań powinna skłaniać do refleksji i stać się przyczyną do dalszego prowadzenia badań w tym zakresie, na jeszcze szerszą skalę. literatura afonso j., esteves f., araújo r., thomas l., mesquita i. (2012), tactical determinants of setting zone in elite men’s volleyball. journal of sports science and medicine. no 11, s. 64-70. 40 leszek mazur becella ł. (2005), sprawnościowy model tworzenia i wykorzystania sytuacji do zdobycia bramki na me 2004 w piłce nożnej. [w:] s. żak, m. spieszny, t. klocek (red.). gry zespołowe w wychowaniu fizycznym i sporcie. studia i monografie, nr 33, awf kraków. costa g. ceccato j. s., de britto evangelista b. f., freire a. b., silva de oliveira a., milistetd m., rodrigues h. a., ugrinowitsch h. (2016), tactic determinants of game practiced by middle attacker in men’s volleyball. brazilian journal of kinanthropometry and human performance, vol. 18 nr 3, s. 371-379. hayrinen m., hoivala t., blomqvist m. (2004), differences between winning and losing teams in men’s european top-level volleyball. conference: performance analysis of sport vi, belfast. marcelino r., mesquita i., césar b., afonso j. (2008), attack-tempo and attacktype as predictors of attack point made by opposite players in volleyball. world congress of performance analysis of sport viii, 3-6 september. mazur l., superlak e. (2015), organizacja i efektywność współdziałania w ataku ze względu na pozycję zawodnika rozgrywającego na boisku w grze w piłkę siatkową. rozprawy naukowe 51, awf wrocław, s. 118-126. milan sanchez a., morante rábago j. c., hernández m. a., marzo p. f., ureña a. (2015), participation in terminal actions according to the role of the player and his location on the court in top-level men’s volleyball. international journal of performance analysis in sport, vol. 15, nr 2, s. 608-619. nowak m. (2014), umiejętność pozycjonowania gry w tenisie ziemnym. pragmatyczne studium indywidualnych przypadków. rozprawy naukowe, nr 44, awf wrocław, s. 85-92. nowak m., panfil r. (2012), scoring abilities in the game of tennis (pragmatic study of rare cases), human movement, vol 13, nr 4, s. 313–322. palao jm, santos ja, ureña a. (2005), effect of setter’s position on the spike in volleyball. journal of human movement studies, 48(1), s. 25-40. panfil r. (2006), prakseologia gier zespołowych. studia i monografie nr 82, wrocław. panfil r. (2011), the effectiveness of cooperation in the team game (pragmatic study of unique cases). antorpomotoryka vol. 21, nr 55, awf, kraków, wrocław, s. 73-87. panfil r. (2012), pragmatyka współdziałania w grach sportowych. wszic, wrocław. panfil r., paluszek k. (2005), sprawnościowe modele działań graczy w futsalu. [w:] s. żak, m. spieszny, t. klocek (red.). gry zespołowe w wychowaniu fizycznym i sporcie. studia i monografie, nr 33, awf kraków. panfil r., superlak e. (2011), strategie wykorzystania umiejętności współdziałania w kreowaniu sytuacji punktowych (pragmatyczne studium gry w piłkę siatkową). antropomotoryka, vol.21, nr 53, s. 110-119. pena j., casals m. (2016), game-related performance factors in four european men’s professional volleyball championships. journal of human kinetics, vol 53, nr 1, s. 223-230 pszczołowski t. (1978), mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji. ossolineum, wrocław. identyfikacja modelu efektywnego współdziałania w pozycjonowaniu gry w piłce siatkowej 41 rentero l., joao p. v, moreno m.p (2015), analysis of the influence of the líbero in different phases of game in volleyball. revista internacional de medicina y ciencias de la actividad fisica y del deporte 15(60), s. 739-756. silva m., lacerda d., joao p. v. (2013), match analysis of discrimination skills according to the setter attack zone position in high level volleyball. international journal of performance analysis in sport, 13, s. 452-460. silva m., marcelino r., lacerda d., joao p. v. (2016), match analysis in volleyball: a systematic review. montenegrin journal of sport science and medicine, vol. 5 nr 1, s. 35-46. 44 quality in sport 1 (6) 2020, p. 44-49, e-issn 2450-3118 received 20.02.2020, accepted 24.03.2020 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2020.005 sulistiyo1 , agus kristiyanto2 , sapta kunta purnama3 sebelas maret university, surakarta, indonesia the guidance and sports development achievements in sragen regency based local excellence abstract this research attempts to find out the government sragen regency on implementing law no. 3 in 2005 chapter 34 about the district/city government is obliged to manage at least one superior sports national and/or international standard. this research using the methodology descriptive qualitative. research data sources such as 2 employees dispora, 2 employees koni sragen regency, 2 athletes and 2 coach. data collection techniques using interviews. data analysis techniques use descriptive analysis. based on the results of research can be concluded as follows: (1) the district government sragen not implement law no. 3 in 2005 chapter 34, (2) koni not focus on 1 superior sports, koni focusing on the main tasks koni to improve performance, (3) executive power in increasing the achievement is coach, (4) funding from koni 85% directed to the development of sport and dispora direct funding for sports competition, (5) infrastructures in condition enabling, (6) coaching done through p3b program (nursery sustainable development program) and prosukma (gold sukowati program). keywords: sport development, local excellence introduction constitution of the republic of indonesia number 3 in 2005 regarding national sport system is harmony of a whole subsystem sport in the related planned, integrated, and sustainability to achieve the purpose of national sport. subsystem referred to include sports actors, sports organizations, sports funding, sport infrastructure, the role of the community, and supporting sport including science, technology, information, and sports industry. article 34 paragraph 1 explained that the district government/city implement planning, coaching, development, the application of standardization, and raising sport resources based local excellence. in paragraph 2 explained that the district government/city are required to manage at least one superior sports national standard and/or international. local government, in this case the provincial government/district/city, it is time start more attention to and arrange in a planned, systematic, and manage professionally every form of the sport. sports an integral part of the form of leisure individual, that an opportunity for competitive activity, and within any limit development also the part that is sustainable from culture of society (sekot, 2017: 28). a strategy to create sports organizations that on institutional to regulate sports system which exist at any region i.e. the department of youth and sports shall contain the 1 sulistiyo, e-mail: f.sulispenjas@student.uns.ac.id, orcid: 0000-0002-7299-4863 2 agus kristiyanto, e-mail: aguskriss@yahoo.co.id, orcid: 0000-0001-7961-4643 3 sapta kunta purnama, e-mail: saptakunta@yahoo.com, orcid: 0000-0001-7198-1385 https://orcid.org/0000-0002-7299-4863 https://orcid.org/0000-0001-7961-4643 https://orcid.org/0000-0001-7198-1385 the guidance and sports development achievements in sragen regency based local excellence 45 role of the community, professional, partnership, transparency and accountability. coaching management systems and sports development in the concept of sports management i.e. sporting events, including also physical education containing a mission to achieve educational objectives need better management. arrangement strategy optimal very important for determining success or failure performance (whitehead, et al., 2018: 95). a sport that flourished in sragen regency composed of different sorts of sports both sports games, martial, athletics, swimming, weightlifting and etc. the development of all sports compared to the development of sport in other districts are still far behind. seeing the fact, and to improve the quality and achievements of sports in sragen is the responsibility of all parties. based on observation, coaching and sports development in sragen regency still face a number of problems desire politics governors sragen regency that not optimal in sport, coaching sports who have not directed, the quality of human resources in the field of sports weak, the role of an institution of higher education sports not yet optimal, the role of institutions or the field of research and development of a sport that is still weak, sports infrastructure a limited, the use of sports facilities a limited, understanding and application of physical education and sports it is not clear. in addition, the funds allocated also not maximum because focused on infrastructure sragen regency. therefore, researchers research feasibility the government sragen regency in implementation law no. 3 in 2005 chapter 34. the purpose of this research is to know the government in sragen regency on implementing law no. 3 in 2005 chapter 34. methods research methods used is descriptive qualitative. sparkes and smith (2014: 30) said the qualitative study is a form of social investigation focusing on the manner of someone interpret and make sense of their experience in the world in which they live. according to nassaji (2015: 130), approach descriptive focus on explain what happened. the data research i.e. 1 employees dispora sragen, 2 employees koni sragen, 2 athletes and 2 coach. data collection is done through observation, interviews and documentation. an instrument interview form guidelines interview. data analysis done with descriptive analysis. results a. coaching and sports development coaching is a relationship designed in such a way to improve the learning process, effectiveness and meet the needs of a lifetime (stevens, 2008: 6). coaching is an effort, action, and activities in efficiently and success to obtain better results. exercise intensively not enough to ensure that the achievement, this is because improve achievement be achieved if intensive, exercises are performed in quality (tohar, 2002: 10). the need for stage coaching to produce achievement sports high, is through massive, seedling and achievement stage (irianto, 2002: 27). 46 sulistiyo, agus kristiyanto, sapta kunta purnama b. sports development in principle sports development in the community is based on three orientation, i.e. sport as recreation, sport as health, sport for achievement, and sport for education. the development of the involvement of a specialist coach, especially on extracurricular activities and club, together with increasing intensity and strong public relations with trainer or coach that flourish with local club and a unit of sports development another to increasing the opportunities available for someone to participate in sports, it is also considered a positive impact that inflicted by sports development program (bloyce and smith, 2010: 70). to perform sporting events need sports facilities whether it is sports infrastructure in supporting coaching and sports development. without the sports facilities adequate certainly would be hard to expects the participation of the people in doing sports, kind described by mutohir dan maksum (2007: 7) that the more sports facilities available, easier people use it to sporting events. c. local excellence local excellence is all things that are characteristic regional which includes the economic, culture, information technology and communication, ecology, sport aspect, etc. local excellence is the result of the earth, creation of art, tradition, culture, service, natural resources, human resources or other excellence an the region (dwitagama, 2007: 9). local excellence must be developed from regional potential. the potential of the region is the potential of resource specific a the region. the government and local communities can do a number of efforts and programs, that the potential to be appointed as the region local excellence, so region economy and surrounding can develop well. the quality of the process and realization local excellence is very influenced by resources available, i.e. man, money, machine, material, method, and marketing (harsuki, 2012: 182). if resources necessary be met, so processes and realization would give a good results, and conversely if resources necessary cannot be met, so processes and the realization will not give good results. d. descriptive data the local government does not focused on one sport but all sports that have the potential to achievement. there are 21 sport is in sragen regency being included in the event porprov central java xv. problem that happens among others: 1) the koni sragen regency a) have not the creation of culture orderly organization, some sports had been out of term and not/has not done reorganization. b) not all sports having exercise program and coaching athletes routinely. c) a lack of facilities must be provided and some sports equipment damaged. d) the transfer of management authority high school/equal by the province central java, so districts are not many have a chance intervene policy the sports coaching for their students. 2) the dispora sragen regency a) information facilities incomplete. b) human resources not yet optimal. c) lack of funds for the activity of sports productive. the guidance and sports development achievements in sragen regency based local excellence 47 d) the absence of a continuation coahing athletes, so that athletes who performed well tending to out of the region. e) the low a bonus athletes who performed. f) the lack of adequate infrastructure. g) the limited nursery pattern, coaching and scouting talent athletes. h) a less than optimal awareness, empowerment and developing organizations in sports. discussion law no. 3 in 2005 regarding national sport system (skn). national sport aimed at to maintain and improve health and fitness, achievement, quality of people, imparting value moral and noble moral, sportsmanship, discipline, strengthen and build unity and nation unity, upholding national security, and raised dignity and honor nations. in chapter 34 law regarding national sport system set the district/city government to implement planning, coaching, development, the application of standardization and raising sport resources based local excellence and manage at least one superior sports national and/or international level. 1) response an athlete and coach response be important role in running an public policy. in the context of this law, a policy more focused on how far the response an athlete and coach related the implementation of government policy. statement athletes and coach that in sragen no superior sports. 2) usefulness of law no. 3 in 2005 chapter 34 by the athletes and coaches benefit if the implementation of law related superior sports will can be perceived athlete and coach in progress sports in sragen regency. local government can make the planning, coaching and raising sport resources early, so that the creation of the development of sport in an region that has moved forward and the creation of an athletes who performed well. in addition, each region will introduce the sport that can be seeded as typical excellence local region. 3) the implementation of law no. 3 in 2005 chapter 34 koni and dispora is actors on the implementation of law no. 3 in 2005 chapter 34. in fact, local governments can’t implement the law because the government focus on the main tasks to improve their performance so as not focused on one sport. the success of parameters region sport generally is measured by achievements in the championship every sport. the implementation of porprov became one of the size of which the position of a district can gain achievements maximally. sragen regency follow 21 sport by 78 number the match in the event porprov xv in 2018. the sport is tarung derajat (kodrat), archery, petanque, football, indoor volleyball, beach volleyball, silat, karate, gymnastics, boxing, wushu, motor racing, rock climbing, futsal, swimming, yong moo do, cycling, chess, tae kwon do, athletics, and badminton. from 21 sports, a sport that superior win gold in the event porprov in 2018 i.e. petanque, which petanque achieve 3 gold medals. an achievement sports are not purely can be obtained or come alone, this is the process of coaching started in an early age. therefore, required sports management to set the achievement sports. sports management is the whole process of activities in sports 48 sulistiyo, agus kristiyanto, sapta kunta purnama with is using all available resources and managed to achieve a purpose sports achievement. resources in the context of sports management form man, money, materials and methods. the success of a program determined by the quality of human resources who do it. human resources skilled means can be able to do duty and responsibilities well and correctly. as maker planning or program, koni not always were directly involved in coaching activities. the reality in field, needed coach as an executor the program. money is a fee has been allocated and used to implement a program. the use of money from government in sragen regency allocated to a sports event. koni use funds to give award on an athlete who performed well in regional and provincial competition. dispora also allocated funds to a sports event. in improving sports achievement maximally needed infrastructures. in the broad, infrastructures owned sragen regency inadequate. there are 3 units pingpong table (table tennis), 12 units bat table tennis, 12 units ball table tennis, 116 units ball volleyball, 58 net volleyball, 12 units racket, 3 units net badminton, 2 units ball football, and 1 unit net goal football. local government are required to conduct coaching and sports development in accordance with the authority and responsibilities. in fact, koni still tried to develop sports achievement in sragen regency through sustainable coaching nursery program (p3b) and coaching. coaching directed through exercise adapted to growth and development athlete. in sragen regency, implementation coaching done with prosukma program (gold sukowati program) and given directly to each sport. sport is part of process and achievement objective the national development, so existence and role of sport in the social life, national and state must be placed on a clear position in the system national law. policy in law no. 3 in 2005 chapter 34 is a legal basis on the implementation superior sports in the region. the law can create conditions conducive for regional sports, such as system sports organizations who organized and regular cleanly, the availability of minimal standards on sports infrastructure, the availability of sports actors quality with the numbers of adequate, the availability of a sport that seeded. conclusion based on research result and results analysis the data that has been done, can be obtained a conclusion as follows: 1) implementation of law no. 3 in 2005 chapter 34 could not be implemented in sragen regency. 2) in reality, the koni are not in focus on 1 superior sports. koni focus on main task of koni to improve their performance. in sragen there are 21 sports which are prioritized in porprov in 2022. 3) executive staff the most important in increasing achievement is coach. 4) funding from koni 85% directed for sports development. dispora direct funding for sports competition. 5) koni is irresponsible in a problem of infrastructures. infrastructures available is 3 units pingpong table (table tennis), 12 units bat table tennis, 12 units ball table tennis, 116 units ball volleyball, 58 net volleyball, 12 units racket, 3 units net badminton, 2 units ball football, and 1 unit net goal football. 6) coaching done through p3b program (sustainable coacing nursery program) and prosukma (gold sukowati program). the guidance and sports development achievements in sragen regency based local excellence 49 references bloyce, d., and smith, a. 2010. sport policy and development: an introduction. london and new york: routledge taylor & francis group. dwitagama, d. 2007. penyusunan model kurikulum keunggulan lokal. jakarta: pusat kurikulum balitbang depdiknas. harsuki. 2012. pengantar manajemen olahraga. jakarta: rajawali pers. irianto, d.p. 2002. dasar-dasar kepelatihan. yogyakarta: fik uny. mutohir, t.c., dan maksum, a. 2007. sport development indeks. jakarta: pt. indeks. nassaji, h. 2015. qualitative and descriptive research: data type versus data analysis. language teaching research 2015, vol. 19(2) 129-132. doi: 10.1177/1362168815572747. sekot, a. 2017. sociological perspective of sport. the spark, vol.2, issue 1, 2017: 2844. sparkes, a.c., and smith, b. 2014. qualitative research methods in sport, exercise and health from process to product. london and new york: routledge taylor & francis group. akademia wychowania fizycznego we wrocławiu 54 quality in sport 3 (3) 2017, s. 54-67, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 26 vi 2017, praca została przyjęta do druku 19 ix 2017 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2017.016 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/839080 krzysztof westfal1 katedra prawa cywilnego, handlowego i ubezpieczeniowego wydział prawa i administracji, uniwersytet im. adama mickiewicza w poznaniu prawo do widowiska sportowego w świetle nowych technologii the right to do sporting event show in the light of new technologies development streszczenie widowisko sportowe, w odróżnieniu od samego nagrania transmisji z widowiska sportowego – czyli wideogramu, nie jest przedmiotem ochrony prawnoautorskiej. prawo autorskie do wideogramu, czyli nagrania, konstytuuje się z chwilą powstania utworu. utworem w tym przypadku jest samo nagranie (wideogram). dlatego też w przypadku transmisji wideo, która odbywa się w czasie rzeczywistym (tak, jak ma to miejsce w przypadku transmisji z widowisk sportowych) ochroną prawnoautorską objęty jest wideogram (a więc nagranie) lub zrealizowane nadanie, a nie sama czynność przesyłu sygnału (nadawania) nagrania. tym samym nie ma podstaw w obowiązującym systemie prawnym do tego, żeby można było posługiwać się konstrukcją prawa do transmisji widowiska sportowego, przed zrealizowaniem takiej transmisji. oznacza to, że wszystkie umowy w przedmiocie sprzedaży praw do transmisji widowiska sportowego pozbawione są podstaw prawnych w zakresie przedmiotu tych umów. konsekwencje dostrzeżonej luki prawnej i płynące stąd zagrożenia widoczne są zwłaszcza w kontekście rozwoju technologii i powszechnej możliwości nagrania całości lub części widowiska sportowego nawet przez postronnego widza, przy wykorzystaniu powszechnie dostępnych narzędzi, np. przy użyciu telefonu komórkowego. abstrahując od kwestii odszkodowania za naruszenie regulaminu stadionu, który i tak pozostaje dyskusyjny wobec nieprecyzyjnej treści, twórcy nagrania (postronnemu widzowi wyposażonemu w telefon komórkowy) z mocy ustawy przysługują autorskie i osobiste prawa majątkowe do stworzonego przez niego utworu. jednakże w świetle zawartych umów o „prawo do transmisji” widowiska sportowego, majątkowe prawa autorskie widza-twórcy pozostają w kolizji z uprawnieniami obligacyjnymi, jakie wynikają ze wspomnianej umowy. zauważyć należy, że w praktyce obrotu gospodarczego, dystrybucją praw do widowisk sportowych zajmują się krajowe i międzynarodowe organizacje sportowe, a nie właściciele obiektów sportowych, których zadaniem jest dystrybucja biletów wstępu na widowiska sportowe. w konsekwencji powyższego, za niesłuszne uznać należy koncepcje dotyczące powstawania praw pokrewnych, przedmiotem których jest widowisko sportowe, w oparciu o tzw. „prawo stadionu”. zarówno powyższa koncepcja, jak i pozostałe przytaczane w literaturze przedmiotu nie proponują rozwiązań zadowalających, zwłaszcza jeśli uwzględnić dynamicznie 1 mgr krzysztof westfal, radca prawny, e-mail: k.m.westfal@gmail.com prawo do widowiska sportowego w świetle nowych technologii 55 zmieniające się warunki organizacji i transmisji widowisk sportowych. w związku z powyższym, wzorem rozwiązań wprowadzonych w systemach prawnych niektórych państw, za słuszny uznać należy postulat nowelizacji ustawy o sporcie i przyznania prawa do wyłącznej komercyjnej eksploatacji widowiska sportowego w zakresie sportu kwalifikowanego krajowemu podmiotowi nadrzędnemu wobec uczestników, a więc organizacji odpowiedzialnej za organizację widowiska sportowego. proponowane rozwiązanie zapewniać powinno także uczciwą redystrubucję środków pochodzących z komercjalizacji współzawodnictwa sportowego. słowa kluczowe: widowisko sportowe; transmisja widowiska sportowego; transmisja telewizyjna; nowe technologie; umowa o sprzedaży praw do transmisji abstract the sporting event, unlike the broadcast from the sports event which called a videogram, is not subject to copyright protection. copyright for the videogram, that is the recording, is formed when the work a recording (videogram) is being made. there is no legal basis that would establish the right to broadcast sports broadcasts before the broadcast itself is done. consequently, all and any contracts concerning the sale of sports broadcasting rights have no legal basis for the subject matter of those contracts. the consequences of this legal gap and the risks it brings are particularly evident in the context of technological development and the widespread possibility of recording of a sports events (in whole or in part) using commonly available tools such as a mobile phone by a common viewer. apart from the issue of compensation for infringement of the stadium regulations, which still remains disputable for imprecise content, the author of the recording (a common viewer equipped with just a mobile phone) is entitled by virtue of the law to own copyrights to the resulting work. the copyrights of the viewer-creator are in conflict with the rights of entities acquiring "broadcasting rights" on the basis of appropriate agreements. moreover it should be noted that, in business practice, the distribution of sports events broadcasting rights is dealt with by national or international sports organizations, and not by sports facility owners, who distribute tickets for sporting events. as a consequence of the above, the concept of granting the related rights, which subject of which are sporting event, in relation to the so called "law of the stadium" as unsatisfactory. the above concept, as well as any other ideas given in the literature of this subject do not offer satisfactory solutions, especially considering the dynamically changing conditions of organizing and broadcasting sports events. accordingly, as a model of solutions introduced in the legal systems of some foreign countries, it is appropriate to consider the amendment to the polish sporting act and to grant the exclusive right to commercial exploitation of a sporting event to a national sport entity superior over the participants, so the organization responsible for the organization of the sports events. the proposed 56 krzysztof westfal solution should also provide for a fair redistribution of incomes derived from the commercialization of sporting competition. keywords: sporting event; sports event broadcasting; television broadcasting; new technologies; broadcast rights agreement powszechnie przyjmuje się, że widowisko sportowe jako takie nie podlega ochronie prawnoautorskiej, gdyż nie spełnia przesłanek utworu, o których mowa w art. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych [14] – dalej jako „u.p.a.p.”. pogląd taki został wyrażony m.in. wyroku połączonym tsue z dnia 4 października 2011 r. w sprawach football association premier league ltd and others v. qc leisure oraz karen murphy v media protection services ltd [23], a także w doktrynie [4], [8].wysuwane są jednak postulaty, które zdają się uzyskiwać powszechną aprobatę, iż telewizyjna transmisja widowiska sportowego (w odróżnieniu od samego widowiska) doznaje ochrony prawnej, bądź to jako utwór audiowizualny (art. 69 i następne u.p.a.p.) lub też na gruncie praw pokrewnych, jako wideogram (art. 94 i następne u.p.a.p.), albo nadanie programu (art. 97 i następne u.p.a.p.) [1]. odnotować jednak należy, że koncepcja dotycząca prawnoautorskiej ochrony transmisji z widowiska sportowego konsekwentnie odrzucana jest na gruncie prawa podatkowego [24]. kluczowe dla dalszych rozważań jest wyraźne rozróżnienie różnych przedmiotów praw opisywanych w niniejszym opracowaniu, a mianowicie widowiska sportowego oraz transmisji z widowiska sportowego. o ile, uwzględniając koncepcje przytoczone w poprzednim akapicie, uznać można, że istnieją na gruncie polskiego prawa zadowalające instytucje w zakresie prawnej ochrony transmisji z widowiska sportowego, to próżno doszukiwać się norm czy choćby koncepcji, które odnosiłyby się do materii leżącej u podstaw takiej transmisji – samego widowiska sportowego. w tym stanie rzeczy nierozstrzygnięte pozostają zatem kwestie fundamentalne: kto i na jakiej zasadzie może decydować o tym, w jaki sposób i przez kogo zrealizowana zostanie transmisja z widowiska sportowego, na czym zasadza się uprawnienie do wyłączności przeprowadzania transmisji, komu i w jakim zakresie przypada ewentualne wynagrodzenie w tym zakresie itp. dotychczasowe opracowania naukowe w zakresie praw do widowiska sportowego nie przyniosły jednoznacznych i powszechnie aprobowanych rozstrzygnięć w tym zakresie. istniejąca literatura przedmiotu sprowadza się do szczegółowego i kompleksowego przybliżenia różnych koncepcji wysuwanych głównie przez autorów zagranicznych, oraz omówienia rozwiązań ustawowych wprowadzonych w obcych systemach prawnych. żadna z proponowanych koncepcji nie jest jednak wolna od luk i mankamentów, które uniemożliwiają przyjęcie którejkolwiek z nich za w pełni akceptowalną na gruncie prawa polskiego. uzupełnienie koncepcji m. kępińskiego w zakresie prawnoautorskiej ochrony transmisji widowiska sportowego stanowi postulat, iż prawa pokrewne do takiej transmisji nabywa podmiot przeprowadzający transmisję, nie zaś klub czy organizacja sportowa [8]. rozumiejąc motywy przemawiające za takim poglądem, wskazać należy, że nie daje on odpowiedzi na kwestię kluczową – kto i na jakiej prawo do widowiska sportowego w świetle nowych technologii 57 podstawie decyduje o tym, czy taki a nie inny podmiot przeprowadzi transmisję z widowiska sportowego i czerpać będzie w tym zakresie określone korzyści? wątpliwości tych nie rozwiewa także instytucja praw pokrewnych do nadania, o której mowa w art. 97 u.p.a.p. zanim bowiem nadanie programu stanie się przedmiotem ochrony praw pokrewnych, nadanie musi zostać zrealizowane [2]. sugeruje się, że dylemat ten może być rozwiązywany na gruncie prawa zobowiązań. konstrukcja w tym zakresie prezentuje się następująco: kupując bilet uprawniający do uczestnictwa w widowisku sportowym, widz wyraża dorozumianą zgodę na obowiązujące regulaminy – regulamin zakupu biletu, regulamin obiektu sportowego, regulamin imprezy masowej itp. niektóre profesjonalne podmioty posiadają w swoich regulaminach odpowiednie postanowienia, zakazujące utrwalania widowiska sportowego. tym samym rejestracja widowiska sportowego wbrew regulaminowym zakazom równoznaczna jest z niewykonaniem lub nieprawidłowym wykonaniem zobowiązania. takie niewykonanie zobowiązania skutkuje natomiast odpowiedzialnością odszkodowawczą na gruncie prawa cywilnego, a w niektórych przypadkach także na podstawie ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, dalej jako: „u.z.n.k.” [17]. ewentualna odpowiedzialność odszkodowawcza nie zmienia jednak okoliczności, że osoba dokonująca samodzielnie rejestracji widowiska sportowego nabędzie z mocy ustawy majątkowe i osobiste prawo autorskie lub prawo pokrewne do powstałego w ten sposób utworu audiowizualnego czy wideogramu. powstały utwór lub wideogram będzie bowiem w świetle u.p.a.p odrębnym przedmiotem ochrony prawnoautorskiej, całkowicie niezależnym od utworu powstałego za zgodą klubu lub organizatora (nie będzie jego kopią, ale zupełnie innym nagraniem) i nienaruszającym innych praw autorskich (gdyż samo widowisko sportowe nie jest objęte ochroną prawnoautorską). choć analiza konkretnych zapisów regulaminowych spotkać może się z zarzutem, że na zasadzie swobody umów, zapisy te mogą być dowolnie dostosowywane i zmieniane, a zatem ich rozpatrywanie w ramach niniejszego opracowania jest zbędne, to jednak warto zwrócić uwagę na pewną prawidłowość. zarówno regulamin inea stadionu w poznaniu, którego zarządcą jest kks lech poznań s.a. [11] w części ii ust. 7. lit. h), jak i regulamin obiektu sportowego – stadionu piłkarskiego legii warszawa (regulamin obiektu sportowego) [12] w §8, wymagają uzyskania odpowiedniej zgody w odniesieniu do działalności artystycznej, w tym transmisji, nagrania radiowego i telewizyjnego oraz profesjonalnego filmowania i wykonywania fotografii, na równi z działalnością handlową, gastronomiczną czy usługową. tym samym uznać należy, że wymóg uzyskania zgody dotyczy jedynie takiego filmowania, nagrywania, transmitowania i fotografowania, które nie jest przejawem każdej działalności twórczej o indywidualnym charakterze (czyli jakiegokolwiek utworu w rozumieniu art. 1 u.p.a.p), lecz wynikiem zarobkowej działalności zawodowej wykonywanej w sposób zorganizowany i ciągły – definicji działalności gospodarczej w myśl art. 2 ustawy o swobodzie działalności gospodarczej [18]. pojęciem „działalność artystyczna” posługuje się art. 13 ust. 2 ustawy z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych [16] oraz, w różnych konfiguracjach, rozporządzenie rady ministrów w sprawie polskiej klasyfikacji działalności (pkd) [13]. w 58 krzysztof westfal konsekwencji nie jest sprzeczne z postanowieniami regulaminowymi i nie stanowi niewykonania zobowiązania umownego, takie filmowanie, transmitowanie, nagrywanie i fotografowanie, które wykonywane jest w celach niezarobkowych, prywatnych, amatorskich czy rekreacyjnych (o doniosłości tej okoliczności mowa będzie w dalszej części niniejszego opracowania). kolejnym mankamentem rozstrzygnięcia osadzonego na gruncie prawa zobowiązań jest to, że o wyborze podmiotu realizującego nagranie lub transmisje decyduje jednostronnie ten podmiot, który odpowiedzialny jest za sprzedaż biletów uprawniających do biernego uczestnictwa w widowisku sportowym – najczęściej podmiot posiadający tytuł prawny do obiektu sportowego. w takiej sytuacji dojść może do uzyskania korzyści ze współzawodnictwa sportowego przez jeden tylko podmiot, podczas gdy dla wystąpienia takiego współzawodnictwa niezbędne są co najmniej dwa podmioty. posiadając dowolność w zakresie wyboru podmiotu realizującego transmisję dojść może także do innych niepożądanych sytuacji, które zachodzą chociażby w przypadku międzynarodowych rozgrywek pucharowych w piłce nożnej np. liga europy czy liga mistrzów na ich wczesnych etapach, tzw. rundach eliminacyjnych. w przypadku meczy jagielloni białystok z litewskim kruoja pakruojis, rozegranym w szawlach dnia 2 lipca 2015 r. „prawa do transmisji” „wykupiła” telewizja „laola1.tv” [5] która mogła teoretycznie zablokować transmisję na ternie polski, kierując mecz z litewskim komentarzem tylko na terytorium litwy. omawiane rozwiązanie pomija także jeszcze jedną kluczową dla profesjonalnego sportu kwestię, a mianowicie nadrzędności krajowych i międzynarodowych organizacji sportowych, czy podmiotów zarządzających profesjonalną ligą sportową itp. w praktyce obrotu gospodarczego to bowiem owe podmioty zajmują się dystrybucją praw do widowisk sportowych zorganizowanych w system rozgrywek, mimo, że nie posiadają tytułów prawnych do żadnego z obiektów, na którym odbywa się współzawodnictwo uczestników ligi. wartą rozważenia kwestią jest także wysokość ewentualnego, możliwego do uzyskania odszkodowania, za nieprawidłowe wykonanie zobowiązania. czy wysokość takiego odszkodowania będzie równa wartości zakupionego biletu, opłaty pobieranej za wydanie zgody na fotografowanie/filmowanie, czy obejmie także, ewentualne trudne do wykazania utracone korzyści? czy dla wysokości szkody istotne powinno być to, jaki zasięg miała nieautoryzowana transmisja, a może bardziej sam fakt dokonania naruszenia? nie sposób zgodzić się także z teorią, że wystarczające w zakresie wykonywania praw do widowiska sportowego jest wykorzystanie istniejących regulacji ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji [22]. dokonanie nagrania lub transmisji przez podmiot niekomercyjny, dokonujący nagrania w celach niezwiązanych z działalnością gospodarczą, nie jest równoznaczne z popełnieniem czynu nieuczciwej konkurencji. zgodnie bowiem z art. 1 ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji ustawa ta reguluje zapobieganie i zwalczanie nieuczciwej konkurencji w działalności gospodarczej, a nie zaś w sytuacjach niekomercyjnych. zgodnie z tą teorią, ochrona podmiotu, który dokonuje nagrania lub transmisji zgodnie z umową zawartą z gospodarzem widowiska sportowego, oparta miałby być o klauzulę generalną zawartą w art. 3 u.z.n.k., co może budzić uzasadnione prawo do widowiska sportowego w świetle nowych technologii 59 zastrzeżenia w zakresie pewności obrotu. zastrzeżenie to ma znaczenie zwłaszcza jeśli uwzględnić różne rodzaje powstałych utworów. można poddać w wątpliwość, czy opublikowane fotografie z widowiska sportowego lub kompilacja bramek stanowi konkurencję dla transmisji powadzonej na żywo. inną teorią, która miałby uzasadniać istnienie prawa do widowiska sportowego, jest zgodnie z propozycją j. de oliveira ascensao, powołanie się na istniejący w tym zakresie i powszechnie akceptowalny zwyczaj [1]. choć proponowane rozwiązanie posiada wiele zalet, spośród których niezaprzeczalną jest międzynarodowa harmonizacja rozwiązań prawnych, to jednak na gruncie prawa polskiego musi być odrzucone. niezaprzeczalnym jest bowiem, że zwyczaj nie ma doniosłości normatywnej i nie jest faktem prawotwórczym. zwyczaje jedynie pośrednio uzyskują doniosłość prawną, gdy przepisy prawa odsyłają do nich, dając sądowi orzekającemu w danej sprawie możliwość uwzględnienia ustalonych w danej grupie społecznej zwyczajów [10]. w literaturze przedmiotu przytacza się także trzy regulacje obcych systemów prawnych, których przedmiotem regulacji są prawa dotyczące szeroko rozumianych widowisk. jedną z tych regulacji jest §81 niemieckiej ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych [3], zgodnie z którą organizatorowi widowiska, jeśli jest przedsiębiorcą, przysługuje na równi z artystą prawo decydowania (utrwalania w formie audio i video zgodnie z art. 77 ust. 1 oraz reprodukowania i dystrybuowania wspominanych nagrań zgodnie z art. 77 ust. 2, a także upublicznienia informacji zgodnie z art. 78 ust. 1 pkt. 1 -3) o artystycznym wykonaniu utworu. przedmiotowa regulacja jest wyrazem postulatu, w zakresie przyznawania organizatorom widowisk artystycznych praw pokrewnych do artystycznych wykonań. przyznane prawo ma być rekompensatą za organizacyjną sferę „widowiska” artystycznego, poniesione w tym zakresie nakłady i ryzyko opłacalności [1]. pomimo godnego pochwały kierunku, który nadaje przedmiotowa regulacja w zakresie pojmowania prawa do widowiska, to nie może ona znaleźć zastosowania w przypadku widowiska sportowego. jak już bowiem była o tym mowa, widowisko sportowe nie jest przedmiotem ochrony prawnoautorskiej, a zatem powstanie praw do autorskiego wykonania nie będzie mogło powstać na rzecz żadnego podmiotu. jedynie na marginesie zauważyć należy, że podobne uzasadnienie towarzyszy powstaniu prawa pokrewnego w zakresie ochrony nadania – vide art. 97 u.p.a.p. [2]. znacznie bardziej interesująca i użyteczna jest natomiast brazylijska ustawa o działalności sportowej, tzw. „lei pele” [21], która stanowi w swoim art. 42, że organizacje sportowe posiadają prawo negocjowania, zezwalania lub zakazywania utrwalania, nadawania, transmisji, retransmitowania lub reprodukcji obrazu z widowisk lub wydarzeń sportowych, w których uczestniczą. znamienne jest przy tym, że §1 ustala zasady redystrybucji uzyskiwanych w ten sposób dochodów pośród uczestników współzawodnictwa sportowego (tj. zawodników). najbardziej godną uwagi wydaje się regulacja zawarta w rozdziale trzecim części trzeciej księgi trzeciej francuskiego kodeksu sportowego, który uchylił wcześniejszą ustawę nr 84-610 z dnia 16 lipca 1984 roku w sprawie organizacji i promocji aktywności fizycznej i sportu [15]. zgodnie z art. 333-1 kodeksu 60 krzysztof westfal sportowego, federacje sportowe oraz organizatorzy widowisk sportowych posiadają prawo eksploatacji widowiska sportowego. przy czym organizacje te mają możliwość scedowania swoich praw w zakresie audiowizualnej eksploatacji widowiska sportowego na profesjonalne ligi organizujące rozgrywki. mimo sporej nieokreśloności, regulacja ta ze względu na swój szeroki zakres regulacji, obejmujący sporą cześć potencjału gospodarczego widowiska sportowego, zasługuje na aprobatę. z uwagi na niemożliwość zastosowania omówionych wyżej teorii na gruncie polskiego prawa, a także brak inicjatywy ustawodawczej w zakresie ustanowienia regulacji analogicznych do tych niemieckich, francuskich, czy brazylijskich, również autorzy polscy podejmowali się prób nadania widowisku sportowemu ram prawnych. najdalej idący postulat w zakresie praw do widowiska sportowego na gruncie prawa polskiego wysunęli j. barta i r. markiewicz, proponując, postulaty de lege ferenda w zakresie przyjęcia norm ustanawiających „prawo stadionu”, jako sui generis prawa pokrewnego do praw autorskich [1]. postulat j. barta i r. markiewicza spotkał się jednak z krytyką k. wojciechowskiego. uzasadniając swoje stanowisko k. wojciechowski wskazał na brak gospodarczej potrzeby w zakresie ustanawiania „prawa stadionu”, wobec wysokiego poziomu oczekiwań publiczności, które wymuszać mają konieczność współpracy z organizatorem oraz gospodarczej nieopłacalności piractwa [22]. zgodnie z tym stanowiskiem, widzowie przyzwyczajeni do wysokiej jakości transmisji telewizyjnych, która to jakość wobec ograniczonych możliwości technicznych po stronie obserwatorów widowiska sportowego, możliwa była do osiągnięcia tylko przez profesjonalnie organizowane transmisje, mających możliwość zaangażowania znacznych zasobów finansowych, ludzkich, logistycznych czy technologicznych. profesjonalizacja transmisji sportowych wymagała zaś pełnej współpracy organizatora widowiska sportowego i podmiotu przeprowadzającego transmisje. wydaje się, że w świetle rozwoju nowych technologii, pogląd o braku konieczności wprowadzenia szczegółowych przepisów dotyczących praw do widowiska sportowego wobec nieopłacalności piractwa, okazał się całkowicie chybiony i niezdający próby czasu. obecnie bowiem każdy uczestnik widowiska sportowego może być wyposażony w urządzenie, które pozwala na rejestrację obrazu i dźwięku w wysokiej jakości, nawet z jednoczesnym przeprowadzeniem transmisji o ogólnoświatowym zasięgu i nieograniczonym potencjalnie kręgu odbiorców. nadawanie podcastów, vidocastów czy webcastów umożliwiają obecnie zwykłe telefony komórkowe, które przy uwzględnieniu stałego dostępu do internetu pozwalają nawet na przeprowadzenie transmisji na żywo2. taka sytuacja obala argument o wyłączności zezwalania na transmisję i nadania ze względu na 2 taka sytuacja obala argument o wyłączności zezwalania na transmisję i nadania ze względu na posiadane przez właściciela stadionu urządzenia nadawcze, tak m. kępiński, umowa o transmisję sportową, [w:] m. kępiński (red.), sport i media – problemy prawne, wydawnictwo poznańskie 1997, s. 53, czy argumenty o gospodarczym ryzyku podmiotu transmitującego i wkładu organizatora w przeprowadzenie widowiska sportowego, tak k. wojciechowski, widowisko sportowe w telewizji..., op. cit., s. 134. prawo do widowiska sportowego w świetle nowych technologii 61 posiadane przez właściciela stadionu urządzenia nadawcze czy argumenty o gospodarczym ryzyku podmiotu transmitującego i wkładu organizatora w przeprowadzenie widowiska sportowego. obecnie urządzenia te zapewniają co najmniej przyzwoitą jakość obrazu i dźwięku. coraz częściej przy tego typu transmisjach i nagraniach „bez podstawy kontraktowej” wykorzystywane są także drony, które wyposażone są w wysoce profesjonalny sprzęt i umożliwiają dokonywanie różnych ujęć oraz poruszają się wraz z akcjami mającymi miejsca na placu gry. wartym podkreślenia jest przy tym, że utrwalane w ten sposób treści spotykają się z niemałym zainteresowaniem odbiorców. nawet jeśli nie wszyscy miłośnicy sportu chętni są śledzić transmitowane za pomocą urządzeń mobilnych spotkania w pełnym wymiarze czasu, to zdobywane w ten sposób materiały filmowe służą tworzeniu komplikacji bramek, skrótów, najlepszych zagrań itp. coraz większą popularność zdobywają amatorscy twórcy, którzy poprzez prowadzenie wideoblogów czy dedykowanych kanałów na portalach takich jak youtube.com, przyciągają spore rzesze widzów. profil „kartofliska.pl” na portalu youtube.com ma blisko 116 tys. subskrybentów [6], a film pt. „8 liga mistrzów odc. 4 magazyn klasy b” ponad 700 tys. wyświetleń [7]. znamiennym jest, że w dobie niemałej popularności ruchów kibicowskich i środowisk tzw. „ultras”, przedmiotem nagrań, transmisji i fotografii są nie tyle same poczynania zawodników, ale stanowiące nieodzowną część widowiska sportowego, oprawy kibicowskie, „sektorówki”, choreografie itp. innym interesującym zjawiskiem związanym z transmisjami i nagraniami wydarzeń sportowych, są coraz popularniejsze przekazy z rozgrzewek przedmeczowych i pojedynczych treningów drużyn, częstokroć nadawane na żywo. z rozwiązań takich korzystają niemalże wszystkie drużyny piłkarskie, poczynając od lecha poznań, poprzez drużynę narodową reprezentacji polski, kończąc na fc barcelonie czy manchesterze united. te zaś (podobnie jak zdjęcia elementów oprawy kibicowskiej) pozbawione są całkowicie elementu współzawodnictwa sportowego. nagrania z treningów wykorzystywane są bowiem nie tylko do celów marketingowych ale także do celów szkoleniowych (tzw. scouting) [9]. raz jeszcze zauważyć należy, że zgodnie ze słusznym poglądem m. kępińskiego, na gruncie obowiązujących przepisów prawa autorskiego, prawa do każdego takiego nagrania, fotografii czy transmisji, bez względu na uwieczniony obiekt, nabędzie podmiot przeprowadzający transmisję, dokonujący nagrania czy fotografii. w dużym uproszczeniu oznacza to, że prawa do wideogramu z meczu obok profesjonalnej telewizji o zasięgu ogólnokrajowym, nabędzie także widzuczestnik, który za pomocą telefonu komórkowego przeprowadza webcast z przebiegu widowiska sportowego. widz-uczestnik nie dopuszcza się przy tym naruszenia podmiotowych praw bezwzględnych innych podmiotów utrwalających czy transmitujących przebieg widowiska. wobec powyższych wyzwań, jakie pojawiają się w związku z rozwojem technologicznym i wielopłaszczyznowością widowiska sportowego, wystosować należy wnioski de lege ferenda, w zakresie jednoznacznego uregulowania kwestii zakresu ochrony widowiska sportowego oraz sankcji zarówno cywilnych, jak i ewentualnie prawnokarnych za naruszenie takich praw. autor uważa, że 62 krzysztof westfal wprowadzenie instytucji tzw. „prawa stadionu” jedynie w zakresie praw pokrewnych jest rozwiązaniem niewystarczającym, gdyż odnosić musi się do rezultatu działalności filmowej, fotograficznej, fonograficznej lub innej służącej rozpowszechnieniu widowiska, której przedmiotem jest widowisko sportowe. prawo takie powstaje w sposób następczy, odrębny od samego widowiska sportowego (dla powstania nagrania konieczne jest zorganizowanie widowiska sportowego, natomiast zorganizowanie widowiska sportowego nie musi skutkować powstaniem rezultatu w postaci nagrania). należy wszakże mieć na uwadze, że prawa autorskie, tak samo jak i prawa pokrewne powstają z chwilą wyrażenia (utrwalenia) przejawu działalności twórczej (lub innej). tak w zakresie praw autorskich art. 1 ust. 1 u.p.a.p. stanowi „przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór)”, a w zakresie praw pokrewnych chociażby art. 94 ust. 2 u.p.a.p. „wideogramem jest pierwsze utrwalenie sekwencji ruchomych obrazów, z dźwiękiem lub bez, niezależnie od tego, czy stanowi ono utwór audiowizualny”. problem w istocie stanowi to, kto i na jakiej podstawie może zezwolić lub zabronić realizacji działań (np. nagrań, zdjęć itp.), które skutkować będą powstaniem ewentualnego nagrania. tymczasem wydaje się, że „prawo stadionu” w ujęciu praw pokrewnych problemu tego nie rozwiązuje. o ile samo widowisko sportowe byłoby utworem w rozumieniu prawa autorskiego, wykonawca (pojawia się pytanie kto byłby wykonawcą w przypadku sportów drużynowych) mógłby zakazać rozpowszechniania wideogramu lub innego przedmiotu prawa autorskich. skoro jednak widowisko sportowe nie jest utworem, z uwagi na znikomy czynnik artystyczny, nie stosuje się do tego zjawiska art. 17 u.p.a.p. (por. 94 ust. 4 u.p.o.p). co więcej stworzenie osobnej kategorii praw pokrewnych w postaci „prawa stadionu” niekoniecznie skutkować musi rozstrzygnięciem kolizji, jaka powstaje wobec utrwalenia w ramach nagrania filmowego wielu różnych kategorii dóbr prawnie chronionych: wizerunek sportowców, reklamy sponsorów, utwory muzyczne, pokazy świetlne na stadionie itp. prawo stadionu nie uwzględnia także istotnej z punktu widzenia widowiska sportowego kwestii, jaką jest udział rywala, który jest równorzędnym uczestnikiem rywalizacji sportowej, a który w przypadku potyczki toczącej się na obiekcie gospodarza zostałby pozbawiony prawa decydowania o realizacji tzw. „prawa stadionu”. nie uwzględnia się także w tym zakresie praw, jakie roszczą sobie do transmisji organizacje sportowe, odpowiedzialne za organizację rozgrywek sportowych (profesjonalne ligi sportowe, krajowe związki sportowe czy sportowe organizacje międzynarodowe). słabością „prawo stadionu” w ujęciu praw pokrewnych jest także to, że stanowi ono rozwiązanie doraźne, wystarczające do rozwiązania obecnie pojawiających się problemów związanych z nagraniami i transmisją telewizyjną. rozwiązanie takie nie uwzględnia jednak rozwoju nowych technologii i tego, że możliwe jest pojawienie się takiej kategorii przekazu, która wymykać będzie się spod tradycyjnych, znanych nam obecnie form. znacznie bardziej uniwersalnym, a zatem odpowiadającym zmieniającym się dynamicznie potrzebom obrotu gospodarczego, wydaje się być rozwiązanie analogiczne do tego wprowadzonego we francji, które przyznaje określonym prawo do widowiska sportowego w świetle nowych technologii 63 podmiotom prawo do komercyjnej eksploatacji imprezy lub zawodów sportowych. w polsce takie rozwiązanie mogłoby zostać wprowadzone do ustawy z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie [20]. ustawa ta w art. 14 ust. 1-3 przyznaje już wyłączne prawo do gospodarczego wykorzystywania wizerunku sportowca w stroju reprezentacji kraju lub reprezentacji olimpijskiej podmiotom zbiorowym (odpowiednio polskiemu związkowi sportowemu i polskiemu komitetowi olimpijskiemu). przyznanie wyłączności gospodarczej określonemu podmiotowi w zakresie dysponowania aktywami pojawiającymi się na tle działalności sportowej nie stanowiłoby, zatem rozwiązania nowego. autor proponuje zatem, na wzór regulacji francuskiego kodeksu sportowego, wprowadzenie rozwiązania polegającego na przyznaniu prawa wyłącznej komercyjnej eksploatacji imprezy lub zawodów sportowych w zakresie sportu kwalifikowanego krajowemu podmiotowi nadrzędnemu wobec uczestników, a więc organizacji odpowiedzialnej za organizację współzawodnictwa sportowego, z zastrzeżeniem obowiązku uczciwej redystrybucji uzyskanych środków i wyłączeniem sprzedaży biletów wstępu i innych praw wyłącznych organizatoragospodarza współzawodnictwa. zwrócić należy uwagę, że powyższy postulat nie ogranicza się jedynie do prawa transmisji widowiska sportowego, ale za przedmiot regulacji ma znacznie szersze prawo do komercyjnego wykorzystania widowiska. oprócz prawa transmisji, widowisko czy współzawodnictwo sportowe mają bowiem znacznie większy potencjał gospodarczy, który obejmuje chociażby nazwę współzawodnictwa (tytułem przykładu pojedynki fc barcelony i realu madryt nazywane są „el clasico”, a współzawodnictwo między ruchem chorzów oraz górnikiem zabrze nazywane są „wielkimi derbami górnego śląska”), scenariusz otwarcia i zakończenia imprezy sportowej, piosenek przewodnich (takich jak hymn ligi mistrzów uefa), prawo z rejestracji znaków towarowych związanych ze współzawodnictwem itp. z oczywistych względów prawo gospodarczej eksploracji nie powinno obejmować przychodów ze sprzedaży biletów wstępu. zysk związany ze sprzedażą biletów zależny jest w dużej mierze od starań marketingowych organizatoragospodarza współzawodnictwa, jego kanałów dystrybucji biletów, wykreowanego zapotrzebowania, pojemności stadionu, potencjału gospodarczego marki miejsca organizacji współuczestnictwa, renomy uczestnika, wysokości ponoszonych kosztów utrzymania obiektu itp. pod pojęciem innych praw wyłącznych rozumieć należy natomiast pozostałe uprawnienia związane z tytułem prawnym organizatora-gospodarza do obiektu, na którym odbywa się współzawodnictwo. chodzi między innymi o przychody z dnia meczowego – a więc prowizja od sprzedaży gadżetów i innych produktów w trakcie współzawodnictwa, umów sponsorskich np. dotyczących nazwy obiektu, umów najmu lokali znajdujących się w obiekcie itp. kluczowe dla wysuniętego postulatu są zarówno kwestia przyznania prawa do gospodarczej eksploatacji krajowemu podmiotowi nadrzędnemu, jak i uczciwa redystrybucja uzyskanych korzyści. przyznanie uprawnienia do komercyjnego eksploatowania widowiska sportowego ma uzasadnienie gospodarcze. organizator ligi, turnieju czy pucharów 64 krzysztof westfal ma o wiele większe możliwości negocjacyjne sprzedając jeden pakiet spotkań składający się na kompozycyjną całość, niż poszczególni organizatorzy pojedynczych spotkań, którzy próbowaliby sprzedać prawa do odrębnych spotkań, gdy nabywca nie ma pewności czy uda nabyć się pozostałe spotkania ligi czy turnieju. nadrzędny organizator ma także możliwość opracowania spójnej polityki medialnej – wyboru oficjalnych sponsorów ligi czy turnieju, wyboru oprawy muzycznej, rejestracji jako znaków towarowych nazw imprez, itp. podmiot nadrzędny posiada także znacznie większy potencjał promocyjny niż poszczególni uczestnicy. w takim przypadku to podmiot nadrzędny decydował będzie w sposób wyłączony o tym, kto przeprowadzi transmisję lub nagranie z przebiegu widowiska sportowego w celach komercyjnych. jednocześnie regulacja ta nie będzie wprowadzała wyjątków w zakresie większości obowiązujących regulacji prawa autorskiego. nadal autorskie prawa majątkowe i osobiste przysługiwać będą bowiem temu podmiotowi, który dokona „wyrażenia” utworu (fotografii, nagrania czy transmisji). uprawniony podmiot będzie mógł natomiast decydować o udzieleniu zezwolenia na powstanie utworu, a swoje interesy zabezpieczyć poprzez podpisywanie stosownych umów dotyczących przeniesienia majątkowych praw autorskich lub uzyskania stosownych licencji na właściwych polach eksploatacji. nie jest celem przedmiotowej regulacji wprowadzania wyłomu w prawie decydowania twórcy o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności. to należeć będzie zawsze do twórcy utworu, nawet jeżeli jego utwór powstał bez stosownej zgody. uprawnieniem podmiotu, któremu przysługiwać będzie prawo wyłącznej komercyjnej eksploatacji widowiska sportowego będzie natomiast możliwość żądania przeniesienia wszelkich korzyści uzyskanych wskutek komercyjnego wykorzystania utworu. zmianie ulegnie zatem zasada wynikająca z art. 17 u.p.a.p. (wyjątek dotyczy oczywiście wszystkich regulacji dotyczących uzyskiwania wynagrodzenia z tytułu korzystania z utworu, a zatem także art. 94 ust. 5 u.p.a.p.) stanowiąca, że twórcy przysługuje wyłączne prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z utworu. proponowana regulacja nie wprowadziłaby natomiast zmiany rewolucyjnej, gdyż już sama treść art. 17 u.p.a.p. poprzez posłużenie się zwrotem „jeżeli ustawa nie stanowi inaczej (…)” dopuszcza liczne odstępstwa. podmiotem uprawnionym powinna być przy tym organizacja krajowa, a więc właściwy polski związek sportowy lub inny związek sportowy. zastrzeżenie to ma uniemożliwić automatyzm w zakresie przyznania prawa komercyjnego wykorzystania widowiska sportowego międzynarodowym federacjom sportowym z pominięciem podmiotu krajowego. w rzeczywistości bowiem to właśnie podmioty krajowe odpowiedzialne są za organizację współzawodnictwa na terenie polski i ponoszą związane z tym koszty oraz ryzyko organizacyjne. przyznane im uprawnienie nie będzie jednak wykluczało możliwości przelania praw czy udzielenia wyłącznej licencji międzynarodowym podmiotom nadrzędnym. w przypadku współzawodnictwa międzynarodowego, zgodnie z zasadą terytorializmu, o ile współzawodnictwo lub zawody będą odbywały się na terenie polski, uprawnienie do komercyjnej realizacji widowiska na terenie kraju posiadać prawo do widowiska sportowego w świetle nowych technologii 65 będzie podmiot polski, który będzie mógł udzielać stosownych licencji podmiotom zagranicznym. w przypadku współzawodnictwa z udziałem podmiotu polskiego, które będzie miało miejsce za granicą, przedmiotowa regulacja i tak nie będzie miała zastosowania z wyjątkiem komercyjnego wykorzystania widowiska na terenie polski. przedmiotowa regulacja ma dotyczyć jedynie współzawodnictwa kwalifikowanego [19], a nie czysto amatorskiego. zgodnie z art. 7 ust. 1 ustawy o sporcie [15] polski związek sportowy jest tworzony w celu organizowania i prowadzenia współzawodnictwa w danym sporcie. trudno zatem wyobrazić sobie sytuację, w której w odniesieniu do danej dyscypliny sportowej, w której zawodnictwo odbywa się w sposób kwalifikowany, nie funkcjonuje polski związek sportowy. niemniej, stosowna regulacja powinna zakładać, że w przypadku braku odpowiedniej organizacji nadrzędnej, prawo do komercyjnej eksploatacji imprezy lub zawodów sportowych przysługiwać powinno organizatorowi takiego współzawodnictwa. ochronę interesów wszystkich uczestników zapewnia postanowienie o uczciwej redystrybucji dóbr. poprzez uczciwą redystrybucję środków pochodzących z gospodarczej eksploatacji należy rozumieć takich ich podział, który będzie uwzględniał słuszne interesy wszystkich podmiotów zaangażowanych w organizację imprezy lub zawodów sportowych, a więc zarówno uczestników imprezy lub zawodów (zawodników lub kluby), ale także organizatorów w postaci związku sportowego czy organizatora ligi. taka redystrybucja powinna z jednej strony uwzględnić koszty i ryzyko ponoszone przez organizatora, a z drugiej uwzględniać wkład uczestników imprezy lub zawodów na spodziewane korzyści (popularność uczestników, zainteresowanie ich występami przez odbiorców, renomę, itp.) oraz ponoszone przez nich koszty udziału we współzawodnictwie (inne dla gospodarza, a inne dla gości). powyższe zasady powinny mieć także zastosowanie do treningów, rozgrzewek, konferencji prasowych i innych wydarzeń towarzyszących danemu współzawodnictwu sportowemu imprezie lub zawodom sportowym. nie powinny natomiast być objęte potencjalną regulacją wydarzenia niezwiązane bezpośrednio z daną imprezą lub zawodami – czyli regularne treningi, nagrania z obozów przygotowawczych nie związane z konkretnym współzawodnictwem, które to należeć powinny do danego sportowca lub klubu. tytułem podsumowania wskazać należy, że w systemie prawnym w obecnym kształcie brak jest regulacji, które stanowiłaby podstawę do rozporządzania prawami autorskimi do transmisji sportowych, czy w inny sposób pozwalały na określenie, jaki podmiot staje się bezwzględnie uprawnionym do czerpania korzyści gospodarczych płynących z eksploatacji widowiska sportowego. tym samym brak jest regulacji, które zapewniają: wyłączność w zakresie rozporządzania takimi prawami i aktywami (nie ma podstaw do twierdzenia, że wyłącznie uprawnionym jest organizator współzawodnictwa lub podmiot posiadający tytuł prawny do stadionu, ale już nie współuczestnik współzawodnictwa sportowego, tzw. „gość”), skuteczność takich transakcji (skoro dany podmiot nie jest uprawniony, to nie może przenieść praw na kogoś innego – nemo plus iuris ad alium transferre potest quam ipse habet), skuteczną ochronę przed naruszeniem praw przez podmioty trzecie (nabywcą praw pokrewnych jest każdy, kto jest autorem 66 krzysztof westfal wideogramu). zagadnienie to staje się coraz bardziej aktualne w świetle rosnących rozmiarów biznesu, jaki budowany jest wokół imprez sportowych (rekordowe sumy ze „sprzedaży” praw do transmisji współzawodnictwa sportowego) oraz złożoności struktury podmiotów biorących udział w organizacji takiego współzawodnictwa (zawodnicy, kluby, podmioty zarządzające ligą, krajowe związki sportowe, federacje międzynarodowe itp.). tym samym autor postuluje wprowadzenie regulacji, które w skuteczny sposób ureguluję przedmiotowe kwestie, zapewniając przy tym właściwą redystrybucję korzyści, miedzy wszystkich uczestników współzawodnictwa sportowego. zdaniem autora zapewnienie podmiotom możliwie szerokiego wachlarza bezwzględnych praw podmiotowych w zakresie eksploatacji widowiska sportowego pozytywnie wpłynie na profesjonalizację i komercjalizację sportu, przyczyniając się do jego rozwoju. podobne regulacje wprowadzone zostały już w systemach prawnych innych państw. co więcej, przyznanie praw bezwzględnych w zakresie komercyjnego wykorzystania wizerunku uczestników współzawodnictwa sportowego nie jest nowością w prawie polskim, gdyż jeden taki specjalny przypadek został uregulowany ustawą z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie. literatura [1] barta j., markiewicz r. (1997), widowisko sportowe a prawo autorskie, [w:] kępiński m. (red.), sport i media – problemy prawne, wydawnictwo poznańskie. [2] flisak d. (2015), komentarz do art. 97 ustawy o prawe autorskim i prawach pokrewnych, (w:) prawo autorskie i prawa pokrewne. komentarz, lex, lex: 528908. [3] gesetz über urheberrecht und verwandte schutzrechte, urheberrechtsgesetz vom 9. september 1965 (bgbl. i s. 1273). [4] grzybczyk k. (2017), komentarz do art. 1 [w:] ślęzak p. (red.), ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. komentarz, legalis, warszawa. [5] internet: http://www.sat-charts.eu/artykul,3598,kruoja-jagiellonia-bialystoktransmisja-na-zywo.html, (dostęp: 6 czerwca 2017 r.). [6] internet: https://www.youtube.com/user/kartofliskapl?&ab_channel=kartofliskapl, (dostęp: 5 czerwca 2017 r.). [7] internet: https://www.youtube.com/watch?v=pdrlrzhdf0&ab_channel=kartofliskapl , (dostęp: 5 czerwca 2017 r.). [8] kępiński m. (1997), umowa o transmisję sportową, [w:] kępiński m. (red.), sport i media – problemy prawne, wydawnictwo poznańskie. [9] knise e., rupprich h., nowoczesne technologie edukacyjne na zajęciach z wychowania fizycznego – scouting w procesie interakcji nauczyciel-uczeń, bronikowski m. [w:] wychowanie fizyczne a nowoczesne technologie, awf poznań 2015. prawo do widowiska sportowego w świetle nowych technologii 67 [10] radwański z. (2009), prawo cywilne część ogólna, warszawa. [11] regulamin inea stadionu w poznaniu, źródło internet: http://img.lechpoznan.pl/pliki/do_pobrania/regulamin_ineastadionu.pdf, (dostęp: 04.06.2017 r.). [12] regulamin obiektu sportowego stadionu piłkarskiego przy ul. łazienkowskiej 3 w warszawie, źródło internet: http://www.legia.com/files/files/regulamin_obiektu_sportowego_29_01_13_wor d.pdf (dostęp: 04.06.2017 r.). [13] rozporządzenie rady ministrów w sprawie polskiej klasyfikacji działalności (pkd) z dnia 24 grudnia 2007 r. (dz.u. nr 251, poz. 1885). [14] ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (dz.u. 1994 nr 24 poz. 83) z zm. [15] ustawa nr 84-610 z dnia 16 lipca 1984 r. w sprawie organizacji i promocji aktywności fizycznej i sportu (loi n°84-610 du 16 juillet 1984 relative à l'organisation et à la promotion des activités physiques et sportives). [16] ustawa z dnia 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (dz.u. nr 80, poz. 350) z zm. [17] ustawa z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (dz.u. nr 47, poz. 211) z zm. [18] ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (dz.u. nr 173, poz. 1807) z zm. [19] ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o sporcie kwalifikowanym (dz.u. 2005 nr 155 poz. 1298) z zm. [20] ustawa z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie (dz.u. 2010 nr 127 poz. 857) z zm. [21] ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych tzw. "lei pele" nr 9615/98 o działalności sportowej z 24 marca 1998 r. zmieniona ustawą 12.395/11 z 2011. [22] wojciechowski k. (2005), widowisko sportowe w telewizji. widowisko sportowe i audiowizualna relacja z niego jako dobro chronione w świetle polskiego prawa prywatnego, liber, warszawa. [23] wyrok połączony tsue z dnia 4 października 2011 r. w sprawach c-403/08 football association premier league ltd and others v. qc leisure and others, zbiór orzeczeń 2011 i-09083 oraz c-429/08 karen murphy v media protection services ltd., źródło: internet http://curia.europa.eu/ (dostęp: 14 stycznia 2017); [24] wyrok wojewódzkiego sądu administracyjnego w warszawie z dnia 20 lutego 2015 r., sygn. akt iii sa/wa 1078/14, lex: 1650998. quality in sport 2 (6) 2020, p. 47-55, e-issn 2450-3118 received 01.04.2020, accepted 07.05.2020 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2020.011 47 agung yudha catur rizal1 , sugiyanto2 , sri santoso sabarini3 passing training model based on small side game in futsal sports for senior high school students sebelas maret university, indonesia abstract this research aims to: (1) developing a futsal passing model based on small-sided games for high school futsal extracurricular participants. (2) testing the feasibility of a small-sided gamesbased futsal passing training model for high school futsal extracurricular activities. 3) test feasibility through small-scale and large-scale futsal passing training models based on smallsided games for high school futsal extracurricular participants. 4) test the effectiveness level of the small-sided games-based futsal passing training model for high school futsal extracurricular activities between the experimental group and the control group. this research uses the development method (research and development) "proposed by borg and gall, the researcher adapted the research procedure into 3 main stages: stage 1 needs analysis, stage 2 product development and product trials, stage 3 product effectiveness tests. the sample was 30 extracurricular players. the research instruments were observation, interview, mixed questioner, the rating scale used was absolute rating scales, and field notes. data analysis techniques are qualitative analysis and quantitative analysis. qualitative data analysis was obtained from interviews and field notes. the quantitative analysis obtained from the prerequisite test was divided into two, namely the normality test and the homogeneity test using the spss version 18.0 software program. the effectiveness test uses t-test with spss version 18.0 software program. and comparative test. the research results are (1) planning and implementation of futsal passing technique training during training is less varied, and the still low level of mastery of futsal passing technique during training. (2) the results of the feasibility test of experts obtained an average value of 81.11%. (3) the results of the group test using a small-sided games-based futsal passing training model on a small scale obtained an average value with a percentage of 81.4% and on a large scale obtained an average value with a percentage of 84.53%. (4) the results of the effectiveness test using the t-test in the experimental group obtained a significant value of 0.01. this means that a significant value of 0.01 < 0.05 so that it can be concluded that there is a difference between the pre-test and post-test scores. the results of the effectiveness test using the t-test in the control group obtained a value of 0.925. this means that a significant value of 0.925 > 0.05 so that it can be concluded that there is no difference between the pre-test and post-test scores. keywords: passing training model, small sided games, futsal 1 agung yudha catur rizal, e-mail: agungyudhacr7@student.uns.ac.id, orcid: 0000-0002-6190-9387 2 sugiyanto, e-mail: sugiyantoprobo@gmail.com, orcid: 0000-0002-9991-5264 3 sri santoso sabarini, e-mail: sririni76@yahoo.com, orcid: 0000-0002-3629-0703 https://orcid.org/0000-0002-6190-9387 https://orcid.org/0000-0002-9991-5264 https://orcid.org/0000-0002-3629-0703 48 agung yudha catur rizal, sugiyanto, sri santoso sabarini introduction futsal is a ball game played by two teams, each of which has five members with the aim of putting the ball into the opponent's goal, by manipulating the ball and legs (kurniawan, 2011: 104). to be able to play futsal properly, a player must have good basic skills or techniques, not only being able to kick the ball but also requires expertise in controlling or controlling the ball. futsal is a very interesting and fast game. both in terms of the field are relatively small, almost no errors occur. therefore we need cooperation between players through accurate passing, not just past the opponent. this is because in futsal games the player always departs with the philosophy of 90% ball possession. futsal is a game that uses operands for the game, especially using short passes or short passes. therefore, a futsal player needs to master the basic techniques of passing or bait that is good and right. rudito (2015: 16) passing is the most important skill to master, passing connects all players in all parts of the field and allows the team to build attacks. a good and right passing game must consider three twa principles in passing, namely timming, weight and accuracy (tim burns, 2003: 29). therefore passing techniques must be really mastered by futsal players. based on the observations of researchers, shows that there are some futsal players in high school who have not mastered the basic techniques of passing well. this can be seen during the game, players still often make a lot of passing mistakes that cause game patterns to be hampered. in addition, the creativity of players in passing is also still limited due to the lack of training variations. according to lhaksana (2011: 30) futsal passing practice is one of the basic techniques that is needed by every player. the technique that is really needed in futsal is basically a passing technique. exercise is to increase the work capacity of athletes skills and psychology quality to improve their performance in competition (bompa, 2009: 37). sukadiyanto (2011: 6) training is a process of perfecting the ability to exercise with a scientific approach, cursing the principles of education that are planned and organized so that it can increase the readiness and ability of athletes. tangkudung (2012: 42) argues that training is a systematic and practicing process that is carried out repeatedly with increasing numbers of training loads and training intensity. one of the exercises to improve passing ability is to use the small side games method. ganesha putera (2004: 12) said that small-sided games training is an evolving exercise, by presenting a game situation that makes the game get the technical, tactic and physical aspects of the game as well. komarudin (2013: 60) small-sided games are a form of exercise that is able to effectively improve abilities by modifying the shape of the field size and is easy to supervise by a trainer. small-sided games are a fun exercise for sports games by utilizing physical and technical training in the form of games that are reduced in size with a limited number of players. passing in the game of futsal is considered so vital in the continuity of the game, to start the game, start the attack and set the rhythm of the game. this was stated by noviada, darmawan, and kanca (2014: 4) that in futsal games, the constant movement of players also causes players to continue passing, almost ninety percent (90%) of futsal is filled with passing. correspondingly, jaenudin (2018: 2) states that the basic passing technique is the most widely used during futsal matches compared to other basic techniques. so it can be said that passing is a technique that is widely used and important to be mastered by players when playing futsal to continue to pass in the game, so that almost in futsal the most widely used game is using passing. the problem raised above is passing training model based on small side game in futsal sports for senior high school students 49 the background of the study entitled "small sided games based passing training model in futsal sports for senior high school students". methods this research used developmental research design. the population in this study were senior high school students throughout kotabumi kota district, north lampung. the research subjects were male students who took futsal extracurricular activities in kotabumi kota district. the number of samples used in this total population (total sampling) amounted to 30 samples with the division of 15 samples for the experimental group and 15 samples for the control group. the stages of the study adopted the borg and gall development research procedure (1983: 775), namely first, needs analysis. second, product development with expert evaluations and field trials. third, to test the effectiveness of the experiment using a pretest and posttest design with random group selection (one group randomize pre-test and posttest). the instruments used in this study were observation, interviews, mixed questioners, the rating scale used was absolute rating scales, and field notes. the data analysis technique used was divided into two namely qualitative analysis and quantitative analysis. qualitative data analysis was obtained from interviews and field notes. the quantitative analysis obtained from the prerequisite test was divided into two, namely the normality test and the homogeneity test using the spss vesi 18.0 software program. the effectiveness test uses t-test with spss version 18.0 software program. and comparative test. results and discussion need analysis the needs analysis phase is carried out to identify problems in research. the needs analysis was carried out using the method of interviewing futsal extracurricular trainers in five schools with the conclusion results presented in table 1. table 1. results of futsal extracurricular trainer interviews no subject results of interviews and observations 1. futsal coach a. sma n 1 kotabumi b. sma n 3 kotabumi c. sma n 4 kotabumi d. sma kemala bhayangkari e. smk n 3 kotabumi 1. still lack of passing training when training. 2. there is no specific training in passing training 3. decrease in motivation to exercise. 4. it's very difficult to implement an exercise program. 5. 5. less mastering passing training model (relying on conventional training). 6. it's hard to be on time when training. 7. prefer games on the exercise band. 8. attention from the school is minimal. based on the needs analysis conducted, the conclusion is that the needs analysis can be concluded that the planning and implementation of futsal passing training 50 agung yudha catur rizal, sugiyanto, sri santoso sabarini techniques during your training vary, and the still low level of mastery of futsal passing techniques during training. product development the product development stage consists of a study of supporting theories about futsal as well as the stage of drafting the initial product development draft and then followed by an evaluation of the product from the expert and the results of the field trials. expert evaluation in this study was conducted to obtain responses and input from futsal experts for the perfection of product making, in this case a small sided games-based passing training model in futsal. following are the results of the evaluation of futsal experts. table 2. quantitative data on the evaluation results of futsal academics 1 no evaluation aspects result score maximum score 1. 2. ssg training model exercise program 132 16 160 20 jumlah 148 180 based on quantitative data the results of the evaluation of futsal academics 1 experts namely aditya gumantan, s.pd, m.pd as a lecturer at the indonesian technocrat university obtained a percentage value of 82.22%. the percentage results can be interpreted that the product design can be continued to be trialled at a later stage according to advice from futsal academics. table 3. quantitative data on the evaluation results of futsal practitioners 1 no evaluation aspects result score maximum score 1. 2. ssg training model exercise program 133 14 160 20 total 147 180 based on quantitative data the results of the evaluation of expert practitioners futsal 1 namely pamula putra as the north lampung porprov trainer team obtained a percentage value of 81.66%. the percentage results can be interpreted that the product design can be continued to be tested at a later stage according to the advice of a futsal pact 1 expert. table 4. quantitative data on the evaluation results of futsal practitioners 2 no evaluation aspects result score maximum score 1. 2. ssg training model exercise program 130 13 160 20 total 143 180 based on quantitative data the results of the evaluation of expert practitioners of futsal 2 namely angga selvian as a licensed trainer at level 1 afc obtained a percentage value of 79.44%. the percentage results can be interpreted that the product design can be continued to be tested at a later stage according to the advice of a futsal pact 2 expert passing training model based on small side game in futsal sports for senior high school students 51 table 5. conclusion of quantitative data from expert evaluation results no expert result score maximum score percentage 1. 2. 3. academic expert 1 practitioners futsal 1 practitioners futsal 2 148 147 143 180 180 180 82.22 % 81.66 % 79.44 % total 438 540 81.11 % based on the conclusions of the quantitative data the results of the overall expert evaluation obtained a percentage of 81.11%. the percentage results can be interpreted that the design of the mood exercise product passing based on small sided games on extracurricular participants was tested at a later stage. the product trials in this study aim to seek assessment from pok uns futsal players related to the content of the training model. product trials are carried out in two stages: small group trials and large group trials. the following will be presented the results of product trials. table 6. quantitative data on the results of small group trials no assessment aspects result score maximum score 1. ssg training model 407 500 total 407 500 based on quantitative data the results of small group trials obtained a percentage value of 81.4%. the percentage results can be interpreted that the product design of passing model based on small sided games can be tested at the large group stage. table 7. quantitative data from large group trial results no assessment aspects result score maximum score 1. ssg training model 1369 1500 total 1369 1500 based on quantitative data the results of a large group trial results obtained percentage values of 84.53%. the percentage results can be interpreted that the product design of passing model based on small sided games can be tested at the product effectiveness test stage (product experiment test). effectiveness test the effectiveness test phase of a small sided games-based passing training model for high school-aged children is divided into two groups: the experimental group and the control group. the experimental group will be given treatment treatment passing based on small sided games and the control group will not be given treatment. the following will be presented the results of the product effectiveness test. 52 agung yudha catur rizal, sugiyanto, sri santoso sabarini table 8. average scores of the ssg-based passing skills group no group type pre-test post-test 1. 2. control group experimental group 11 10,48 11,04 15,36 based on the average score of the passing skills group based on ssg, the control group experienced an increase in the value of the pre-test and post-test results by 0.4. the experimental group experienced an increase in the value of the pre-test and post-test days by 4.88. this shows that the product effectiveness test in the experimental group has a greater increase in value. normality test data normality test is used to determine whether the population data in the study is normally distributed or not. the normality test in this study is the kolmogorov-smirnov test. the results of the normality test will be presented in the following table. table 9. results of experimental group normality tests kolmogorov-smirnova shapiro-wilk statistic df sig. statistic df sig. pre_test ,173 25 ,051 ,894 25 ,014 post_test ,168 25 ,067 ,943 25 ,177 table 10. results of control group normality tests kolmogorov-smirnova shapiro-wilk statistic df sig. statistic df sig. pretest ,156 25 ,120 ,959 25 ,389 postest ,173 25 ,051 ,951 25 ,270 based on the normality test data results in the experimental group and the control group showed that the statistical value of the sig pre-test and post-test experimental group and control group> 0.05. this shows that the normality test results of the experimental group and the control group were normally distributed. homogeneity test homogeneity test is done to test the equation of some samples, which are homogeneous or not. homogeneity test is intended to test the similarity of variance between pre-test and post-test. homogeneity test in this study is the levene test. the following will be presented homogeneity test results. table 11. results of the experimental group homogeneity tests levene statistic df1 df2 sig. ,226 1 48 ,636 table 12. results of control group normality tests levene statistic df1 df2 sig. ,254 1 48 ,617 passing training model based on small side game in futsal sports for senior high school students 53 based on the homogeneity test data results in the experimental group and the control group using the levene test showed that the statistical value of the sig in the experimental group was 0.636 and the value of the control group was 0.617> 0.05. this shows that the homogeneity test results of the experimental group and the control group were homogeneous. effectiveness test the effectiveness test was carried out on the experimental group and the control group using t-test with spss version 18.0 software program. the following will be the results of the effectiveness test. table 13. results of the experimental group t-test t-test for equality of means t df sig. (2tailed) mean difference std. error difference 95% confidence interval of the difference lower upper pretest_ postest equal variances assumed -,095 48 ,925 -,040 ,422 -,889 ,809 equal variances not assumed -,095 47,798 ,925 -,040 ,422 -,889 ,809 table 14. control group t-test results t-test for equality of means t df sig. (2tailed) mean difference std. error difference 95% confidence interval of the difference lower upper pretest_ postest equal variances assumed -,095 48 ,925 -,040 ,422 -,889 ,809 equal variances not assumed -,095 47,798 ,925 -,040 ,422 -,889 ,809 based on the effectiveness of the test results using the t-test in the experimental group obtained a significant value of 0.01. this means that a significant value of 0.01 <0.05 so that it can be concluded that h0 is rejected, which means that there is a difference between the pre-test and post-test values. the results of the effectiveness test using the ttest in the control group obtained a value of 0.925. this means that a significant value of 0.925> 0.05 so that it can be concluded that h0 is accepted which means that there is no difference between the pre-test and post-test values. comparison test comparative tests were carried out on the experimental and control groups using spss version 18.0 software. the following will be the results of the comparison test. 54 agung yudha catur rizal, sugiyanto, sri santoso sabarini table 15. comparison of experimental group and control group data t-test for equality of means t df sig. (2tailed) mean difference std. error difference 95% confidence interval of the difference lower upper result equal variances assumed 4,032 48 ,000 4,320 1,071 2,166 6,474 equal variances not assumed 4,032 28,293 ,000 4,320 1,071 2,126 6,514 based on the comparison test data of the experimental group and the control group the significant value obtained from the t test was 0.00, this means that the significant value was 0.00 <0.05. so it was concluded that h0 was rejected and there were differences between the experimental and control groups. conclusion based on the results of research and the results of data analysis that have been done, the following conclusions are obtained: (1) planning and implementation of futsal passing technique training during training is less varied, and the still low level of mastery of futsal passing technique during training. (2) the results of the feasibility test of the experts show that the product of the futsal passing training model based on small-sided games is included in the valid or feasible category. (3) the results of small group and large group tests using a small-sided games-based futsal passing training model are included in the valid or feasible category. (4) a passing practice model based on small-sided games is more effective in increasing passing ability than conventional passing training models. references borg, w & gall, m.d 1983. educational reserch an introduction. new york: longman. ganesha putera. 2004. manage small-sided games organization. yogyakarta: kickoff. jajang jaenudin, dkk. 2018. development of arduino uno-based passing training media in futsal sports. journal of applied sports science. vol. 3 no.1, h. 2. komarudin. 2013. small-sided games as a means to develop women's decision in football games. indonesian physical education journal. vol 9, h 60. kurniawan. 2011. smart sports book. jakarta: laskar aksara. lhaksana, justinus. 2011. modern futsal tactics and strategies. jakarta: be champion noviada, gede eka budi darmawan dan i nyoman kanca. 2014. tactical passing training methods in pairs of static and passing while moving against the basic technical skills of passing a futsal ball control. sports training education journal.vol 2, no 1. rudito adani, 2015. the effect of small-sided-games exercise on the accuracy of horizontal passing of students participating in futsal extracurricular mts mu'allimin muhammadiyah yogyakarta. universitas negeri yogyakarta. sukadiyanto. 2011. introduction to theory and methodology of physical training. bandung: lubuk agung. passing training model based on small side game in futsal sports for senior high school students 55 tangkudung, james. 2012. sports coaching. jakarta: cerdas jaya. tim burns. 2003. holistic futsal a total mind-body-spirit approach. london: lulu.com tudor, bompa. 2009. theory and methodology of training. iowa: kendal publishing company. 34 quality in sport 2 (6) 2020, p. 34-46, e-issn 2450-3118 received 22.02.2020, accepted 20.04.2020 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2020.010 agnieszka brenk1 , olga ilona smoleńska2 safety and nature versus tourists, athletes and residents in sagarmatha national park nepal 1 university of hotel and catering industry in poznań, poland 2 nicolaus copernicus university in toruń, faculty of earth sciences and spatial management, department of sport science, poland abstract the subject of this publication is sagarmatha national park located in nepal, along with the consequences of its popularity among all worlds and the effects of using the environment on selected specific cases. the main purpose of the work is to illustrate the included natural and social conditions as well as the state and perspectives for the development of operational functions in the park. the economic situation of the country will be also presented, taking into account the conditions conducive to the development of inbound tourism. the main research method was document analysis and own observation one of the authors. "natural values of the environment taking into account the essential element of the supply of collections, to those that adapt, its other elements" [sawicki, harasimiuk 2014]. high mountains have now become one of the main collections of scientific research. one of the reasons is the intensive transformation available from the mass nature of qualified tourism or mountain climbing. the world has entered the multifaceted era of 'tourism'. the natural values of the environment are currently covered by one of the basic elements of the supply of the harvest. man cannot be chased from the mountains! it is necessary to include his harmonized sport, tourism and economic interests with nature protection. tourism supported and contributes to the development of various forms of nature and environmental protection, which are the first national parks and nature reserves: yellowstone in the usa founded in 1872, the royal national park in australia founded by the british in modern colonies in 1879 or the second historical banff national park in canada created in 1885. contemporary forms of environmental protection originate from the romantic west over wild nature and associated with progressive industrialization in the nineteenth century by destroying natural ecosystems on an unprecedented scale. although, the ideas of nature protection may already be sought in antiquity for activities that will then be related to religious worship. in china, the first laws on nature protection were announced 4000 years ago, and in india about 3000 years ago. the declaration on the protection of forest resources was issued in 1671 by the danish king christian v, and 34 years later also by russian tsar peter i. in poland, the first symptoms of care for forest resources concern the place in 1337, during the reign of casimir the great, when he announced statutes prohibiting logging in other people's forests. conscious protection of the disappearing species in the form of royal law takes place at the end of the 16th century, which provisions protect the forced turns as a result of cutting out large tracts of forests. in nepal, ecological awareness of the power elites and local people has matured for a long time. robbery of forest management was widely used, wood for fuel or land was obtained for arable crops. it was not until the mid-1960s that king mahendra issued the first laws on nature 1 agnieszka brenk, e-mail: agolog@wp.pl, orcid 0000-0001-6672-1255 2 olga ilona smoleńska, e-mail: olgasmolenska@umk.pl, orcid 0000-0002-2517-9081 https://orcid.org/0000-0001-6672-1255 https://orcid.org/0000-0002-2517-9081 safety and nature versus tourists, athletes and residents in sagarmatha national park nepal 35 protection and provided for penalties for its destruction. the descendant and heir to the throne of king mahendra birendra permanently introduced the protection of natural resources to the country's development plans and, in the first year of his reign (1973), he issued the act on national parks and nature conservation, which took care of a number of animal species and established the first royal chitwan national park. in subsequent years, new national parks and reserves were created in naturally valuable areas. there are 8 national parks in nepal. the protected areas cover a total of 13% of the area. the inspiration to write this study was data analysis and own observation of both the natural resources of the sagarmatha national park, as well as, the attitude to the natural environment of its inhabitants, as well as, athletes and tourists. keywords: sustainable tourism, sport tourism, national park, nepal, himalayan, mont everest, trekking, himalayan mountaineering, high mountain climbing general characteristics of the area nepal a small country lying schoolboys in south asia, bordering tibet and india with an area less than half of poland. it lies on the border of two provinces zoogeographiques: paleoarctique covering europe, north africa and asia and oriental covering almost the entire indian subcontinent and the greater part of south-east asia. according to the classification of the world tourism organization (unwto), nepal belongs to the asiapacific and south asia sub-region in international tourist traffic. for this subregion also includes afghanistan, bhutan, india, iran, maldives, pakistan and sri lanka [unwto highlights, 2017 edition]. 80% of the territory of northern and central nepal is located on the southern slopes of the highest mountains in the world. the remaining area of the country is covered highlands and hilly areas are covered with jungle and the northern edge of the plains hindustani, called terai. the highest point in the country is mount everest (8848 m), while the lowest point in the plains terai kéch kalan in jhapie (60 m). the country can be divided into three main geographical regions: the himalayan region, the central region of hills and the terai region. nepal lies at the junction of tectonic plates eurasian and indian, which are breaking through at each other uplifting the himalayas, and the effect of these collisions are tectonic shocks, which cause at 70-80 years of strong earthquakes. the himalayas are one of the youngest mountain systems on earth. their age is estimated to be approximately 40 million years. in these mountains (over 3 000 m) there are alpine pastures and forests moderate bounded by a line of trees to a height of 4000 m above sea level and snow line of 5500 meters above sea level eight of the 14 eightthousanders in the world is located in nepal: mount everest (8848 m), kanchenjunga (8586 m), lhotse (8516 m), makalu (8463 m), cho oyu (8201 m), dhaulagiri (8167 m), manaslu (8163 m) and annapurna (8091 m). inner himalayan valley (above 3600 m), for example mustang and dolpa are cold, rocky deserts on the tibetan plateau. nepal has socalled "south asian water towers" with 6000 rivers that are fed with snow or monsoon rains. there are over 30 natural caves in the country, such as the maratika cave also known as haleshi and as a place of pilgrimage related to buddhism and hinduism. the climatic conditions of nepal depends on the geographical location. nepal has five seasons: spring, summer, monsoon, autumn and winter. on the north, summers are cool and winters severe, while to the south tropical summers and mild winters. in the high parts of the mountains the climate is arctic. the himalayas act as a barrier to cold 36 agnieszka brenk, olga ilona smoleńska winds from central asia in winter and form the northern limit of the monsoon wind directions. 80% of all the rains in nepal comes from the monsoon (june-september) blowing from the indian ocean in the months of june-august, which brings moist air mass and therefore heavy rain. in turn, the winter monsoon blows from the continent and brings drought. according to a recent survey conducted by the central bureau of statistics of nepal, the population of residents was registered at around 30,5 million and includes roughly 101 ethnic groups speaking 92 languages. although there are so many dialects, the national language is nepali, similar to hindi, the language of northern india. this language is used and understood by most of society. english is used by many government offices and institutions. it is also used in education in most private schools in kathmandu and several other cities. the dominant religion is hinduism, worshiped by approx. 75% of the population. the second important religion is buddhism, namely lamaism or tibetan tantric buddhism variety. the followers of the two religions coexist very well. many residents pray in buddhist and hindu temples worshiping the deities of both religions. nepal is one of the poorest and least developed countries in the world. the country is faced with a serious problem of education as much as 42% of the population over the age of 15 cannot read or write. this number is twice more women than men. nepal relies on the support received in the framework of multilateral agreements and tourism. until 1950 it was closed to the outside world, and when it opened its borders to foreigners tourist traffic is growing extremely rapidly. nepal's economy vs. tourism development economic development of nepal was attributed mainly in sport and tourism industry. mountain country's location makes it difficult to set aside agricultural land, yet nepal manages to be self-sufficient, at least when it comes to the production of rice a basic food product, and even export some surplus. nepal industry is in the early stages of development, and the only industrial centres are located mainly in the terai and the kathmandu valley. the greatest importance is the processing of jute, followed by wood industry, textile and confectionery. in 1959, the central authorities set up a department of tourism, and the country became a member of the international union of official travel organizations (iuoto) assuming a long-term plan for the development of tourism, which provides infrastructure expansion: civil aviation accommodation facilities, travel agencies, trekking agencies, tourist information and staff training. currently, nepal has 6 airports with paved runways of which one, in the capital has the status of international airport. to pursue its objectives the development of tourism throughout the country established the ministry of culture, tourism and civil aviation. also established a governmental organization of nepal tourism board which promotes tourism through websites, social media, tourist information, participation in fairs, etc. the most significant assumptions adopted by the government of nepali mainly developing and ensuring the safety of air transport within the country, the establishment of a tourist and trekking, international scientific cooperation, sustainable development of tourism, care for the quality and variety of tourist services, protection of cultural and historical heritage and the training of personnel in the field of tourism and civil aviation. according to data published in the report of the world tourism organization in 2017 the revenue from tourism is the amount safety and nature versus tourists, athletes and residents in sagarmatha national park nepal 37 of the order of 630 million dollars, where in 2010 the amount was almost half lower 343 million dollars.3 the devastating earthquake that hit nepal in 2015 caused the number of tourists in the autumn peak season is dramatically decreased by almost 30% compared to 2014 and was the largest decline in the asia-pacific region. they were killed approx. 9 thousand residents and financial losses estimated at over 10 billion us dollars. nepalese authorities make every effort to restore tourism in the country, because tourism is the dominant sector of the economy. according to the information and statistics published in the report of the ministry of culture, tourism and civil aviation in may 2017, the number of tourists visiting nepal increased by 25% compared to 2016 (figure 1). 50% of all visitors are tourists from: india (17,1%) , china (11,1%), the usa (8,4%), the uk (5,4%) and sri lanka (4,8%).4 the greatest number of arrivals is observed in october and then in march (figure 2). the vast majority of tourists come to nepal by air (table 1).: tab. 1. tourist arrival to nepal in 2016 and 2017 indicators 2016 2017 % change tourist arrival by: air 572563 760577 32,8 land 180439 179641 -0,4 total 753002 940218 25 average length of stay 13,4 12,6 -6,0 source: own study based on statistics inbound tourism to nepal, http://tourism.gov.np//files/statistics/11.pdf fig. 1. own study based on the statistics of inbound tourism to nepal by year, source http://tourism.gov.np//files/statistics/11.pdf 3 https://www.e-unwto.org/doi/pdf/10.18111/9789284419876 [03.10.2019] 4 http://tourism.gov.np//files/statistics/11.pdf [03.10.2019] http://tourism.gov.np/files/statistics/11.pdf https://www.e-unwto.org/doi/pdf/10.18111/9789284419876 http://tourism.gov.np/files/statistics/11.pdf 38 agnieszka brenk, olga ilona smoleńska fig. 2. own study based on the statistics of inbound tourism to nepal by month, source: http://tourism.gov.np//files/statistics/11.pdf national parks vs. sport and tourism nature is the totality of things and phenomenon of the universe without forming products of human labor [szymczak 1978]. protecting her is realized almost from the beginning of use by humans. the world needs to maintain the diversity of the environment and their use in a balanced and equitable. sustainable use means the use of that diversity in a way that does not lead in the long term to reduce it. according to the international union for conservation of nature (iucn) protected area is an area of land or sea designated for the purpose of protection and conservation of biodiversity and natural resources, as well as related cultural goods, managed by law or other effective means [pullin 2017]. iucn offered 8 categories of protected objects of which 5 have been recognized by the united nations as an official protected areas categories and they are: strict reserves, national parks, natural monuments, areas of active protection of natural resources. protected areas in addition to the function of protection also have to serve purposes of tourism and recreation, and ecological awareness. unpleasant experience has shown. however, that often uncontrolled tourism development may entail specific risks to the natural environment which can be exemplified, even tatra national park. on the one hand, tourism contributes to the development of forms of protection of the environment, on the other hand we can often encounter the opinion, that the development of nature protection areas is limited or even impossible tourist traffic resulting in a slowdown in the development of local communities living in these areas. the question should be asked whether, by protecting a valuable natural area, are we activating the development of tourism or are we creating barriers to its development? it worths noting that the natural environment is characterized by dynamism, flora and fauna is not eternal in its present form. in nature, the phenomenon of succession in force, and therefore actions related to the development of tourism in these areas should be implemented in accordance with the safety and nature versus tourists, athletes and residents in sagarmatha national park nepal 39 principles of sustainable development. currently, the progress of environmental degradation either because of natural disasters or due to destructive human activity is almost catastrophic. often, this is the only opportunity to visitors that they had a chance to commune with exceptional natural values of the region are the protected areas and it is primarily the value of the largest and most valuable national parks. tourism in nepal is an integral part of the protected areas of the country because the authorities make noticeable efforts to its development. however, despite the cumulative efforts of the government of nepal, the local community and non-governmental organizations, due to the increase in human population, development activities, protected areas face many challenges. interference in the forest areas and the dependence of local communities from protected areas: pastures, timber, grazing and other forest products is a big challenge, sometimes leading to conflict between the protection of valuable natural areas, and the local community. in order to protect rare and endangered wildlife, created the department of national parks and nature conservation (dnpwc) setting 8 national parks: national park chittwan, national park sagarmatha, langtang national park, rara national park, shey-phoksumdo, bardiya national park, national khaptad park and the national park and protected area makalu-barun. 3 nature reserves: suklaphanta, parsa and kosi tappu and one hunting reserve dhorpatan, and 2 protected areas: annapurna and makalu-barun national khaptad park and the national park and protected area makalu-barun (figure 3).: fig. 3. map of protected areas in nepal, source: http://www.dnpwc.gov.np/ the tourist season in nepal is relatively short, due to the location of the country, and thus the conditions for tourism are most favorable in spring or autumn. at this time, trekking routes traverse hundreds of thousands of tourists to admire the biodiversity of fauna and flora, almost only available in protected areas. the second group of people visiting these areas are certainly avid athletes. the 40 agnieszka brenk, olga ilona smoleńska annual everest marathon is held in nepal one of the most demanding and highestperforming marathons in the world.5 in addition, it is a paradise (sometimes also eternal) for most himalaists, with the biggest challenge which is everest itself (figure 4): fig. 4. statistics of the highest peak in the world everest, source: https://www.fototapeta4u.pl/fototapeta/mountain-peak-everest-highest-mountain-in-the-worldvector-infographic-226055827/ sagarmatha national park in the face of threats the sagarmatha national park (pns) covers an area of 1148 km² and is located in the central himalayas of eastern nepal, in the solukhumbu district (figure 5). established in 1976, and three years later it was the first to be included on the unesco world heritage list under the national parks and nature conservation act and is managed by the national park and wildlife conservation office, the department of national parks and nature conservation of the ministry of forestry of the government of nepal.6 5 http://everestmarathon.com/ 6 https://whc.unesco.org/en/list/120 [03.10.2019] http://everestmarathon.com/ https://whc.unesco.org/en/list/120 safety and nature versus tourists, athletes and residents in sagarmatha national park nepal 41 fig. 5. sagarmatha national park, source: own data effective legal protection in force under the act on the protection of wildlife and national parks from 1973. and the provisions of the himalayan national park of 1978. january 2002, established a buffer zone comprising the further area of 275 km². most of the park (69%) consists of barren land with an area of over 5000 m, of which 28% are pastures, and almost 3% wooded. it is home to more than 20 villages with more than 6000 sherpas, who lived in the region for the past four centuries. nowadays, continuing the traditional cultural practices and religious, they are forced to restrict hunting and slaughter of animals and the protection of all living beings. the majority of pns extends the range of the high himalayas, in the area of group chomolungma, whose central point is the highest peak in the land of mount everest (8848 m), called such. tibetan chomolungma, loosely translated means "mother of the gods" or "mother of the world" the chinese use zhumulangma and nepalese sagarmatha, meaning "forehead of heaven”. a small part of the park is located in the himalayas low. the name comes from the area around the nepalese name of the summit of mount everest“sagarmatha”. this massif is located between glaciers and rongphu kangshung tibetan side and the khumbu and imja nepalese side. on its site, there are three other eight-thousanders: lhotse (8516 m), lhotse shar (8383 m) and cho-oyu (8201 m). this is the highest national park in the world. this area constitutes the main phase of the evolutionary history of the earth and is one of the most interesting geological regions in the world, with a high, relatively young mountains, glaciers, which form unique compositions of the landscape dominated by high peaks and falling deep valleys. endemic flora and fauna precisely blended into the rich culture of the sherpas attracts lovers of the exotic from around the world. pns natural landscape, is determined by several factors: geological structure of the area, contemporary tectonic movements, the nature and dynamics of process modelling area. 42 agnieszka brenk, olga ilona smoleńska "the park was created on the ground granite and metamorphic rocks also places carboniferous (limestone of mt. everest). the main component of the geological structure of the landscape park, however, are granites and crystalline schists" [drdoš j. 1990]. in shaping the landscape structure is also significant height above sea level of which depends on climatic conditions and the nature of the vegetation. in the described national park vegetation is less important in shaping the landscape, his face formed especially powerful form of relief. the park covers the upper watersheds dudhkoshi and bhotehoshi and consists largely of difficult terrain and gorges high himalayas, in many opinions is one of the most picturesque regions of the world. himalayas are also (in the opinion of indigenous peoples) seat of countless gods, deities and spirits. religious beliefs are very important for tourism in this region. fig. 6. own study based on statistic data for visits pns monthly section, source: http://www.sagarmathanationalpark.gov.np/index.php/tourism fig. 7. own study based on tourist traffic in the section pns month, source: http://www.sagarmathanationalpark.gov.np/index.php/tourism http://www.sagarmathanationalpark.gov.np/index.php/tourism http://www.sagarmathanationalpark.gov.np/index.php/tourism safety and nature versus tourists, athletes and residents in sagarmatha national park nepal 43 fig. 8. own study based on pns tourist traffic by country, source: http://www.sagarmathanationalpark.gov.np/index.php/tourism looking at the statistics of tourist attendance in the attached charts, it is not difficult to say that sagarmatha national park enjoys growing interest, and in the last 10 years, except 2015, the number of tourists has doubled (figure 6 and 7). what does this mean for the region? the density of the local population in the park is low, an average of 2,4 persons per 1 km². the most densely populated area is the village of namche bazaar, which together with the villages creates the main cluster of residents of the park. the location of settlements in the pns was influenced by access to water, fuel resources, cropland, grazing land, existing centres of worship, and the danger of floods and landslides slope. currently, under the influence of increasing tourist traffic they created new settlements, especially at intersections routes, main paths or in other attractive places. "park most frequent route leading from said settlement namche bazaar by the upper valley portion duth kosi then deposits: tengpoche gonda, pangpoche, pheriche and lobuche to the viewpoint kala pattar (5545 m) and to the main base expedition of mt. everest" [drdoš j. 1990]. sherpas the population of the areas of the park are mainly farmers cultivating tiny plots mainly on vegetables and buckwheat or barley. however, the dominant source of income for most residents of the animal park. due to the damage caused by grazing sheep and goats breeding of these species is prohibited, allowed only yaks and their crosses with domestic cattle. which are used not only as a source of milk, meat and wool, but also act as a provider of energy sources. they produce a fertilizer which is dried in the sun and then used as fuel. what also perform transport functions, moving goods and supplies for the residents and the needs of tourists. there are also hiking trails for porters accompanying moving through the park to visitors as a communication network composed exclusively of hiking trails. the introduction of road transport does not allow relief. sagarmatha national park can be reached by regular air transportation to the village of lukla or rented helicopter from the selected agencies offering this type of service but are mainly scenic flights or transporting food supplies or injured or exhausted tourists. in the vicinity of the village of namche bazaar also functions very primitive landing syangpoche rarely used due to the lack of infrastructure, and was designed for commercial customers 44 agnieszka brenk, olga ilona smoleńska view hotel everest. sagarmatha national park is the most popular and the most visited by tourists. the main reason is the highest mountain in the world located in the park, as well as the attractiveness of other mountains. the aesthetic value of the natural environment and culture of the sherpas. admission to the park is paid, and after the earthquake in 2015. fees for tourists foreigners increased several times. large differences in height significantly limit recreational opportunities so that the only possible forms of tourism is alpine and mountaineering. slope slopes in some parts of the park creates favourable conditions for skiing but none prior adjustment and energy preclude the practice of such sports. attractiveness add glacial lakes, waterfalls and glaciers, which form the communication barrier. no go causes many valleys that are not available to tourists: accommodation in simple huts of the local population, buildings designed to support rural tourists, tourist lodge or shelter, hotels. the development of hotels set estimable is highly seasonal tourist traffic and foreign tourism (figure 8). other objects adapted to the needs of tourists mainly serve the local population as a modest increase sources of income. the highest standard of tourism services offers hotels negligible amount, a special exception is the already mentioned everest view. it is a modern hotel built in cooperation japanese-nepalese, located at an altitude of 4000 m above sea level with views of the highest mountain in the world (figure 9). it’s also an example of an object built in a sustainable way using natural sources of energy, without serious interference with the natural environment compared to the rest of tourist infrastructure. widespread burning of garbage created or left behind by the growing number of tourists, discharge of pollutants directly to the mountain rivers is the greatest scourge of the sagarmatha national park, especially in the region where mount everest climbing expeditions going through many of the world leave behind mountains of garbage and excrement. residents of moving along the same transport routes slowly accept ecological behavior. until a few years ago trails are regularly rubbished by the natives, and now quite common and accepted segregation of waste in specially designed containers. fig. 9. view of the village pcheriche, source: own data compared to other parts of nepal, the pns fauna is relatively poor in mammals, probably partly due to the geologically young origin of the area. they live here among others: snow safety and nature versus tourists, athletes and residents in sagarmatha national park nepal 45 leopard called the panther, wolf gray (not seen since 1980), himalayan black bear, red panda, himalayan marmot and musk deer. smaller mammals are water and himalayan shrew. flora is also poor. with softwood fir can meet, even at the height of 4000 m, hemlock, yew sometimes appear very rarely, and cypress. among the trees and shrubs that occur in large numbers in the pns is juniper. small tracts of forests are important as part of creating a landscape in the lower parts of the park area. conclusion the impact of sport and tourism on the solution to the problem of conservation in the pns has two faces: positive and negative. the positive, of course, the influx of foreign tourists, and thus an additional source of income for residents of settlements located in this area. the negative is the increasing use of natural resources needed to handle the growing number of travellers, and this causes deepening wasteful economy. it helps in the low level of education of the local population. in addition, insufficient arable land makes residents of the park are not self-sufficient in food production, and even yields they obtain from their small plots tend to be destroyed by the strong monsoon downpour. alpine shrubby vegetation also it suffered from grazing yaks which resulted in lowering the number of plant species. the fertilizer which is produced by the grazing causes the spread grew species require good soil quality. the impact of human activity can be described as very unfavourable. lack of control forest services, corruption and limited reforestation program is a consequence of the current state of affairs. arrives the local population and tourists arrives. it is not resolved the issue of generating energy as well as drinking water or means of transport. another question should be asked: how to solve the problem of grazing animals or regular afforestation, especially near settlements? another issue is the stabilization of slopes against landslides and landslides that especially during the monsoons are a huge threat to the residents of the park. the development of sport and tourism should be done with minimal interference in the natural environment park, dream is water supply and transport of waste. the practice cluttering by numerous expeditions, especially in the area of the base camp of climbers who practice high-altitude climbing requires immediate legal regulations and their enforcement by the designated for that purpose service. solution to these problems is difficult. national parks are treated as product valuable brand equity and conditioning development especially in the poor countries such as nepal. references brenk, a. (2016). himalaje nepalu – turystyczna moda czy fascynacja górami, wybrane aspekty turystyki i rekreacji, (eds.) tauber r.d., mucha-szajek e., wshig, poznań. brenk, a. (2017). wpływ turystyki na życie mieszkańców w obliczu kataklizmów naturalnych na przykładzie nepalu, turystyka, hotelarstwo, gastronomia w teorii i praktyce, wshig, poznań. drdoš, j. (eds.) (1990). park narodowy sagarmatha, szerpowie i ich ojczyzna pod mount everestem, wrocław-warszawa-kraków. dutkiewicz, s. (2010). nepal-turystyczny tygiel, akademia wychowania fizycznego, 46 agnieszka brenk, olga ilona smoleńska kraków. kurczab, j. (2013). himalaje nepalu, wydawnictwo sklep podróżnika, warszawa. nowa encyklopedia powszechna pwn (1996). pwn, warszawa. partyka, j. (2015). parki narodowe jako obiekty zainteresowania turystycznego w: stasiak a., śledzińska j., włodarczyk b (eds.). wczoraj, dziś i jutro turystyki aktywnej i specjalistycznej, wydawnictwo pttk „kraj”, warszawa. pullin, a.s. (2017). biologiczne podstawy ochrony przyrody. pwn, warszawa. sawicki, b., harasimiuk, m. (2014). rola obszarów chronionych w rozwoju edukacji, turystyki i gospodarki. uniwersytet przyrodniczy w lublinie, frel, warszawa. szymańska, u., zębek, e. (2008). prawo i ochrona środowiska, wyd. uniwersytetu warmińsko-mazurskiego, olsztyn. szymczak r. (eds.) (1978). słownik języka polskiego, pwn, warszawa. websites: https://www.e-unwto.org/doi/pdf/ (03.10.2019) https://www.fototapeta4u.pl/fototapeta/mountain-peak-everest-highest-mountain-in-theworld-vector-infographic-226055827/ (1.12.2019) http://tourism.gov.np//files/statistics/11.pdf (03.10.2019) https://www.iucn.org/ (04.10.2019) http://www.nepaltourism.info/national_park%20_in_nepal/index.html (04.10.2019) http://www.dnpwc.gov.np/ (04.10.2019) https://www.welcomenepal.com/ (04.10.2019) https://whc.unesco.org/en/list/120 (07.10.2019) http://www.sagarmathanationalpark.gov.np/ (07.10.2019) 62 quality in sport 2 (4) 2018, s. 62-73, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 10 vi 2018, praca została przyjęta do druku 15 vii 2018 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2018.010 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/908795 paweł kalinowski1 (1), olga bugaj (2), jan m. konarski (1), monika nowakowska(1), katarzyna kulicka(1), andrzej wieczorek(1), agata konarska(3) (1) university of physical education, theory of the sport department, poznan, poland (2) university of physical education, department kinesiology of sport, poznan, poland (3) university of physical education, department of pulmonary and rheumatological rehabilitation, poznan, poland characteristics of the competitive loads of polish national amputee football team. pilot studies charakterystyka obciążeń startowych piłkarzy nożnych reprezentacji polski amp futbolu. badania pilotażowe abstract background: information about competitive loads of amputee soccer players are very limited. this element should be one of the base to prepare appropriate training program according to individual needs of players, as well aims of season. the main aim of this pilot study was to describe the characteristics of selected elements of the internal competitive load of football players after unilateral amputations. methods: the subject involved a group of 15 polish national amp football (pnaf) players after unilateral amputations of the upper or lower limbs. the age, height and weight were 27.1±8.4 years, 176.2±7.3 cm, 72.0±14.2 kg, respectively. the information were recorded during match between pnaf team and representative of polish clubs, using polar team 2pro system. the data base was analyzed using standard tools and differences among variables was checked by wilcoxon test. results: during whole games value of hrmean was 132.6±10.56 bpm with a range from 87.3±10.6 bpm to 182.3±10.69 bpm and energy expenditure was 612.7±164.86 kcal. general, values of observed variables were higher in the 2nd part of the match but differences among them was not significance. conclusion: characterizing the competitive effort will allow to diagnose and determine the nature of the work to use it as specific requirements of the discipline. it can be expected that these information will contribute to the improvement the training process for amp footballers and optimize training of the disabled people. keywords: adapted football/soccer, sport, internal loads, hr, ee, monitoring of the game streszczenie wstęp: w literaturze jest mało informacji na temat obciążeń startowych zawodników po amputacjach. niemniej jednak ten aspekt jest jednym z podstawowych elementów przygotowania właściwego procesu treningowego, dostosowanego do indywidualnych 1 paweł kalinowski, orcid: 0000-0002-7288-7208 https://orcid.org/0000-0002-7288-7208 characteristics of the competitive loads of polish national amputee football team. pilot studies 63 predyspozycji i uwarunkowań zawodników. stąd też głównym celem badań pilotażowych była charakterystyka obciążeń piłkarzy po jednostronnych amputacjach. metody: grupę badawczą stanowiło 15 zawodników reprezentacji polski amp futbolu po jednostronnej amputacji kończyn dolnych lub górnych. wiek badanych wynosił 27,1 ± 8,4 lat, wysokość ciała 176,2 ± 7,3 cm oraz masa ciała 72,0 ± 14,2 kg. badania przeprowadzono podczas meczu między reprezentacją polski amp futbolu a zawodnikami polskich klubów występujących na poziomie amp futbol ekstraklasy za pomocą polar team 2pro system. dane zostały opracowane statystycznie, różnice między zmiennymi zostały sprawdzone za pomocą testu wilcoxona. wyniki: w trakcie gry średnia wartość hr wynosiła 132,6 ± 10,56 uderzeń na minutę w zakresie od 87,3 ± 10,6 uderzeń na minutę do 182,3 ± 10,69 uderzeń na minutę, a wydatek energetyczny wyniósł 612,7 ± 164,86 kcal. wartości obserwowanych zmiennych były wyższe w drugiej części meczu, ale różnice między nimi nie były istotne. wnioski: charakterystyka obciążęń startowych pozwoli zdiagnozować i określić charakter pracy, aby wykorzystać ją jako specyficzne wymagania dyscypliny. można przypuszczać, że informacje te przyczynią się do udoskonalenia procesu szkolenia dla piłkarzy amp futbolu i optymalizacji procesu szkolenia osób niepełnosprawnych. słowa kluczowe: adoptowany futbol / piłka nożna, sport, obciążenia wewnętrzne, hr, ee, monitorowanie gry 1. introduction the topic of internal competitive load is known in various sports disciplines: football (soccer), field hockey, handball, etc. (reilly 1994, bloomfield, polman, o”donoghue 2007, ziv, lidor 2009, konarski 2010). detailed studies mainly discuss such issues as heart rate variability, energy expenditure, selected biochemical parameters, variation between the first and second half of the game. despite of this issue, many sports disciplines still lack information about such parameters what was confirmed in article’s review especially is the sport of people with disabilities which develop in very dynamic way. one of such example could be amputee football. according to this situation and to prepare more adequate training program for this group of people, as well taking into consideration their physical activity level there is observed an urgent needs to expand information on competitive loads. our pilot study showed just some selected elements of the internal competitive load of football players after unilateral amputations. in present-day sport it is necessary to use modern technology to obtain information about individual reactions to the work performed both during warm-up and training (bishop 2003a, 2003b, chmura 2014, ayala, calderón-lópez, delgado-gosálbez 2017). expanding the knowledge on this subject allows for an optimal understanding of the physiological phenomena that accompany the sport training process with respect to the adopted sports and training objectives and their relativity. the system of control and evaluation indicates the necessity of observing the player directly during work (ongoing control), the reaction to the work performed (operational control) and the total aspects of the workout analyzed during the periodic control (ważny 1999, krustrup et al. 2005). one of the most important tools used to collect data are the diagnostic tests. the use of appropriately selected tests allows for an adequate control of the current level of fitness that the trainer has at their disposal in the training 64 paweł kalinowski, olga bugaj, jan m. konarski, monika nowakowska, katarzyna kulicka, andrzej wieczorek, agata konarska process. analysis of the results describe some selected elements of the internal competitive load of football players after unilateral amputations. in future we will be conducting more extensive research for assessing the effectiveness of applied forms, means and training methods (training and starting workload) aimed at improving the level of training of the players. information provided by the trainer is used to optimize the sport training process. it gives the basis for proper proceeding in accordance with the accepted principles of broadly understood individualization. one of the most commonly used tools is pulse measurement and analysis, which shows the reactions of the body to the effort, informing about the possible effects of the activity in the training process and, with systematic measurement, of the adaptive changes of the organism under the imposed workloads (gil et al. 2007, costa et al. 2013). measurement of internal competitive load serves to determine the proper direction of action in the training cycle and is one of the main factors determining the choice of training exercises (jastrzębski et al. 2013). in football, with the increasing effectiveness of the training process, there is a constant need to modify the physical and temporal structure of sport training (chamari et al. 2004). this applies to both fully fit and disabled people. the effort taken by ampfutbol players is mainly attributed to a group of speedendurance and speed–strength efforts. research has shown that athletes performing speed strength and speed endurance sports, including football players, have a significant potential for high intensity work based on oxygen metabolism. it is important to schedule time for aerobic, mixed, anaerobic, anaerobic acidic and anaerobic non-acidic work in the planning of sport training (schepard, astrand 1992, reilly 1994). it should also be noted that the effort during a football match is of interval character (reilly 1994). therefore, the principle goal of the football training process is to shape the adaptive processes of the athlete’s body, aiming at taking the characteristic short-term effort of submaximal and maximal intensity with the interval specificity resulting from the analysis of initial loads recorded during matches (chamari et al. 2004). the increase in results achieved by athletes is the result of the individual reaction of their organisms to a given stimulus within a years-long training process. therefore, the issue of individual selection of training tasks (loads, methods and forms of realization) becomes one of the leading research problems (reilly 1994, bompa, haff 2009, kalinowski, karpowicz 2015). one of the simplest, non-invasive, and at the same time widely available methods of monitoring the load of the athlete is to measure the heart rate and to estimate the energy expenditure based on it (impellizzeri, rampinini, marcora 2005, dellal et al. 2008, konarski, strzelczyk 2009). despite a number of studies using specialized and modern equipment, a small number of studies on these elements have been reported in athletes with disabilities following the amputation of lower limbs. in the field of amp football there have been few studies thus far, despite the continuous dynamic development of this sport discipline. the amp football competition is aimed at people suffering from unilateral amputation of the limb and persons with other unilateral congenital limb defects. in order to characterize the nature of this discipline, it is necessary to look at its history. its origins date back to the 1980's in the united states. the game was started by a group of post-amputation skiers who started to play football to stay fit during the summer. the founder of ampsoccer was don bannett. another important figure that influenced the development of this discipline was football referee bill barry. in 2007 the first world cup was held in turkey, organized by the world amputated footballers federation (waff). in turkey, 12 national teams participated in the tournament, whereas characteristics of the competitive loads of polish national amputee football team. pilot studies 65 in the next world championship (argentina 2010) there were already 18 teams. at the 2014 world cup in mexico a record-breaking number of 22 national teams was recorded (wegner, kalinowski 2015). football after unilateral amputations is a team sport game played between two teams. each team consists of seven players, including one goalkeeper. the game lasts 2x25 with a 10 min break between halves. the amp football’ playing field dimensions are: 55-70m in length and 30-60m in width (yazicioğlu 2007). the criterion for participation in the game is a one-sided amputation or congenital malformation of the lower limb a2/a4 for field athletes or a unilateral amputation of upper limb a6/a8 for goalkeepers. amp football is a very dynamic game, characterized by a large number of duels and direct contact. it is characterized by a variable pace of action in the attack and defense. the incommensurable character of the game, the type of amputation, the recovery time and the large number of factors that affect the game's requirements make the athlete's fitness profile very varied. an important function in the fitness preparation of athletes is played by the motion organ compensating for the amputated limb. as a result, the comprehensive model of amp football players training is difficult to define. hence, aiming at rationalizing and optimizing the training process, taking into account the fitness, technical-tactical, functional and mental preparation, it seems to be reasonable and a priority to apply individualization in training. athletes move on the field using the canadian elbow crutches (there is an absolute ban on the use of prostheses during the game). deliberately playing the ball with a crutch is treated like using a hand. on the other hand, deliberate aiming of the crutch at another player is treated as a foul resulting in the opposing team being given a penalty kick. the place of the offense does not matter. there is no offside or an offside area rule during the game. for safety purposes, it is also forbidden to perform slides during a match. such play is a penalty in consequence of which the opposing team takes a direct free kick. when the ball is kicked into touch, the opposing team makes an indirect free kick. due to the goalkeeper's full range of movement, any exit from the penalty area is a foul and as a consequence the goalkeeper is removed from the field (red card) and the opposing team receives a penalty kick. there are hockey changes that take place in the change zone after the judge's permission, with the intention of making up to two changes at the same time (yazicioğlu 2007). the most important forms of match activity are: starts, moving in different directions, acceleration, moving with the ball and without the ball in the distance of several meters, marching and jogging. on the field, players use a variety of tactical and technical actions, which consist of individual actions: serving, receptions, sidesteps, dribbling and strikes. it can be assumed that the most important in terms of motoric efforts are acceleration and starts. the energetic effort during the game is of interval nature and with no doubt in the case of football it is oxygen-anoxic. polish representation at amp football was founded in march 2012. its biggest success so far is its 4th place in the 2014 world cup in mexico. since 2015, the premiere league of amp football has been established in poland. the first polish champion were the players of husaria krakow (kalinowski, ołpińska-lischka 2016). previous studies on athletes of amp football did not characterize players in terms of training or initial loads. in the above considerations, the main aim of this study was to develop the characteristics of selected elements of the internal competitive load of football players after unilateral amputations. for the purpose of refining the objective, the following research questions were formulated: 66 paweł kalinowski, olga bugaj, jan m. konarski, monika nowakowska, katarzyna kulicka, andrzej wieczorek, agata konarska 1. what characterizes amp football? 2. what are the values of heart rate and energy expenditure observed in football players from the polish national football amp representation during the match? 3. in which part of the game were the higher values of the maximum heart rate recorded? 2. materials and methodology the study involved a group of 15 polish national amp football players after unilateral amputations of the upper or lower limbs, who on a daily basis play in the amp football premiere league competitions, representing their clubs. the age at the time of the test was 27.1±8.4 years, height and weight were 176.2±7.3 cm and 72.0±14.2 kg, respectively. athletes were informed about the purpose of the study. the research team distinguished 2 goalkeepers, 5 strikers, 5 midfielders and 3 defenders in the study group. the research was conducted during the championship match between the national team and representatives of the best club teams. this study followed the principles of the declaration of helsinki and was approved by the human ethics research committee of karol marcinkowski university of medical sciences in poznan (poland). table i. the general characteristics of the study group amp football variable n m min max sd se bm 15 72 45 98 14,24 3,68 bv 15 176,2 160 187 7,28 1,88 warm up hrmin 15 93,27 75 107 8,76 2,26 warm up hraver 15 131,87 103 154 11,79 3,04 wurm up hrmax 15 173,93 155 195 10,75 2,77 wurm up ee 15 478,2 302 772 137,79 5,58 1 half hrmin 15 90,8 70 122 13,99 3,61 1 half hraver 15 136 94 155 15,77 4,07 1 half hrmax 15 178,6 130 193 15,66 4,04 1 half ee 15 258,67 154 437 79,70 20,58 2 half hrmin 15 95,67 79 110 8,07 2,08 2 half hraver 15 137,47 110 153 12,56 3,24 2 half hrmax 15 176,67 148 196 14,40 3,72 2 half ee 15 278,47 159 483 87,03 22,47 total hrmin 15 87,27 70 101 10,06 2,60 total hraver 15 132,6 108 148 10,56 2,73 total hrmax 15 182,27 154 196 10,69 2,76 total ee 15 612,73 388 1038 164,86 42,57 age 15 27,11 14,42 43,61 8,44 2,18 the following elements were measured: height: the subject was standing upright, propped up with canadian crutches, with the head positioned in the frankfurt plane. the height of the body was determined by the characteristics of the competitive loads of polish national amputee football team. pilot studies 67 0064istance of the vertex basis points using the holtain (uk) hand-held anthropometer with precision to 1mm. body mass: the electronic weight (wagi wielkopolska, poland) was used to measure body weight with precision to 0.1 kg. heart rate measurement: heart rate was recorded using polar team2 pro system (finland), and the team2 version 1.4.5. the program, based on individual athlete’s data and the volume of exercise and heart rate, estimated the energy expenditure. statistics: the results of the study were compiled using standard statistical methods. shapiro-wilk test was used to check the normal distribution. basic descriptive characteristics were calculated (arithmetic mean m, standard deviation sd). comparisons between subgroups were made using the wilcoxon test with post hock, assuming a statistical significance of p ≤ 0.05. analysis were made using statistica (data analysis software system), version 12. (statsoft, inc., 2014). 4. results the values referring to the characteristics of the initial load of the observed athletes are presented in table 1. during whole games value of hrmean was 132.6±10.56 bpm with a range from 87.3±10.6 bpm to 182.3±10.69 bpm and energy expenditure was 612.7±164.86 kcal. general, values of observed variables were higher in the 2nd part of the match but differences among them was not significance. during the analysis it was observed that in the parameters studied the higher values of average heart rate and energy expenditure occurred in the second half of the analyzed match than in the first. only the maximum heart rate was higher in the first part of the meeting. however, these differences were not statistically significant. 5. discussion the test results allowed for the first time in the country to prepare a preliminary characteristic of the initial internal load of amp football players playing on the national level. the observed differences will allow to make appropriate optimization treatments aimed at a more precise preparation of players to sports and at reducing the risk of strain injuries. amputee football (am. amp soccer) is a sport discipline for players with unilateral amputations of upper and lower limb or with defects of those limbs. the polish amp football representation was formed in 2012. the amputee football is a rapidly growing and gaining more and more popularity. the polish national team is very successful in the international arena (www.ampsoccer.org; www.ampfutbol.pl ) (kalinowski et al. 2016) and could be observe as modeling team for other amp football teams to prepare more precise training program. the new discipline has quickly gained popularity and is well known today, as evidenced by the fact that it is played in over 35 countries in the world (frère 2007). as a result of this dynamic development amp football was recognized by fifa as a variant of football (wegner, kalinowski 2015, fifa 2017). 68 paweł kalinowski, olga bugaj, jan m. konarski, monika nowakowska, katarzyna kulicka, andrzej wieczorek, agata konarska in the game, the rules are the same as in fifa's football with some exceptions, related to the selection of the team. it is worth recalling that goalkeepers are after amputation or with a congenital defect of the upper limb, while athletes are either after the amputation or with congenital defect of the lower limb. possible changes are made by the world amputee football federation (frère 2007). the technical elements of amp football include: maintaining the balance needed to build proper coordination, running, fast turns, jumps, sidesteps, passing the ball, controlling the ball, following the ball, avoiding the opponent, hitting the ball with the head, goal shots (arnason et al. 2004, genç 2007). undoubtedly the football training of amputee players improves efficiency, endurance, coordination. playing amp football also has an impact on enhancing self-confidence (lisytsyn 2007). sports for the disabled can be understood and seen in many ways: from the form of rehabilitation to professional sport. in the case of disabled people, it is an adapted physical activity, under which the adapted sports exist (koper, tasiemski 2013). in the case of soccer after amputation, the benefits are undoubtedly multiple. it functions as rehabilitation, but many athletes treat this sport not only as a recreational activity, but as an exercise, finding the meaning of life again. with the training volume that is found in competitive sport, it is impossible to design workloads without planning. it is necessary to always set the right workload and train athletes in such a way that their training and sports goals are met, and in the case of people with disabilities also a therapeutic goal is being achieved. however, in order to achieve this, the generally applicable training rules musts be obeyed. these include well-chosen tests for the control and evaluation system (ważny 1999, reilly 2007) and the development of a model that characterizes training and initial loads based on several different components (baangsbo, michalsik 2002, impellizzeri, rampinini, marcora 2005, konarski et al. 2012). these undoubtedly include the traversed the distance and the achieved speed, biochemical parameters, registration of tactical solutions, etc. (tomáš et al. 2014, bujnovsky et al. 2015, podgórski et al. 2015, andrzejewski et al. 2017). such observations, however, require special equipment that is sometimes available only in big rich clubs but thanks to cooperation on different level “nothing is impossible” and example of such cooperation is presented during this investigation. one of the alternatives, with some limitations, is the registration of internal workloads using heart rate and energy expenditure (konarski, matuszyński, strzelczyk 2006, konarski, strzelczyk 2009), which is also necessary for disabled athletes. the need for heart rate monitoring among this group of athletes is also noted by other authors (roy et al. 2006, kowalski, bolach, kowalski 2012). for people with a disability to exercise sport, it is easy for overstraining and injury. therefore, it is necessary to try to determine the initial loads and to develop optimization standards for the training of amp football athletes. as already mentioned, there have been thus far very few works devoted to amputee football. this work is the first considering the initial loads of amp football players. similar research was conducted mainly among able-bodied athletes (esposito et al. 2004, dellal et al. 2008, konarski 2010 belka et al. 2014), it is also possible to find individual studies on people with disabilities (barfield et al. 2005, bolach, stańdo, bolach 2015), but they concern mostly people in wheelchairs, usually after spinal cord injury, whose cardiovascular system reacts differently to the effort (piesiewicz et al. 2009). conducting a research to optimize sports training among people with disabilities seems to be particularly important because of the changed capacity of the body, characteristics of the competitive loads of polish national amputee football team. pilot studies 69 the internal load will be different from that of athletes without disabilities. the research is designed to provide more precise, optimal and amputation-friendly options, to prepare athletes for sports and to reduce the risk of injury. thus far, a significant number of studies have been published that address the topic of training optimization and characterizing the internal loads among athletes without disabilities. among the high-performance athletes practicing field hockey during the game the average heart rate tested with a polar pulsometer oscillated between 130.7 ± 8.52 and 123.7 ± 10.04 in subsequent games, with a maximum heart rate of 186 ± 6.53 and 182, respectively, 5 ± 6.75 in the second measurement, which the authors interpret as high physiological requirements for athletes during the game (30 konarski 2006; astrand & rodahl 1987). similar hr values were obtained in the same group in 2010 (average hr m = 135 beats/min, maximum hr m = 187 beats/min) (konarski 2010). in own research, amp football athletes achieved a mean heart rate of 132.6±10.56 bpm, while the maximum values were 182.3±10.69 bpm, which means that the average hr values maintained during the game were higher than those of field hockey players and the maximum values were comparable (astrand, rodahl 1987, konarski, matuszyński, strzelczyk 2006). this demonstrates the very heavy workload of disabled athletes, and also shows how much training demands they are facing. when examining the leading female handball players from the czech republic belka et al. (belka et al. 2014) observed a decrease in mean heart rate in the second half compared to the first half, but this difference was not statistically significant. a similar tendency was observed in the course of own research on amp football players. belka et al. (2014) also observed very high intensity during the handball match the average intensity during the matches was 90% hr max. athletes maintained an intensity above the threshold of anaerobic transformation for more than 80% of the duration of the meeting. the hr values measured by the polar pulsometer were 184.8 ± 7.4 bpm and 184.5 ± 7.2 bpm respectively in the first half. however, it should be noted that goalkeepers did not participate in the study, the age of the study group was 17.9 ± 0.3 years, and each of the players remained in the game for about 14.5 minutes in each half, rest time was not taken into account, which can partly explain such high mean hr values. regardless, it is important to recognize that handball is a sport characterized by intense interval effort. in the bujnovski et al. (2015) study, the polar pulsometer was used to assess the internal load of football players according to their position. the study was conducted among players at the highest level in the czech republic during three international training matches. researchers have observed differences in internal physical load during the game depending on the player’s position. in the own research on amp football players, the hr value of the players in all field formations showed lower values in the second half compared to the first half. the average and maximum hr values in the study of bujnovski et al. (2015) throughout the football match of the able-bodied players were, respectively, among defenders: mean m = 165±3.1 bpm, max m = 181±3.5bpm; central defenders: mean m = 166±4.0bpm, max m = 184±4.5bpm; midfielders: mean m=160±2.5bpm, max m=179±3.1bpm; central defenders: mean m=170±4.6 bpm, max m = 187±3.8 bpm; forwards: mean m=159±2.5 bpm, max m=178±2.5 bpm. in own research, the athletes with amputations obtained hr values depending on their position: forwards: mean 134.6±5.41 bpm, max: 183.0±8.43bpm; midfielders: mean 136.2±7.40bpm, max 188.2±3.11 bpm defenders: mean 128.3±17.79 bpm, max 177.3±8.14 bpm; goalkeepers: mean 125.0±18.38 bpm, max 173.0±26.87 bpm. 70 paweł kalinowski, olga bugaj, jan m. konarski, monika nowakowska, katarzyna kulicka, andrzej wieczorek, agata konarska amp football players were characterized by lower average hr values and very similar hr max values across all field formations compared to able-bodied players. it is worth noting that the pulse values achieved by players after amputations are not significantly different from the values achieved by able-bodied athletes of different team sports, and max hr are often even higher than those of athletes without disabilities, confirming the view that training loads in modern sports of people with disabilities are similar to those faced by athletes without them (koper, tasiemski 2013). among the research on disabled athletes, as mentioned above, most of the studies were conducted on athletes in wheelchairs. due to the involvement of only the upper body muscles during such efforts and a different reason for the disability than amputation, the obtained results should not be compared. however, due to a similar study area, works of similar subject with the participation of persons with disabilities are listed below. kowalski et al. (2012) studied pulse patterns in athletes of the sport club “start wroclaw” playing basketball in wheelchairs during the general training subperiod. among the investigated basketball players were also athletes after the amputation of the lower limbs. pulse values, as in our presented study, were recorded using a polar sport tester. researchers in their study found that there is a relationship between the heart rate and the athletic class. the effect on both resting and stressed heart rate was also observed in terms of the player’s experience. research on the workload of athletes with disabilities was also conducted by roy et al. (2006). they monitored the heart rate of tennis players playing in wheelchairs during the game. some athletes also had amputation of the lower limbs. in addition, researchers estimated the maximum consumption of the oxygen (vo2max). they have shown that tennis players in wheelchairs should do fitness training outside of the court game itself, as there is a significant cardiovascular burden during the match. the above considerations indicate there is still a considerable area of ignorance regarding the optimization of the training process of people with disabilities in various sports. the research presented is one of the first to fill this gap. characterizing the effort during the match will allow to diagnose and determine the nature of the work that must be done during the preparation and playing season to meet the specific requirements of the discipline. it can be expected that these reports will contribute to the improvement of the training process for amp footballer players and that they will be of interest to researchers in the field of optimization of sport training of the disabled people. 6. conclusions the analyzes of data let to present the following conclusions: 1. it has been observed that in the studied parameters higher values of mean heart rate and energy expenditure occurred in the second half of the analyzed match. 2. players were characterized with a higher level of the maximum heart rate in the second part of the meeting. 3. this pilot study, has also shown that it is very important to continue research on the dependence of the startu-up load ant the effectiveness of the annual cycle of preparations. characteristics of the competitive loads of polish national amputee football team. pilot studies 71 references andrzejewski m, chmura p, konefał m, kowalczuk e, chmura j.(2017) match outcome and sprinting activities in match play by elite german soccer players. j sports med phys fitness; 9. doi: 10.23736/s0022-4707.17.07352-2. arnason a, sigurdsson sb, gudmundsson a, holme i, engebretsen l, bahr r.(2004) physical fitness, injuries, and team performance in soccer. med sci sports exerc; 36 (2): pp. 278-85. astrand p.o., rodahl k.(1987) textbook of physiology. 3rd ed. new york, mcgraw-hill. ayala f, calderón-lópez a, delgado-gosálbez jc, parra-sánchez s, pomares-noguera c, hernández-sánchez s, et al. (2017) acute effects of three neuromuscular warmup strategies on several physical performance measures in football players. plos one; 12(1), e0169660. bangsbo j, michalsik l.(2002) assessment of the physiological capacity of elite soccer players. science and football iv; pp. 53-62. barfield jp, malone la, collins jm, ruble sb.(2005) disability type influences heart rate response during power wheelchair sport. med sci sports exerc; 37(5): pp.718-23. belka j, hulka k, safar m, weisser r, samcova a.(2014) analyses of time motion and heart rate in elite female players (u19) during competitive handball matches. kinesiology ; 46(1): pp.33-43. bishop, d. warm up i. (2003a) potential mechanisms and the effects of passive warm up on exercise performance. sports med ; 33(6): pp. 439-454. bishop, d. (2003b) warm up ii. performance changes following active warm up and how to structure the warm up. sports med; 33(7): pp. 483-498. bloomfield j, polman r, o'donoghue p. (2007) physical demands of different positions in fa premier league soccer. j sport sci med; 6(1): pp. 63-70. bolach b, stańdo m, bolach e. (2015) obciążenia treningowe w bezpośrednim przygotowaniu startowym (bps) niepełnosprawnych siatkarzy na siedząco.[training load in direct start preparation (dsp) in sitting volleyball players]. fizjoterapia; 23(4): pp. 14-23. bompa to, haff gg. (2009) periodization: theory and methodology of training. human kinetics publishers. bujnovsky d, maly t, zahalka f, mala l. (2015) analysis of physical load among professional soccer players during matches with respect to field position. j phys edu sport; 15 (3): pp. 569 – 76. chamari k, hachana y, ahmed yb, galy o, sghaier f, chatard jc., et al.(2004) field and laboratory testing in young elite soccer players. br j sports med.; 38(2): pp. 191-6. chmura j. (2014) rozgrzewka. podstawy fizjologiczne i zastosowanie praktyczne. [warm up. physiological basis and application]. in polish. wydawnictwo lekarskie, pzwl, warszawa. costa ec, vieira cm, moreira a, ugrinowitsch c, castagna c, aoki ms. (2013) monitoring external and internal loads of brazilian soccer referees during official matches. j sports sci med.;12(3): pp. 559-564. dellal a, chamari k, pintus a, girard o, cotte t, keller d. (2008) heart rate responses during small-sided games and short intermittent running training in elite soccer players: a comparative study. j strength cond res. ;22(5): pp. 1449-1457. javascript:__dolinkpostback('','ss~~au%20%22arnason%20a%22%7c%7csl~~rl',''); javascript:__dolinkpostback('','ss~~au%20%22arnason%20a%22%7c%7csl~~rl',''); javascript:__dolinkpostback('','ss~~au%20%22sigurdsson%20sb%22%7c%7csl~~rl',''); javascript:__dolinkpostback('','ss~~au%20%22sigurdsson%20sb%22%7c%7csl~~rl',''); javascript:__dolinkpostback('','ss~~au%20%22gudmundsson%20a%22%7c%7csl~~rl',''); javascript:__dolinkpostback('','ss~~au%20%22gudmundsson%20a%22%7c%7csl~~rl',''); javascript:__dolinkpostback('','ss~~au%20%22holme%20i%22%7c%7csl~~rl',''); javascript:__dolinkpostback('','ss~~au%20%22holme%20i%22%7c%7csl~~rl',''); javascript:__dolinkpostback('','ss~~au%20%22engebretsen%20l%22%7c%7csl~~rl',''); javascript:__dolinkpostback('','ss~~au%20%22engebretsen%20l%22%7c%7csl~~rl',''); javascript:__dolinkpostback('','ss~~au%20%22bahr%20r%22%7c%7csl~~rl',''); javascript:__dolinkpostback('','ss~~au%20%22bahr%20r%22%7c%7csl~~rl',''); 72 paweł kalinowski, olga bugaj, jan m. konarski, monika nowakowska, katarzyna kulicka, andrzej wieczorek, agata konarska esposito f, impellizzeri fm, margonato v, vanni r, pizzini g, veicsteinas a.(2004) validity of heart rate as an indicator of aerobic demand during soccer activities in amateur soccer players. eur j appl physiol.;93(1-2):pp. 167-72. fifa (2017) amputee football – the rules of the game [internet]. fédération internationale de football association, zurich, switzerland;, [cited 2017oct. 10]. available from: http://www.fifa.com/sustainability/news/y=2007/m=11/news=amputee-footballthe-rules-the-game-636378.html frère j. (2007) the history of ‘modern’ amputee football. amputee sports for victims of terrorism; 31 (1): pp. 5 – 14. genç f.(2007) techniques in amputee football. amputee sports for victims of terrorism; 31(1): pp. 100-13. gil s, ruiz f, irazusta a, gil j, irazusta, j. (2007) selection of young soccer players in terms of anthropometric and physiological factors. j sports med phys fitness.; 47(1): pp.25-32. impellizzeri fm, rampinini, e, marcora sm.(2005) physiological assessment of aerobic training in soccer. j sports sci.;23(6):583-92. jastrzebski z, rompa p, szutowicz m, radziminski l.(2013) effects of applied training loads on the aerobic capacity of young soccer players during a soccer season. j strength cond res.;27(4): pp. 916-923. kalinowski p, bugaj o, konarska a, pietranis d. (2016) radzenie sobie ze stresem u piłkarzy amp futbolu.[handle stres of amp football players]. in: leśny j, nyćkowiak j. editors. badania i rozwój młodych naukowców w polsce. psychologia & socjologia. poznań: młodzi naukowcy pp. 115 – 120. kalinowski p, karpowicz k.(2015) porównanie wybranych elementów systemów organizacyjnych szkolenia piłkarskiego na przykładzie klubu polskiego i niemieckiego. [comparison of chosen elements of soccer organization’s systems on the example of polish and german clubs]. in polish. asystent trenera; 5(12): pp. 24 -29. kalinowski p, ołpińska – lischka m. (2016) persönlichkeit der fussballer amp futbol = personality footballers amp futbol. j edu health sport; 6(8): pp. 227-235. konarski j m, matuszyński m, strzelczyk r. (2006) different team defense tactics and heart rare during a field hokey match. stud phys culture tourism; 13 (suppl): pp. 145-147. konarski j, krzykała m, podgórski t, pawlak m, strzelczyk r, malina rm.(2012) variations in functional and morphological characteristics of elite polish field hockey players in a complete macrocycle. int j sports sci coa; 7(3): pp. 527-541. konarski j, strzelczyk r. (2009) characteristics of differences in energy expenditure and heart rate during indoor and outdoor field hockey matches. stud physical cult tourism; 16(2): pp. 185-189. konarski j. (2010) characteristics of chosen parameters of external and internal loads in eastern european high level field hockey players. j human sport exercise; 5(1): pp. 43-58. koper m, tasiemski t. (2013) miejsce sportu w rehabilitacji osób niepełnosprawnych fizycznie. [place of sport in rehabilitation physical disable people.] niepełnosprawność – zagadnienia, problemy, rozwiązania; 3(8): pp.111-134. kowalski k, bolach e, kowalski p. (2012) trening w podokresie przygotowania specjalnego u koszykarzy na wózkach. [training during special subperiod of http://www.fifa.com/sustainability/news/y=2007/m=11/news=amputee-football-the-rules-the-game-636378.html http://www.fifa.com/sustainability/news/y=2007/m=11/news=amputee-football-the-rules-the-game-636378.html http://www.fifa.com/sustainability/news/y=2007/m=11/news=amputee-football-the-rules-the-game-636378.html http://www.fifa.com/sustainability/news/y=2007/m=11/news=amputee-football-the-rules-the-game-636378.html javascript:__dolinkpostback('','mdb~~s3h%7c%7cjdb~~s3hjnh%7c%7css~~jn%20%22amputee%20sports%20for%20victims%20of%20terrorism%22%7c%7csl~~jh',''); javascript:__dolinkpostback('','mdb~~s3h%7c%7cjdb~~s3hjnh%7c%7css~~jn%20%22amputee%20sports%20for%20victims%20of%20terrorism%22%7c%7csl~~jh',''); javascript:__dolinkpostback('','mdb~~s3h%7c%7cjdb~~s3hjnh%7c%7css~~jn%20%22amputee%20sports%20for%20victims%20of%20terrorism%22%7c%7csl~~jh',''); javascript:__dolinkpostback('','mdb~~s3h%7c%7cjdb~~s3hjnh%7c%7css~~jn%20%22amputee%20sports%20for%20victims%20of%20terrorism%22%7c%7csl~~jh',''); characteristics of the competitive loads of polish national amputee football team. pilot studies 73 wheelchair basketballplayers] wrocław: rozprawy naukowe nr. 39 akademii wychowania fizycznego we wrocławiu. pp. 68–72. krustrup, p., mohr, m., ellingsgaard, h. e. l. g. a., & bangsbo, j. (2005) physical demands during an elite female soccer game: importance of training status. med sci sport exer; 37(7): pp.1242-1248. lisitsyn, s. (2007)coordination in amputee football. amputee sports for victims of terrorism; 31 (1): pp. 87-94. piesiewicz k, żurowska a, jethon z, bolach e. (2009) characteristics of autonomic nervous system function in individuals after spinal cord injury. physiotherapy; 17(2): pp.12-16. podgórski t, kryściak j, konarski j, domaszewska k, durkalec-michalski k, strzelczyk r, pawlak m. (2015) iron metabolism in field hockey players during an annual training cycle. j hum kinet 2015; 47(1), pp.107-114. reilly t. (1994) physiological aspects of soccer. biol sport; pp.11:3-20. reilly t. (2007) the science of training soccer: a scientific approach to developing strength, speed and endurance. routledge; roy j l, menear k s, schmid m m, hunter g r, malone l a. (2006) physiological responses of skilled players during a competitive wheelchair tennis match. j strength cond res; 20(3): pp. 665-71. shepard r j, astrand p o. (1992) endurance in sport. oxford, u.k. blackwell scientific tomáš m, františek z, lucia m, jaroslav t. (2014) profile, correlation and structure of speed in youth elite soccer players. j hum kinet; 40(1): pp.149-159. ważny z. (1999) metodologiczne problemy trafności oceny wpływu obciążeń treningowych na osiągnięcia sportowe. [methodological problems of relevance to assessing the impact of workload on athletic performance] in polish. sport wyczynowy; 7-8: pp. 9-19. wegner k, kalinowski p. (2015) porównanie aktywności fizycznej piłkarzy nożnych pełnosprawnych i niepełnosprawnych. in: stemplewski r, szeklicki r, maciaszek j, editors. aktywność fizyczna, sprawność i żywienie – w trosce o zdrowie, jakość życia. poznań: bogucki wydawnictwo naukowe; pp. 143 – 154. yazicioğlu k. (2007) the rules of amputee football. amputee sports for victims of terrorism; 31 (1): pp. 94 – 100. ziv, g., lidor, r. (2009) physical characteristics, physiological attributes, and on-court performances of handball players: a review. eur j sport sci ;9(6):pp. 375-386. javascript:__dolinkpostback('','mdb~~s3h%7c%7cjdb~~s3hjnh%7c%7css~~jn%20%22amputee%20sports%20for%20victims%20of%20terrorism%22%7c%7csl~~jh',''); javascript:__dolinkpostback('','mdb~~s3h%7c%7cjdb~~s3hjnh%7c%7css~~jn%20%22amputee%20sports%20for%20victims%20of%20terrorism%22%7c%7csl~~jh',''); javascript:__dolinkpostback('','mdb~~s3h%7c%7cjdb~~s3hjnh%7c%7css~~jn%20%22amputee%20sports%20for%20victims%20of%20terrorism%22%7c%7csl~~jh',''); javascript:__dolinkpostback('','mdb~~s3h%7c%7cjdb~~s3hjnh%7c%7css~~jn%20%22amputee%20sports%20for%20victims%20of%20terrorism%22%7c%7csl~~jh',''); javascript:__dolinkpostback('','ss~~ar%20%22yazicio%c4%9flu%2c%20kamil%22%7c%7csl~~rl',''); javascript:__dolinkpostback('','ss~~ar%20%22yazicio%c4%9flu%2c%20kamil%22%7c%7csl~~rl',''); javascript:__dolinkpostback('','mdb~~s3h%7c%7cjdb~~s3hjnh%7c%7css~~jn%20%22amputee%20sports%20for%20victims%20of%20terrorism%22%7c%7csl~~jh',''); javascript:__dolinkpostback('','mdb~~s3h%7c%7cjdb~~s3hjnh%7c%7css~~jn%20%22amputee%20sports%20for%20victims%20of%20terrorism%22%7c%7csl~~jh',''); javascript:__dolinkpostback('','mdb~~s3h%7c%7cjdb~~s3hjnh%7c%7css~~jn%20%22amputee%20sports%20for%20victims%20of%20terrorism%22%7c%7csl~~jh',''); javascript:__dolinkpostback('','mdb~~s3h%7c%7cjdb~~s3hjnh%7c%7css~~jn%20%22amputee%20sports%20for%20victims%20of%20terrorism%22%7c%7csl~~jh',''); quality in sport 2 (6) 2020, p. 7-13, e-issn 2450-3118 received 09.03.2020, accepted 10.04.2020 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2020.007 7 jarosław maśliński1 , patryk wasilewski, paweł piepiora2 kazimierz witkowski3 access to sport and recreation services for visually impaired and blind people a case study of the city of wrocław university school of physical education in wrocław, poland abstract access to sports services is important for the physical development and functioning of blind and visually impaired people. access to this type of activity also affects the rehabilitation of people with visual impairment and their daily functioning. sport activity and participation in various forms of recreation is a very broad concept in physical culture. understanding the form of physical activities that the visually impaired and blind people prefer can help educators, physical education teachers, and people associated with visually impaired and blind children in planning physical activities. it is important to understand the needs of such people regarding the sports environment and whether they are given active participation in it through infrastructure adapted to the needs of youth with sight disabilities. the aim of the study was to find out the opinions of blind and visually impaired students about the availability of sports and recreation services and equipment in their immediate surroundings. the subject of the study were boys and girls with low vision and blind attending the seventh and eighth grades of primary, secondary (technical and high school) schools at the special educational center for blind and visually impaired children in wrocław and among the graduates of that school. the subjects belonged to the age group in the range from 13 to 25 years. the study group included 32 boys and 21 girls. based on the documentation, the blind group includes students with a significant degree of disability, vision defects. the visually impaired include persons with various moderate and mild eyesight injuries. the research used a survey method of my own authorship, which allowed to know the problem while maintaining anonymity. 26 questions related to min. interests of respondents, access to sports bases, sports sections for the blind and visually impaired. the obtained results showed that it is worth making young people aware of the importance of participation in broadly understood physical culture. equal opportunities for boys and girls to engage in various types of sports should also be equalized. not always sports that are preferred by young people are available to them. keywords: disability, visual impairment, services, sport, recreation 1 jarosław maśliński, orcid: 0000-0001-8557-6946 2 corresponding author: paweł piepiora, university school of physical education in wrocław, faculty of sport sciences, chair of sport didactics, combat sports team, ul. i. j. paderewskiego 35, multifunctional sports hall, room 73, 51-612 wrocław, poland, e-mail: pawel.piepiora@awf.wroc.pl, orcid: 0000-0002-6525-3936 3 kazimierz witkowski, orcid: 0000-0003-1503-9904 https://orcid.org/0000-0001-8557-6946 https://orcid.org/0000-0002-6525-3936 https://orcid.org/0000-0003-1503-9904 8 jarosław maśliński, patryk wasilewski, paweł piepiora, kazimierz witkowski introduction sport is one of the components of physical culture with particularly developed scopes of activity in various environments and great interest, both in passive observation and taking active part in it (zuchora, 1976; jaworski, 2015). the concept of sport is diverse and is attributed to many terms, such as mass, recreational, professional, amateur, school, professional, academic and national sport. sport also has many functions, including social, educational, health, educational, spectacular, recreational, economic, ecological, defensive, integrative. an important feature of sport is competition, permanent direct competition with other players (ulatowski, 1979). it is also expressed through games and exercises grown according to specific rules, which promotes health and develops the personality of the person practicing it. in qualified sport, the most important thing is to achieve maximum results at all levels of regional, national, global or olympic competition. it requires adequate, both special and general preparation by the athlete. intensive and long-term training under the watchful eye of a training staff. there is also an undesirable side of the sport. in many disciplines, athletes cross their barriers to achieve top-level results, which can sometimes result in injury and injury. the sport of the disabled begins to play an extremely important role in sport. the history of disabled sport dates back to the early 20th century (tasiemski and koper, 2008). and the importance of sport in the process of rehabilitation of people with disabilities was noticed over 70 years ago (tasiemski, 1999). from the very beginning of the sport of people with disabilities, mainly its therapeutic, health and integrating function of the disabled with each other and non-disabled persons was emphasized (sobiecka, 2000). despite the limitations of people with disabilities, the creators of the world paralympic movement intended from the very beginning to create the same conditions for sporting competition as they do at the olympic games among non-disabled people (tasiemski and koper, 2008). the beginnings of sports competition for disabled people concerned only people with paraplegia. in subsequent years, competitors with other types of dysfunctions joined the competition. in connection with the above, international organizations were formed that represented individual groups of athletes. in its assumptions, sport was to serve, among others, maintain physical fitness and maintain good health and be an integration factor for people actively participating in it. these components are of great importance in relation to the dynamically developing sport of disabled people in recent years. in order to meet the expectations of the community of people with disabilities and including them in various spheres of social activity, it can be observed that the sport and recreation of the disabled is an extremely dynamically developing field of sport (ronikier, 1999). adapted physical activity began to form through the centuries-old tradition of physical activity. it is the result of attempts to integrate various methods of influencing disabled people by means of movement through the use of adapted physical activity (kowalik, 2009). aaf is defined as interdisciplinary knowledge aimed at identifying and resolving individual differences in physical activity. it is associated with the provision of services and scientific research that support the acceptance of individual differences. he also advocates access to an active lifestyle and sport. promotes innovation and cooperation in sports programs and improvement of sports equipment. it aims to tailor physical activity to the needs of specific individuals, but is not limited to physical education, sport, recreation, dance, creative arts, nutrition, medicine and rehabilitation (hutzler and sherrill, 2007). the basic goal of adapted physical activity is to organize a variety of activities related to physical activity to cause the development of a disabled access to sport and recreation services for visually impaired and blind people a case study of the city of wrocław 9 person despite the weakness focusing on the activities he is able to perform at the current moment (morgulec et al., 2006). adapted sport is an important element of aaf. it is a sport intended for disabled people with special needs. it has been prepared especially for disabled people who have already participated in various forms of physical activity and said that the time has come for greater challenges. it was expected that greater involvement in this type of sporting activities could support these people in their own development. so the assumption was that it would be a form of continuing improvement while consolidating the effects of previous treatment. aim the aim of the article was to present the opinions of blind and visually impaired pupils about the availability of sports and recreation services and equipment in their immediate surroundings. such knowledge should help in improving and improving the rehabilitation of girls and boys with visual impairment to physical activity through places where they will be able to practice sports of their choice using appropriate sports equipment. the respondents were boys and girls with low vision and blind attending the seventh and eighth grades of elementary school and upper secondary (technical and high school) classes at the special educational center for blind and visually impaired children in wrocław and among the graduates of that school. the subjects belonged to the age group in the range from 13 to 25 years. the study group included 24 boys and 29 girls. based on the documentation, the blind group includes students with a significant degree of disability, vision defects. the visually impaired include persons with various moderate and light sight injuries. the experiment distinguished three types of physical activity: sport, recreation and entertainment. the questionnaire method using the author's own questionnaire was used. the survey consisted of 26 questions about participants and their contacts with sport and other forms of participation in broadly understood physical culture. the questionnaire was completed by study participants in the presence of the authors. the research was conducted in 5 sessions during which respondents gathered. the collection of data depended on the respondents' temporal disposition. the results of the survey are summarized in tables and charts showing the percentage and quantitative answers to the questions asked. results the respondents were divided according to their degree of disability. there are 3 degrees significant, moderate and light. in the study group, more than half of the participants (57%) have a high level of sight defect, a smaller proportion of the respondents (30%) have moderate vision defect, while the remaining 13% of respondents were included in the group of people with a slight defect. for research purposes, the groups were divided into two subgroups, i.e. people with a significant defect were classified as blind, persons with a low or moderate level were classified as visually impaired. next, the participants' participation in practicing sports for people with visual impairment was presented. the vast majority of respondents (75% of all survey participants) stated that they practice sports related to the sport of people with visual impairments. the smallest percentage of people who do not participate in practicing sports closely related to this particular disability was among blind boys (at the level of 14%) and 10 jarosław maśliński, patryk wasilewski, paweł piepiora, kazimierz witkowski visually impaired girls (it was 23%). visually impaired boys and blind girls more often chose the "i do not participate" answer (40% visually impaired boys and 31% blind girls), this may be due to the lack of sports in their immediate environment. the most frequently chosen form of activity among girls with visual impairment is the recreational form (this answer was given by 68% of girls 62.5% of blind girls and 77% of visually impaired girls), while boys predominantly sported (71% boys 78, 5% among blind boys and 60% of visually impaired boys). an interesting relationship is that the choice of form of physical activity among blind and visually impaired boys was similar. the same relationship can also be observed among girls. the study showed that a fun form of classes is preferred by a small proportion of the blind (13% among the blind). in response to the question "who and how often encourages you to do sports or other forms of recreation?" are similar among individual groups. over 33% of girls and boys indicated that friends often encourage them to engage in sports or recreation. it also turned out that friends more often support girls and boys with a larger defect (22.5%) than people with a smaller defect (11%). the influence of parents on the sport of the respondents is surprising, up to 86% said that parents do not encourage (42%), or do it rarely (44%), while girls (48%) more often indicated the answer "not at all", while boys ( 58%) answer "rare". adolescents and children with visual impairments have indicated that only 14% of parents often encourage them to take up physical activity. in the case of siblings, it turned out that it has no effect (51%) on the subjects' physical activity or it is low (36%). most respondents (60%) agreed that the educators did not encourage them to undertake any training at all. the biggest similarity can be observed between low vision boys and low vision girls most of these groups replied (40% of visually impaired boys and 46% of visually impaired girls) that the biggest obstacle to participating in sports competitions or any other form of competition is a lack of desire. in addition, the vast majority of blind boys indicated the answer that they prefer a typically sports form of physical activity, as many as 78% of them indicated regular or sporadic participation in competitions or forms of competition-related activity. as many as 34% of girls answered "i have no way" in participating in this type of competition or competition, which may mean that the girls do not have the right equipment or conditions to develop their interests related to the sport they want to practice. half (50%) of blind girls indicated that they engage in this type of activity regularly or sporadically. the visually impaired girls showed the least activity, only 23% declared regular or sporadic participation in sports competitions or other forms of competition. and the biggest benefit of participating in competitions or other forms of competition is self-testing (45% of all respondents) and social contact (this answer was given by 28% of the study participants). it should be noted that blind girls definitely more often marked the answer "social contact" (50% of blind girls), in the remaining groups the most common answer to the question about the greatest benefit of participating in sports competitions or other forms of recreation related to competition is "checking yourself" . competition (15% of respondents marked this answer) and winning (11%) in the environment of the visually impaired and blind are put in second place. the most common reason for giving up sports or other forms of recreation in the environment of the visually impaired and blind among girls was lack of willingness (34%). among all boys, the most frequently chosen reason is lack of company (25%). as the second most common reason girls mentioned lack of time (20%) and lack of company (14%), and boys lack of desire (17%) and lack of time (11%). the visually impaired boys more often than other groups associated the resignation from physical activity with the access to sport and recreation services for visually impaired and blind people a case study of the city of wrocław 11 lack of equipment and facilities (20% of all visually impaired boys) and fear of injury (20% among visually impaired boys). the vast majority of respondents (64% of all respondents) stated that the possibility of playing sports or any form of activity has a very large impact on the rehabilitation of people with visual impairment. the rest of the people (30% among the respondents) with sight dysfunction indicated that physical activity has a great impact on rehabilitation. a small percentage of respondents (4%) indicated that sport had little impact on rehabilitation, and two people abstained from answering this question. the majority of respondents (62% among all respondents) stated that there are sports disciplines that they cannot practice, among the disciplines which listed such disciplines as boxing, athletics, basketball, volleyball, running, ski jumping, acrobatics, handball, sports fight, football. less than half of the study participants indicated (48% of respondents) that they could practice their favorite sport. it also appeared that blind people more often argued that they were not able to practice their favorite sport (66% among blind people replied that they were not able to practice their favorite sport, and among the visually impaired, 44% of respondents marked this answer ). also, most of the respondents stated that they had the opportunity to practice sport or recreation in their surroundings. these results among girls and boys are very similar (76% girls and 87% boys). most likely, this is due to the fact that the respondents live in a boarding house adapted to their needs and with access to good infrastructure and employees / trainers who are able to help in various sports and physical activities. the remaining part of the study participants indicated that this option is not available (18% among all respondents). it is possible that the center does not have equipment for cultivating the discipline that respondents prefer. in addition, 87% of all respondents said that a sports championship school adapted to the needs of people with visual impairments should be created. nobody out of 53 study participants replied that such a school is needed. 13% of respondents abstained from opinions. this means that there is a very high demand for such a field of study for people with visual impairments. referring to the impact of sport or recreation on the everyday life of people with disabilities, the vast majority of respondents (87% of all respondents) said that any form of physical activity has an impact on the daily life and functioning of people with visual impairment. answers that sport has no such impact were given by 2% of participants, while 11% of respondents abstained from answering. it can also be seen that the answers "i have no opinion" were more frequently marked by blind people (16% among all blind people), both boys (14% among all blind boys) and girls (19% of blind girls). blind boys mentioned that sport affects everyday life by improving fitness, social contact and better mood. the visually impaired boys mainly mentioned aspects such as improving wellbeing and a way of relaxation. blind girls wrote that sport teaches regularity and has a positive effect on well-being, while visually impaired girls said that it improves their fitness and well-being. discussion the access to sports services in the environment of people with sight disabilities is closely related to the possibilities for such persons to undertake physical activity. according to woynarowska (1996), "the second decade of life is particularly important due to the fact that young people need to become independent from the environment." thus, the impact 12 jarosław maśliński, patryk wasilewski, paweł piepiora, kazimierz witkowski of the environment in childhood plays a very important role in shaping the child and has a very large impact on his physical activity in adulthood. in the studies of other authors (żychowicz and pławny, 2007), it can be found that a large proportion of boys and girls were not encouraged by sports caregivers at all. 26% of boys and 41% of the girls from the study did not receive such support from their parents. in addition, friends and siblings had the greatest impact on taking up physical activity by children with visual impairments. they here had the greatest impact on taking physical activity by people with visual impairments. the difference appeared in the case of siblings, which in most cases did not encourage (51%) subjects to undertake any physical activity. and 36% of study participants said this is rare. another difference in research was to encourage people with visual impairments to do sports for educators and parents. the vast majority of respondents (62% girls and 58% boys) noticed that educators do not encourage them to engage in any form of physical activity at all. in this respect, the respondents did not receive support from parents (48% of girls and 33% of boys). in the research of żychowicz and pławny (2007) we can read that boys more often undertook physical activity after lessons and sports competitions. it turned out that children with a damaged eye organ competing in sports competitions put self-confidence first, not victory, which coincides with the results of our work. according to the study, children with sight disabilities do not have the majority of opportunities to participate in competitive activities. the biggest barrier to practicing any type of activity in the environment of blind and visually impaired people is fear of injury. some people with vision impairments have various types of contraindications to perform exercises that are not precisely defined. otherwise, there are the visually impaired, it is very important to retain the eyesight because it is easily damaged. physical activity is therefore limited in such people. the research of cabak and zdrodowska (2003) carried out at the kraków center for blind and visually impaired children shows that girls with visual impairment most often undertook a recreational form of physical activity (49% among blind girls and 55% among visually impaired girls). the form of sport that boys preferred was sports (61% of blind boys and 57% of visually impaired boys), followed by recreation and play. these results are slightly different from ours, because the vast majority of girls (62.5% of blind girls and 77% of visually impaired girls) chose recreation as their favorite form of physical activity. in the case of boys, the situation is very similar, because, as in the studies of the above-mentioned authors, the sporting form of physical activity definitely prevailed (78.5% of blind boys and 60% of visually impaired boys). conclusions 1. the awareness of parents and educators should be increased so that they motivate blind and visually impaired children to engage in physical activity as soon as possible, and contribute to shaping sporting habits to a greater extent. this will increase confidence in later life, affect the effects of such a person's rehabilitation, and activate a disabled person's life. 2. in order to improve rehabilitation and increase access to sports infrastructure and sports equipment, a sports championship school should be created for blind and visually impaired people. the vast majority of the society with visual impairment supports this idea positively. this would be a very big step forward, because until recently the sport of disabled people was imperceptible. access to sport and recreation services for visually impaired and blind people a case study of the city of wrocław 13 3. it is necessary to increase the number of disciplines for girls so that they can participate in various forms of sport activity in order to improve and rehabilitate. 4. the awareness that sport has a very positive effect on the rehabilitation of people with vision impairment in the environment of blind and visually impaired people is very high. this knowledge should be used and conditions should be created for people with visual impairments to engage in various forms of sport activity. considering that the research was conducted in a center for children with a visual impairment, the best option would be extracurricular activities related to sports in which visually impaired and blind children are interested. 5. an important part of the respondents cannot practice their favorite sports. some of these disciplines, due to their specificity, cannot be grown by people with visual impairment. in contrast, disciplines such as shot put or running, people with vision impairments are able to perform. therefore, there should be training sessions and meetings where disabled people will be able to participate in this type of physical activity. the authors declare that the test procedures comply with ethical standards. there are no conflicts of interest between the authors. references cabak a., zdrodowska a. (2003) aktywność fizyczna u dzieci i młodzieży z uszkodzonym wzrokiem. medycyna sportowa, 9: 378-384. hutzler y., sherrill c. (2007) defining adapted physical activity: international perspectives. adapted physical activity quarterly, 24 (1): 1-20. jaworski z. (2015) sport z dystansu: fakty i refleksje. warszawa: almamer, 14-22. kowalik s. (2009) dostosowana aktywność ruchowa. kultura fizyczna osób niepełnosprawnych. gdańsk: gdańskie wydawnictwo psychologiczne, 23-40. morgulec n., kosmol a., molik b. (2006) proces doskonalenia treningu i walki sportowej, tom iii. warszawa: awf, 199-209. ronikier a. (1999) aktywność sportowa jako czynnik poprawy stanu zdrowia i wydolności osób niepełnosprawnych. postępy rehabilitacji, t. iii. warszawa: pwn, 111. tasiemski t. (1999) postępy rehabilitacji, t. xiii. warszawa: pwn, 111-121 tasiemski t., koper m. (2008) teoria i praktyka sportu niepełnosprawnych. warszawa: awf, 44-47. ulatowski t. (1979) teoria i metodyka sportu. warszawa: awf, 141. woynarowska b. (1996) zdrowie młodzieży szkolnej w polsce i innych krajach. warszawa: instytut matki i dziecka. zuchora k. (1976) sport niejedno ma imię. warszawa: awf. żychowicz p., pławny i. (2007) aktywność sportowa dziewcząt i chłopców z uszkodzeniem narządu wzroku. medicina sportiva, 11 (2): 37-43. 64 quality in sport 1 (7) 2021, p. 64-87, e-issn 2450-3118 received 21.12.2020, accepted 15.01.2021 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2021.005 olga smoleńska1 , mikołaj zięba2 doping in amateur sport on the example of mass running events 1 nicolaus copernicus university in toruń, poland abstract the last years of general well-being in life significantly influenced the perception of free time by affluent societies. even in the second half of the 20th century, active recreation and taking care of one's health were not the main pillars necessary to maintain physical and mental health. sport was treated solely as work and was reserved exclusively for professionals. the situation has changed dramatically in the 21st century. the thesis that active leisure in free time has been raised more and more often allows maintaining mental and physical balance, which contributes to more effective work in other aspects of life. the growing interest in sport in free time contributed to the emerging branches of the economy, which are sports services. organizing mass runs, opening fitness clubs or training services for amateurs, they became a source of income for many players and allowed them to continue their careers for the next few years. with the growing popularity of amateur sport, it began to resemble professional sport more and more, and finally became a part of it. improving health ceased to be the basic motivating factor of an amateur athlete, it was replaced by the desire to achieve a high sports result. when a competitor's physical condition prevents him from reaching his goals, it may happen that he will resort to more radical measures, e.g. illegal doping. this situation is especially dangerous for amateur trainers, because they often do not have much knowledge in this field. with the growing popularity of amateur sport, it began to resemble professional sport more and more, and finally became a part of it. improving health ceased to be the basic motivating factor of an amateur athlete, it was replaced by the desire to achieve a high sports result. when the athlete's physical condition prevents him from reaching his goals, it may happen that he will resort to more radical measures, e.g. illegal doping. this situation is especially dangerous for amateur trainers, because they often do not have much knowledge in this field. with the growing popularity of amateur sport, it began to resemble professional sport more and more, and finally became a part of it. improving health ceased to be the basic motivating factor of an amateur athlete, it was replaced by the desire to achieve a high sports result. when a competitor's physical condition prevents him from reaching his goals, it may happen that he will resort to more radical measures, e.g. illegal doping. this situation is especially dangerous for amateur trainers, because they often do not have much knowledge in this field. was replaced by the desire to achieve a high sports result. when a competitor's physical condition prevents him from reaching his goals, it may happen that he will resort to more radical measures, e.g. illegal doping. this situation is especially dangerous for amateur trainers, because they often do not have much knowledge in this field. was replaced by the desire to achieve a high sports result. when the athlete's physical condition prevents him from reaching his goals, it may happen that he will resort to more radical measures, e.g. illegal doping. this situation is especially dangerous for amateur trainers, because they often do not have much knowledge in this field. keywords: sport, amateur sport, running, running events, doping, technological doping consumers 1 olga smoleńska, e-mail: olgasmolenska@umk.pl, orcid: 0000-0002-2517-9081 2 maciej ziemba, orcid: 0000-0003-0918-0362 https://orcid.org/0000-0002-2517-9081 https://orcid.org/0000-0003-0918-0362 doping in amateur sport on the example of mass running events 65 the problem of doping during the olympic games in st. louis in 1904, the american athlete fred lorz was the first to finish the marathon. it was declared the winner of the race and was to be decorated with a gold medal. however, it turned out that the second rider at the finish line thomas hicks noticed lorza when this passed him by car. his assistants reported the fact and the american athlete was disqualified (sports reference 2016). he became the winner of these professions thomas hicks, however, he did not pick up your medal after the competition. it was associated with severe poisoning with strychnine and with alcohol. together with trainer found that a marathon run is too demanding for the body to run without pharmacological support. at the check-out points, the trainer gave his player strychnine combined with protein and told him to wet his mouth with cognac. such a combination it hurt hicks. after crossing the finish line, he was quickly transported to the hospital, where his condition was assessed as critical. fortunately, we managed to save him (sas-nowosielski 2002). hicks he was not disqualified for his actions because at the beginning of the 20th century, pharmacological substances he was not forbidden. there was no institution regulating the use of stimulants. there were attempts to regulate the use of adjuvants, but the first legal provisions were made in the 2nd half xx century. in the 1960s case doping the council of europe took up. established special and commission that was to take specific action on this matter. in 1963 on the first definition was adopted at the international anti-doping conference in strasbourg doping. the commission determined that: ,,doping is giving and taking to healthy people by healthy people, externally derived substances and excess physiological doses or in the wrong way for an artificial and dishonest purpose only enhance their sporting achievements ”(doping 1980, p. 26). it is not the only applicable one concepts doping. according to the pwn encyclopaedia, doping is an increase in the psychophysical performance of a competitor using prohibited methods and pharmacological substances (doping not allowed in: pwn encyklopedia uniwersalna/universal encyclopaedia 2019). in turn, in the definition formulated by the international olympic committee ioc, doping is defined as: „passing or use by the athletes of any substance foreign to the body or any physiological substance used in the incorrect dose or not physiological a way with the intention of increasing the exercise capacity in an artificial or dishonest way” (dozwolone i niedozwolone wspomaganie zdolności wysiłkowych człowieka, 2007, p. 59). the above definitions they are limited to a general description only. failure to read the necessary information could lead to misleading conclusions about the use of individual substances. therefore, it was necessary to create uniform regulations that would regulate the conditions of using individual substances in sport. biggest the anti-doping regulations set out in the world anti-doping code are relevant. the definition contained in the code specifies cheering as: "the occurrence of one or more violations of the anti-doping regulations specified in the world anti-doping code" (pawłowski, 2017, p. 57). which leads to conclude that a crime without a legal provision does not exist (lat. nullum crimen sinelege, pwn encyklopedia uniwersalna/universal encyclopaedia 2019). world anti-doping codey, was created by the world anti-doping agency (wada) to promote anti-doping activities in sport. it is a set of rules, definitions and descriptions that explain the use of substances in sports competitions (world anti-doping code 2019). quoting the world anti-doping code, an anti-doping rule violation is: 66 olga smoleńska, mikołaj zięba 1. presence of prohibited substances or their metabolites in a sample taken from the athlete, except when the athlete has not exceeded the quantitative threshold for a given agent, if any, or has the appropriate medical records. 2. documented use or attempted use of a substance or prohibited method. it should be noted here that it is not important whether the substance got into the athlete's body. the mere attempt is a sufficient basis for the application of the penalty. 3. refusing to consent to doping testing without explicit justification. 4. breach of the athlete's readiness for out-of-competition inspection requirements. this applies to situations when the competitor repeatedly avoids giving a sample and does not provide information about his whereabouts. 5. manipulation, or an attempt to manipulate the indicator during the test, e.g. on purpose break sample container. 6. possession of prohibited substances or prohibited methods without appropriate documents confirming the purpose of using the substances. 7. trade in any prohibited substance or method. 8. helping, concealing or cooperating with other athletes, in violation of anti-doping regulations (pawłowski 2017). the tables are arranged very precisely so that it is impossible to bypass them. however, it is not impossible, as proved by the law of the american coach alberto salazar. after a 4-year investigation by the us anti-doping agency, usada, salazar and his friend jeffrey brown were found guilty of non-compliance with anti-doping regulations and banned from sports for 4 years. the case concerned three offenses. the first was a tampering with doping control, which was linked to the fact that alberto was testing the testosterone ointment on his sons. another allegation was the use of above-average intravenous infusions of l-carnitine, which is an approved agent, but in controlled doses. the investigation confirmed one case of illegal use of this drug. however, it was not used on the competitor, but on an associate. the last allegation concerned the manipulation of athletes' medical records (alberto salazar and a cooperating doctor with a ban on training runners for 4 years 2019). there is none documented violation of rules by salazar in relation to his charges, however, in relation to today's regulations, he was found guilty (salazar, brant 2013). world anti-doping agency was established on november 10 1999 with initiative of the international olympic committee. its task was to monitor and punish unclean behaviour in sports. it was partially funded by national governments of the world, which additionally created smaller organizations in their areas, subject to directly under wada, e.g. usada in the united states. wada is divided into two bodies: the education committee and the board of directors. the committee deals with matters of fact, incl. approves the list of methods and means prohibited in sports competition. he also manages smaller organizations individual countries. the management board deals with staff selection, financial matters and changes to the world anti-doping code. both systems have their share also in educating various sports communities about the effects of doping. wada makes available annually list of banned methods and substances for the next calendar year. any country that wants to participate in international struggles must undertake to comply with the code established by the wada structures and create on country dependent on the world anti-doping agency legal institution responsible for adjustment doping in your sports environment (national anti-doping organizations 2019). polish anti-doping agency polada was established on july 1, 2017 and replaced the older legal body, the commission against doping in sport. polada doping in amateur sport on the example of mass running events 67 cooperates with the world anti-doping agency as part of the institute of national antidoping agencies nado. it is a very complicated apparatus and although polada at the national level has great independence, among others. may conduct its own anti-doping investigations and exchange confidential information with state investigative services, then outside the country, it is subject to wada subordination (polada 2019). on page world anti-doping agency there is a wealth of information on anti-fraud training and education. additionally, athletes and amateur athletes who do not control the composition supplements which they eat they have the right use the prohibited medicines base. it is a free application attached to the website of the polish anti-doping agency, which allows you to check whether the composition of the consumed stimulant or drug does notis located is forbidden ingredient (baza leków zabronionych/prohibited medicines database 2019). in addition, the situation of doping in polish sport is regulated by two legal acts (ustawa o sporcie/act of sport 2010 and ustawa o zwalczaniu dopingu w sporcie/act of combating doping in sport 2017). the first doping substances list was published by a medical committee of the international olympic committee in 1972 in munich. the list of prohibited substances was divided into four types of substances: 1. psychomotor drugs, eg amphetamines, cocaine. 2. sympathomimetic amines, eg ephedrine. 3. stimulants, eg strychnine, amifenazole. 4. painkillers, eg heroin, morphine. before the montreal olympics, another point was added to the list relating to anabolic steroids that were excessively used in strength sports (doping 1980). over the next decades, the inventory was updated, but still no designation for derivative measures. the turning point was the beginning of the 21st century, when the world anti-doping agency wada issued the first publication of the list of prohibited drugs. the list of doping substances appears annually, always three months in advance, before its entry into force (permitted and prohibited support of human exercise capacity, 2007). a substance is included on the banned list when it meets three basic criteria. researchers determine whether a given substance improves athletic performance, whether it is dangerous to health and whether its use is contrary to the idea of olympism. the tested specifics can be included in the list only if the answers to the above questions are at least positive in two cases (pawłowski 2017). substances and methods prohibited in and out of competition substances and methods prohibited incompetition substances prohibited in selected sports s1 anabolic agents s2 peptide hormones, growth factors, s3 beta-2 agonists s4 hormone and metabolic modulators s5 diuretics and masking agents m1 manipulation of blood and blood components m2 physical and chemical manipulations m3 gene doping s6 stimulants s7 drugs s8 cannabis s9 glucocorticoids p1 beta-blockers fig. 1: wada classification for 2020 source: own study based on wada prohibited list 2020, wadaama.org/sites/default/files/wada_2020_english_prohibited_list_0.pdf 68 olga smoleńska, mikołaj zięba the list divides doping agents and methods into three types: completely prohibited to use; prohibited only during competitions; prohibited in specific sports (wada prohibited list 2020); in the first case, there is an additional sub-item called s0. it applies to all pharmacological substances that have not been listed in the entire list and have not been approved as agents for human use. this is mainly about medicinal products for animals, drugs in the research phase or modified stimulants (wada prohibited list 2020). innovative forms of doping in running sport according to the report of the polish anti-doping agency published in 2018 in poland, the most popular banned substance among athletes are anabolic androgenic steroids, such as testosterone, clenbuterol or androsterone (polada raport roczny/annual report 2018). out of a total of 3,742 blood and urine samples taken from athletes, anabolic steroids were detected in 54 cases. also, 18 cases of taking diuretics, which cause changes in the excretion of nutrients from the body, have been detected. hormones were another group of drugs readily used by athletes. they were detected in 14 samples. the most common cases of positive results from the tested samples were in strength sports, bodybuilding, weightlifting and power triplets. 36 proceedings concerning anti-doping rule violations have been initiated, 16 of which concerned strength sports (polada raport roczny/annual report 2018). the report published by the ministry of sport and tourism in 2017, conducted by kantar public, also clearly shows that the most common adjuvants are anabolic steroids, which are used mainly in strength sports (research and analytical report on attitudes and opinions in the field of doping/raport badawczoanalityczny dotyczący postaw i opinii w zakresie stosowania dopingu 2017). widespread access to technology may in the future create a different, more refined and defect-free form of doping. gene doping the goal of gene doping is to program the body to achieve the best sports results. it concerns the improvement of only selected genes in the embryo, causing, for example, muscle growth or increasing strength in adulthood. for 2020, such studies are conducted only on laboratory animals. one such study involved the introduction of genes encoding igf-1 into the leg muscles of mice during pregnancy. it is an insulin-resistant growth factor produced by the liver in the early stages of life. it is the strongest growth factor responsible for muscle growth. the results of the research were very promising, as it was found in born individuals 20% greater muscle mass of the lower limbs in adulthood in relation to naturally born individuals (sas-nowosielski 2002). scientists ensure that further work on genetic manipulation will allow in the future to avoid many life and healththreatening diseases. this can raise ethical problems if such activities penetrate into public life. technological doping for 2020, the most controversial form of doping in sport is technological doping. the spectrum of technological doping is limited, as it relates mainly to sports in which the technological aspect is of key importance, e.g. cycling or motor sports. doping in amateur sport on the example of mass running events 69 in 2017, nike launched the first model of experimental nike vapor fly 4% shoes. the equipment was intended for the competitors who participated in the breaking 2 project, which involved trying to break 2 hours in a marathon under controlled conditions. the project ended in a sports failure as the final score was 2:00:25. the nike company, however, was successful in terms of media and soon made shoes for mass use available (nożyński 2017). the shoe differs from the standard ones mainly in the construction of the upper and sole, which is additionally covered along the entire length with thick foam. according to research by scientists from nike company, such a shoe structure ensures energy return during the run, which translates into 4% better results in a marathon compared to normal shoes (nike vaporfly 4% flyknit 2019). a year later, nike created another model of the vaporfly shoe. the nike zoom x next% shoes were characterized by a low weight of 174g and additional aerodynamic elements that made it easier to roll the foot during muscle fatigue. the foam also has a carbon fiber plate, which, according to the manufacturers, provides greater elasticity on hard ground, which translates into increased speed during long runs, without additional strain on the locomotor system (nike zoom x next% 2019). the general availability of nike shoes meant that in 2019 they became the most frequently chosen sports footwear used by professional and amateur athletes: facilitating shifting the foot in the event of muscle fatigue. the foam also has a carbon fiber plate, which, according to the manufacturers, provides greater elasticity on hard ground, which translates into increased speed during long runs, without additional strain on the locomotor system (nike zoom x next% 2019). the general availability of nike shoes meant that in 2019 they became the most popular sports footwear used by professional and amateur athletes: facilitating shifting the foot in the event of muscle fatigue. the foam also has a carbon fiber plate, which, according to the manufacturers, provides greater elasticity on hard ground, which translates into increased speed during long runs, without additional strain on the locomotor system (nike zoom x next% 2019). the general availability of nike shoes meant that in 2019 they became the most popular sports footwear used by professional and amateur athletes: fig. 2: shoes worn by the winners of the top marathons in 2019 source: world marathon majors top 3 shoes 2019, twitter.com/rolows_13 70 olga smoleńska, mikołaj zięba fearing the problem would worsen, the iaaf2 changed its rules on competition clothing and footwear. the regulations state that competitors should use only generally available equipment, the design of which does not give an additional advantage (technologiczny doping? iaaf przyjrzy się butom maratończyków rekordzistów/technological doping? iaaf will look at the shoes of the 2019 marathon runners). at the beginning of 2020, the iaaf presented a report in which it specified the requirements that a shoe must meet in order to be used in sports competition. the report stated that the sole must not be thicker than 40mm, the shoe may only contain one carbon fiber plate in the sole. for spiked shoes, the thickness has been limited to 30mm (world athletics modifies rules governing competition shoes for eliteathletes 2020). purpose, problem and research hypotheses the main aim of the research was to verify the occurrence of the doping problem in amateur sport. the research was conducted on the basis of mass running events, due to their popularity and universality. a research problem was formulated for the project: how large is the scale of doping and is doping a significant problem in amateur sport? in order to verify or falsify the overriding problem, the following main hypothesis was established: doping is commonly used during amateur running events. in order to achieve the aim of the research, detailed questions were asked to facilitate the determination of the doping scale in amateur sport. the following research hypotheses were established for them: 1. doping is defined as the occurrence of one or more violations of the regulations specified by the world anti-doping agency. 2. doping is not a universally accepted phenomenon. 3. in the opinion of the respondents, athletes most often use doping in order to improve their sports results. 4. men use doping substances more often than women. 5. competitors taking part in running events face the phenomenon of doping. 6. according to the respondents, anti-doping protection during amateur running competitions is insufficient. 7. according to the respondents, technological doping in its present form is not more dangerous than pharmacological doping. research method the basic research method used in the research process was the diagnostic survey method. an additional research method was also participant observation, which consisted in entering a given environment and observing people participating in the competitions, while competing in them. an anonymous online questionnaire was used for research purposes, due to the possibility of filling in the questionnaire independently without the presence of the interviewer. the research tool is an online survey questionnaire created using a google form. surveys on doping in amateur sport were conducted online using the google survey form in february-april 2020. the problem of doping in amateur sport was determined based on the participation of competitors in running events in our country, therefore only people actively participating in such events were invited to the research doping in amateur sport on the example of mass running events 71 (targeted selection). the total number of respondents was 75, of which 50 were men and 25 were women. the subjects were invited to research using the facebook platform and other social networking tools. the survey questionnaire was divided into two main parts: the data sheet characterizing the respondents and the main part of the research. the main part of the research has been divided into a section covering various doping issues: the general term of doping and its scale; doping substances, the reasons for their use and their health effects; anti-doping protection during mass runs; technological doping. the study was completely anonymous. own research results analysis of opinions and the use of doping in amateur running events here are the results of research on doping in amateur sport, which were developed on the basis of a comprehensive project (zięba 2020). the analysis of the results was divided into parts, the first two of which refer to the characteristics of the respondents, and the remaining ones refer to the research problems formulated in the methodological section. characteristics of the respondents runners most of the respondents (58.7%) have a moderate running experience, ranging from 2 to 6 years. the more experienced people with 6 to 10 years of experience (21.3%) came next. among the respondents there were also running veterans with over 10 years of experience. they constituted 12% of all participants. the least numerous group were people who run for less than 2 years (8%). for research purposes, an attempt was made to determine how many running competitions the respondents took part in during the last year. in order to standardize the results, 4 appropriate ranges were created: 0-4 professions a year, 5-10, 11-15, 15 professions and more a year. a significant proportion of the respondents (40%) competed more often than once a month in the last year. 11-15 professions chose 24%. the next group consisted of people participating rarely, up to 4 times a year (18.7%). the definition and scale of doping in amateur competitions the project proved how respondents perceive the concept of doping in a general scale and what issue in their opinion describes it most accurately. for this purpose, 4 definitions of doping were used: 1. increasing the psychophysical capacity of a competitor by means of forbidden methods and substances. 2. the occurrence of one or more violations of the regulations specified by the world anti-doping agency. 3. increasing the efficiency of the body with the help of pharmacological agents, beyond sports training. 4. the presence of forbidden substances in the athlete's physiological sample. 72 olga smoleńska, mikołaj zięba fig. 3: the definition of doping according to the respondents source: own research the overwhelming number of respondents (62.7%) defined the term doping as increasing the psychophysical capacity of a competitor using prohibited methods and substances. on average, one in four respondents (24%) described this phenomenon as increasing the body's efficiency with pharmacological agents, going beyond sports training. definition number 2, which says that this term is related to a violation of the wada regulations was chosen by 8% of respondents. the concept number 4, i.e. the presence of prohibited agents in the tested sample, was chosen by four people (5.3%). fig. 4: the scale of the doping problem in amateur sport according to the respondents source: own research the respondents also stated how serious the problem of doping in amateur sport is. a large group of respondents (38.7%) describe this problem at the medium level (3 units on a 5-point scale). 26 people describe the problem as at least greater than average, respectively for 4 points (16 people 21.3%) and 5 points (10 people 13.3%). few of the 5 15 29 16 10 on a scale of 1 to 5, how serious do you think the problem of doping in amateur sport is? doping in amateur sport on the example of mass running events 73 respondents (6.7%) consider the problem to be non-existent (1 point). the remaining group of 15 people (20%) define it at a moderate level of 2 units on a 5-point scale. doping substances and their influence on health in amateur sport the further part of the research concerns the legality of doping during amateur events and its impact on the health of amateur athletes: fig. 5: consent to the legality of doping according to the respondents source: own research to the question whether doping should be allowed in amateur sport, the vast majority of respondents (98.7%) responded negatively. the only positive answer to this statement was indicated by a middle-aged woman (35-44 age group) with moderate running experience at the level of 2 to 6 years, who does not often participate in mass runs (once every 3 months or less).to help the respondents determine what doping agents are, they were divided into several groups: 1. substances recognized as doping by wada (anabolic agents and hormones, diuretics and masking substances, inhalants, drugs). 2. substances considered banned by wada, but only in certain doses or sports (stimulants, alcohol). 3. methods prohibited by wada (blood transfusions). 4. technical parts of footwear or equipment that may have a supporting effect. 5. everyday use in the event of illness or malaise (non-steroidal anti-inflammatory drugs, painkillers): 74 olga smoleńska, mikołaj zięba fig. 6: measures prohibited according to the respondents source: own research the choices most frequently selected by the respondents were anabolic agents and hormones. 96% of respondents selected this option. a significant part of the respondents (76%) considered blood transfusion methods illegal. half of the respondents (50.7%) indicated drugs. slightly less, 48% considered it appropriate to select asthma drugs. the next places are, respectively, with: stimulants (37.3%) and diuretic and masking substances (36%). medicines from the group of daily use was indicated by a total of 36% of respondents (painkillers 18.7%, nsaids 17.3%). alcohol has been selected a small number of times. only a small group of respondents (5.3%) decided to define it as a doping agent. technically doping points were also rarely marked. carbon insoles for shoes were selected by six respondents (8%). fig. 7: substances used by the respondents source: own research doping in amateur sport on the example of mass running events 75 most of the agents that were included in the survey are generally available agents, which, depending on the dose or composition, are either allowed or banned by the world anti-doping agency. others, such as insulin or inhalants, are allowed only after obtaining permission from a doctor and when the patient requires their use, e.g. for the treatment of chronic diseases. the survey also included measures and methods that are completely forbidden in sports competition. the most frequently indicated measure among the respondents was the so-called stimulants, i.e. agents containing stimulants such as caffeine or taurine. this choice was made by 64% of the respondents. further positions (44%) included vitamins and their derivatives. among the drugs taken there were also painkillers and anti-inflammatory drugs, which were indicated by 29.3% of people. fourteen people (18.7%) indicated the so-called "pre-workout", that is, specially prepared stimulants containing a large range of substances in their composition, often in undefined doses. 16% of the respondents stated that they had never taken any of the substances mentioned. the bcaa branched amino acids (14.7%), alcohol (10.7%), whey protein (8%) and herbal preparations (6.7%) were followed. two people each selected fat burners and inhaled drugs, which constitute 2.7% of the study group. nobody decided to mark the use of insulin. the bcaa branched amino acids (14.7%), alcohol (10.7%), whey protein (8%) and herbal preparations (6.7%) were followed. two people each selected fat burners and inhaled drugs, which constitute 2.7% of the study group. nobody decided to mark the use of insulin. the bcaa branched amino acids (14.7%), alcohol (10.7%), whey protein (8%) and herbal preparations (6.7%) were followed. two people each selected fat burners and inhaled drugs, which constitute 2.7% of the study group. nobody decided to mark the use of insulin. fig. 8: substances used by the respondents women source: own research slightly different results can be seen in terms of gender. among women, the most commonly used agent is caffeine and its derivatives (56%). vitamins were chosen in second place by 9 women (36%). about 1 in 4 respondents (28%) said they had never used the agents mentioned. painkillers were indicated by 20% of respondents. pre-training agents and bcaa amino acids were indicated by 16% and 12% of the respondents, respectively. 4% of respondents indicated consecutively using drugs such as: herbal preparations, fat burners, inhalers, whey protein and alcohol. 76 olga smoleńska, mikołaj zięba fig. 9: substances used by the respondents men source: own research in men, caffeine-containing agents were also the most frequently indicated (68%). vitamin intake is also popular, which was indicated by almost half of men (48%). painkillers were used much more often than in women (34%). then "pre-workouts" (20%) and bcaa (16%). alcohol was indicated by 14% of the respondents, and whey protein by 10% of the respondents. 10% of the surveyed men had never used such agents. the respondents least frequently indicated fat burners (2%) and inhalers (2%). the next stage of the research was to determine the reasons for using the measures that the respondents indicated in the previous question and to determine the general reasons for doping by athletes. fig. 10: reasons for using the selected substances according to the respondents source: own research doping in amateur sport on the example of mass running events 77 the main reason among the respondents was a routine activity (34.7%) related to certain habits of everyday life. slightly over 26% of the respondents admitted that they used the above-mentioned measures to improve their performance at competitions. for the respondents (25.3%), the disease was the main reason. 14 people (18.7%) indicated malaise. several people said it was medical reasons that forced them to seek external support (12%). the following places were taken by: fun (9.3%) and social meetings (6.7%). four people indicated the desire to lose kilos as the main reason (5.3%). two people indicated chronic diseases (2.7%) and fear of losing muscle mass (2.7%). 16% of the respondents indicated that they did not take any of the substances mentioned. fig. 11: reasons for using the above-mentioned substances among surveyed women source: own research however, there were again gender differences. for women, routine was the decisive reason to use the above-mentioned drugs. this choice was confirmed by 44% of respondents. 28% of women did not take any of these substances. the disease was indicated by 16% of the respondents, malaise was indicated by 12%, and the research results by 8% of women. next, there was a sporting reason relating to the result at competitions (8%). 4% of surveyed women indicated: social meetings, willingness to lose weight and chronic diseases. none of the women indicated the fear of losing muscle mass as a reason for using the substances selected. fig. 12: reasons for using the above substances among the surveyed men source: own research 78 olga smoleńska, mikołaj zięba in men, the results were different. the main reason was the desire to improve sports results (36%). then illness (30%), routine (30%) and malaise (22%). bad test results were indicated 6 times (12%). fun and social meetings were indicated as reasons by 10% and 8% of the male respondents, respectively. two people indicated a fear of losing muscle mass (4%) and one person a chronic disease (2%). 10% of men did not take any of the selected substances. fig. 13: reasons for using prohibited substances by athletes according to the respondents source: own research all respondents claim that it is the desire to improve results at competitions that is the main reason for the doping phenomenon. almost half of the respondents (48%) are inclined to show themselves to their loved ones. many people (44%) also indicate the phenomenon of pressure from society, which may have a significant impact, especially on younger people. more than half of the respondents believe that doping preventive measures are insufficient, which translates into low awareness (26.7%) and little knowledge about this phenomenon (24%). 20% of respondents believe that the desire to improve health and appearance is a significant reason. only 12% of people indicate economic issues, and 6.7% of respondents believe that play is the main motivator. fig. 14: effect of doping on health source: own research doping in amateur sport on the example of mass running events 79 to the question whether doping can negatively affect health, almost all respondents (98.7%) answered in the affirmative. only in one case was the answer negative. the negative one was a male under the age of 18 with training experience ranging between 2 and 6 years. he also regularly takes part in various sports events (over 15 a year). at the same time, he disagrees with the statement that doping should be legal and believes that it is a serious problem in both professional and amateur sport. he also takes stimulants (coffee, energy drinks) and vitamins, but only during the period of malaise. fig. 15: conscious use of doping source: own research most of the respondents (92%) indicated that they would never consciously use doping. six people (8%) said that this might happen in their case in the future. these responses were marked by men at the young age of 19 to 24 (3 responses) and the mean age of 25 to 34 (3 responses). the rest of the research concerns the answer to the problem of whether runners would choose to consciously use doping agents. the aim of the study was to determine in which case the respondents would consider the use of doping agents as justified. fig. 16: according to the respondents, the situation is justified for adopting doping source: own research 80 olga smoleńska, mikołaj zięba 5 respondents (7.5%) said they would consider doping if they participated in a scientific experiment on the topic. four people decided that in the event of an improvement in sports results, they would opt for such a solution. the same number of respondents said that they would adopt doping just to see if it actually works. half of the respondents assured that they would use supportive measures if they had health problems. one person expressed a willingness to do so, if material issues and improving appearance were involved. state of anti-doping protection in amateur sport the next section of questions concerned anti-doping protection during mass runs. the respondents were asked to indicate the security features that they encountered during their starts: fig. 17: doping at running mass events source: own research more than half of the respondents replied that they had never personally experienced doping while participating in a competition. they constituted 60% of the respondents. a smaller group of 30 respondents (40%) replied that they had participated in such events. a large proportion of the surveyed women answered the question negatively. 64% of the surveyed women disagreed with this statement. on the other hand, 9 women (36%) stated that they had encountered this phenomenon. the situation was similar for men. on average, 3 out of 5 respondents answered negatively (58%). 42% of the respondents answered affirmatively. doping in amateur sport on the example of mass running events 81 fig. 18: types of anti-doping protection source: own research most of the respondents (58.7%) indicated that when reading the competition regulations, they found a point in it prohibiting the use of doping during competition. compulsory anti-doping controls were indicated by 21 people (28%). the same number of people (28%) suggested that they had not encountered any type of collateral from the list. then, points were marked regarding the disqualification of a competitor previously recorded for doping (18.7%) and those relating to showing medical examinations while being present at the professional office (18.7%). a few respondents (10.7%) said they found themselves in a situation where the data of a captured scammer had been made publicly available. the obligatory analysis of the competitor's past by the organizer before being allowed to start was met by 6.7% of the respondents. four people (5, fig. 19: state of anti-doping protection according to the respondents source: own research 37 20 12 5 1 on a scale of 1 to 5, how do you rate the state of anti-doping protection during amateur racing events? 82 olga smoleńska, mikołaj zięba in order to determine the level of anti-doping protection during mass street runs, a 5-point rating scale was formulated, where 1 means a poor state of protection, and 5 very good. almost half of the respondents (49.3%) believed that doping prevention at competitions is definitely insufficient. they rated her condition at 1 point on a five-point scale. this phenomenon was rated 2 points by 20 respondents (26.7%). 16% of the respondents stated that doping prevention is sufficient (3 points). five people assessed the state of anti-doping protection as 4 points (6.7%), and 1 person 5 points (1.3%). the problem of technological doping in amateur sport the rest of the research concerned technological doping. it was examined what the respondents understood by this term and whether they believe that such an issue exists or will occur in the future: fig. 20: defining the concept of technological doping according to the respondents source: own research most of the respondents (62.7%) considered covering part of the running route using another means of transport as technological doping. running in shoes with carbon inserts such as nike vaporfly or alphafly was indicated by 41.3% of respondents. another group (28% of respondents) said that using prostheses could provide an unfair advantage. 16.7% of respondents agreed with the statement that exoskeletons can be used to ensure an advantage in sports competition. 4% of respondents indicated that the use of heart rate monitors and power measurements is a technological doping, and 2.7% of respondents chose this term for watches with gps measurement. one respondent (1.3%) was reluctant to use climbing poles during mountain runs. 8% of people said. doping in amateur sport on the example of mass running events 83 fig. 21: the level of the problem of technological support according to the respondents source: own research for further research purposes, an assessment of the current occurrence of technological doping in amateur sport was formulated. marking 1 point on the scale means that technological doping is currently not a threat, and 5 points means that such a phenomenon occurs and is a serious problem. more than half of the respondents do not consider technological doping a serious problem these days. 22.7% of the respondents decided to mark 1 point. 36% of the respondents voted for 2 points, and 26% of the respondents specified this problem as 3 points. eight people (10.7%) rated the problem as significant, and two people (2.7%) rated the problem very serious (5 points on the rating scale). fig. 22: the problem of technological support in the future according to the respondents source: own research most of the respondents (56%) decided that technological doping in the future will not be as serious a problem as traditional forms of support. less than half of the 17 27 21 8 2 on a scale of 1 to 5 define, how serious is the technological doping problem in running today? 84 olga smoleńska, mikołaj zięba respondents (44%) stated that technological doping in the future may be more dangerous than pharmacological doping. comments and comments from respondents the last part of the survey was the part where the respondents could share their observations or express their opinions openly. all answers provided by the respondents are of great importance, therefore they will be quoted in full in this part of the work. here are the feedback from runners coming up: 1. „i believe that the carbon element in the sole of the shoe is not an element of technological doping. the shoe does not add energy, but minimizes waste, resulting in a better end result.” 2. „technological" cheering was and will be: lowering the weight of the shoe by various foams, various inserts improving and correcting movement .. prostheses. right now, one of the producers has come out ahead of the crowd, and this is probably the reason why people paid more attention to it. of course, legislation on permitted equipment must be introduced, but the development of technology must not be stopped either.” 3. „apart from the fact that doping in the amateur community is simply not mentioned and there are no obligatory tests as in the case of human resources, this problem is still there and as long as the organizers of mass runs do not want to pay attention to it, this problem will exist and a lot in we cannot do this.” 4. „there is no sport without doping. the question is to what extent a given measure is permitted and to what extent is prohibited. amateur sport is more and more popular so the appearance of doping in it is a natural consequence.” 5. „mass running for most runners is treated as fun, passion and recreation and they do not pay too much attention to these issues.” conclusions and summary this publication addresses the issue of doping in amateur sport and the related problems. the main aim of the research was to check whether the doping problem also occurs in amateur sport. as a research group, amateur runners competing in mass street runs were used. in the research part, the knowledge about doping agents was additionally verified among the respondents and it was checked whether doping is a socially acceptable phenomenon. when analysing the research results, it can be stated that the respondents unambiguously identify the term doping with the use of prohibited pharmacological substances. this is not a mistake, but it is not entirely true. according to the definition of wada, doping is any violation of at least one of the points specified in the regulations created by this institution. these points are not just doping. you can be suspended just by failing to show up for inspection or an attempt to destroy the sample. technological doping is also listed there, but at present it is a problem mainly in cycling. for such a characterization of the doping phenomenon defined above is broad definition, she decided relatively a small number of people, which allows the conclusion that the respondents do not have full knowledge and awareness in this topic, which may lead to drawing wrong conclusions and accusations. it is worth adding that although the respondents were able to accurately indicate prohibited substances and substances, they mostly omitted the points regarding technological doping and the use of popular stimulants.(e.g. alcohol or caffeine), doping in amateur sport on the example of mass running events 85 banned in certain sports. the opinion of the respondents on the prevalence of doping in amateur running was not also unambiguous. most people described this problem as occurring but not particularly significant in a sporting context. some even described mass running as typical fun and decided that using doping in this environment, although inadvisable, does not harm anyone except the user. this is a misconception, because nowadays street racing can boast great popularity among the masses, but also large prizes, often financial, which, combined with the poor background of anti-doping control, gives a field for competitors using external, unauthorized support. despite the large diversity of the surveyed group, more than half of the people assured that they had never experienced doping personally while participating in a competition. although the respondents are not able to fully correctly indicate what can be considered doping and what can not, they agree that this phenomenon is harmful to health and should not occur in any form of sport. the vast majority of respondents assured that they would never consciously resort to unlawful means and methods. this shows that doping is not and will probably never be a universally accepted phenomenon, and even if someone questions its harmfulness in a sporting context., it at the same time indicates that the negative impact on health itself is the most important premise for its prohibition. all the people who indicated in the survey that they would decide to consciously use doping were men, which allows us to conclude that this gender is more exposed to this precedent. when analysing the results of the research, it can be seen that the male part of the society is more willing to take part in competitions and has a much greater willingness to compete than the female sex. these statements are confirmed in scientific research that touched upon similar issues. one of them is a study called "habits of runners in poland" conducted by pko bank polski, which tried to assess how deeply running is rooted in life poles. one of the aspects that was an important pillar these research, there was just a desire to participate in mass runs depending on gender. the results showed that men more often expressed such a desire (60%) than women (40%) (polacy lubią biegać/poles like to run 2020). the competitive factor itself can have a dominant influence on the doping phenomenon, because the final stage of competition is always victory. if conventional drugs are unsuccessful, there is a risk that some athletes may use doping agents to improve their performance. so it should come as no surprise that all interviewees agreed it exists relationship between the use of doping and the desire to achieve high sports results. this factor seems to be the main determinant of doping in society. pressure from the environment should also be seen as significant. a large percentage of the respondents also mentioned the issues of low self-awareness. while in the context of generally available substances such as stimulants and stimulants, it can be agreed that they could be taken unconsciously, it is hard to believe that little knowledge about doping causes unintended consumption of e.g. anabolic agents. rather, it can be concluded that excusing oneself by not knowing is convenient from the point of view of doping. a certain percentage of people certainly use doping for economic reasons. it is hardly surprising here residents of third world countries for whom victory in prestigious competitions may be the only chance to improve their living conditions. on the other hand, in developed countries, where the life index is at a high level, someone can reach for cheering just because of its existence, for pleasure or fun. another problem in the fight against doping is the fact that anti-doping protection practically does not exist in mass racing. for most of the respondents, the only protection they encountered during the competition was only the relevant provisions in the regulations. a few people, probably taking part in the higher level competitions, indicated obligatory doping tests after the completed races. it does happen that the organizer will provide such control, but due to their high cost, they are often limited to 2 or 3 players for the entire stake. with the current 86 olga smoleńska, mikołaj zięba system of rewards, e.g. in terms of age, such random testing of several competitors is completely ineffective and does not contribute in any way to the fight against doping. an additional problem is that wada has not introduced appropriate provisions for mass runs, which means that they are in the dead zone and theoretically only the organizer can determine whether doping will be allowed at his competition. it is also worth emphasizing that a large percentage of respondents, despite frequent participation in running events, never encountered any security of such events, so how can you expect a competitor to know the above-mentioned issues, since he has never had contact with them. the issue of technological doping now seems to apply only to sports where there is a strong emphasis on technology, such as car racing and cycling. the respondents think similarly, who described this problem as not very useful in the context of running. it is a fact that carbon insoles are only being tested and are only on the market for the second season. the price of such shoes is high, what causes that such footwear is not popular and for now you can only guess whether it really helps or also it is merely a placebo effect. reliable research on this subject will be possible only in a few years, currently such equipment is not banned by any sports federation, so everything indicates that the phenomenon of technological doping in running is not yet present. it is hard to say what will happen in the future. the respondents are divided on this issue and although they believe that this problem may appear someday, it will never become more serious than traditional forms of doping. scale doping in amateur sport is impossible to define in the current system, so the aim of the work was only partially achieved. anti-doping protection during mass events is insufficient, and the lack of support from national institutions means that smaller gears completely give up anti-doping controls. the lack of regular checks creates a problem and causes the collected data on doping in amateur sport to be based only on the subjective opinions of the respondents. nevertheless, it can be considered that doping substances are commonly used both in competitive sports and in amateur sports. the most important fact, however, is that there is no social permission to use doping, and knowledge about the most dangerous doping agents is sufficient to deter potential doping users. although the research project does not clearly answer all the hypotheses, it can be helpful in the further development of doping prevention. it is a material for analysis for pharmacological and technological doping, which may become the main topic of further research in the future. the above publication was created in cooperation with the department of sport science nicolaus copernicus university in toruń and the institute for sport and education development in warsaw (irsie). studies by the ministry of sport and irsie provide a reliable source of information and up-to-date research that was necessary throughout the entire course of creating a job, and its results may be useful for further studies of doping projects by these institutions. references: baza leków zabronionych/prohibited medicines database, leki.antydoping.pl, 26.11.2019. doping, red. kozłowski s., rewerski w., warszawa: państwowy zakład wydawnictw lekarskich warszawa 1976-1980. dozwolone i niedozwolone wspomaganie zdolności wysiłkowych człowieka, red. jagier a., łodź: polskie towarzystwo medycyny sportowej 2007. doping in amateur sport on the example of mass running events 87 encyklopedia uniwersalna/universal encyclopedia pwn 2019, encyklopedia.pwn.pl/haslo/dopingniedozwolony; 4011075.html, 24.11.2019. national-anti-doping-organizations, wada-ama.org/en/who-we-are/antidopingcommunity/national-anti-doping-organizations-nado, 26.11.2019. nikevaporfly4%-flyknit, nike.com/pl/t/buty-do-biegania-vaporfly-4-flyknit-sp1vbb, 14.12.2019. nikevaporfly4-flyknit, runnerinn.com/bieganie/nike-vaporfly-4-flyknit/136987013/p, 14.12.2019. nikezoomvaporfly-next%, sklepbiegacza.pl/nike-zoomx-vaporfly-next-ao4568600.html,14.12.2019. nożyński 2017, nikezoomvaporfly4%-test, szybkiebieganie.pl/testyrecenzje/nikezoomvaporfly, 14.12.2019. pawłowski r., kultura fizyczna w perspektywie polskiego prawa, kielce: uniwersytet jana kochanowskiego 2017. polacy lubią biegać/poles like to run, polska-bieganie,bankomania.pkobp.pl/biegajmyrazem/polacy-lubia-biegac, 24.02.2020. polada, antydoping.pl, 26.11.2019. raport badawczo-analityczny dotyczący postaw i opinii w zakresie stosowania dopingu/research and analytical report on attitudes and opinions in the field of doping 2017, gov.pl/web/sport/spoleczny-wymiar-sportu, 05.04.2020. raport roczny/annual report polada 2018, antydoping.pl/centrum-pobran, 05.04.2020. salazar a., brant j., 14 minut, łodź: wydawnictwo galaktyka 2013. sas-nowosielski k., doping nie tylko w sporcie: przyczyny-skutki przeciwdziałanie, katowice: awf katowice 2002. sports-reference, sports-reference.com/olympics/athletes/lo/fred-lorz-1.html, 24.11.2019. światowy kodeks antydopingowy/the world anti-doping code, antydoping.pl/regulacje, 25.11.2019. technologiczny doping? iaaf przyjrzy się butom maratończyków – rekordzistów/technological doping? iaaf will look at the shoes of the 2019 marathon runners, festiwalbiegowy.pl/trening/technologiczny-doping-iaafprzyjrzy-sie-butom-maratonczykowrekordzistow, 16.12.2019. ustawa z dnia 21 kwietnia 2017 r. o zwalczaniu dopingu w sporcie/the act of 21 april 2017 on combating doping in sport, (dz.u. 2017 poz.1051). ustawa z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie/the act of june 25, 2010 on sport, (dz.u. 2010 nr 127 poz. 857). wada-prohibited-list-january-2020,wada-ama.org/en/what-we-do/the-prohibited-list, 05.04.2020. world athletics modifies rules governing competition shoes for elite athletes, worldathletics.org/news/press-releases/modified-rules-shoes, 05.04.2020. world marathon majors 2019 top 3 shoes, twitter.com/rolows_13, 14.12.2019. zięba mikołaj, problematyka dopingu w sporcie amatorskim na przykładzie masowych imprez biegowych/the issue of doping in amateur sport on the example of mass running events, umk toruń, manuscript 2020. 56 quality in sport 4 (5) 2019, p. 56-65, e-issn 2450-3118 received 04.01.2020, accepted 25.02.2020 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2019.025 ketut pamungkas1 , sugiyanto2 , hanik liskustyawati3 sebelas maret university, surakarta, indonesia development of triple jump learning model based audiovisual for physical education students of sebelas maret university abstract this research aims to make the product of triple jump learning model based on audio visual in learning athletics in physical education of sebelas maret university.the method used is research and development. instrument used are interview, questionnare and test. the subject of this research includes the athletic instructor number triple jump and students in physical education of sebelas maret university. the technique of collecting data uses interview the instructor number triple jump, test and student respons for learning model product, evaluation also validation from the expert and documentation. analysing data through collecting data, exploring data, reducing data, presenting data, and verifying data. the product of learning model of triple jump has been analysed the media expert with the results 90%, the expert of triple jump material gives score 90,42% and practician gives score 92,91%. the product fulfills the “valid” criteria and can be used by the students in learning process. the little scale of the trial which was done by the 15 students got the result 88,27% the large scale of trials which was done by 25 students got the results 91,12%. p-value is less than the standard number of signification 0,000 < 0,005%. the conclusion result of those control and experiment groups shows the significant result. the control group that has used the conventional method increases 74,4 centi meter with the percentation about 35%, while the treatment group that has used the last product of triple jump learning model increases significantly about 137,5 centi meter, almost double from control group that gets percentation about 65%. based on the result which has been gotten, thererefore the product of triple jump learning model based on audio visual is effective to be implemented. keywords: development, triple jump learning, physical education introduction according to winendra (2008) triple jump is the modification of long jump. triple jump is one of many branches in athletics sport, triple jump is almost the same as long jump, the difference is that long jump has the motion “hoop”,”step” and “jump”. in fact, the students are not familiar with triple jump so that they are confused in 1 ketut pamungkas, e-mail: ketutpamungkas1994@gmail.com, orcid: 0000-0002-6644-5673 2 sugiyanto, e-mail: sugiyantoprobo@gmail.com, orcid: 0000-0002-9991-5264 3 hanik liskustyawati, e-mail: yudy_h2000@upi.edu, orcid: 0000-0002-4013-5407 https://orcid.org/0000-0002-6644-5673 https://orcid.org/0000-0002-9991-5264 https://orcid.org/0000-0002-4013-5407 development of triple jump learning model based audiovisual for physical education students of sebelas maret university 57 learning and exercising because of less references. the students in physical education have explained that they need the learning guidance that can be used as reference to individual learning, because they have not had the learning guidance that can be used when exercising by themselves in other times of teaching learning activity. the difficult material and also the time to learn together in the limited time of the college and the material delivery that is not documented make them difficult in remembering the motion based on the basic technique properly. the result of the observation in 2016 and 2017 shows the graduation level of students in athletic college,number triple jump is still low that is about 35-45%. learning process and understanding the technique of triple jump need to be noticed by the lecturer. the instant observation is not enough for the students to see and observe the errors in triple jump because the process in triple jump is very quick. the learning media like improper tool or infrastructure will obstract the active, infrastructure, and attractive learning process so complicates the studuents in pervading the learning, the students are also less understand the learning material. to achieve the goal of learning, be sides needs will in exercising the physic for supporting triple jump, needs another source of learning and other supported tools like media for creating the active, creative and effective learning to achieve the learning result which is expected. media is the communication form that can be printed or audiovisual with the tools (nea in agus s suryobroto 2001:15). researches show that the children and the young people nowadays spend more than 4-5 hours a day in front of media such as television, video, computer, internet, movie, radio, tape and video games (taras, 1990; bernardbonnin, 1991; woodard and gridina, 2000). potential with solutive solution for solving the problem, how the material can be delivered but easy to learn and access it. according to tarik yazar (2012) audiovisual media can change the perspective of children about the world and widen the imagination thinking of children. audiovisual learning media is very important in learning system, this thing happens because audiovisual can improve or activate many senses in learning. with the quick improvement in information technology; compact disc system, dvd, and computer has had the important space in our life (asutay,2007). the learning using audiovisual media is easy to understand because the material in media can be assimilated slowly and sequentially and also can be repeted again in the discussion which has been understood. the learnimg method of delivering material in limited time becomes one of the causes is the student less understand the technique of triple jump extensively. the improvement of using information technology like video,compact disc and computer give the easy way for the students in utilizing the media in learning. methods the research method used is research and development. this research is done by the students of physical education of sebelas maret university in 2018. the 58 ketut pamungkas, sugiyanto, hanik liskustyawati limited testing is done using the little group that consists of 15 students. the testing of large scale using big scale that consists of 25. the testing of effectivity using 40 students with the detail treatment group that consists of 20 students and control group consists of 20 students. the last result that is expected in this research is a triple jump learning model which is good and right in the form of product like video compact disc (vcd) that will be used as reference in learning. the development procedure that is used in this research using research and development borg and gall method. this borg and gall model has some stages that is oriented to more detail and sistematic product development. according to borg and gall (2007) the researh procedure step; analysing the need, identifying through teory study, making and developing the first product, analysing experts evaluation, limited field testing then revision, diseminating and implementing the product of development result. the instrument for colleting data using three sources which are questionnaire, validation and the test result. for measuring media validity that is made by the researcher using validation paper. one of validation expert triple jump and validator practician for scoring the media validation that is made. then, the researcher uses the test to assess media effectivity. the researcher also uses questionnaire to assess the practicity of media that is made. media is considered practice if it has indicator, where validator says that media of learning can be used in the little or without revision. evaluator in this research consists of three experts which are triple jump,media and practician. the use of assessment scale questionnaire in this research is using likert research scale , this scale is used to measure the behavior, opinion and perception of individual or certain community about a phenomena (sugiyono,2015). after unfinished score is changed into percentase, then it is converted by using norm assessment that points to standar of reference assessment. table 1. reference assessment standard nno range of scores values information conclusion 1 80% 100% valid used 2 60% 79% enough valid used 3 50% 59% less valid replaced 4 <50% invalid replaced results and discussion audiovisual implementation like video compact disc which contains the triple jump learning model is the development research using borg and gall audiovisual model. the research procedures according to borg and gall are; analysing need, identifying through the theory,making and developing the first prodyct, evaluting the expert, testing the little scale, revision, testing wide scale, revision, testinng the effectivity of product, final product revision. development of triple jump learning model based audiovisual for physical education students of sebelas maret university 59 a. requirements analysis analysing need includes analysing problem process, arranging power source and planning the solution to the result that want to be achieved. first step the researcher makes analysis then determines the main problem in he research. the method that is used by the researcher to get the material about happening problem using interview method with related people like instructor,triple jump expert and the students. before doing interview, the researcher does observation to get finding from some findings. based on the observation it can be determined the schedule of interview with the related people like instructor,triple jump expert and the students. interview is doneafter learning has been done and visiting one by one of the people that want to be interviewed so that the researcher gets the complete information. the questions in interview is started with learning material, field situation, learning method and obstacles. the interview result has conclusion that audiovisual learning model is very needed for the students who take the college or triple jump subject. learning using audiovisual has been applicated but in the little portion, just in visual. learning model using audio visual model is very important to be applicated to the students as reference and learning guidance by themselves in othe college time schedule, aid media teaches the more effective and solutive material in triple jump. the learning that is supported by audio visual learning media has not been applicated because of instructor business, it needs particular time and energy to make audio visual media product. the main obstacleis the limited time of learning to teach complex learning material, so understanding material is less maximal than the learning duration that is done and there has not been the guidance or reference of learning model in audiovisual as the material to lear individually or collectively. the researcher expects the product can help the instructor or trainer in teaching triple jump, and makes easy the students in learning triple jump well and properly. b. theoretical study the stage of product development includes supported theory about audiovisual implementation in triple jump learning model and stage of arranging the first product development concept. it needs theoretical study to support the preparation of making ang developing product in the model that is used in triple jump learning based on audio visual in physical education of sebelas maret unversity. the theories used are knowledge theory about sport, triple jump, learning,audiovisual media and another supported aspects. c. making first product make a first product design of the compact disc based triple jump learning model, then produce it. the steps in the triple jump learning model are arranged in stages starting from simple and easy movements then to more difficult and complex movements . learning models that can be intended in the form of examples of a series of movements that are arranged in stages and used in learning 60 ketut pamungkas, sugiyanto, hanik liskustyawati jumping triple jumps consist of twelve learning models, consisting of: 1) short distance right foot movement , 2) short distance left foot movement, 3) movement of the right foot tilt with a longer distance, 4) movement of the left foot tiptoe with a longer distance, 5) soaring step (deer step) past the low obstacle, 6) combination of bouncing (hoop) and stepping (step), 7) triple jump from the side of the sandbox with a gradual distance, 8) triple jump on the actual track with a short distance, 9) triple jump on the actual track with a medium distance, 10) triple jump on the actual track with a long distance, 11) practice start -up (run-up) with prefix inverted (check mark ) , 12) triple jump without helped media with check mark. d. evaluation by the experts 1) evaluation by media expert media expert in this development product research is dyah arum ripdianti, s.pd., m.pd. magister of technology in sebelas maret university, the member of southeast asian ministers of education organization (seameo) especially in learning media division of education. table 2. result of evaluation of the media expert no component of scoring score result score maximum percentage category 1 text 22 25 88 % valid 2 picture/photo 23 25 92 % valid 3 audio sound 9 10 90 % valid 4 video 27 30 90 % valid total 81 90 90 % valid the evaluation result of media expert for product assessment component contains text aspects, picture, audio and video get 90,42%. based on standar criteria, it can be concluded that triple jump learning model product based on audio visual like vcd is valid so that it can be used. it is because the result of data is about 80-100% for product classification in conversion from likert scale to standar reference assessment norm percentation. 2) evaluation by triple jump material expert material expert of this development product is bagus kuncoro, s.pd., m.or who is the lecturer in tunas pembangunan university in surakarta and national technical official of athletic. development of triple jump learning model based audiovisual for physical education students of sebelas maret university 61 table 3. result of evaluation triple jump expert no component of scoring score results score maximum percentage category 1 aspect of appropriateness 57 60 95% valid 2 aspect of significancy 52 60 87% valid 3 aspect of safety 55 60 92% valid 4 aspect of implementation 53 60 88% valid total 217 240 90,42% valid the evaluation result of media expert for product assessment component contains text aspects,picture,audio and video get 90,42%. based on standar criteria, it can be concluded that triple jump learning model product based on audio visual like vcd is valid so that it can be used. it is because the result of data is about 80-100% for product classification in conversion from likert scale to standar reference assessment norm percentation. 3) evaluation by triple jump practician the practician expert in this research is aba sandi prayoga, s.pd., m.or who is the lecturer and leader in study program stkip ngawi and national technical official of athletic. table 4. result of evaluation practice triple jump no component of scoring score results score maximum percentage category 1 aspect of appropriateness 58 60 96% valid 2 aspect of significancy 56 60 93% valid 3 aspect of safety 54 60 90% valid 4 aspect of implementation 55 60 92% valid total 223 240 92,91% valid the evaluation result of media expert for product assessment component contains text aspects, picture, audio and video get 90,42%. based on standard criteria, it can be concluded that triple jump learning model product based on audio visual like vcd is valid so that it can be used. it is because the result of data is about 80-100% for product classification in conversion from likert scale to standar reference assessment norm percentation. e. little scale trial the researcher used the research subject is physical education of sebelas maret university students for the 2018 class year for a small-scale trial with 15 students. the small group trial is held in the last week of july 2019 at universias eleven march . implementation of the small group trial begins with the researchers 62 ketut pamungkas, sugiyanto, hanik liskustyawati explain the material, observing the video of learning product, explain destination activities, then complete questionnaire field-testing a small group. table 5. presentation of quantitative data of the result testing on small group no aspect of evaluation (∑x) n=25 (∑xi) percentage(%) 1 aspect of understandable 210 225 93,33 % 2 aspect of implementation 123 150 82,00 % 3 aspect of attractiveness 190 225 84,44 % 4 aspect of expediency 139 150 92,67 % total 662 750 88,27 % f. revision table explains that the testing of little group in this research can said valid because of getting the result 88,27%. revision in this stage is video duration which is used too short in each motion series. oriented in criteria of standar reference assessment conversion to percentation that is used by the researcher, the conclusion in this stage is based on the theory and data is valid and can be continued in the next stage. g. large scale trial evaluation of the results of previous tests serves as a reference material for carrying out the next step . large-scale trials using 25 student subjects were conducted in the early week of august 2019 at sebelas maret university. test try field starts with researchers explain the material, observing the instructional video products, explain the purpose of activity then complete questionnaire field trials broad scale . the results obtained from large-scale field trials are 91.12%. so the results obtained are considered valid. table 6. quantitative data presentation of large group testing result no aspect of evaluation (∑x)n=25 (∑xi) percentage(%) 1 aspect of understandable 354 375 94,40 % 2 aspect of implementation 217 250 86,80 % 3 aspect of attractiveness 327 375 87,20 % 4 aspect of expediency 241 250 96,40 % total 1139 1250 91,12 % h. revision the analysis result after large scale trial that triple jump learning model product is valid so that it can be continued to product effectivity testing step. this conclusion is got after analysing step that has been done by the researcher and evaluated by the experts and supported data that supports the validity of product design. development of triple jump learning model based audiovisual for physical education students of sebelas maret university 63 i. effectivity test product effectivity test stage that has been done by 40 students physical education in sebelas maret university with the goal to know the effectivity level of triple jump learning model which is created to be final product and utilized as reference of students learning about triple jump. the design of the experimental uses initial and final test with two groups randomize pretest and post-test. this final test was obtained after the implementation of triple jump learning model exercises in each group. triple jump drills in each group is different than from groups other . the treatment group uses triple jump training exercises which contain learning model products developed by researchers with a sample of 20 students , while the control group uses conventional training with a sample of 20 students . table 7. pre test and post test experiment and control group experimental group control group no name gender pre test post test no name gender pre test post test 1 sample 1 female 791 883 1 sample 1 female 683 851 2 sample 2 male 986 1039 2 sample 2 male 987 1106 3 sample 3 male 983 1018 3 sample 3 male 894 1012 4 sample 4 female 688 768 4 sample 4 male 1019 1156 5 sample 5 male 1062 1123 5 sample 5 male 926 1097 6 sample 6 female 819 863 6 sample 6 female 663 792 7 sample 7 male 989 1017 7 sample 7 male 994 1063 8 sample 8 male 872 1028 8 sample 8 male 721 839 9 sample 9 female 726 804 9 sample 9 male 1102 1223 10 sample 10 male 1092 1173 10 sample 10 female 745 917 11 sample 11 male 993 1093 11 sample 11 female 746 886 12 sample 12 male 1053 1124 12 sample 12 female 681 793 13 sample 13 male 968 1012 13 sample 13 male 1037 1162 14 sample 14 female 680 771 14 sample 14 male 1007 1149 15 sample 15 male 898 965 15 sample 15 female 692 876 16 sample 16 male 865 959 16 sample 16 female 757 869 17 sample 17 male 974 1073 17 sample 17 male 891 1012 18 sample 18 male 1035 1096 18 sample 18 male 873 1059 19 sample 19 male 884 972 19 sample 19 male 1117 1224 20 sample 20 female 728 793 20 sample 20 male 875 1074 students n=20 mean 870,5 1008 students n=20 mean 904,3 978,7 based on the table above, it can be seen an increase in the control group if seen from the difference in the pre-test results of the control group with a mean of 904.3 centimeters and the post-test results of the experimental group with a mean of 978.7 centimeters. the increase obtained after using conventional methods is obtained an average of 74.4 centimeters. where as in the treatment group there was a significant increase between the initial test results with a mean of 870.5 centimeters and the final test results of the experimental group with a mean of 1008 centimeters. the increase obtained after using the treatment using the triple jump learning model is an average of 137.5 centimeters. 64 ketut pamungkas, sugiyanto, hanik liskustyawati the control group using the conventional method had an increase of 74.4 centimeters or 35%, while in the treatment group using the jump learning model an increase of 137.5 centimeters or almost double that of the control group that was getting a percentage of 65%. from the data table and treatment group over the control group obtained experiment with using the t test (significance test): table 8. test results data table first and final tests group test result difference value p-value conclusion first final treatment 870,5 1008 137,5 0,000 significant kontrol 904,3 978,7 74,4 0,000 significant from the results of the above table, the p-value result is smaller than the significance level of 0.005%, which is 0.000. the conclusion of the control and experimental group results is that the results are significant . two groups different test was done by testing the difference in the results of the pretest and post-test scores of the control group and the experimental group . the statistical test used is the independent t test. table 9. results difference between group values difference n p information control 20 0,00 p < 0,05 there are significant differences in influence experiment 20 based on the percentation comparison, significance and different score testing, can be known that there is the improvement of the result and shows that the triple jump learning model product based on audio visual video compact disc is prooved more effective to improve the distance of jump in treatment group if looked from the distance jump comparison with control group. the final result can be concluded that triple jump learning model based on vcd can improve the jump distance of the students in body health and recreation department sebelas maret university. conclusion based on the results which have been discussed before,therefore it can be concluded from learning model based on video compact disck in triple jump learning for students which are 1. the result of analysis by the media expert, material expert and pactician expert to the product gets 90% from media expert, 90,42% from the material expert, and 92,91% from practician expert, based on the validation result, the product has development of triple jump learning model based audiovisual for physical education students of sebelas maret university 65 been fulfilled the “valid” criteria and can be used by the students in learning process 2. the trial result of little scale which has been done by 15 students gets the result about 88,27%,based on that result therefore it can be concluded that the first product is fulfilled the “valid”criteria and can be continued in the next step with some evaluation 3. the trial result of large scale which has been done by 25 students gets the result about 91,12%,therefore based on that result it can be concluded that the product has been fulfilled the “valid” criteria and can be used in the effectivity testing step. 4. control group which uses conventional method increases 74,4 centi meter with the percentation 35%,while for the treatment group which uses the final product of triple jump learning model increases significantly 137,5 ceti meters, almost double of the control group that percentation is 65%. 5. p-value is smaller than signification standar number 0,000<0,0005%. the result of those control and experiment groups shows the significant result. there are improvement in control group if looked by different pre test result, control group with mean 904,3 centi meters and post test result of experiment group with mean 978,7 centi meters. the improvement that is gotten after using conventional method is about 74,4 centi meters. while in treatment group there is significant improvement between first test result with mean 870,5 centi meters and final test result of experiment group with mean 1008 centi meters. the improvement after using the triple jump learning model gets average 137,5 centi meters. references adi, winendra. dkk. 2008. seri olahraga atletik. yogyakarta: pustaka insan madani. agus. s. suryosubroto. 2001. teknologi pembelajaran pendidikan jasmani. yogyakarta: fakultas ilmu keolahragaan. asutay, hikmet. 2007. “i̇nternet ile yeni medyalarda çocuk ve gençlik yazını”, trakya üniversitesi sosyal bilimler dergisi, cilt 9, sayı 2. borg w.r., & gall m.d. 2007. educational research: instructor’s manual and test bank (8th ed.). new york: pearson. gerry a. carr. 1997. atletik untuk sekolah. jakarta. pt raja grafindo persada. sudjono, anas. 2013. pengantar evaluasi pendidikan. jakarta: rajawali press. sugiyono. 2016. metode penelitian dan pengembangan: research and development. bandung: cv. alfabeta. tarik yazar, gocke. 2012. a research of audio visual educational aids on the creativity levels of 4-14 year old children as a process in primary education. procedia social and behavioral sciences.scie verse science direct. taras hl, sallis jf, ve nader pr. 1990. childrens television-viewing habits and the familyenvironment. ajdc 144: 357-359. quality in sport 3 (5) 2019, pp. 7-21, e-issn 2450-3118 received 15.08.2019, accepted 14.11.2019 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2019.013 pbn: https://pbn-test.opi.org.pl/sedno-webapp/works/907867 7 adam metelski1 poznan university of economics and business physical activity in poland and the european union abstract the primary purpose of the article is to present the level of sport participation in poland and other european union countries. moreover, the article discusses the definitions of individual terms related to sport, determinants of physical activity and plans of increasing participation in sport in poland and across the european union. the article uses data provided by extensive public opinion polls as well as by abundant polish and english literature on the subject. the results of the research show that in poland, when compared to the european union, a lower percentage of people are actively involved in sport. however, it can be noted that in recent years there has been a growing interest in physical activity in poland. keywords: sport, physical activity, poland, european union introduction modern technology makes it easier to move from place to place and allows a single person to do an increasing number of things on-line, without leaving his/her home. as a result of the changes taking place, a growing number of people is physically inactive, which makes one wonder what being active and physically fit means nowadays. to combat the increasing lack of physical activity and the resulting diseases, the world health organization (who) has set recommendations for a minimum and optimal level of physical activity (who, 2010). it is regrettable, however, that most people do not comply with these recommendations. moreover, poland in relation to the european union is characterized by a low level of the sportiness of its inhabitants (european commission, 2014; european commission 2018). in five european union (eu) countries, the percentage of citizens who play sports every week was at least twice higher. on the other hand, however, poles are more physically active than residents of southern europe. european gym networks are increasingly willing to enter the polish market because they see substantial development opportunities there (tns poland, 2015). it is worth remembering that healthy habits learned in childhood usually remain for life (bailey et al., 2013). therefore, citizens should be provided with adequate conditions to be physically active. for example, that could be reached by building more bicycle paths and sport fields. easy access to such places and proper promotion of a healthy 1 adam metelski, e-mail: adam.metelski@ue.poznan.pl, orcid: 0000-0003-1016-7579 https://orcid.org/0000-0003-1016-7579 8 adam metelski lifestyle can significantly contribute to physical activity. the article aims at presenting the level of sport participation in poland and other eu countries. 1. definition of sport, physical activity, and a physically active person in the beginning, it is necessary to define some key terms such as ‘sport’, ‘physical activity’, and ‘a physically active person’. according to the definition used in the european union, sport means ‘all forms of physical activity which, through casual or organised participation, aim at expressing or improving physical fitness and mental well-being, forming social relationships or obtaining results in competition at all levels’ (commission of the european communities, 2007). the above definition shows that sport is a form of physical activity, but it is worth providing additional descriptions of these two terms. according to c.j. caspersen, k.e. powell and g.m. christenson (1985), physical activity is any movement of the body made by skeletal muscles that lead to energy expenditure and is positively correlated with physical fitness. however, sport is a subset of physical exercises, and these have the characteristics of a planned, structured, repetitive body movement, which aims to improve or maintain physical fitness. moreover, in sport, participants must comply with specific rules and requirements. according to another definition (podziemski, gołdys, and włoch, 2013), physical activity is any form of movement in which energy expenditure is higher than resting, and sport is an organized form of physical activity. in poland, the ministry of sport and tourism uses the ue definition of sport, while physical activity is characterized as ‘a broader concept than sport and covering not only competitive or recreational sports but also other activities, such as dancing or work in home and garden’ (ministry of sport and tourism, 2015b). in connection with the fact that sport is a form of physical activity, in this article, terms such as sport and physical activity will define the same and will be used interchangeably. when undertaking the topic of sport, a person can also come across the term ‘recreation’. according to k. kwilecki (2011), ‘this term also means sport for everyone as well as all socially accepted forms of physical activity of people, taking place in free time, undertaken voluntarily, selflessly and for pleasure, serving to renew and strengthen human strength’. it is worth considering what being active and physically fit means today. for example, in the study on the participation of poles in sport and physical recreation conducted by the central statistical office (cso, 2013) two levels of participation in sport were distinguished: regular – at least once per week and sporadic – at least once per month. according to the definition, a physically fit person is someone who can perform their daily duties with vigour and having the energy to fulfil unforeseen situations and enjoy relaxation (caspersen, powell, and christenson, 1985). although the above definition seems logical, it should be noted that it is difficult to measure such elements as vigour or energy. the aspects of physical fitness that can be measured are cardiopulmonary endurance, muscle strength, body composition, and flexibility. moreover, most sports disciplines improve physical fitness, but a person can also be very physically active as a result of the specifics of their professional work, performing household duties or active transport (e.g., the need to cycle to work). physical activity in poland and the european union 9 as mentioned before, to combat the growing lack of physical activity and the resulting diseases, the who has set recommendations for a minimum and optimal level of physical activity. it is regrettable, however, that the majority of people do not comply with these recommendations (warburton et al., 2007). physical activity recommended by the who for people aged 18 to 65 is at least 150 minutes of moderate-intensity exercise per week (who, 2010). moderate intensity is not too strenuous effort when there is increased breathing and increased heart rate. the training can be divided into shorter periods, for example, 30 minutes for five days a week. however, one training unit must last for at least 10 minutes. sports activities are treated as physical activity, but also walking, cycling, physical exertion at work, household duties as well as games and activities with the family. for additional health benefits, adults should extend their weekly exercise to 150 minutes at a moderate level or 300 minutes at an intensive level. intense physical activity is a hard effort that forces a person to breathe heavily and increase person’s heart rate. older people aged 65 and over should be as active as people aged 18-65 if their health allows it. besides, older people should pay more attention to exercises that improve coordination as they help prevent various types of accidents. it is worth adding that there are different types of physical activities, including aerobic and those that strengthen muscles and bones. it is believed that a person should do aerobic exercises most frequently, but the rest are also beneficial (who, 2010). aerobic training is one during which the body keeps up with the supply of oxygen to the muscles. this type of training aims to stimulate circulation and mobilize the body to accelerate metabolism, but without overloading the muscles. similar recommendations are presented in the ‘guide to physical activity’ created by the united states department of health and human services (2008). however, slightly different suggestions were presented in canada, where 60-minute daily exercise is recommended or, if intensity increases, 30 minutes of exercise four times a week (warburton et al., 2007). based on a review of world literature, i. janssen and a.g. leblanc (2010) created a set of recommendations for young people (aged 5-17). they suggest moderate daily effort, lasting from 60 minutes to several hours. it has to be noted that it is a much longer activity than that in the group of adults. nevertheless, the authors claim that even in the case of a 30-minute daily exercise, some health benefits can be noted. also, children and young people should be encouraged to participate in various forms of physical activity to support their natural development and sense of satisfaction. finally, it must be adding that, according to some studies (lechner and sari, 2015), to achieve all benefits of sport, you should be even more physically active than recommended by who. 2. physical activity in poland and other european union countries different levels of physical activity are observed in eu countries, but it can be said that about 40% of eu inhabitants participate weekly in sport (european commission, 2014; european commission, 2018). sport is most common among residents of northern europe. the ten eu countries with the most physically active citizens are presented in table 1. in turn, citizens of southern european countries are least 10 adam metelski physically active. the highest percentage of people who never played sports in 2013 could be found in bulgaria (78%), malta (75%), portugal (64%), romania (60%) and italy (60%), and the average for the whole european union was 42% (european commission, 2014). however, in 2017 the following countries had the greatest proportion of citizens who never played sports: bulgaria, greece and portugal (all 68%). moreover, the proportion of those who never exercise or play sports has increased in eu from 42% (in 2013) to 46% (in 2017), and this is a continuation of a gradual trend has been observed since 2009 (european commission, 2018). the study of the physical activity of eu residents is detailed when it comes to distinguishing levels of physical activity. according to this survey, 5% of poles practise sports five times a week, 23% from one to four times a week, 15% three times a month, and 56% do not practise sports at all (european commission, 2018). the proportion of poles who never exercise or play sports increased by 4 percentage points in the time period 2013-2017. to sum up, 28% of polish citizens play sports at least once a week. comparing this result with the countries presented in table 1, it can be stated that in poland physical activity is not a common way of spending time. in five eu countries the percentage of citizens that practise sports every week is at least twofold higher when compared with poland. however, poles are more physically active than residents of southern europe. therefore, it is worth comparing poland with its neighbouring countries. compared to them, the results are still not good because in poland 56% of citizens never play sports, and in lithuania, the percentage reaches 51%, in slovakia 49%, in the czech republic 41%, and in germany 38%. also, analysing the percentage of people practising a sport every week, it should be noted that in poland it is low (28%) compared to bordering countries, since in slovakia it is 28%, in the czech republic 32%, in lithuania 33%, and in germany 48%. what is good about poland is the fact that the percentage of people who practise sports at least once a week remained at the same level in the years 2013-2017. in the bordering countries it decreased. table 1. european union countries with the highest percentage of citizens declaring a weekly physical activity no. country percentage of physically active 1 finland 69 2 sweden 67 3 denmark 63 4 holland 57 5 luxemburg 56 6 ireland 53 7 slovenia 51 8 belgium 49 9 germany 48 10 great britain 47 source: based on (european commission, 2018). poles' physical activity can also be assessed on the basis of a few other studies. the first of these is the research conducted by cso and entitled ‘participation of poles in sport and physical recreation’ (cso, 2013). according to the study, 45.9% of polish citizens participated in sports activities in 2012. compared to 2008, this percentage physical activity in poland and the european union 11 increased by over eight percentage points (from 37.5%). in 2013, the topic of physical activity of poles was also examined by cbos (2013). according to his report, 66% of poles practised sports in the year preceding the survey, 40% are physically active regularly, and 26% sporadically. it is also worth presenting what motivates poles to be physically active. in the cso survey (cso, 2013), poles most often mentioned the feeling of pleasure and treating sport as a form of entertainment as their motivation to be physically active. other reasons include maintaining a fit body and physical condition. only every tenth person in poland claimed that they play sports to improve their health, with women more often than men (respectively 12.3% and 7.4%). different results were obtained in the cbos study (2013), where sport was most often practised to improve health – as indicated by 70% of respondents. a sense of pleasure was ranked second (61%) and was followed by stress relief (47%). in contrast, in the eurobarometer (2014, 2018), when asked about the motivation for playing sports, as many as 59% (and 51% in 2017) of poles answered that it was health improvement. next, there were the progress of fitness and improvement of physical performance. it is worth noting that in the eurobarometer (2018), poles much less frequently than the rest of europeans indicated that they play sports for relaxation (38% in the eu compared to 21% in poland). for poles, the reasons for both spending time with friends (19% in the eu and 10% in poland) and neutralizing the effects of aging (14% in the eu and 6% in poland) were also less important. in has to be added that in comparison with the 2013 survey, citizens of the eu in 2017 were less likely to say they engage in sport or physical activity in order to improve their health (-8pp), but are more likely to mention improved fitness (+7pp) and improved physical performance (+4pp) (european commission, 2018). interestingly, there are also different reasons for practising individual sports. for health reasons, poles run, swim, cycle and do gymnastic sessions. the reason for going to the gym is health and beauty improvement, while for pleasure, people choose dance, football, volleyball, and strength sports (cbos, 2013). by far the most common obstacle to practise sports both in poland and in the european union is the lack of time. when compared with the eu average (40%), the germans (30%) and finns (29%), poles more often (46%) declare that they do not have time for sport (european commission, 2018). only a small proportion of people in poland meet the who recommendations on physical activity. in 2012, it was only 26% of poles (biernat and piątkowska, 2012). most often, who recommendations were met by people from households whose income exceeded pln 6,000 per person (43.2%). however, high income is not always associated with physical activity. an example would be people in positions enjoying high social prestige, i.e., directors and ceos, of which only 29.8% meet who recommendations. there are also studies whose results are even more pessimistic. in 2015 a study was carried out showing that only 15.5% of polish citizens meet the who recommendations (ministry of sport and tourism, 2015a). it is true that also taking into account the type of physical activity (for instance, cycling and walking) this is a higher percentage – 18%, but it is still not a satisfactory number. in 2018, yet another study indicated that 21.8% of poles meet the standards for the level of physical activity recommended by the who, and a little more – 30.6%, when taking into account regular cycling activities (kantar public, 2018). the problem is also that 12 adam metelski according to another research, ‘in poland in 2002-2005 (...) only 11% of girls and 17% of boys at the age of 18 reached the recommended level of activity’ (ponczek and olszowy, 2012). one of the reasons for low physical activity is the spread of a sedentary lifestyle. the median for poland in 2012 was 1,440 minutes a week, i.e., 24 hours (biernat and piątkowska, 2012). optimistic, however, is that it was a shorter time compared to other european countries. the percentage of physically active people may be even lower than that indicated by the research results. the reason may be the manipulation of the respondents to present themselves in the eyes of the interviewer better. in one study (troiano et al., 2008), an accelerometer (i.e., a device measuring the intensity of movements to determine the compliance of respondents' answers with reality) was used. study participants were carrying this device with them, and the results showed that actual physical activity was usually lower than indicated by oral declarations. therefore, data created based on the self-description of the respondents should be treated very cautiously. there are many forms of physical activity; poles most often point to cycling and swimming (cbos, 2013; cso, 2013; podziemski, gołdys, and włoch, 2013). next, they favour running, playing football, volleyball, and gymnastics (fitness, aerobics). in turn, in europe the most popular are walking, cycling, running, and swimming (lange, 2017). it is worth adding that gender is a factor that influences sport preferences. men, more often than women, choose team sports, especially football. also, they prefer gym and martial arts. in turn, women prefer gymnastics, fitness, and yoga. (tns poland, 2015). besides, the age factor influences the choice of physical activity. young people most often decide on team sports, and thirty-year-olds on sports that require specific financial outlays, such as swimming or doing gymnastics. older people (i.e., those aged 60+) prefer walking and safe forms of activity that allow them to maintain physical fitness, for example, nordic walking and gymnastics. also wealth is one of the factors that affects the choice the type of sport. wealthy people tend to practise golf or racket sports (tennis and squash) (gołdys, podziemski, and włoch, 2012). moreover, team sports usually require the presence of a significant number of people, which is why they are often practised in clubs. the number of sports clubs has been on increase in poland. from 1960 to 2010, the number of clubs in poland increased fourfold and reached 6,901. at the same time, the number of players doubled, and in 2010 amounted to over 490,000 people (cso, 2011). it is not surprising that most people in clubs play football, as much as 47% of all players. volleyball comes second – 4.9%, followed by karate – 3.6%. when considering the number of clubs, it is worth mentioning the sports infrastructure. in 2010, in poland there were 2,238 stadiums (of which 64% were football stadiums), 5,478 large playing fields (99.2% for football), 5,130 small playing fields (for basketball, handball, volleyball), 461 large multi-purpose halls (minimum dimensions 42 × 22 m), 433 nonschool indoor swimming pools, 221 school indoor swimming pools, 165 ice rinks, and 17 ski jumps (cso, 2011). one way to be physically active is to ride a bike to the workplace or college. about one million poles decide to use this form of transport (tns poland, 2015). there are slightly more men among people commuting by bicycle, people with higher physical activity in poland and the european union 13 education, and those who assess their financial situation as good. in poland, 26% of people assess their financial situation as good, and in the group of bikers the percentage is 42%. it is worth considering what motivates most of them to choose this means of transport. it turns out that most often it is a feeling of pleasure gained while cycling and care for the health and physical condition. the decision to ride a bicycle is not influenced by possessing a car, because in the group of cyclists a car is possessed by the same percentage of people as in the rest of society. some people equate cycling to morning coffee, an injection of energy; they think it is an excellent alternative to the gym. cyclists cover an average distance of seven kilometres to get to their work (tns polan, 2015). attention should also be paid to the economic aspect, related to the lack of expenses for bus tickets or fuel. people who do not decide to ride a bike indicate adverse weather conditions as the main obstacle. for comparison, biking is the most common in denmark – 43% of dutch get on a bicycle every day, 28% several times a week, 16% several times in a month or less often and only 13% never do it (cherry, 2014). in poland a popular trend is building the outdoor gyms that allow people of all ages to lead a healthy and physically active lifestyle. this kind of physical activity opportunity is desired because it is available to the public and is free of charge. outdoor gyms allow the development of frequently visited public places, e.g., playgrounds, parks, sports facilities, hotels, recreation centres, or senior homes (paczyńska-jędrycka and eider, 2015). in poland, young people are required to participate in physical education classes (pe) in schools. the number of compulsory pe hours varies depending on class and school (from 3 to 4 hours a week). it should be added that poland is one of the leaders in europe in terms of the number of pe hours. unfortunately, exemptions from this subject are also common in poland. according to the supreme audit office (sao, 2013), the older the children, the more exemptions: 17% of primary school students, 24% of junior high school students and 38% of high school students do not participate in pe lessons. the most common reasons for exemptions are lack of outfit – 33.1%, release from parents – 22.1% and sick leave – 17.7%. also, pe lessons also do not have a good reputation among students, because as many as 20% of them think that they do not fulfil their essential function, i.e., they do not contribute to improving physical fitness. also, according to the sao report, schools are not appropriately prepared to conduct pe lessons. gyms and equipment are notably lacking. moreover, 20% of schools do not have the conditions to provide students with an adequate level of safety during pe. 3. determinants of playing sports the level of physical activity of a person is influenced by several different factors (podziemski, gołdys, and włoch, 2013). the most important are the attitude and motivation of the person, which are associated with his/her socio-economic position, lifestyle, and education. sporting is also determined by individual factors (financial and time) and the infrastructure (proximity to sports facilities). another factor is 14 adam metelski support for physical activity, i.e., proper promotion of sports activities which can take place at work and in the local environment. one of the factors determining physical activity is the level of education (humphreys and ruseski, 2006; cso, 2013; podziemski, gołdys, and włoch, 2013). this fact can be explained also by greater awareness of the importance of physical exercise for health among people with higher education. educated people are usually not involved in the physical effort at work. on the other hand, for less educated people work is often associated with significant physical exertion, so they do not feel any need to practise sports in their free time (kwilecki, 2011). moreover, students are an extremely athletic group because as many as 83% of them play sports at least once a week (european comission, 2014). figure 1 presents the participation in sports of polish society by level of education. figure 1. level of education and participation in sports in poland source: based on (cso, 2013). in the cso research, regular participation meant practising at least once a week, and sporadic at least once a month (cso, 2013). looking at figure 1, it is easy to note that as education increases, the percentage of people participating in sports also increases. interestingly, more physical activity among people with higher education does not apply to all sports. when it comes to football, it is most popular among people with lower education (strawiński, 2010). another factor that affects the level of participation in sports activities is the amount of income. the most significant percentage of people play sports in the group with the highest income, and the lower the income, the lower the level of physical activity. such factors as occupation, income, education, and the environment in which people live affect the choice of leisure activities. lack of nearby sports facilities, transport, or sufficient funds may prevent participation in physical recreation. wealthy people have the means to participate in expensive sports and feel greater social pressure to be physically active. according to k. kwilecki (2011), ‘along with the increase in socio-professional status and authority, the desire to improve health and own attractiveness increases. it is essential to permanently enter the selected form 9% 16% 27% 22% 28% 34% 0% 10% 20% 30% 40% vocational secondary higher sporadically regularly physical activity in poland and the european union 15 of physical activity into the daily schedule. there may be a need to impress others, such as exclusive trips or costly hobbies’. the relationship between physical activity and income is shown in figure 2. figure 2. household income and participation in sport in poland source: based on (podziemski, gołdys, and włoch 2013). an interesting relationship can be observed when considering differences in participation in sport in poland’s individual provinces. namely, sport is more often practised in the west (podziemski, gołdys, and włoch, 2013). the most physically active people live in the dolnośląskie province (51.3% of physically active people), the wielkopolskie province (51%) and the lubuskie province (50%). whereas people who are least involved in sports live in the podkarpackie (32.4%), lubelskie (32.1%) and podlaskie (31.6%) provinces. economic issues can somewhat explain the differences noted in the level of sportiness because greater poverty in a given province means lower physical activity (podziemski, gołdys, and włoch, 2013). it is also worth adding that the larger the city a person lives in, the more likely he or she will be physically active. as people grow older, they become less and less physically active. however, this does not apply to participation in disciplines that allow a person to stay fit, such as jogging and gymnastics (strawiński, 2010). golf is also an exception because it is more popular among older people. it is also worth noting that in poland men play sports more often than women (48.8% men, 43.3% women) (cso, 2013). also it has been observed in many other countries (troiano et al., 2008; kavetsos, 2011; european comission, 2014; european comission 2018). besides, the decrease in physical activity while aging is more notable among men than among women. after the age of fifty, ladies are the same or even more physically active than men. in conclusion, it can be said that the results of many studies are consistent on the point that sport is the domain of young, well-educated, wealthy people and residents of large cities. there are several other factors that affect a person's level of physical activity. research shows that physical activity decreases after increasing family 26% 34% 41% 49% 57% 56% 67% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% up to 1000 from 1000 to 2000 from 2001 to 3000 from 3001 to 4000 from 4001 to 5000 from 5001 to 6000 over 6000 percentage of physically active (at least once or twice a week) h o u se h o ld i n c o m e i n p l n 16 adam metelski responsibilities (usually after childbirth) (farrell and shields, 2002). in some studies, factors increasing physical activity were being separated and being divorced (lechner, 2009). singles are more likely to play sports than married people. also, physically demanding work and frequent staying after work are factors that are not conducive to sports (schneider and becker, 2005). 4. plans to increase participation in sport in poland and throughout the european union the eu representatives agree on the positive social role of sport (godlewski 2011). sport contributes to the primary objectives of the eu, including prosperity and solidarity (european commission 2007). the european commission encourages member states to support sport and physical activity through various policy initiatives. the goal is to promote participation in sport and physical education because these are the essential elements of high-quality education and a way to make schools more attractive. recognizing that a smaller percentage of women are physically active compared to men, eu policymakers are striving to ensure equal access for all. from the eu representatives’ point of view, the key is that sport helps integrate societies and leads to economic cohesion. also, sport can be particularly useful in integrating immigrants because it allows them to penetrate and get closer to the local community. because of the advantages of sport mentioned above, the member states of the eu should: 1) guarantee equal access to sport for all; 2) facilitate activities involving a strong link between sport and sectors related to the issue of social inclusion; 3) promote participation in sport among persons from disadvantaged groups; 4) promote intercultural dialogue, include people from different cultural backgrounds to society through sports (european council, 2010). the main goal of a polish government program called ‘strategy for the development of sport in poland until 2015’ was an active and efficient society (ministry of sport and tourism, 2007). the strategy assumed actions aimed at improving the physical fitness of young people, reducing the number of people with obesity, improving health indicators in society, reducing pathological phenomena (including aggression among adolescents), developing an awareness of the positives of a physically active lifestyle and promoting physical activity in society. in the next program of the ministry of sport and tourism (2015b) named ‘sport development program 2020’, the following specific objectives were listed: 1) providing conditions and offers for universal physical activity at every stage of life; 2) using sport to build social capital; 3) improving organizational and legal conditions for the development of sport and increasing the availability of qualified human resources; 4) using the potential of sport at a competitive level to promote physical activity and promote poland on the international stage. according to the ministry of sport and tourism (2015b), ‘promoting pro-health physical activity reduces costs allocated to health care and social insurance, and also has a positive impact on employees, including reducing absenteeism or increasing efficiency and creativity. in addition, the sport has an educational role, especially among school children and adolescents’. physical activity in poland and the european union 17 considering the number of exemptions from pe lessons and the fact that in poland the percentage of obese children is increasing fastest in europe, the ministry of sport and tourism has launched the following campaigns promoting pe lessons: ‘physical education with class’, ‘sport – a habit for life’, ‘stop exemptions from physical education’. the major goal of these programmes is to prevent exemptions from pe lessons and to create the image of the sport as something natural, accompanying people in everyday life. also, the ministry of sport and tourism wants to provide workshops to support teachers. it should be remembered that pe lessons are the only form of organized physical activity for most children and adolescents. therefore, avoiding participation in them significantly reduces the likelihood of compliance with who health recommendations (woynarowska, mazur, and oblacińska, 2015). it is worth noting that problems related to pe lessons are not only a polish problem as similar phenomena can also be observed in other countries. according to the report on the state of physical education in the world, pe lessons are limited in many countries (di cola, 2006). usually, the problem is too low financial outlays and inadequate selection of personnel. in 2013 a resolution of the council of ministers named ‘the strategy for the development of human capital 2020’ was approved (ministry of labor and politics and social policy, 2013). the document focuses on the phenomenon of reducing the level of physical activity among young people. a too low level of physical activity can cause permanent deterioration of youth's fitness. therefore, the council of ministers undertakes to take systemic actions to improve the quality of pe classes and conditions for practising sports both at schools and universities. in addition, to counteract the relatively low level of physical activity in polish society, the government plans to facilitate citizens' access to sports facilities. even though in the years 2006-2011 more than 5,000 sports facilities were created and several billion pln were allocated for public sports infrastructure, open access to such facilities is still insufficient. one of the ways to popularize sport in society is to organize significant sports events. watching outstanding athletes during games can lead the audience to be more physically active (khan et al., 2012). citizens should also be provided with proper conditions to be physically active, for example, by building bicycle paths and sport fields. easier access to such places and appropriate promotion of a healthy lifestyle can significantly contribute to undertaking physical activity. a study of children and adolescents showed that the longer the distance to the training place, the less likely they are to attend (steinmayr, felfe, and lechner, 2011). therefore, it should be remembered that investments in sports facilities are essential because their availability affects the level of participation in sport. currently, there is still a lack of adequate sports facilities in poland, because 48% of poles agree are of the opinion that local authorities do not do enough for residents to provide them with favourable conditions for physical activity (eoropean comission, 2014). it is also worth noting that the construction of sports facilities is not enough, because their location is important, which should ensure easy access and integration with other services (skinner, zakus and cowell, 2008). when planning the location of sports facilities, consideration should be given to aspects such as safety, convenient access for pedestrians, cyclists, and people using public transport. z. waśkowski (2011) says that ‘creating conditions 18 adam metelski for sports and physical recreation meets the growing interest in a healthy lifestyle and care for physical condition’. in conclusion, the real idea of sport is to create for man the best conditions for development – development to full humanity (czechowski, 2014). summary different levels of physical activity are observed in eu countries, but it can be said that about 40% of residents of the european union weekly participate in sports. sports are most common among the inhabitants of northern europe. the most physically active are citizens of finland (69% of them play sports at least once a week), sweden (67%) and denmark (63%). in turn, the least sporting countries are those of southern europe. the highest percentage of people who never play sports can be found in bulgaria, greece and portugal (in all of them the percentage reaches 68%). on average, across the european union 46% of people do not engage in sport at all (european commission, 2018). poland, when compared to other european union countries, presents itself as a country where participation in sport is not very popular. it is worth noting that the percentage of people practising sports in poland is the lowest if compared to poland’s neighbouring countries. in poland 28% of people do sports every week, and for comparison in slovakia the percentage is 28%, in the czech republic 32%, in lithuania 32%, and in germany 48%. it is worth mentioning that in poland as much as 56% of citizens never practise sports. for comparison, the percentage of respondents that never exercise or play sports in lithuania is 51%, in slovakia 49%, in the czech republic 41%, and in germany 38% (european commission, 2018). it is easy to notice that polish citizens still have a lot to do to catch up with their neighbours and the european average in terms of physical activity. in poland only a small proportion of people meet the who recommendations on physical activity. in 2012 it was only 26% of poles (biernat and piątkowska, 2012), and as shown by the study from 2015 it was even less – 15.5% (ministry of sport and tourism, 2015a). it is alarming that in poland only slightly over 10% of boys and girls reach the recommended level of physical activity (ponczek and olszowy, 2012). in connection with the above, actions aimed at improving physical fitness of young people and developing an awareness of the positive effects of an physically active lifestyle are the most needed. all actions ensuring sufficient conditions for people to be physically active, for example, the construction of bicycle paths and sports fields, should be much supported. easier access to such places and appropriate promotion of healthy lifestyles can significantly contribute to increasing physical activity of polish society. if every inactive pole started practising sports, this would bring benefits in the form of about 250,000 fewer obese and overweight people, 14.6% fewer cases of cardiovascular disease – about 11,000 fewer heart attacks (throughout the year on a national scale), a 6% lower mortality rate (which means 25,000 fewer deaths per year), and a decrease of pln 3 billion in costs related to employee absenteeism (baran, lis and magda, 2016). other authors have calculated that the polish economy loses as much as about pln 7 billion a year due to the low physical activity of poles (kutwa and rafał, 2019). physical activity in poland and the european union 19 references bailey, r. et al. (2013) ‘physical activity: an underestimated investment in human capital?’, journal of physical activity & health, 10, pp. 289–308. doi: 10.1123/jpah.10.3.289. baran, j., lis, m. and magda, i. (2016) ocena korzyści społecznych inwestycji w sport w odniesieniu do ponoszonych kosztów. available at: https://www.msit.gov.pl/ download.php?s=1&id=11914. biernat, e. and piątkowska, m. (2012) rekreacyjna aktywność fizyczna polaków na tle europy. available at: https://s3-eu-west 1.amazonaws.com/fs.siteor.com/m sport/files/badania ianalizy/rekreacyjna_af_polakow_na_tle.pdf?1438776005. caspersen, c. j., powell, k. e. and christenson, g. m. (1985) ‘physical activity, exercise, and physical fitness: definitions and distinctions for health-related research’, public health reports, 100(2), pp. 126–31. doi: 10.2307/20056429. cbos (2013) aktywność fizyczna polaków. available at: http://www.cbos.pl/spis kom.pol/2013/k_129_13.pdf. central statistical office (2011) kultura fizyczna w polsce w latach 2008-2010. available at: https://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/kts_kultura_fizyczna_w_ polsce_2008-2010.pdf. central statistical office (2013) uczestnictwo polaków w sporcie i rekreacji ruchowej w 2012 r. available at: https://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/kts_ uczestnictwo_polakow_w_sporcie_2012.pdf. cherry, a. (2014) cycling levels in european countries. available at: https://www. cyclinguk.org/article/campaigns-guide/cycling-levels-in-european-countries. council of the european union (2010) konkluzje rady z dnia 18 listopada 2010 r. w sprawie roli sportu jako źródła i podstawy aktywnego włączenia społecznego. available at: https://eurlex.europa.eu/lexuriserv/lexuriserv.do?uri=oj:c:2 010:326:0005:0008:pl:pdf. di cola, g. (2006) beyond the scoreboard. edited by g. di cola. geneva: international labour office. commission of the european communities (2007) white paper on sport. available at: https://eur-lex.europa.eu/legal-content/en/txt/pdf/?uri=celex:52007 dc0391&from=en. czechowski, j. (2014) ‘sport szansą społecznego rozwoju człowieka’, społeczeństwo i ekonomia, 1(1), pp. 7–19. european commission (2014) sport and physical activity, special eurobarometer 412. doi: 10.2766/73002. european commission (2018) sport and physical activity. available at: https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved =2ahukewic0qrgkozlahwxmiskhu9ea8qqfjaaegqibbac&url=https%3 a%2f%2fec.europa.eu%2fcommfrontoffice%2fpublicopinion%2findex.cfm %2fresultdoc%2fdownload%2fdocumentky%2f82432&usg=aovvaw3ul xuzqogy. farrell, l. and shields, m. a. (2002) ‘investigating the economic and demographic determinants of sporting participation in england’, journal of the royal 20 adam metelski statistical society. series a: statistics in society, 165(2), pp. 335–348. doi: 10.1111/1467-985x.00626. gołdys, a., podziemski, m. and włoch, r. (2012) sport i rekreacja: ogólnopolskie badanie polaków. available at: https://www.msit.gov.pl/download.php?s= 1&id=11932. humphreys, b. r. and ruseski, j. e. (2006) ‘economic determinants of participation in physical activity and sport’, international association of sports economists, 4410(06–13), pp. 1–25. available at: http://college.holycross.edu/repec/spe/ humphreysruseski_participation.pdf. janssen, i. and leblanc, a. g. (2010) ‘systematic review of the health benefits of physical activity and fitness in school-aged children and youth.’, the international journal of behavioral nutrition and physical activity, 7, p. 40. doi: 10.1186/1479-5868-7-40. kantar public (2018) poziom aktywności fizycznej polaków 2018. available at: msit.gov.pl/download/1/15795/badaniepoziomuaktywnoscifizycznejspoleczens twaanalizawynikow2018v5.pdf. kavetsos, g. (2011) ‘the impact of physical activity on employment’, journal of socio-economics. elsevier inc., 40(6), pp. 775–779. doi: 10.1016/j.socec.2011.08.011. khan, k. m. et al. (2012) ‘sport and exercise as contributors to the health of nations’, the lancet. elsevier ltd, 380(9836), pp. 59–64. doi: 10.1016/s01406736(12)60865-4. kutwa, k. and rafał, m. (2019) polski rynek sportu. polski instytut ekonomiczny. available at: http://pie.net.pl/wp-content/uploads/2019/08/raport_pie-sportgospodarka.pdf. kwilecki, k. (2011) rozważania o czasie wolnym. katowice: górnośląska wyższa szkoła handlowa. lange, d. (2017) sports in europe statistics & facts. available at: https://www.statista.com/topics/3737/sports-in-europe/. lechner, m. (2009) ‘long-run labour market and health effects of individual sports activities’, journal of health economics, 28(4), pp. 839–854. doi: 10.1016/j.jhealeco.2009.05.003. lechner, m. and sari, n. (2015) ‘labor market effects of sports and exercise: evidence from canadian panel data’, labour economics, 35, pp. 1–15. doi: 10.1016/j.labeco.2015.04.001. ministry of labor and politics and social policy (2013) strategia rozwoju kapitału ludzkiego 2020. available at: www.mpips.gov.pl/praca/strategie-i-dokumenty-programowe/strategiarozwoju-kapitalu-ludzkiego-srkl---projekt-z-31072012-r/. ministry of sport and tourism (2007) strategia rozwoju sportu w polsce do roku 2015. available at: http://d1dmfej9n5lgmh.cloudfront.net/msport/files/loga i pliki/strategia_rozwoju_sportu_do_roku_2015.pdf?1334718697. ministry of sport and tourism (2015a) badanie poiomu aktywności fizycznej społeczeństwa w 2015 r. available at: https://www.gov.pl/documents/ 292437/436728/analiza+wyników+-+2015+r..pdf/ed6f73f1-efd7-06ed-4308d6b6714ee068. physical activity in poland and the european union 21 ministry of sport and tourism (2015b) program rozwoju sportu do roku 2020. available at: https://msit.gov.pl/download/1/8657/programrozwojusportudo roku202084e6.pdf. supreme audit office (2013) wychowanie fizyczne i sport w szkołach publicznych i niepublicznych. available at: https://www.nik.gov.pl/plik/id,5651,vp,7325.pdf. paczyńska-jędrycka, m. and eider, p. (2015) ‘„sport dla wszystkich” w promocji zdrowia (na przykładzie siłowni na świeżym powietrzu)’, marketing i rynek, (11), pp. 269–274. podziemski, m., gołdys, a. and włoch, r. (2013) sport i rekreacja: ogólnopolskie badanie polaków. available at: https://www.msit.gov.pl/download.php?s= 1&id=11932. ponczek, d. and olszowy, i. (2012) ‘ocena stylu życia młodzieży i świadomości jego wpływu na zdrowie’, hygeia public health, 47(2), pp. 174–182. schneider, s. and becker, s. (2005) ‘prevalence of physical activity among the working population and correlation with work-related factors: results from the first german national health survey’, journal of occupational health, 47(5), pp. 414–423. doi: 10.1539/joh.47.414. skinner, j., zakus, d. h. and cowell, j. (2008) ‘development through sport: building social capitał in disadvantaged communities’, sport management review, 11(3), pp. 253–275. steinmayr, a., felfe, c. and lechner, m. (2011) ‘the closer the sportier? children’s sports activity and their distance to sports facilities’, european review of aging and physical activity, 8(2), pp. 67–82. doi: 10.1007/s11556-011-0090-0. strawiński, p. (2010) ‘economic determinants of sport participation in poland’, rivista di diritto ed economia dello sport issn, 6(3), pp. 518–537. tns poland (2015) aktywność sportowa polaków. available at: krakow.pl/ zalacznik/244305. troiano, r. p. et al. (2008) ‘physical activity in the united states measured by accelerometer’, med sci sports exerc, 40(1), pp. 181–188. doi: 10.1249/mss.0b013e31815a51b3. u.s. department of health and human services (2008) 2008 physical activity guidelines for americans. available at: https://health.gov/paguidelines/ 2008/pdf/paguide.pdf. warburton, d. e. r. et al. (2007) ‘evidence-informed physical activity guidelines for canadian adults.’, canadian journal of public health. revue canadienne de sant? publique, 98 suppl 2, pp. 16–68. doi: 10.1139/h07-123. waśkowski, z. (2011) ‘integracyjna rola sportu we współczesnym świecie’, zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiego, (689), pp. 23–32. who (2010) global recommendations on physical activity for health. available at: http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/44399/1/9789241599979_eng.pdf. woynarowska, b., mazur, j. and oblacińska, a. (2015) ‘uczestnictwo uczniów w lekcjach wychowania fizycznego w szkołach w polsce’, hygeia public health, (50), pp. 183–190. quality in sport 1 (4) 2018, s. 47-53, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 25 v 2018, praca została przyjęta do druku 22 vi 2018 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2018.005 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/871936 47 juliette ruel1 l’université d’angers, ufr esthua, france les rubans roses au neubourg pink ribbon (les rubans roses) in neubourg abstract one woman over eight contracts the breast cancer. the pink ribbon is an international symbol of breast cancer awareness. october is the international month of fight against the breast cancer. at this time, many associations organize almost every time different actions to raise awareness of the prevention and screening of breast cancer. this article is about one sport race in le neubourg, one town in normandie (france) where the association lovingly supports this struggle and gathers people to fight this disease. this article focuses on the marketing and organization point of view of this sportive event. keywords: pink ribbon, breast cancer awareness, run for cancer, sport race extrait sujet: l’article concerne le soutien du cancer du sein. principalement l’aide se fait par des dons en argent mais souvent aussi avec des évènements sportifs ou rassemblement populaire pour lutter collectivement contre cette maladie. méthodes: pour parvenir à comprendre cet évènement, j’y ai tout d’abord participé il y a deux ans. les méthodes utilisés ici sont des recherches webographiques de presse et sur les réseaux sociaux, ainsi que des entretiens téléphoniques avec les gérantes en marketing et en organisation de l’évènement et aussi la réalisatrice des tee-shirts. recherches: les recherches portent ici sur l’aspect marketing et organisationnel de cet évènement dans la ville du neubourg. mot-clés: rubans roses, course sportive, cancer du sein 1. introduction une femme sur huit contracte le cancer du sein. pour se soutenir, la course des rubans roses est un évènement que beaucoup de grandes villes de france se réjouissent d’accueillir chaque année au mois d’octobre. dans la petite ville du neubourg, en normandie, une course est aussi organisée au mois d’octobre depuis quelques années 1 juliette ruel, orcid: 0000-0003-1019-4737 https://orcid.org/0000-0003-1019-4737 48 juliette ruel avec beaucoup d’amour pour un très beau moment de partage. cette manifestation sportive et conviviale est organisée par l’association les rubans roses pour soutenir la recherche et faire la promotion du dépistage du cancer du sein. 2. marketing mix cette année se déroulera la cinquième édition de la marche et courses des ruban roses dans la petite ville du neubourg. cette course et marche sportive sera le 14 octobre 2018 à 14h. le neubourg sera alors vêtue de rose pour lutter ensemble, le temps d’une journée pour le cancer du sein. le rendez-vous est un dimanche sur la place de l’église pour différentes animations et une tombola avec de nombreux cadeaux à gagner. le marketing mix de cet évènement se caractérise par : produit sportif et services proposés : l’évènement organise marche et course au profit de la recherche contre le cancer du sein. mais avant cela, il y a un échauffement collectif dans la bonne humeur pour pouvoir ensuite s’élancer autour de la ville. il y a deux courses de 5 et 10 kms chacune mais aussi pour les gens à mobilité réduite ou enfants et personnes âgés, une possibilité de marche de 5 kms. tout cela est non chronométré et offre donc à chacun la possibilité de le faire à son rythme. après la course, il y a un buffet avec une collation, une bouteille d’eau et du jus de fruit. puis l’après midi se termine par des animations et une tombola avec la possibilité de gagner des cadeaux. cet évènement est donc ouvert à tous : femmes, hommes, enfants, personnes âgés ou à mobilité réduite. cependant chaque année le nombre de place et tee-shirt vendu est limité (entre 1500 et 2000 participants). prix: le prix est fixé à 8 euros par personne et comprends l’inscription à l’évènement mais aussi l’achat d’un tee-shirt rose réalisé pour l’évènement par un sponsor bénévole. lieu: l’évènement se déroule au neubourg, dans la région normandie en france. le neubourg est une commune française d’un peu plus de 4000 habitants du département de l’eure, en région normandie. il faut savoir qu’il existe d’autres courses de ce type dans d’autres grandes villes de france, mais réalisés par d’autres association. le prochain rendez vous est à 14h le dimanche 14 octobre sur la place de l’église nommé place dupont de l’eure, c'est-à-dire au centre ville de la ville du neubourg. promotion de l’évènement: la promotion se fait tant sur les réseaux sociaux par l’intermédiaire d’un événement facebook, mais aussi à la radio et dans la presse régionales avec des articles, par les sponsors qui le valorisent et en parle, mais aussi par des affiches publicitaires. (exemple de l’affiche pour l’édition 2017 en annexe). une vidéo avait aussi été réalisée sur youtube pour l’année 2017 et compte à ce jour 526 vues. relations au public: les relations avec le public sont importantes et nombreuses. premièrement, l’évènement s’adresse comme un message de soutien et vise directement les femmes victimes du cancer du sein et leurs les rubans roses au neubourg 49 proches. etant donné que c’est un sujet sensible, pour beaucoup de participants et bénévoles cet évènement est très important et ils y apportent toute leur bonne humeur pour que chaque édition soit réussie. ensuite il y a aussi l’importance du tee-shirt que l’on porte lors de l’évènement. et oui, le temps d’une après midi les participants n’ont aucunes différences car ils sont tous habillés en rose. puis ce tee-shirt reste aussi après la course car il est possible de le remettre. enfin, pour certaines participantes à qui cela tiens particulièrement à cœur, le bouche à oreille ou la diffusion de photos ou d’article sur un blog permet de montrer leur engagement mais aussi de faire la promotion de cet évènement. un exemple est celui du blog uniespourelles avec l’article octobre rose au neubourg le 15/10/17, manifestation organisée par l’association les rubans roses, suivies de photos. 3. des éditions grandissantes d’année en année le nombre de participant est calculé en fonction du nombre de tee-shirts vendus et des inscriptions. l’argent reversé est calculé en fonction des tee-shirts vendus mois les frais d’organisation et de publicités. l’évènement prend de l’ampleur d’année en année car les participants viennent de plus en plus loin pour y participer (evreux, rouen). certains réservent même leur weekend. table 1. participants des les rubans roses année participants argent reversé 2014 500 2015 2 000 2016 1 500 5 000 2017 1 600 8 000 prévisions 2018 2 000 10 000 figure 1. participants des les rubans roses 50 juliette ruel 4. calcule du prix/ budget nécessaire à l’organisation d’un tel évènement pour le calcul du prix il faut prendre en compte plusieurs choses : la réalisation, confection et marquage en sérigraphie des tee-shirts : il faut savoir que le nombre de participation étant limité, mais grandissant d’année en années, le nombre de tee-shirt est définit à l’avance en prévision du nombre de participation attendu. l’entreprise arabesque france vends ses tee-shirts pour l’évènement à prix coutant, ne se fesant aucune marge sur le prix de vente. l’entreprise vends le tee shirt à 3.20€ en ajoutant 20% de tva cela fait donc le prix d’achat à 3.84 € pièce toutes taxes comprises. les quantités augmentent régulièrement, pour l’année 2016 et 2017 il y avait 1500 pièce mais cette année ils en prévoient 2000. ainsi, par tee-shirt, une petite partie est reversée. attention c’est une association à but non lucratif et non rémunéré donc après avoir payé toutes les charges, le reste est reversée. le coût de l’évènement : il faut une autorisation du maire et de la préfécture ainsi qu’un décret pour ‘privatiser’ le neubourg le temps d’un après-midi. heuresement cette autorisation est gratuite. pour un tel évènement il est necessaire de payer des assurances, la musique, la location de barrières et de scènes. le coût de la publicité est aussi à prendre en compte. l’anec (escorte motorisée) et l’unass (secouristes) sont présents pour garantir la sécurité aux cotés des jalonneurs sur le terrain. le dispositif de sécurité est tout les ans un peu plus renforcé avec l’augmentation de participants. parfois, des bénévoles aident aussi à des points stratégiques de la courses à diriger les coureurs et assurer le bon déroulement. 5. relation avec les sponsors l’évènement rassemble à ses cotés différents sponsors : les sponsors de lié au domaine de santé : la cpam, la carsat, la drsm (direction régionale service médical) de l’eure, l’hôpital la musse de saint-sébastien-de-morsent, la clinique pasteur évreux, la ligue contre le cancer et decad’eure. les sponsors de grande renommée : leclerc et le leclerc sports et technologiques, l’entrepôt pages, crédit agricole et point.p. les sponsors sécuritaires : unass, anec. ces sponsorings ont étés permis par les dossiers de sponsorings envoyés à ces entreprises. les sponsors apportent de l’aide financière à l’association mais aussi de l’aide en « nature », décrite plus loin. ils bénéficient d’une publicité sur la page facebook de l’association, mais aussi dans la presse locale et les radios locales (radio espace, radio cristal et france bleu normandie). les sponsors ont la possibilité de mettre leur logo sur les affiches publicitaires lors de la promotion de l’évènement, aussi d’être mentionné lors du discours d’ouverture, mais encore de disposer de stands les rubans roses au neubourg 51 lors de l’évènement. il y a aussi la possibilité de faire de la publicité sur les barrières signalétiques lors de la course. tous les ans, l’hypermarché leclerc et le leclerc sports et technologiques ouvrent leurs portes aux organisatrices pour les inscriptions. ils sont également partenaires de cet événement au profit de la recherche contre le cancer du sein, en offrant le ravitaillement (bouteille d’eau, jus de fruits, cakes, bananes), aux côtés de l’entrepôt pagès. les inscriptions débutent dès la fin juin auprès de la cpam, la carsat, la drsm (direction régionale service médical) de l’eure, l’hôpital la musse de saint-sébastien-de-morsent et la clinique pasteur évreux. les participants sont accueillis lors de l’évènement et le « village des rubans roses » sera situé devant le podium. la ligue contre le cancer, decad’eure et la clinique pasteur y sont présentés depuis plusieurs années avant la course. ils sont ensuite rejoints par la cpam de l’eure qui présentera ses différents services et l’hôpital de la musse renaissance. la clinique pasteur en 2017 était bien représentée puisque plus de 40 personnes ont participés à la marche. c’était aussi l’occasion d’informer le public présent ; un stand entièrement décoré et élaboré par les équipes de la clinique proposait des informations sur cette pathologie. par la clinique, des échantillons de produits de beauté et des gâteaux fait maison étaient offert aux participants. l’équipe des rubans roses a misé l’an passé sur le bien être avec un stand « massage » dédié aux coureurs. il sera tenu par les élèves de dernière année de l’institut de formation en kinésithérapie et ergothérapie de la musse à saintsébastien-de-morsent. la pose de plumes roses et d’extensions pour cheveux sera assurée bénévolement par l’équipe du salon de coiffure médard de brionne et du neubourg. d’autres surprises attendent les participants. 6. conclusions la course sportive des ruban roses au neubourg est un évènement grandissant d’année en année. c’est en particulier grâce aux actions publicitaires et marketing qu’il a su se développer et toucher de plus en plus de participants. les sponsors sont très important dans ce genre de manifestation sportive car ils aident financièrement l’association mais aussi en ravitaillement ou publicité. les bonnes relations avec les sponsors est très importante pour des évènements locaux qui ont besoin d’appui. references http://pinkribbon.org/ http://challengedurubanrose.fr/ https://www.facebook.com/lesrubansroses/ https://www.youtube.com/watch?v=psdwsxk2j58 https://www.tourisme.paysduneubourg.fr/3eme-edition-de-la-marche-et.html https://www.ameli.fr/sites/default/files/affiche-course-rubans-roses-2017_cpameure.pdf http://pinkribbon.org/ http://challengedurubanrose.fr/ https://www.facebook.com/lesrubansroses/ https://www.youtube.com/watch?v=psdwsxk2j58 https://www.tourisme.paysduneubourg.fr/3eme-edition-de-la-marche-et.html https://www.ameli.fr/sites/default/files/affiche-course-rubans-roses-2017_cpam-eure.pdf https://www.ameli.fr/sites/default/files/affiche-course-rubans-roses-2017_cpam-eure.pdf 52 juliette ruel http://www.leneubourg.fr/les_rubans_roses/evenement-426/ http://www.paris-normandie.fr/region/au-neubourg-des-courses-contre-le-cancer-dusein-af11146237 http://www.clinique-pasteur.fr/octobre-rose-2017-lutte-contre-le-cancer-du-sein/ http://uniespourelles.skyrock.com/3302151120-octobre-rose-au-neubourg-le-1510-17-manifestation-organisee-par-l.html contact de l’association association les rubans roses, mail : contact@lesrubansroses.fr téléphone : 06 78 34 51 27. entretien téléphonique avec fanny aubert (gérante de l’association les rubans rose au neubourg, au centre gauche de la photo), magali leblond (gérante marketing de l’évènement, à droite de la photo) et liliana gusatovic (directrice d’arabesque france et réalisatrice des tee-shirts ainsi que sponsors et bénévole à l’évènement). http://www.leneubourg.fr/les_rubans_roses/evenement-426/ http://www.paris-normandie.fr/region/au-neubourg-des-courses-contre-le-cancer-du-sein-af11146237 http://www.paris-normandie.fr/region/au-neubourg-des-courses-contre-le-cancer-du-sein-af11146237 http://www.clinique-pasteur.fr/octobre-rose-2017-lutte-contre-le-cancer-du-sein/ http://uniespourelles.skyrock.com/3302151120-octobre-rose-au-neubourg-le-15-10-17-manifestation-organisee-par-l.html http://uniespourelles.skyrock.com/3302151120-octobre-rose-au-neubourg-le-15-10-17-manifestation-organisee-par-l.html mailto:contact@lesrubansroses.fr les rubans roses au neubourg 53 quality in sport 1 (5) 2019, s. 15-18, e-issn 2450-3118 received 12.05.2019, accepted 25.07.2019 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2019.002 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/907012 15 walery zukow1 , anatoliy gozhenko2 , andrey kozyrev3 influence of the antioxidant complex on the physical efficiency of highly qualified athletes specializing in rowing 1 nicolaus copernicus university in torun, poland 2 ukrainian scientific research institute of transport medicine, odesa, ukraine 3 department of physical rehabilitation international technological university mikolaiv polytechnic, mykolaiv, ukraine abstract the publication discusses the possibility of using antioxidants to mitigate the effects of oxidative stress and increase physical performance in highly qualified athletes who specialize in rowing. keywords: antioxidant, oxidative stress, physical efficiency, rowing as you know, skeletal muscles have the unique ability to significantly increase the oxygen intake in its reducing, which leads to intensification of freely radical oxidation, initiation of the processes of adaptation and reparation, or, under certain conditions, even to the development of dysptosis and functional deficits [1, 2, 5]. the problem of antioxidant protection of the body of athletes, especially highly skilled, despite the considerable number of publications on these aspects of pharmacological support of sports training, continues to remain extremely relevant. despite the large data array, unity in the expediency and justification of the use of antioxidants during the training process of qualified athletes is not present. our analysis and synthesis of modern literature sources provided the opportunity to form a position on the fact that the researchers have left many aspects of influencing mechanisms on the results of training activities of athletes of various ergogenic antioxidant remedies of pharmacological origin, in particular drugs triovirus and vita-melatonin with complex effect on the body. in the study attended by 20 athletes of high qualification, specializing in academic rowing. the age of the group was from 19,0 ± 0, 2 to 28,0 ± 0, 6 years, the experience of regular classes of the academic canoeing from 9.0 ± 0.5 to 18,0 ± 0.4 years. 1 walery zukow, e-mail: w.zukow@wp.pl, orcid: 0000-0002-7675-6117 2 anatoliy gozhenko, e-mail: prof.gozhenko@gmail.com, orcid: 0000-0001-7413-4173 3andrey kozyrev, e-mail: andreykozyrev26@gmail.com, orcid: 0000-0002-7078-7991 https://orcid.org/0000-0002-7675-6117 https://orcid.org/0000-0001-7413-4173 https://orcid.org/0000-0002-7078-7991 16 walery zukow, anatoliy gozhenko, andrey kozyrev the study was conducted at real-time scale for 28 days in the dynamics of the specially-preparatory phase of the preparatory period. according to the method of simple randomization (stratification), the survey participants were divided into two equivalent in number (10 persons) of the group: primary and control. the participants of the main group in the dynamics of the training process under the supervision of a sports doctor received a complex of antioxidant means triovat (krka, slovenia, registration certificate of pr no 011595/01-271010) and vita-melatonin (jsc "kyiv vitamin plant "; no ua/7898/01/01 21.11.2017. order no 1470 21.11.2017). each capsule of the drug triovirus contains 10 mg β-carotene (provitamin a), 40 mg tocopherol (vitamin e), 100 mg ascorbic acid (vitamin c) and 50 mcg of selenium in combination with yeast. athletes of this complex vitamin-a detergent antioxidant, due to the metabolic nature of its action, administered two capsules three times a day for 30 days. the drug vita-melatonin, each pill which contains 3 mg melatonin synthetic analogue neuropepper pineal body (epiphya), athletes used 6 mg once a day for 30 minutes to sleep for 30 days, which is recommended daily and coursework therapeutic dosage. other ergogenic pharmacological agents were not prescribed to the athletes. for comparison, the investigated of oxidative homeostasis was also analyzed in 10 healthy non-trained individuals (students of higher education institutions) with a similar gender-age distribution. for biochemical researches on changes of oxidative homeostasis to the beginning and after the selected period of training in athletes of both groups in the morning after the day of rest on an empty stomach received venous blood in the amount of 5 ml. the estimation of indices of oxidative homeostasis on the membrane level was performed, defining the change of prooxidant-antioxidant equilibrium by means of spectrophotometry according to changes in the activity of lipid peroxidation and antioxidant degree protection. assessment of physical disability was carried out by testing the motor abilities at the beginning and at the end of the study. all tests according to physical abilities were divided into ten groups: 1. speed capacity: big east at 30m distance (the result of measurement was time in seconds spent on overcoming the running distance); relay test (distance in cm from the bottom edge of the ruler). 2. power abilities: stane dynamometry (applied force in kg); аbalakova test (difference between two marks when jumping up); the rise of the torso in the sid for 30 seconds (number of lifts). 3. anaerobic endurance: 30-second anaerobic vingate test vant30 test on the velergometer (power work in watts). 4. aerobic endurance: a 12-minute, running-out cooper test (overcome distance in m). 5. speed endurance: shuttle running 4 × 30 m (time in sec spent on overcoming the running distance). 6. static power endurance: the twisted arm (retention time of the position in sec), keeping the legs in a supine position (the retention time of the position in sec); firing one foot forward, hands on the waist (retention time position in sec). influence of the antioxidant complex on the physical efficiency of highly qualified athletes specializing in rowing 17 7. dynamic power endurance: bending-unbending of hands in a contrite (push-ups) (number of push-ups), lifting of legs in a whirlwind on a crossbar vystrifying up from the position of deep squats, hands behind the head (number of dislocation). 8. general physical capacity: the submaximal valunda-shestranda test pwc170 on a rowing ergometer (work in kgm × min-1). 9. hypoxia resistance: a test with delayed breathing on exhalation (gene test) with spirometry (time of breathing delay in sec). 10. a threshold of anaerobic exchange (pano): a conconi test on a rowing ergometer (time of passage of a distance in sec and heart rate in times × min-1). each of the 17 tests of the assessed motor abilities was conducted twice; as the final result from the values that you received, you selected average. at the time of statistical analysis of the indicator prooxidant-antioxidant equilibrium was established high correlation dependence: in control r1 = 0,74, and in highly skilled athletes specializing in academic rowing, r2 = 0,77 (p < 0.05 in both cases). thus, the results of our research indirectly indicate the improvement of adaptive opportunities of representatives of cyclic sports under the influence of antioxidants. it can be assumed that the positive effect of the use of antioxidants in athletes is largely based on the braking of the process of peroxide oxidation of lipids and the growth of antioxidant protection in cell membranes with subsequent normalization functional state of cell membranes and the progress of those processes that are membranoassotiation. indicators of physical work achieved in the state of the experiment corresponded to the regulatory criteria registered in qualified athletes and reliably did not differ between the control and the main group. in the forming experiment after course application of the complex of investigated antioxidant drugs, there was established the efficiency increase in tests and correspondingly increase of physical efficiency in the main group, in the absence of probable changes in the control group. in the athletes of the main group there was a increase of work capacity by 70.6% of the baseline (p < 0.05), when the athletes of the control group at the same time only 12.4% (p > 0.05). correlation coefficient (r) between results testing in control and primary groups at the end of the study next. running from course to 30 m: r = 0.0296; relay test: r = 0.0508; estate dynamometry: r = 0.0213; аbalakova test: r = 0.0471; body rises in sid during 30 c: r = 0.0302; 30 second wingetic anaerobic test of vant30: r = 0.0345; shuttle running 4 × 30m: r = 0.0379; 12 minute cooper test: r = 0.0151); twisted arms: r = 0.0179; keeping the legs in a supine position: r = 0.0567; firing one foot forward, hands on the waist: r = 0.0378; bending-unbending of hands in the unlying (spin): r = 0.0298; lifting of feet in a meadow on the cross: r = 0.0138; vystrification up from the position of a deep seat, hands by head: r = 0.0246; submaximal valunde-shestrada test pwc170: r = 0.0556; test with delayed breathing on exhalation (gene test): r = 0.0364; the conconi test: r = 0.0167. conclusion the results of our studies indicate that the use of antioxidants indirectly can affect the 18 walery zukow, anatoliy gozhenko, andrey kozyrev improvement of motor qualities of athletes. the positive effects of use of complex antioxidant means triovat and vita-melatonin give grounds to recommend them to use in sports training of athletes specializing in academic rowing. references 1. gil'mutdinova m.sh., cebrzhinskij o.i. prooksidantno-antioksidantnyj gomeostaz skeletnyh myshc krys v uslovijah prinuditel'nyh fizicheskih nagruzok. [prooxidant-antioxidant homeostasis of skeletal muscles of rats in conditions of forced physical exertion]. fundamental'nye issledovanija. 2014; 5-5: 1012-1015. in russian. 2. gunina l.m. okislitel'nyj stress i adaptacija: metabolicheskie aspekty vlijanija fizicheskih zagruzok. [oxidative stress and adaptation: metabolic aspects of the effects of physical activity]. nauka v olimp. sporte. 2013; 4: 19–25. in russian. 3. hunina l.m. bioximichni mexanizmy stymulyaciyi fizychnoyi pracezdatnosti za diyi antyoksydantnyx farmakolohichnyx zasobiv. [biochemical mechanisms of physical efficiency stimulation for the actions of antioxidant pharmacological agents]. zhurnal klinichnoyi ta eksperyment. medycyny (jcem). 2015; 1: 1–14. in ukrainian. 4. ardakanizade m. the effects of midand long-term endurance exercise on heart angiogenesis and oxidative stress. iran j basic med sci. 2018; 21(8): 800‒805. doi: 10.22038/ijbms.2018.27211.6814. 5. de carvalho f.g., galan b.s.m., santos p. et al. taurine: a potential ergogenic aid for preventing muscle damage and protein catabolism and decreasing oxidative stress produced by endurance exercise. front. physiol. 2017; 8: 710. doi: 10.3389/fphys.2017.00710. 6. jówko e, różański p, tomczak a. effects of a 36-h survival training with sleep deprivation on oxidative stress and muscle damage biomarkers in young healthy men. int j environ res public health. 2018;15(10). pii: e2066. doi: 10.3390/ijerph15102066. 7. namazi g, jamshidi rad s, attar am, sarrafzadegan n, sadeghi m, naderi g, pourfarzam m. increased membrane lipid peroxidation and decreased na+/k+atpase activity in erythrocytes of patients with stable coronary artery disease. coron artery dis. 2015; 26(3): 239‒244. doi: 10.1097/mca.0000000000000196. 8. spirlandeli al, deminice r, jordao aa. plasma malondialdehyde as biomarker of lipid peroxidation: effects of acute exercise. int j sports med. 2014; 35(1): 14‒ 18. doi: 10.1055/s-0033-1345132. quality in sport 1 (5) 2019, s. 19-23, e-issn 2450-3118 received 05.05.2019, accepted 15.06.2019 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2019.003 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/907044 19 katarzyna piotrowska1 , łukasz pabianek2 development of physical fitness – gender differences and characteristics 1 collegium medicum in bydgoszcz, nicolaus copernicus university in toruń, poland 2 institute of physical culture, kazimierz wielki university in bydgoszcz, poland abstract physical activity, recreational sports as well as competitive sports effect the human body. changes that occur under training are mainly connected to the adaptation process of body to specific form of activity. but on the other hand, changes that may be observed may lead to body functioning dysregulations that may affect health of sportsmen. most of the changes are being observed mainly in the functioning of the female body system, despite the fact that they are not gender specific. in women, the undesirable effect of intensive training and heavy training loads may be inhibition of sexual maturation, withdrawal of the menstrual cycle and its irregularity, as well as resolution of the reproductive system function. that’s why the understanding of gender specific changes are so important for the sportsmen and trainers to understand what may be observed during training and what it may lead to. the aim of this work was to show the basic differences between gender physical fitness development observed during body development and physical training. keywords: physical fitness development, gender differences, physical training introduction the positive relationship between physical activity and health is no longer debatable. people who undertake physical activity at a sufficient level obtain a wide set of benefits for physical and mental health compared to inactive people (bouchard and co. 1990). however, it should be remembered that each time physical activity is associated with a number of changes observed in the functioning of the human body. the changes are healthy in most situations, however, in the situation of long-term physical training, the nature of induced adaptation may lead to the development of features not always characteristic of gender and leading to "blurring" of gender differences observed in the natural environment. sex dimorphism, which means the body's duality in form, manifesting itself in a series of changes in morphology, physiology, motor and human psyche, is also 1 katarzyna piotrowska, orcid: 0000-0002-7752-7244 2 łukasz pabianek, e-mail: lukasz.pabianek@gmail.com, orcid: 0000-0001-8513-9551 https://orcid.org/0000-0002-7752-7244 https://orcid.org/0000-0001-8513-9551 20 katarzyna piotrowska, łukasz pabianek one of the criteria why women do not compete with men in sport. the size of the occurring changes is so large that the competition of both sexes in various sports would be devoid of a sporting spirit. in the ancient olympic games, only men who performed in scanty clothes in front of male audiences could compete. the law was against watching the show by women. pierre de coubertin also prevented rivalry between women as a "weak sex." the inconvenience was found in 1912, during the first official participation of women in the olympic games. men, being naturally faster and stronger, wanted to compete with women as well as to become similar to the female sex. the problem of gender verification appeared in 1932 during the olympic games in los angeles (mędraś 2010). however, the problem of gender diversity remains one of the basic criteria for sports qualification. unfortunately, this phenomenon is still not fully understood by the players themselves as well as coaches and sport animators. particular emphasis should be placed on deepening the knowledge of the impact of physical activity on the body shape of the competitors with particular attention to gender differences. only understanding them consciously will allow you to conduct physical training, taking into account its possible consequences and methods of counteracting them. morphofunctional development morphofunctional development was based on the functions associated with the extension of the species, which are different in men and women. when a child is born, these differences are relatively small, which does not change the fact that they are clearly marked. during the course of the individual process, the features become apparent during puberty, and in the last period of people's lives old age clearly fades away (drozdowski 1997). characteristic features of the female sex stand out among others the specific nature of fat, greater stability and balance resulting from the lower center of gravity, changed body proportions. the morphological difference is evident primarily in the proportions of the body and its tissue composition, body weight and dimensions (osiński 1996). in literature and colloquial vocabulary two body types are mentioned: "typically male" and "typically female", which differ in their characteristics and proportions. in the context of somatic features, larger body sizes can be considered as "typically masculine" than for women. it is characterized by a higher body height on average about 8-10 cm, higher body weight about 8 kg. men are distinguished by a strong development of the shoulder girdle and chest, large head, massive neck, narrow pelvis, high muscle mass, low fat tissue located in the shoulder girdle area (malinowski 1999; malinowski and co. 2012). generally, the "female type" is dominated by lower height and weight, smaller head, long torso with a drawn waist, wide pelvis with significant fatness, and weaker muscle development (malinowski 1999; malinowski and co. 2012). another feature is the sex differences of the skeleton, which concern: a larger and more strongly built skeleton of men with a strongly marked cortical layer of long bones and larger bone bases. the male skull has a larger capacity than the female development of physical fitness – gender differences and characteristics 21 (1500 cm3: 1300 cm3). in men we notice an obtuse cervical-molar angle, testifying to more frequent development of knee deformity (malinowski 1999; malinowski and co. 2012). the discrepancy in the shape of the skeleton, as well as the structures of the joint ligament apparatus translates into different functioning of the joints (women have looser joint capsules and ligaments), noticeable in women during motor activities related to running, throwing, stretching exercises. statistically, women achieve greater mobility and joint flexibility than men (fig. 1) (malinowski 1999; malinowski and co. 2012). it is suggested that men and women differ in physical characteristics that can affect physical characteristics, physical fitness, and similarly to athletic performance. an example may be the somatotype, colloquially speaking, body type of women and men. consistently occurs in the general and athletic populations, with women being more often endomorphic and men being mesomorphic (carter and co. 1990). gender differences are seen as an inherent biological factor. during puberty, physical abilities develop more and faster in men than women. as a result, since puberty, men are better at motor tasks that require strength or speed (knisel and co. 2009). biological factors may partly explain gender differences, other factors may also be involved. as it turned out, gender only matters in 5% of variance in physical abilities (eagly 1995). observing gender differences does not give us information about their origin, which can be natural, but also environmental. which actually translates into the fact that in childhood boys more often participate in physical and motor activities than women (wood and co. 2012; hines 2004). in addition, there is evidence that gender has an important psychological impact on performance, i.e. boys are more motivated than girls to participate in rivalry and physical education classes, and have a higher perception of sporting competences (biddle and co. 2011). the effect of physical training on female body functioning from the point of view of some researchers, suggestions have been made that physical activity and sports training may cause changes in the somatic structure of women (development of muscle mass, reduction of body fat) towards the male figure. the organisms duality is not only visible in the specificity of morphological and physiological properties, it is also manifested in physical performance, leading to disproportion in the physical fitness of women and men. in general, men have greater strength, speed, endurance and agility. in contrast, women outperform men in terms of flexibility. physical activity, recreational sports and also competitive sports in the main group of elimination of disciplines that abound in strength and brutality (e.g. boxing, mma, american football). for competitive sports, a masculinized rather than delicate silhouette is desirable (malinowski 1999; malinowski and co. 2012). in women, the undesirable effect of intensive training and heavy training loads may be inhibition of sexual maturation, withdrawal of the menstrual cycle and 22 katarzyna piotrowska, łukasz pabianek its irregularity, as well as resolution of reproductive system function. this is the result of a great emphasis on maintaining a constant low body weight, which they achieve through low calorific value, the use of diuretics, frequent use of the sauna and limitation of fluid supply. an extremely low body weight is associated with the critical body fat content, which is responsible for energy reserves and also acts as an endocrine gland low energy balance contributes to gonadotropin disorders, low levels of estriadol, progesterone, t3, t4, insulin. whereas men encounter disorders from the hypothalamic axis pituitary gland male gonads, i.e. lower levels of testosterone, lh, cortisol, and prolactin (malinowski 1999; malinowski and co. 2012; mędraś 2010). several authors have suggested that for morphological and physiological reasons men will dominate in sports that are based on anaerobic strength and endurance, while women were far better able to cope with aerobic exercise over longer distances (beneke and co. 2005). previous studies of sexual dimorphism in world records do not support this statement. coast and co. (2004) compared the results of men and women over a distance of 100 m and 200 m found that the difference between the sexes increases with the distance covered, not decreases. however, the interpretation of these results may be disturbed by the fact that there are a proportionally insufficient number of women in the study (coast and co. 2004). summary analyzing the impact of physical training on the human body we can observe that training dysregulates and affects the functioning of almost all systems of the human body. this leads to the development of a number of adaptive changes, but on the other hand it disrupts the body's natural homeostasis. the relatively large number of observed changes have a short-term nature (especially hormonal disorders), however, it should be remembered that the rate of recovery may be very extended in time, and sometimes even impossible. understanding inter-gender variability is and will be the basic qualification criterion in sport and will invariably be an important element of "competitive sport" which will be an inevitable element of its implementation. referenes beneke, r., leithäuser, r. m., doppelmayr, m. (2005). women will do it in the long run. british journal of sports medicine, 39(7), 410-410. biddle, s. j., atkin, a. j., cavill, n., foster, c. (2011). correlates of physical activity in youth: a review of quantitative systematic reviews. international review of sport and exercise psychology, 4(1), 25-49. bouchard, c., shephard, r. j., stephens, t., sutton, j. r., mcpherson, b. d. (1990). exercise, fitness, and health: a consensus of current knowledge: proceedings of development of physical fitness – gender differences and characteristics 23 the international conference on exercise, fitness, and health, human kinetics publishers. carter, j. l., carter, j. l., & heath, b. h. (1990). somatotyping: development and applications (vol. 5). cambridge university press. coast, j. r., blevins, j. s., wilson, b. a. (2004). do gender differences in running performance disappear with distance?. canadian journal of applied physiology, 29(2), 139-145. drozdowski z. (1997), „biologiczny rozwój człowieka”. awf poznań. skrypty, 102. eagly, a. h. (1995). the science and politics of comparing women and men. american psychologist, 50(3), 145. hines, m. (2004). androgen, estrogen, and gender: contributions of the early hormone environment to gender-related behavior. the psychology of gender, 2, 9-37. knisel, e., opitz, s., wossmann, m., keteihuf, k. (2009). sport motivation and physical activity of students in three european schools. international journal of physical education, 46(2), 40-53. malinowski a., stolarczyk h., (1999) wstęp do antropologii i ekologii człowieka. wydaw. uniwersytetu łódzkiego, s. 228-240 malinowski a., tatarczuk j., asienkiewicz r. (2008) antropologia dla pedagogów. uniwersytet zielonogórski, s. 79–83. mędraś, m. (ed.). (2010). endokrynologia wysiłku fizycznego sportowców: z zarysem endokrynologii ogólnej. medpharm polska, s. 136 – 148, 154 – 173. osiński, w. (1996). zarys teorii wychowania fizycznego. wydaw. awf. wood, w., eagly, a. h. (2012). biosocial construction of sex differences and similarities in behavior. in advances in experimental social psychology (vol. 46, pp. 55-123). academic press. 56 quality in sport 2 (6) 2020, p. 56-63, e-issn 2450-3118 received 11.01.2020, accepted 12.04.2020 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2020.012 paweł kalinowski1 , damian jerszyński2 , monika nowakowska3 dariusz pietranis4 starting and running speed on the example of football clubs from berlin 1 department of theory and methodology of team sport games, poznan university of physical education, poland 2 department of sport kinesiology, poznan university of physical education, poland 3,4 department of theory of sport, poznan university of physical education, poland abstract currently, football is one of the most popular disciplines in the world. in the country of four-time world champions, it is the most popular sport in which millions of fans and players are engaged. the german bundesliga belongs to the top 4 football leagues in europe. constant development of the discipline improves the training process. shaping and developing selected motor skills seems to be necessary in modern training. in previous studies, many researchers emphasize the importance of motion speed in football. nevertheless, the research conducted on a group of players of one german team in the 2017/2018 season raised some doubts. therefore, the study attempts to expand research and determine the relationship between start speed and running speed and the effectiveness of football games of german teams. the research subject was 83 footballers from german clubs berliner tsc and bsc eintracht südring berlin. the results of studies carried out in berlin in the 2017/2018 and 2018/2019 seasons were analyzed. the take-off speed in 5 m race, 20 m run speed was measured, and the players' effectiveness during the game was modified using the competent referee method. the test results were statistically processed in the statistica 13.3 program. descriptive statistics (x), minimum (min), maximum (max) and standard deviations (sd) statistics were performed and a correlation coefficient was determined. in studies on an increased research group, no significant statistical relationship was found between motion speed and the effectiveness of german players' game. keywords: training, football, speed 1. introduction universality, uncomplicated rules and regulations of the game, popularity and commercialisation affect the presence of football on all continents. regardless of race, ethnicity, level of play or age categories, it is assumed that there were about 120 million players practicing this discipline over 30 years ago (ekblom 1986). the main goal is to gain an advantage over the opponent by scoring more points (goals). high athletic 1 paweł kalinowski, e-mail: pawel.kalinowski1030@gmail.com, orcid: 0000-0002-7288-7208 2 damian jerszyński, orcid: 0000-0001-8979-6022 3 monika nowakowska 4 dariusz pietranis, orcid: 0000-0001-7393-8698 https://orcid.org/0000-0002-7288-7208 https://orcid.org/0000-0001-8979-6022 https://orcid.org/0000-0001-7393-8698 starting and running speed on the example of football clubs from berlin 57 performance is possible through the achievement of intermediate goals set by the training staff and implemented by competitors in tactical defense and attack (panfil 2006). it is assumed that speed is one of the most important motor skills among several factors which influence the effectiveness of the game. many researchers consider it as the indicator of the selection criterion in football (reilly, williams, richardson 2003; zieliński, śledziewski 2006). the level of speed preparation is also one of the components of the sports championship model in other disciplines (tyc, śledzewski, gryko 2016). the importance of speed seems to be quite significant. nevertheless, achieving high sports results is possible by providing oxygen and energy which is the capacity for maximum effort (skiner, mc lellan 1980). physical effort undertaken by footballers in the course of sporting competition is a combination of aerobic and anaerobic work. activities on the pitch done by football players are implemented with submaximal intensity during which energy appearing in speed, endurance and strength (gargula et al., 2009) is obtained. scientific reports indicate that football players’ leading motor skills related to sports results are: speed endurance and its components such as start speed, running speed and oxygen endurance (chmura 1993; wachowski et al. 1995; strzelczyk et al. 1996). there is an increasing trend towards speed and sprint activities during the match. in the postmatch analysis, we can easily find statistics on the number of sprints performed or the distance covered at maximum speed. observing a football game you can get the impression that it is the speed of action that determines the final result. nevertheless, it is difficult to state clearly without scientific research whether this is the case at all levels of the game. bangsbo (1999) emphasises that performing actions such as shots on the goal of changing direction, dribbling or sliding is shaped by non-acid and lactic acid anaerobic endurance and 70% of energy comes from atp in aerobic processes. aerobic work is characterised by low intensity in efforts over 4 min. anaerobic work is characterised by high intensity in efforts up to 2-3 min. in contrast, anaerobic-aerobic work called otherwise mixed occurs in efforts up to 70 80 min (chmura 1997; kozłowski, nazar 1999; jaskólski 2006). players’ actions during the game are performed in the attacking phases and defense (nosal 2003) alternating complementary. players with a certain level of motor skills perform technical and tactical measures adequate to the situation. that is why it is necessary to observe and analyse the elements of the game during sport competition. it can be assumed that only comprehensive training based on game observation, analysis and diagnostic tests enables accurate management of sports training. on this basis, it can be assumed that one of the most important objectives of observation is to quantify the players’ actions when playing with and without the ball. in this report, the authors focused on one of the basic elements of football training which is the speed preparation and efficiency of the football players’ game. the results obtained in the study on the players of one german team in which the authors obtained no significant relationship between running speed, start speed and game efficiency (kalinowski et al. 2019) were the motivation to carry out the analysis of research results on a larger research group. hence, the purpose of the work was to try to determine the relationship between start and running speed and the effectiveness of football games of german teams. according to the set goal, the following research questions were formulated: 1. has a relationship been found between running speed and the effectiveness of german team riders? 2. is the start speed related to the effectiveness of the game in the examined group of players? 58 paweł kalinowski, damian jerszyński, monika nowakowska, dariusz pietranis 2. material and methods 83 players representing 4 teams from the german clubs berliner tsc and bsc eintracht südring berlin took part in the research. the participants were 18 to 36 years old during the study. german teams up to the nineteen years (u19) participated in the league games in the age category which is equivalent to the senior junior in poland, while teams of seniors participated in the german play class of the berlin district. berliner turn und sportclub e.v. was founded in 1963, bsc eintracht südring berlin in 1931. these are multi-section clubs. in order to answer the research questions, the level of motion speed was measured and the effectiveness of the game was assessed in the 2017/2018 and 2018/2019 seasons in berlin. the collected research material was analysed after the publication of research results in one team in the 2017/2018 season (kalinowski et al. 2019). the measurement of running speed assessment was carried out by measuring time over a distance of 20 meters from the 0.5 m run, while the start speed was made by measuring the time of running 5 m from the 0.5 m run. electronic measurement was used with an accuracy of 0.01 seconds. the player attempted twice from the high start. a better result qualified. the effectiveness of the game was assessed by a modified method of competent referees (brzeziński 2005,2010; own modification), consisting in quantifying the actions of a player participating in a league meeting by five coaches. coaches rated players on a scale of 1 6 with an accuracy of 0.5 point. the assigned note 1 had the highest value and note 6 had the lowest value, according to the german classification (scoring) system. the following criteria were used to assess the players' actions: 1x1 duels in attack and defense, effectiveness of shots, effectiveness of ball passes, creation of shooting situations. at the final stage, the principle of rejecting extreme notes was applied, the sum of the three remaining results was made and the arithmetic average was calculated. test results were developed using standard statistical procedures. descriptive statistics were calculated: arithmetic mean (m), standard deviation (sd), minimum values (min) and maximum values (max). due to the orderly nature of the variable "performance effectiveness", the spearman's correlation coefficient was used to assess the relationship. the collected results were statistically processed using the statistica 13.3 program. 3. results on the basis of the conducted research, an average level of assessment of the effectiveness of the activities of german footballers was observed. an average value of 2.23 points was recorded. the lowest average score of a player's score is 4.03, while the highest average score of a player is 1.19. the average time obtained in the 5 m run was 1.22 seconds. the best result of the competitor in the 5 m run was 0.81 seconds, and the weakest 1.73 seconds. in contrast, the average level of time obtained in the 20 m run was 3.01 seconds. the best result in the 20 m run was 2.54 seconds, the lowest 3.51 seconds (tab. 1). starting and running speed on the example of football clubs from berlin 59 tab. 1. descriptive statistics for the efficiency and speed of german team players. variable descriptive statistics bsc eintracht südring, berliner tsc n mean minimum maximum sd se efficiency 83 2,23 1,19 4,03 0,53 0,06 5m speed 83 1,,22 0,81 1,73 0,21 0,02 20m speed 83 3,01 2,54 3,51 0,20 0,02 in the presented research results, the average level of effectiveness assessment on the pitch and the average level of running speed and start speed were noted. based on the research, no statistically significant relationship between efficiency, start speed and running speed was found, while a relationship between start speed and running speed was found at 0.253 (tab. 2). tab. 2. dependence of the results of tests on the speed and efficiency of german football players variable correlations of game speed and efficiency, p < 0,05, n=83 start speed 5m running speed 20m efficiency start speed 5m 1,0000 0,253 0,052 running speed 20m 0,253 1,0000 0,181 efficiency 0,052 0,181 1,0000 4. discussion requirements in football are constantly increasing and, according to many authors, speed is important for efficiency in football (reilly, williams, richardson 2003. zieliński, śledziewski 2006). a problem that appeared to the authors in earlier studies concerned the lack of a relationship between speed and efficiency among footballers of the german team (kalinowski et al. 2019).obviously, there are many variables that determine sport success, it is difficult to clearly identify one element. it is assumed that only comprehensive mental, tactical, technical and fitness preparation can be a predictor of athletes’ optimal preparation by teaching them to perform increasingly difficult movement tasks (konarski, strzelczyk 2012). therefore, the following question arises: "does motion speed relate to the quality of football activities at all levels?" due to the lack of confirmation in previous studies on one team (kalinowski et al. 2019), the authors, by analysing 4 teams, attempted to find the relationship between start speed, running speed and a qualitative assessment of the german team players’ game. bearing in mind that football belongs to the group of endurance and speed disciplines (śledzewski et al. 2005) in which a high level of muscle speed and strength abilities has an important function (staniak et al. 2005), it seems justified to test the level of speed abilities. nevertheless, the research did not confirm the previous group of numerous scientific reports on the examined group of players (reilly, williams, richardson 2003). in the 5 m and 20 m run there was no relationship between motion speed and game efficiency. there can be many reasons. nevertheless, research clearly shows in two seasons 2017/2018 and 2018/2019 that speed is not important at all levels of play. the studies of andrzejewski et al. (2011) show the justification for testing the start speed at 5 m and acceleration 15-20 m. the author indicates the importance of freeing 60 paweł kalinowski, damian jerszyński, monika nowakowska, dariusz pietranis yourself from the opponent without a ball, going out into free field or reaction speed. when analysing the results of the start speed, we pay attention to the average result over a distance of 5 m 1.22 seconds. it is interpreted by many researchers as a medium-level result (wachowski et al. 1995; strzelczyk et al. 2003; reilly 2007; konarski et al. 2012), so it is worth looking at the times achieved by individuals and undertaking individual analysis. the player with the result at the level of 1.73 seconds turned out to be the weakest among all participants in a research. stating that the result is 0.51 seconds weaker than the average, it can be claimed that there is no chance to play at a higher level of play. in contrast, the fastest player in this 5 m test obtained a result of less than a second and exactly 0.81 second, which indicates his high speed capabilities. by determining the importance of speed of action not only in football but in sport today, it can be assumed that this player has all the physical basis of speed to cope at a higher sports level. nevertheless, it is worth emphasising that at a lower level there is diversity in the team of players with certain predispositions. analysing the results of running speed, the average team result over a distance of 20 m 3.01 seconds. the player with the result of 3.51 seconds turned out to be the weakest in a research. stating that the result is 0.50 seconds weaker than the average, it can be said that, as in the case of the start speed as a team member in terms of its value, only it can complement it at this level of play. the fastest competitor in the 20 m test scored 2.54 seconds which proves his great speed capabilities. it can be assumed that this player could cope on a higher sports level. eighty-three players subjected to the analysis of the effectiveness of sports activities presented an average sports level which was determined on the basis of observation by a modified method of competent judges. players in terms of effectiveness of actions during the game were rated by trainers and their average rating as a team was 2.22 points, remembering that in germany school grades are analysed inversely than in poland, 1 is perceived as very good, as "weltklasse" , while the 6th grade is considered the weakest. analysing the ratings of players individually, we can see that the lowest unit rating of 4.03 points on the background of the six-point scale is not the lowest value, which may indicate a fairly even sports level of the teams included in the analysis. the highest level was recorded in a player with an average score of 1.19 points which suggests that he is a player who presents high skills in all aspects assessed at this level of play. he is a player close to the highest rating, allowing him to believe that he has the right range of football skills that will allow him to play at a higher sports level. the results obtained in the test of the start speed of 5 m and in the test of the speed of 20 m do not show a statistically significant relationship with the efficiency of the game of german team players. in the case of the tested players we deal with players in the lower class, in which, based on the test, it can be concluded that motion speed does not play a significant role. at this level of training and with a limited number of training units, trainers focus more on motivating players and teamwork than shaping motor skills. in addition, assembly settings can be key at this level. nevertheless, it is worth noting that speed is not one of the most important factors affecting game efficiency at all levels of play. these reports do not coincide with the research of śledzewski, socha and kuder (2012). however, they are somewhat confirmed by verheijen (1997), which shows that juniors sprint in a match 800-900 m, and amateur seniors only 300-500 m. obtained results direct attention towards further factors that may affect game efficiency. starting and running speed on the example of football clubs from berlin 61 5. conclusions with regard to the research questions posed, the following final conclusions were formulated: 1. it was found that there is no relationship between running speed and effectiveness of the tested competitors. 2. there was no relationship between the starting speed and the effectiveness of the game in the examined group of players. 3. travel speed is not important at all levels of football. the research confirms the need to study more levels of both men and women in football. references andrzejewski, m., chmura, j., pluta, b., strzelczyk, r., kasprzak, a. (2011). analysis of sprinting activities of professional soccer players. journal of strength and conditioning research, vol. 25, no. 6; 1695-1702. bangsbo, j. (1999). sprawność fizyczna piłkarza (the players physical fitness). centralny ośrodek sportu. warszawa. brzeziński, j. (2010). metodologia badań psychologicznych.(methodology of psychological research) wydawnictwo naukowe pwn, warszawa. brzeziński, j. (eds.), (2005). trafność i rzetelność testów psychologicznych (accuracy reliability of psychological tests), gdańskie wydawnictwo psychologiczne, gdańsk. chmura, j. (1997). bioenergetyka wysiłku piłkarza podczas meczu (bioeneretics of the players effort during the match). sport wyczynowy, nr 11-12, 17-23. chmura, j. (1993). kształtowanie wytrzymałości szybkościowej piłkarzy (shaping the speed resistance of footballers). sport wyczynowy, 7-8, 32 – 39. ekblom, b. (1986). applied physiology of soccer. sports medicine, 3, 50-60. gargula, l., bujas, p., witkowski, z. (2009). poziom wybranych motorycznych zdolności kondycyjnych u wysokokwalifikowanych młodych piłkarzy nożnych (the level of selected motor fitness abilities in highly qualified young fotballers). [in:] a. stuła [eds.] teoretyczne i praktyczne aspekty nowoczesnej gry w piłkę nożną (theoretical and practical aspects of modern football) (125 139). opole. politechnika opolska. jaskólski, a. (2006). podstawy fizjologii wysiłku fizycznego z zarysem fizjologii człowieka (fundamentals of physical effort physiology with an outline of human physiology). awf wrocław. kalinowski, p., kalinowski, s., jerszyński, d., nowakowska, m., konarski, j., pietranis, d. (2019). the determinants of footballers' effectiveness in a german club. quality in sport 3 (5); 34-42, http://dx.doi.org/10.12775/qs.2019.015. konarski, j., strzelczyk, r. (2012). zmienność profili wytrenowania motorycznego zawodników hokeja na trawie na wybranych etapach szkolenia (variability of motor training profiles of field hockey players at selected stages of training). strzelczyk, r., karpowicz, k. [eds.]: etapizacja procesu szkolenia sportowego. teoria i rzeczywistość (staging of the sport training proces. theory and reality) (145 – 162). monografie no 407 awf poznań. http://dx.doi.org/10.12775/qs.2019.015 62 paweł kalinowski, damian jerszyński, monika nowakowska, dariusz pietranis kozłowski, s., nazar, k. (1999). wprowadzenie do fizjologii klinicznej (introduction to clinical physiology) pzwl, warszawa. nosal, j. (2003). ekonomiczność działania w ataku podczas gry w piłkę nożną (the costeffectiveness of attacking while playing football) [in] dembiński j., naglak z. (eds.) sprawność działania zawodników w grach zespołowych (the efficiency of players in team games). monografia no 1. międzynarodowe towarzystwo naukowe gier sportowych. wrocław, 63–71 panfil, r. (2006). prakseologia gier sportowych (praxeology of sports games), studia i monografie no 82, awf wrocław. reilly, t. (2007). the science of training – soccer. routledge, taylor & francis group, london, new york. reilly, t., williams, m., richardson, d. (2003). identifying talented players [in:] t. reilly, m. williams, (eds.) science and soccer, routledge. taylor&francis group, london and new york. skiner, j., mclellan, t. (1980). the transition from aerobic to anaerobic metabolism. reserarch quartely vol. 51(1), 234 – 248. staniak, z., buśko, k., sitkowski, d., domaradzki, d., nosarzewski, j., karpiłowski, b. (2005). zmiany parametrów siłowo-szybkościowych kończyn dolnych u piłkarzy nożnych pod wpływem treningu w okresie przygotowawczym (changes in strength and speed parameters of lower limbs in footballers under the influence of training during the preparatory period). [in:] a. kuder, k. perkowski, d. śledziewski (eds.) kierunki doskonalenia treningu i walki sportowej – diagnostyka (directions for improving training and sports combat – diagnostics). t 2, 118 – 121. awf warszawa. strzelczyk, r., konarski, j., janowski, j., karpowicz, k., witczak, k. (2003). charakterystyka zmian ukierunkowanej sprawności fizycznej hokeistów na trawie w przygotowaniu do mistrzostw europy 99 w padwie (characterics of changes in directed physical fitness of field hockey players in preparation for the european championchips 99 in padua) [in:] r. strzelczyk, k. karpowicz (eds.) wychowanie fizyczne i sport w badaniach naukowych (physical education and sport in scientific research) awf poznań, 347 – 351. strzelczyk, r., wachowski, e., wylegalski, st., (1996). monitoring of training with regard to energetic abilities of football players, 84. iv int’l conference sport kinetics, prague, czech republic. śledzewski, d., kuder, a., hubner-woźniak, e. (2005). kompleksowa kontrola potencjału motorycznego profesjonalnych piłkarzy nożnych (comprehensive control of the motor potential of professional footballers). [in: ] a. kuder, k. perkowski, d. śledziewski (eds.) kierunki doskonalenia treningu i walki sportowej – diagnostyka (directions for improving training and sports combat – diagnostics). t 2, 69 – 73. awf warszawa. śledziewski, d., socha, k., kuder, a. (2012). szkolenie uzdolnionych piłkarzy nożnych w w polsce – stan aktualny, kierunki zmian systemu szkolenia (training talented footballers in poland – current status, directions of training system changes) [in:] a. kuder, k. perkowski, d. śledziewski (eds.) proces doskonalenia treningu i walki sportowej, ptnkf, warszawa, ix, 13-26. tyc, z., śledzewski, d., gryko, k. (2016). zmiany szybkości lokomocyjnej 11-12 letnich chłopców trenujących piłkę nożną w ks semp ursynów (changes in the locomotion speed of 11-12 year old boys training football in ks semp ursynow). starting and running speed on the example of football clubs from berlin 63 roczniki naukowe wyższej szkoły wychowania fizycznego i turystyki w białymstoku: 1 (15); 57-67. verheijen, r. (1997). handbuch fussball kondition. bfp versand, leer, amsterdam. wachowski, e., strzelczyk, r., dylewski, t., wylegalski, s., (1995). wytrzymałość szybkościowa w piłce nożnej (speed endurance in football). trening, nr 2, 33-46. zieliński, a., śledziewski, d. (2006). selekcja do gry w piłkę nożną – naukowe podstawy zagadnienia (selection for football – the scientific basis of the issue) [in:] a. kuder, k. perkowski, d. śledziewski (eds.) proces doskonalenia treningu i walki sportowej (the proces of improving training and sports games): iii; 38-43. 3. quality in sport 1 (4) 2018, s. 7-17, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 24 iii 2018, praca została przyjęta do druku 19 v 2017 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2018.001 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/871245 7 sławomir kowalski1 politechnika częstochowska, wydział zarządzania marketing w sytuacjach kryzysowych na przykładzie klubu siatkarskiego azs częstochowa ssa the marketing in crisis situations on the example of the volleyball club azs częstochowa ssa streszczenie podstawowym celem artykułu jest określenie głównych kierunków rozwoju marketingu sportowego w sytuacjach kryzysowych. artykuł ma też na celu pokazanie działań marketingowych i wykorzystywanie metody oddziaływania na obecnych i potencjalnych kibiców. podstawowym podmiotem badań jest klub piłki siatkowej mężczyzn azs częstochowa ssa. w artykule przeprowadzone zostało badanie efektów działań marketingowych po spadku z plusligi oraz ich analiza pod kątem skuteczności w oparciu o dane z badanego klubu. wynikami, które zawarto w artykule, są konkretne działania naprawcze oraz ich modelowe przedstawienie wyniki analizy w praktyce mogą zostać wykorzystane w budowaniu nowej tożsamości oraz polityki marketingowej w sytuacjach kryzysowych, takich jak spadek do niższej klasy rozgrywkowej lub niższy poziom sportowy. przedstawione informacje oraz ich analiza są oryginalną próbą podejścia modelowego do zarządzania klubem sportowym i jego wartościami w sytuacjach trudnych z punktu widzenia marketingowego. słowa kluczowe: sport, marketing sportowy, zarządzanie marketingiem, piłka siatkowa, internet, media abstract the basic objective of the article is to define the main directions of development of sports marketing in crisis situations. the article is also aimed at showing marketing activities and using the method of influencing current and potential fans. the basic research subject is the volleyball men's club azs częstochowa ssa. the article analyzes the effects of marketing activities after the fall from plusliga and their analysis in terms of effectiveness based on data from the surveyed club. the basic results contained in the article are specific corrective actions and their model presentation. in practice, that analyze can be used to build a new identity 1 dr sławomir kowalski, e-mail: slawomir.kowalski@wz.pcz.pl, orcid: 8 sławomir kowalski and marketing policy in crisis situations, such as a degradation to a lower class or a lower level of sport. the presented information and their analysis are an original attempt of a model approach to sports club management and its values in difficult situations from a marketing point of view. keywords: sport, sports marketing, marketing management, volleyball, internet, media zarządzanie sytuacją kryzysową w sporcie sytuacja kryzysowa w sporcie jest stanem, w którym główny nacisk powinno się położyć na odbudowywanie zaufania do interesariuszy. zaufanie to odbudowuje się poprzez wdrażanie projektów naprawczych obejmujących na samym początku działania z zakresu public relations połączone z innymi narzędziami marketingu i promocji. jest to proces dynamiczny i złożony. budowanie pozytywnego wizerunku zawodników, drużyny czy organizacji sportowej, kreowanie marki, odpowiednia współpraca z mediami oraz zarządzanie sytuacją kryzysową to podstawa funkcjonowania na rynku sportowym. zadania te są głównym celem właśnie działań z zakresu public relations, definiowanego jako „planowa, ciągła i prowadzona z uwzględnieniem wyników systematycznych badań działalność, polegająca na przekazywaniu przez przedsiębiorstwo specjalnie przygotowanych w różnej formie pożądanego obrazu, pozwalającego na lepsze zintegrowanie się z tym otoczeniem oraz ułatwiającego realizację podstawowych celów przedsiębiorstwa” (budzyński 2008). ten element promocji określany jest także jako „sztuka i nauka osiągania harmonii z otoczeniem poprzez wzajemne porozumienie oparte na prawdziwej i pełnej informacji” (black 2005). ważne jest, by działaniami z zakresu public relations zajmowali się profesjonaliści, gdyż to jaki obraz firmy czy klubu sportowego będzie istniał w otoczeniu, wpływać będzie na wiele niezwykle istotnych elementów. specjaliści ds. marketingu w oparciu o zasady public relations koordynują publiczną działalność firmy wykonując następujące zadania: przygotowywanie konferencji prasowych, organizowanie szkoleń dla pracowników, organizowanie imprez i wydarzeń integrujących pracowników, przygotowywanie pracowników i kierowników do konferencji prasowych oraz innych spotkań z mediami, prowadzenie marketingu wewnętrznego, odpowiadanie na krytykę i skargi (blythe 2002). public relations promuje całą działalność firmy, przez co podejmowane działania powinny być długofalowe i celowo zorganizowane. element ten nie jest formą bezpośrednio płatną, aczkolwiek ponosi się nakłady finansowe związane z organizacją różnych imprez czy materiałów informacyjnych. nie są to jednak koszty związane z zamieszczeniem tych materiałów w mediach. inną zaletą tego instrumentu marketing w sytuacjach kryzysowych na przykładzie klubu siatkarskiego azs częstochowa ssa 9 jest jego duża wiarygodność oraz możliwość dotarcia do licznej grupy odbiorców. natomiast wadą jest niemożliwość pełnego kontrolowania wyników działań (nowacka 2006). tabela 1. public relations w marketingu sportowym zakres zadaniowy public relations w marketingu sportowym techniki public relations w marketingu sportowym wzrost świadomości media relations informowanie publicity zainteresowanie publikacje ekscytacja komunikacja korporacyjna edukacja public affairs oraz relacje ze społecznością tworzenie zrozumienia lobbing budowa zaufania sponsoring/darowizny zachęcanie do lojalności zarządzanie wydarzeniami zarządzanie relacjami zarządzanie w sytuacjach kryzysowych źródło: halemba p., kucharski m., juchimiuk m., marketing sportowy na przykładzie klubów profesjonalnej ligi piłki siatkowej, wydawnictwo awf katowice, s. 82. działalność public relations obejmuje elementy takie jak rozgłos (publicity), wizerunek (image) oraz tożsamość (identify). w otoczeniu organizacji sportowej wyróżnić można kontakty z mediami (mr media relations), a także kontakty ze społeczeństwem (cr community relations). rozgłos powinien sprzyjać uzyskiwaniu pozytywnych opinii dotyczących organizacji sportowej, a także otrzymaniu bezpłatnego dostępu do informacji niereklamowych w mediach. odczucia i skojarzenia ludzi związane z klubem sportowym decydują o jego wizerunku, natomiast tożsamość odróżnia go od innych i pozwala się z nim identyfikować w określony sposób. podczas budowania odpowiedniego wizerunku powinno brać się pod uwagę charakterystyczne cechy, na których rozpowszechnieniu najbardziej zależy organizacji sportowej. należy także w taki sposób zadbać o wizerunek, by organizacja kojarzona była ze zdrowiem, aktywnością fizyczną, radością i przyjemnością. ważne jest by obrazowo zaprezentować abstrakcyjne cechy, którymi są siła, szybkość czy dynamizm. jest to istotne nie tylko dla nowego wizerunku klubu, ale także jego tożsamości, która powinna być widoczna we wszystkich podmiotach otoczenia. tożsamość klubów sportowych wzmacniania jest wizualnymi elementami komunikacji z otoczeniem. wśród tych elementów wyróżnić należy nazwę organizacji, logo, papier firmowy czy slogan. czynnikami, które wpływają zarówno na wizerunek, jak i tożsamość organizacji sportowej są bezpośrednie kontakty osobiste podczas sprzedaży, serwisu, rozmów telefonicznych, jak również kontakty pośrednie (słowa i obrazy). wszystkie te działania mają ogromne znaczenie, gdyż reputacja organizacji sportowej, klubu, drużyny czy pojedynczego zawodnika kreowana jest właśnie przez rozgłos, tożsamość i wizerunek (klisiński 2008). niezwykle ważne jest ustalenie najważniejszych celów podejmowanych działań. głównymi celami działań z zakresu public relations w sporcie są: 10 sławomir kowalski budowanie zaufania do klubu czy organizacji sportowej, a także producentów oferowanego na rynku sprzętu sportowego; tworzenie wiarygodności dotyczącej jakości wydarzeń sportowych czy technologii sprzętu; pozyskiwanie nowych kibiców oraz uczestników sportu; zwiększenie frekwencji na trybunach podczas widowisk sportowych; pobudzenie społecznego poparcia dla określonego wydarzenia sportowego; transfer reputacji marki sportowej na partnerów czy sponsorów (www4). niezwykle ważne może również okazać się profesjonalne zarządzanie sytuacją kryzysową, w przypadku gdy wizerunek ulega pogorszeniu. sytuacjami, które negatywnie wpływają na postrzeganie organizacji czy klubu sportowego, mogą być zachowania pseudokibiców na stadionach, kryzys finansowy, konflikty wewnętrzne, oszustwa sędziów czy stosowanie dopingu przez zawodników (sznajder 2008). najistotniejsze podczas tworzenia pozytywnego wizerunku marki sportowej mogą okazać się: organizacja lub udział w pozasportowych wydarzeniach (akcje charytatywne, społeczne i edukacyjne), organizacja prospołecznych wydarzeń sportowych, dni otwarte klubu, organizacji lub producenta sprzętu sportowego, nadawanie prestiżu. warto pamiętać, iż media obok sponsorów, są najbardziej wpływową grupą w otoczeniu organizacji sportowej. sport to szczególna dziedzina, ciesząca się ogromnym zainteresowaniem mediów. dzięki temu zawodnicy, organizacje i kluby sportowe są w uprzywilejowanej sytuacji. media są niezwykle ważne w realizacji celów marketingowych zarówno dla organizacji sportowej jak i dla sponsorów, gdyż decydują o sposobie prezentacji i procesie kreowania oraz promocji wizerunku (hanarz 2007). wszystkie działania z zakresu public relations w sytuacjach kryzysowych wspierają pozostałe narzędzia promocji. historia i teraźniejszość klubu siatkarskiego azs częstochowa klub uczelniany akademickiego związku sportowego powstał 8 marca 1945 roku. stworzono wtedy sześć różnych sekcji sportowych, wśród których znalazła się właśnie siatkówka mężczyzn. do połowy lat pięćdziesiątych największym sukcesem drużyny było zdobycie mistrzostwa śląska w rozgrywkach zespołów studenckich (www1) w kolejnych dwóch sezonach azs częstochowa zajmował drugie miejsca ustępując tylko drużynie z olsztyna. sezon 1992/1992, 1993/1994, 1994/1995 to znakomita gra drużyny i trzy kolejne mistrzostwa polski oraz super puchar polski zdobyty w 1995 roku. historia drużyny azs częstochowa jest bardzo bogata. klub ten zdobył sześć razy tytuł drużynowego mistrza polski, lecz jak to w sporcie bywa sukcesy przeplatał marketing w sytuacjach kryzysowych na przykładzie klubu siatkarskiego azs częstochowa ssa 11 również porażkami. w historii klubu znajdziemy więc również sezony o których kibice tego klubu woleliby pewnie zapomnieć. ostatnimi latami drużyna obniżyła swój poziom sportowy przez co wyniki były dużo niższe niż oczekiwania. ryc. 1. miejsca azs częstochowa ssa w pluslidze na przestrzeni ostatnich sezonów źródło: opracowanie własne. jak wynika z wykresu po dobrych wynikach przyszedł kryzys sportowy. kolejne sezony drużyna kończyła na następujących miejscach: sezon 2008/2009 (5 miejsce w ligowej tabeli), sezon 2009/2010 (5. miejsce), sezon 2010/2011 (3. miejsce i brązowe medale), sezon 2011/2012 (6. miejsce oraz zdobycie europejskiego pucharu challenge), sezon 2012/2013 (9. miejsce), sezon 2013/2014 (11 miejsce) oraz sezon 2014/2015 zakończony w tym roku (13. miejsce). wartym wyróżnienia jest tu sezon 2011/2012 w którym to drużyna pomimo słabych wyników w lidze zdobyła europejski challenge cup pokonując w finale azs politechnika warszawska. warto dodać, że liczba zespołów dopuszczonych do rozgrywek rosła, a azs częstochowa zajmował wciąż jedne z ostatnich miejsc, aż w 2017 roku spadł do i ligi. co z punktu widzenia marketingowego jest zastanawiające to fakt, że upadek sportowy klubu zbiegł się z oddaniem do użytku nowoczesnej hali sportowej częstochowa (hsc) na siedem tysięcy widzów. stało się to 29 września 2012 roku, a inaugurującym wydarzeniem był mecz o superpuchar polski w piłce siatkowej mężczyzn pomiędzy pge skrą bełchatów i asseco resovią rzeszów. azs częstochowa rozgrywał w niej swoje mecze. z uwagi na wyniki sportowe oraz na to, że w częstochowie aktywne kibicowanie uzależnione jest niejako od miejsca zamieszkania (a nowa hala była daleko od dzielnic zwyczajowo związanych z kibicowaniem siatkarzom), malała liczba kibiców na meczach. z czasem klub rezygnował też z marketingu, strony internetowej oraz internetowej telewizji, co przyspieszyło jego kryzys sportowy i organizacyjny. 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 liczba drużyn w sezonie miejsce azs częstochowa w lidze 12 sławomir kowalski obecny zespół tworzą młodzi zawodnicy, którzy dopiero zbierają doświadczenie w rozgrywkach na tak wysokim poziomie, co z pewnością wpływa na słabe wyniki meczów. niski poziom sportowy wpływa na frekwencję kibiców na meczach co z kolei nie sprzyja w pozyskiwaniu nowych sponsorów. w klubie brakuje pieniędzy, przez co lepsi zawodnicy po zakończonym sezonie odchodzą do bogatszych klubów. obecne stawianie na młodych zawodników być może zaowocuje w przyszłości dobrymi wynikami sportowymi, lecz zmiany potrzebne są już teraz. podsumowując azs częstochowa na dzień dzisiejszy przechodzi kryzys sportowy oraz finansowy. analiza skupia się na wymiarze sportowym i organizacyjnym kryzysu, który wpłynął na frekwencję i zainteresowanie piłką siatkową wśród sponsorów i kibiców. w klubie brakuje pieniędzy, na niskim poziomie stoi szkolenie młodzieży, to wszystko wpływa na brak wyników sportowych co powoduje zmniejszenie zainteresowania meczami przez kibiców, przez co z klubu odchodzą najlepsi zawodnicy, sponsorzy. sytuacja ta nie sprzyja odbudowie wizerunku klubu, dlatego zarząd azs częstochowa powinien wysunąć z tego jakieś wnioski i zacząć działać w stronę poprawy sytuacji. klub powinien skupić się na wzmożonych działaniach marketingowych, współpracy z kibicami, partnerami lokalnymi, sponsorami, mediami a także urzędem miasta częstochowy. poprawa współpracy z powyższymi interesariuszami z pewnością korzystnie wpłynęła by na poprawę sytuacji w klubie. analiza roli marketingu w działaniach naprawczych klubu sportowego azs częstochowa ssa podstawowe wymiary kryzysów w klubie sportowym to: 1. wymiar sportowy: słabe, niższe od oczekiwanych wyniki sportowe, degradacja do niższej klasy rozgrywkowej, brak odpowiedniej klasy sportowców, gwarantujących wysoką jakość produktu sportowego, zbyt niskie/duże oczekiwania i plany co do zespołu/sportowca w stosunku do potencjału sportowego (dużego/małego), afery dopingowe, afery korupcyjne. 2. wymiar organizacyjny: zmiany/wymogi legislacyjne/licencyjne, fuzje i przejęcia przez inne podmioty, problemy finansowe klubu/długi, utrata sponsora, zmiany kadrowe/transfery, problemy z infrastrukturą. 3. wymiar społeczny: brak dialogu z lokalną społecznością/kluczowymi interesariuszami, zachowania kibiców (rasizm, burdy na trybunach itp.), 4. wymiar korporacyjny/właścicielski: kontrowersyjne decyzje władz, marketing w sytuacjach kryzysowych na przykładzie klubu siatkarskiego azs częstochowa ssa 13 konflikt kompetencji na linii władze – sztab trenerski, problemy finansowo-organizacyjne głównego udziałowca, malwersacje finansowe (kuźbik 2015). w sytuacji klubu sportowego azs częstochowa ssa miały miejsce: degradacja, brak odpowiedniej klasy sportowców, gwarantujących wysoką jakość produktu sportowego, problemy finansowe klubu, utrata sponsora oraz kontrowersyjne decyzje władz. zmiany w klubie rozpoczęto już po sezonie zakończonym degradacją do i ligi. zmieniono 5 sierpnia 2017 roku z funkcji trenera zwolniono michała bąkiewicza, a 18 września pierwszym trenerem został krzysztof stelmach, a jego asystentem dariusz parkitny. jak można przeczytać w oświadczeniu klubu „w dniu 21 sierpnia 2017 roku w wyniku posiedzenia rady nadzorczej klubu azs s.s.a., swoją rezygnację z pełnienia funkcji prezesa zarządu złożył na ręce przewodniczącego pan roman lisowski. rezygnacja została przyjęta. w tym samym trybie funkcję wiceprezesa zarządu przestał sprawować ryszard bosek”. klub poinformował, że prezesem azsu został kamil filipski, a wiceprezesem mateusz czaja (www3). jak wynika z deklaracji działaczy w różnorodnych mediach celem klubu na początku rozgrywek i ligi piłki siatkowej mężczyzn było miejsce w środku tabeli i powolne odbudowywanie organizacyjne i sportowe. główny nacisk miał zostać położony na pozyskiwanie małych sponsorów oraz powolny rozwój. z tego powodu zakontraktowano wyłącznie polaków, zawodników młodych i mniej znanych. zatrudniono też osoby do nowego działu marketingu, którego celem było głównie przetrwanie kryzysu. początkowo zainteresowanie piłką siatkową było na niskim poziomie, a impulsem do weryfikacji celów marketingowych była 8. kolejka, kiedy 11 listopada 2017 roku azs zmuszony był do rozegrania meczu z krispolem września w dawnej hali polonia. zwiększone zainteresowanie tym spotkaniem ujawniło, że głównym elementem, który należy wykorzystać w polityce wizerunkowej jest powrót do sukcesów klubu. kolejne spotkania pod kątem marketingowym wykorzystywały już hasło „wracamy po swoje!!!” rys. 2. hasło klubu sportowego azs częstochowa ssa w sezonie 2017/2018 źródło: www.radiopanorama.pl/wokol-bialo-zielonych-czyli-wracamy-po-swoje (15.04.2018). 14 sławomir kowalski klub zaczął zmiany wizerunkowe od wizualizacji, ponieważ nie tylko zmieniono koszulki na bardziej nowoczesne i atrakcyjne wizualnie, ale też zastosowano jednolite barwy i odcienie na stronach internetowych. komunikację zaczęto prowadzić poprzez lokalne media drukowane oraz patronat medialny radia fon, radia maxxx, radia fiat, radia panorama, oraz telewizji orion (www2). w zakresie komunikacji internetowej klub postawił na portale społecznościowe: facebook i twitter. rozpoczęto współpracę na kanale youtube polska siatkówka, gdzie prezentowane były finały rozgrywek i ligi z tomaszowem mazowieckim. fakt ten promowano przez własne kanały bezpośrednie. dodatkowo zastosowano promocję krzyżową w wymianie komunikatów stosując zarówno odnośniki do stron klubu na portalach facebook i twister. fan page facebook oraz strona na twisterze jest stale aktualizowana. w zakresie polityki cenowej obniżono ceny biletów (do 10 złotych normalny, 5 złotych ulgowy, a wejście bezpłatne dla dzieci do 8. roku życia). w pluslidze te ceny wynosiły 20 złotych, bez żadnych biletów rodzinnych i ulgowych. wraz z elementami promocji sprzedaży (jeden bilet na dwa mecze częstochowskich drużyn w i lidze) spowodowało to większe zainteresowanie spotkaniami i zwiększoną frekwencję. to z kolei wzbudziło zainteresowanie nowych sponsorów. wykorzystanie pustych miejsc w hali sportowej wykorzystanie ekranu w hali sportowej ryc. 3. przykłady ekspozycji sponsorów w hali sportowej częstochowa źródło: archiwum prywatne. poprawa wizerunku, zwiększona frekwencja, więcej sponsorów oraz pozytywna współpraca z drugim częstochowskim zespołem piłki siatkowej na tym poziomie rozgrywek (exact systems norwid częstochowa) wpłynęły na poprawę wyników sportowych. w ich efekcie zmieniły się cele strategiczne klubu, bo o ile przedstawione wyżej hasło miało charakter motywacyjny w stosunku do sportowców i kibiców, to po serii 18 zwycięstw zaczęło się urzeczywistniać. ks azs częstochowa wygrał rozgrywki i ligi i przystąpił do baraży o występy w pluslidze. klub potrafił poprzez swoje działania rozwiązać problemy zarówno z kibicami, jak i z głównym interesariuszem, czyli miastem częstochowa, które zaczęło współpracować z nim udostępniając kursy bezpłatnych autobusów i promując mecze piłki siatkowej w swoich przekazach komunikacyjnych. ma się tu do czynienia z ścisłym powiązaniem między działaniami marketingowymi, prowadzonymi w sposób oszczędny, na zasadach benchmarkingowych, z wykorzystaniem lokalnych uwarunkowań oraz pomysłowością w zakresie wykorzystania możliwości klubu. marketing w sytuacjach kryzysowych na przykładzie klubu siatkarskiego azs częstochowa ssa 15 podsumowanie w całej działalności marketingowej klubu sportowego azs częstochowa ssa w sezonie 2017/2018 zwraca uwagę fakt, że wszelkie działania prowadzone były z poziomu niemal zerowego, w sytuacji kryzysu spowodowanego degradacją, rozpadem organizacyjnym i sportowym. w trakcie tych działań nie uniknięto błędów, niedociągnięć lub niewykorzystanych możliwości, z których najważniejsze to: niedociągnięcia organizacyjne (np. jedna kasa sprzedająca bilety), brak pełnego przygotowania merchandisingowego (brak koszulek w sklepie, słaba dystrybucja produktów), mała rozpoznawalność sponsorów pobocznych, brak szerszych działań upowszechniających wizerunek siatkarzy, brak maskotki, brak analizy frekwencji oraz czynników wpływających na nią brak pełnego wykorzystania hali sportowej częstochowa, ekranu, grafiki itp. bez względu na te błędy i niewykorzystane szanse należy stwierdzić, że efekty działalności marketingowej są bardzo pozytywne. klub w kilka miesięcy odzyskał zaufanie kibiców, mieszkańców częstochowy, jednostek samorządowych oraz sponsorów. na dzień dzisiejszy jest 20 stałych, dużych sponsorów, 7 partnerów, partnera technicznego oraz ośmiu partnerów medialnych (według http://azsczestochowa.pl/sponsorzy/). ryc. 4. działania marketingowe z ujęciu modelowym źródło: opracowanie własne. w związku z przedstawionymi marketingowymi działaniami zmierzającymi do poprawy wizerunku w sytuacji kryzysowej można ją ująć w pewien modelowy sposób. głównym elementem schematu działań jest ujęcie ich jako zestawu 16 sławomir kowalski składającego się z tworzenia relacji z interesariuszami i innymi podmiotami, wykorzystania benchmarkingu, własnych pomysłów w oparciu o uwarunkowania lokalne oraz koniecznych zmian organizacyjnych często warunkujących wszystkie poprzednie działania. efekty mogą być definiowane przykładowo jako poprawa wizerunku, utrzymanie poziomu organizacyjnego lub sportowego lub zbudowanie platformy bazowej dla dalszych działań klubu w wielu przyszłościowych obszarach. efekty te zatem można osiągać od razu, w miarę celów operacyjnych lub też traktować je strategicznie. w pierwszym przypadku kontrola działań i ich efektów jest niemal natychmiastowa, a zmiany dokonywane na bieżąco. w drugim przypadku kontrolować należy wszystkie działania po zakończonym okresie (sezonie, rundzie, serii spotkań) i szukać między nimi długofalowych zależności synergicznych. ograniczenia objętościowe dla tego artykułu nie pozwalają na pokazanie całości zagadnień związanych z badaniem zależności zastosowań poszczególnych działań na wizerunek klubu sportowego. przedstawiony tu przypadek ks azs częstochowa ssa pokazuje jedynie, że nawet w sytuacji kryzysowej można wywołać pozytywne reakcje otoczenia klubu (jednostek samorządowych, sponsorów, kibiców, mediów), które prowadzą do realizacji założonych celów, a w efekcie do stabilności i/lub rozwoju. z tego punktu widzenia koniecznym jest kontynuacja tego tematu i rozwinięcie go w kierunku większych badań bezpośrednich. literatura black s. (2005), public relations, oficyna ekonomiczna grupa wolters kluwer, kraków, s. 15. blythe j. (2002), komunikacja marketingowa, polskie wydawnictwo ekonomiczne, warszawa, s. 139. budzyński w. (2008), public relations, zarządzanie reputacją firmy, wydawnictwo poltekst, warszawa, s. 11. halemba p., kucharski m., juchimiuk m., marketing sportowy na przykładzie klubów profesjonalnej ligi piłki siatkowej, wydawnictwo awf katowice, s. 82. hanarz j.(2007), pr organizacji sportowej, "marketing w praktyce" nr 8, s. 18-20. klisiński j. (2008), marketing w biznesie sportowym, wyższa szkoła i administracji w bytomiu, bytom, s. 83. kuźbik p. (2015), zarządzanie klubem sportowym w sytuacjach kryzysowych, marketing i rynek, tom 22., nr 5, s. 480. nowacka a., nowacki r., podstawy marketingu. podręcznik, difin, warszawa 2006, s. 208-209. sznajder a. (2008), marketing sportu, polskie wydawnictwo ekonomiczne, warszawa, s. 209. źródła internetowe: www.azsczestochowa.pl/klub/historia/96-od-improwizacji-do-profesjonalizmu.html (12.04.2018). www.azsczestochowa.pl/sponsorzy (12.04.2018). marketing w sytuacjach kryzysowych na przykładzie klubu siatkarskiego azs częstochowa ssa 17 www.czestochowa.wyborcza.pl/czestochowa/7,48725,22325741,azs-czestochowaklub-ma-nowego-wlasciciela-i-zarzad.html (13.04.2018). www.kurs.forfame.pl/kurs/pluginfile.php/36/mod_resource/content/1/modu%c5%8 2%20ii%20-%20pr%20w%20sporcie.pdf (15.04.2018). www.radiopanorama.pl/wokol-bialo-zielonych-czyli-wracamy-po-swoje (15.04.2018). quality in sport 2 (5) 2019, p. 47-57, e-issn 2450-3118 received 10.08.2019, accepted 20.10.2019 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2019.011 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/907235 47 paweł piepiora1 , klaudia kaśków university school of physical education in wrocław, faculty of sport sciences personality profile of polish volleyball players – a case study of players at various sports levels abstract aim. the aim of the study was to check if there are differences in the personality of volleyball players in poland at different levels of sports advancement. method and subject. the study was conducted with the neo-ffi personality inventory on three groups of polish volleyball players: first league (n = 30), second league (n = 30), third league (n = 30). results. first league volleyballers showed lower levels of neuroticism and higher extraversion and conscientiousness indicators than players from the third league. conclusions. there are statistical significant differences between volleyballers at different sports levels in the scales of neuroticism, extraversion and conscientiousness. keywords: sport psychology, personality, neo-ffi, volleyball, sports level introduction the psychology of sport has existed almost from the beginning of the psychological sciences. the first documentation of the research in this field is ascribed to the 19th century. in addition, personality studies on which all the work focuses were the first to be subjected to frequent observations in the field of sport psychology. this is because personality plays a key role in the athlete's profession (fepsac, 2015). in many works, researchers considered the answer to the question of what personality is important for given disciplines. in others, they were looking for traits that are responsible for success or failure. attempts have been made to determine what impact a discipline may have on personality. in psychology, we may have contact with many personality ideas, while a perfect pattern is sought. it should also be borne in mind that the sport they represent is also of great importance in determining the personality profile. from analyzing literature, it can be concluded that there is a great need to study personality traits in athletes and there is little data on athletes from given disciplines at different levels of advancement (piepiora, 2015, 2019; piepiora, piepiora, 2015; piepiora, witkowski, 2018; piepiora i in., 2015, 2016a, 2016b, 2017a, 2017b, 2017c, 2017d, 2017e, 2018a, 2018b, 2019a, 2019b, 2019c, 2019d). 1 paweł piepiora, e-mail: pawel.piepiora@awf.wroc.pl, orcid: 0000-0002-6525-3936 https://orcid.org/0000-0002-6525-3936 48 paweł piepiora, klaudia kaśków aim, method and subject the aim of the study was to check if there are differences in the personality of indoor volleyball players in poland at different levels of sports advancement. the study used the neo-ffi personality questionnaire, the so-called "big five". the test consists of 60 items, which means 12 statements for each of the scales, i.e. neuroticism (neu), extraversion (eks), openness to experience (otw), agreeableness (ugd) and conscientiousness (sum). the affirmative sentences to which the respondents have to respond have notes from 1 to 5, where: 1 i strongly disagree, 2 i disagree, 3 i have no opinion, 4 i agree, 5 i strongly agree. the test results are calculated by adding up the points obtained according to the answer key. between 0 and 4 points can be awarded for each selected answer. due to the fact that each of the five scales contains 12 items, the respondent for each of them can receive from 0 to 48 points. the key was created in such a way that the number of points is proportional to the intensification of one of the features. interpretation of neo-ffi results covers two levels: psychometric and psychological. this means that the results of the respondent are presented against the background of the appropriate reference group and assume the necessity of estimating the results based on ranges. then, results that are between 1 and 3 sten are called low, and those between 7 and 10 are high (wiggins, 1996; mccrae, costa jr, 2003; costa jr, mccrae, 2007). the study involved 90 men, 30 volleyball players from the first (ps1), second (ps2) and third (ps3) volleyball league. the first of the examined groups were indoor volleyballers who take part in the first league games in poland. the age range of the respondents was from 18 to 29, and the players' education was in the range from medium to higher. this group includes volleyballers from the following clubs: app krispol września, azs agh kraków, exact system norwid częstochowa, ks gwardia wrocław, ks lechia tomaszów mazowiecki, mckis jaworzno, mks ślepsk suwałki, sts olimpia sulęcin, tauron azs częstochowa, uks mickiewicz kluczbork . the first league is commonly referred to as "plusliga". this is due to the fact that the team that wins the championship and meets all regulatory requirements will be promoted to the highest rank games in poland. this is a professional league because the earnings of athletes are the only source of income. trainings usually take place five times a week, twice a day. first league matches are also broadcast on polsat tv sports channels. the other examined group were indoor volleyballers taking part in second league games. the age range of these players ranged from 19 to 34 years old, and education from professional to higher. neo-ffi was filled by volleyballers from the following clubs: bgs ks "orzeł" międzyrzecz, azs politechnika opolska, czarni wirex rząśnia, mks ikar legnica, luks wilki wilczyn, ks bielawianka bester bielawa, mkst astra nowa sól, muks huragan wołomin, lumks kasztelan rozsza, nts trójka nakło, juve głuchołazy, mks olavia oława, azs university of zielona góra. the second league, unlike the first and plusliga, has several competition groups. there are 56 teams that divide into 6 groups of nine and ten teams. they are arranged according to the nearest neighboring towns. the league is commonly called "semi-amateur" because players receive a small payment for personality profile of polish volleyball players – a case study of players at various sports levels 49 representing the club and this is not the only source of income. training in the second league usually takes place 3 to 5 times a week, once a day. the third group that participated in the research were players participating in the third indoor volleyball league games. the age range of these athletes was between 17 and 35 years old, and vocational to higher education. personality inventories were completed by volleyballers from the following clubs: ks gwardia wrocław, ts faurecia volley jelcz laskowice, sms olimp oborniki śląskie, tygrysy strzelin, uks sms wybicki kielce, mks pogoń góra, mks zaksa kędzierzyn-koźle. unlike the previously mentioned leagues, each third league team is subject to the relationship of a given province. only taking first place in the table of a given province will give you a pass to national competitions and the opportunity to fight for promotion to the higher league. the third league is called amateur. players do not receive any funds and playing is just a pleasure and hobby. trainings usually take place 3 times a week, once a day. results neuroticism (neu) basic descriptive data on the neuroticism scale are summarized in table 1 and illustrated in figure 1. a statistically significant difference in the neuroticism scale occurred between the players of the first and third league of indoor volleyball (table 2). tab. 1. a summary of basic descriptive statistics of the variable neuroticism of the three groups of volleyball players under study. league neu average trust -95,00% trust +95,00% neu important neu standard deviation neu min neu maks ps1 4,066667 3,478844 4,654489 30 1,574218 1 8 ps2 4,733333 4,068732 5,397935 30 1,779836 1 8 ps3 5,366667 4,727511 6,005822 30 1,711691 1 9 average 4,722222 4,354689 5,089755 90 1,754787 1 9 50 paweł piepiora, klaudia kaśków fig. 1. graph for the variable neuroticism of the three examined groups of volleyball players. tab.2. summary of the strength of differences in the scale of neuroticism between the studied groups. tuckey's rir test; variable: neu; significance at the level p < 0,05 {1} m=4,0667 {2} m=4,7333 {3} m=5,3667 ps1 {1} 0,283398 0,010498 ps2 {2} 0,283398 0,319813 ps3 {3} 0,010498 0,319813 extroversion (eks) the basic descriptive data on the extraversion scale are summarized in table 3 and illustrated in figure 2. a statistically significant difference in the extraversion scale occurred between the players of the first and third league of indoor volleyball (table 4). personality profile of polish volleyball players – a case study of players at various sports levels 51 tab. 3. summary of basic descriptive statistics of the extraversion of the three examined groups of volleyball players. league eks average trust -95,00% trust +95,00% eks important eks standard deviation eks min eks maks ps1 6,966667 6,210365 7,722968 30 2,025413 3 10 ps2 6,666667 5,950529 7,382805 30 1,917853 3 10 ps3 5,9 5,491542 6,308458 30 1,09387 3 8 average 6,511111 6,140617 6,881605 90 1,768923 3 10 fig. 2. graph for the variable extraversion of the three groups of volleyball players under study. tab.4. summary of the strength of differences in extraversion between the studied groups. tuckey's rir test; variable: eks; significance at the level p < 0,05 {1} m=6,9667 {2} m=6,6667 {3} m=5,9000 ps1 {1} 0,780612 0,049631 ps2 {2} 0,780612 0,204899 ps3 {3} 0,049631 0,204899 52 paweł piepiora, klaudia kaśków openness to experience (otw) basic descriptive data on the scale of openness to experiments are summarized in table 5 and illustrated in figure 3. no statistically significant differences were found on the scale of openness to experiments. due to the value of p = 0.859 higher than the accepted significance level of 0.05 given by the program, it was found that in the three leagues examined the average on the scale of openness to experiments was statistically equal. post-hoc tests were not needed. tab. 5. a list of basic descriptive statistics of variable openness to the experiences of the three examined groups of volleyball players. league otw average trust -95,00% trust +95,00% otw important otw standard deviation otw min otw maks ps1 4,2333 3,639408 4,827259 30 1,590561 1 7 ps2 4,1333 3,462969 4,803698 30 1,795268 1 8 ps3 4,3666 3,790826 4,942507 30 1,542129 2 9 average 4,2444 3,902933 4,585955 90 1,630545 1 9 fig. 3. graph for variable openness to the experiences of the three examined volleyball groups. personality profile of polish volleyball players – a case study of players at various sports levels 53 agreeableness (ugd) basic descriptive data on the agreeableness scale are summarized in table 6 and illustrated in figure 4. no statistically significant differences were found on the agreeableness scale. the value of p = 0.527 given by the program was greater than the adopted level of significance of 0.05, it was found that in the three leagues examined the mean in the agreeableness scale was statistically equal. post-hoc testing was not necessary. tab. 6. a list of basic descriptive statistics of the variable agreeableness of the three groups of volleyball players under study. league ugd average trust -95,00% trust +95,00% ugd important ugd standard deviation ugd min ugd maks ps1 5,666667 4,957274 6,376059 30 1,899788 2 9 ps2 5,5 4,794572 6,205428 30 1,889171 2 9 ps3 5,133333 4,462969 5,803698 30 1,795268 2 9 average 5,433333 5,044907 5,82176 90 1,854542 2 9 fig. 4. diagram for the variable agreeableness of the three examined groups of volleyball players. 54 paweł piepiora, klaudia kaśków conscientiousness (sum) basic descriptive data on the conscientiousness scale are summarized in table 7 and illustrated in figure 5. a statistically significant difference in the conscientiousness scale occurred between the players of the first and third league of indoor volleyball (table 8). tab. 7. a list of basic descriptive statistics of the variable conscientiousness of the three groups of volleyball players under study. league ugd average trust -95,00% trust +95,00% ugd important ugd standard deviation ugd min ugd maks ps1 7,466667 6,959648 7,973685 30 1,357821 5 10 ps2 6,7 6,019551 7,380449 30 1,822276 3 10 ps3 6,433333 5,847559 7,019107 30 1,568732 3 10 average 6,866667 6,523875 7,209458 90 1,636659 3 10 fig. 5. diagram for the variable conscientiousness of the three examined groups of volleyball players. personality profile of polish volleyball players – a case study of players at various sports levels 55 tab.8. summary of the strength of differences in the conscientiousness scale between the examined groups. tuckey's rir test; variable: sum; significance at the level p < 0,05 {1} m=7,4667 {2} m=6,7000 {3} m=6,4333 ps1 {1} 0,155916 0,036790 ps2 {2} 0,155916 0,794177 ps3 {3} 0,036790 0,794177 conclusions the conducted research shows that there are statistical significant differences between volleyballers from the first and third league of indoor volleyball in terms of neuroticism, extraversion and conscientiousness. in terms of neuroticism, the former have a significantly lower scale than the latter. this confirms that players who take part in the third division are more susceptible to stressful situations, have less control over their ambitions and their goals are much more abstract. in the case of extraversion, first league players have a noticeably statistically significant difference in relation to volleyballers from the third league. their rate was definitely the highest. this means that this group is characterized by the greatest optimism, is the friendliest and feels positives from the world. the last significant statistical difference between the examined groups is diligence. the first league reached the highest rate on this scale. this shows that these players are characterized by greater punctuality, willpower and motivation to act, they are more professional in what they do than volleyballers from the third league. noticeable changes in the above planes may be caused by the fact that the first league is a professional and professional league. players are subject to club agreements and monthly settlements. however, the third league is an amateur league, which, apart from the possibility of practicing this discipline, does not bring any profit to the player and the player is not associated with the club by any contract. in the case of openness to experience and agreeableness, there were no significant differences between the subjects. this means that the intensification of features in the scales of openness to experience and agreeableness is at a similar level in the examined players from three levels of indoor volleyball. references costa jr p., mccrae r. (2007) inwentarz osobowości neo-ffi. warszawa: pracownia testów psychologicznych. adaptacja polska: b. zawadzki, j. strelau, p. szczepaniak, m. śliwińska. fepsac (fédération européenne de psychologie des sports et des activités corporelles) european federation of sport psychology (2015) statutes. brussels: establishment of an international non profit association (inpa). mccrae r, costa jr. p. (2003) personality in adulthood: a five-factor theory perspective. new york: guilford press. 56 paweł piepiora, klaudia kaśków piepiora p. (2015) reaktywność emocjonalna zawodników karate startujących w odmiennych systemach walki sportowej kumite. roczniki naukowe wyższej szkoły wychowania fizycznego i turystyki w białymstoku, 3 (13), 46-51. piepiora p. (2019) behaviors of professional athletes in terms of the big five model due to the type of contact of the sport discipline [w:] 14th international rais conference on social sciences and humanities at princeton, the erdman center, 20 library place, princeton, nj 08540, usa, august 1920, 138-145; piepiora p., cięszczyk i., krzesiński m. (2017a) young athlete personality model using the example of selected sport disciplines. roczniki naukowe wyższej szkoły wychowania fizycznego i turystyki w białymstoku, 4 (22), 5-13. piepiora p., cięszczyk i., krzesiński m. (2017b) wizerunek a agresywność młodych sportowców na przykładzie wybranych dyscyplin sportowych. roczniki naukowe wyższej szkoły wychowania fizycznego i turystyki w białymstoku, 1 (19), 45-51. piepiora p., cięszczyk i., krzesiński m. (2018a) różnice w temperamencie wśród młodzieżowych zawodników trenujących sport indywidualny i zespołowy. roczniki naukowe wyższej szkoły wychowania fizycznego i turystyki w białymstoku, 3 (25), 44-50. piepiora p., jagoda a., urban j. (2019a) physical activity and styles of coping with the stress of people aged 18-30. journal of education, health and sport, 9 (7), 36-40. piepiora p., kwieciński a., migasiewicz j. (2019b) the impact of the level of focus on a change in the level of fear of falling during leading in competition climbing. journal of education, health and sport, 9 (5), 516-533. piepiora p., migasiewicz j., napieraj d. (2019c) personality profile of athletes practising endurance disciplines. journal of education, health and sport, 9 (4), 394-402. piepiora p., piepiora d., witkowski k. (2016a) personality of the karatekas and kumite sport fight systems (in view of the karate culture as the regulator of this interdependence). journal of combat sports and martial arts, 7 (1), 3541. piepiora p., piepiora z. (2015) the karate culture as the regulator of interdependence between permitted level of violence in different kumite systems and personality of contestants. human and social sciences at the common conference (hassacc), 3 (1), 23-27. piepiora p., superson m., migasiewicz j. (2019d) personality and subjective assessment of body weight of tennis players. journal of education, health and sport, 9 (6), 394-397. piepiora p., superson m., witkowski k. (2017c) osobowość a masa ciała i poziom tkanki tłuszczowej na przykładzie zawodniczek piłki siatkowej. roczniki naukowe wyższej szkoły wychowania fizycznego i turystyki w białymstoku, 2 (20), 52-55. piepiora p., superson m., witkowski k. (2017d) personality and the body composition of athletes using the example of the polish national youth personality profile of polish volleyball players – a case study of players at various sports levels 57 female wrestling team. journal of combat sports and martial arts, 8 (2), 107-109. piepiora p., superson m., witkowski k. (2017e) personality and the nutritional habits of athletes using the example of the polish national youth female wrestling team. archives of budo: science of martial arts and extreme sports, 13, 103-110. piepiora p., supiński j., witkowski k. (2015) the temperament of karate competitors versus the systems of kumite sports fight. journal of combat sports and martial arts, 6 (2), 49-52. piepiora p., szmajke a., migasiewicz j., witkowski k. (2016b) the karate culture and aggressiveness in kumite competitors. ido: movement for culture: journal of martial arts anthropology, 16 (2), 41-47. piepiora p., witkowski k. (2018) personality traits of competitive athletes according to type of pressure exerted on opponents. south african journal for research in sport, physical education and recreation, 40 (1), 97-109; piepiora p., witkowski k., piepiora z. (2018b) personality profiles of karate masters practising different kumite styles. archives of budo, 14, 231-241. wiggins j. (1996) the five-factor model of personality. new york: guildford press. quality in sport 4 (5) 2019, p. 21-27, e-issn 2450-3118 received 03.12.2019, accepted 30.12.2019 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2019.021 21 fajar setyo pranyoto1 , suharjana2 yogyakarta state university, indonesia the influence of agility hurdle drills, agility ring drills and speed exercises on determination abstract research objectives: (1) the difference in the effect of agility hurdle drills and ring drills on agility; (2) the difference between the effects of high and low speed on agility; and (3) the interaction between training methods and speed with agility. 2 x 2 factorial method. futsal player research sample. 50 meter running speed test instrument, illinois agility test agility. anava data analysis technique α = 0.05. results (1) there was a significant difference in the effect of agility hurdle drills and ring drills training methods on agility, p = 0.044 <0.05. the agility hurdle drills training method is better than the agility ring drills method. (2) there is a significant difference in the effect of high and low speed players on agility, p = 0.028 <0.05. players with high speed are better than low speed. (3) there is a significant interaction between training methods and speed with agility, p = 0.004 <0.05. keywords: agility hurdle drills, agility ring drills introduction futsal is a sport that is popular among students. futsal sports have very fast and dynamic game characteristics that require players to move quickly and dynamically on the field (lhaksana, 2011, p.5). futsal games have very distinct differences from other sports. that is, a futsal player must have good agility, especially when doing dribbling techniques. lhaksana (2011, p.15) states "the characteristics of futsal is that it requires endurance of speed, endurance of strength, and agility in a relatively long time". in the characteristics of futsal, the dominant physical condition component is agility. agility is needed by a futsal player in dealing with certain situations and match conditions that require moves to control the ball and in defense to avoid collisions. agility is as a person's ability to be able to move and change the direction of movement quickly in various directions to open space and avoid guarding the opponent. this was confirmed by widiastuti (2011, p.125) that agility is the ability to change the direction or position of the body quickly which is carried out together with 1 fajar setyo pranyoto, e-mail: fajarsetyo1@gmail.com, orcid: 0000-0002-1764-1491 2 suharjana, e-mail: suharjana_fikuny@yahoo.com mailto:suharjana_fikuny@yahoo.com https://orcid.org/0000-0002-1764-1491 22 fajar setyo pranyoto, suharjana other movements. in the components of agility include elements of evasive quickly, change the position of the body with a precise, move on and avoid the opponent quickly. agility has a very important role in futsal, especially in avoiding opponents when dribbling. and also used to break through the opponent's defense, so as to score goals. the ability of the body to outwit opponents is needed by futsal players. based on the writer's observation, it shows that there are still players who have physical abilities, especially agility that must be improved. this can be seen at the time of the match, players still look stiff in dribbling and difficult to pass the opponent's guard. movements without the ball of the player are sometimes still lacking, and less able to open empty space when attacking, closing the opponent's movements when defending. players are often late when anticipating the opponent's ball, in addition to physical problems such as agility, some problems that exist on the futsal team. based on interviews with coaches and players, so far the exercises that are often done are technical training and games. training that leads to physical exercise, especially agility, is still lacking. in principle, training is a process of change for the better, namely to improve: physical quality, functional ability of body equipment, and psychological quality of trainees (sukadiyanto, 2011, p.1). one form of training to improve agility is the agility ring drill. explanation of agility ring drill is a footwork exercise using circular obstacles designed to improve leg power, agility, and coordination. the agility ring drill training method is designed for how athletes can move quickly and change direction and pass circles as obstacles are varied. agility ring drill can be practiced on a flat area and is free of obstructions. agility ring drill can be used as a warm up or as a core exercise in a training periodization. the agility ring drill training method can be developed and applied to athletes, especially for the development of leg power, agility, and coordination. obstacles are made for the development of variations in avoidance training, changing body direction, leg power and coordinating the movements needed in various sports. leg power and coordination are skills that can be improved through repetition of exercises. the forms of agility ring drill training include the tire run drill, the honeycomb drill, hopscotch drill (ismoko & sukoco, 2013, p.3) agility hurdle drill training method is a form of varied and innovative power and coordination exercises that are modified using simple tools. agility hurdle drill is a form of training method used to increase leg power which serves to increase stamina, coordination, agility, and speed (ismoko & putro, 2017, p.1327). agility hurdle drill training methods can be done in the field indoors and outdoors. this training method is designed for how athletes can move quickly and change direction and pass obstacles that are varied to resemble the existing sports branches. obstacles are made for the development of variations in avoidance training, changing body direction, leg power and coordination of movements needed in various sports. speed, coordination, flexibility and balance are the supporting factors of agility. based on this, that speed is one of the factors supporting one's agility. speed and agility are elements that must be possessed by futsal players. speed is the ability the influence of agility hurdle drills, agility ring drills and speed exercises on determination 23 to make similar movements in a row in the shortest possible time (widiastuti, 2015, p.32). bucher, charles, wuest, & deborah (2009: 260), stated that speed is one of the important factors in sports. speed (speed) is the ability to make the same movements repeatedly in the shortest possible time or the ability to travel a distance in the shortest possible time (harsono, 2015, p.216). speed (speed) is a person's ability to move continuously, in the same form in the shortest possible time. sukadiyanto (2011, p.116) argues that speed is the ability of muscles to respond to stimuli in the shortest or fastest time. the problems that have been raised above are the background of the research title "the effect of agility hurdle drills and agility ring drills and speed training on the agility of futsal players". methods this study uses an experimental method with a 2x2 factorial research design. the population in this study was the porda sleman futsal player, which numbered 38 people. the total population of 38 players is then tested for speed. this test is used to determine the speed possessed by the player. after the speed data is collected, an analysis is then performed to identify groups of players with high and low speeds by using the overall test score of the speed owned by the players by ranking. the variables in this study consisted of two manipulative independent variables, namely the agility hurdle drills and agility ring drills, while as the attribute independent variable, speed. then the dependent variable is agility. the instrument to measure speed in this study used a 50-meter run test, the instrument measured agility, namely with the illinois agility test. data analysis techniques were carried out using two-way anava (anava two-way) and if there was evidence of interaction there would be a follow-up test, namely the tukey test, using the spss software program version 20.0 for windows with a significance level of 5% or 0.05. results and discussion table 1. descriptive statistics of pretest and posttest agility group statistic pretest posttest (a1b1) amount 18,36 16,38 average 0,23 0,51 sd 91,79 81,91 (a1b2) amount 19,11 18,35 average 0,41 0,23 sd 95,56 91,74 (a2b1) amount 18,35 17,54 average 0,23 0,17 sd 91,75 87,69 (a2b2) amount 19,15 18,14 24 fajar setyo pranyoto, suharjana average 0,51 0,75 sd 95,74 90,71 table 2. normality test data p information pretest a1b1 0,903 normal a2b1 0,758 normal a1b2 0,927 normal a2b2 0,955 normal posttest a1b1 0,535 normal a2b1 0,966 normal a1b2 0,643 normal a2b2 0,697 normal based on the statistical analysis of the normality test that has been carried out using the kolmogorov smirnov test, on all pretest and posttest data the accuracy of the long pass is obtained from the normality test results of the significance value of p> 0.05, which means the data is normally distributed. homogeneity test homogeneity test is done to test the equation of some samples, that is homogeneous or not. homogeneity test is intended to test the similarity of variance between pretest and posttest. homogeneity test in this study is the levene test. homogeneity test results are presented in table 3. table 3. homogeneity test group sig information pretest-posttest 0,071 homogen based on statistical analysis of homogeneity tests that have been carried out using the levene test. at the pretest-posttest, a significance value of 0.071 ≥ 0.05 was obtained. this means that the data groups have homogeneous variants. thus the population has a variant or homogeneous similarity. hypothesis test results the research hypothesis testing is based on the results of data analysis and interpretation of two-way anava analysis. hypothesis test results are presented in table 4: the influence of agility hurdle drills, agility ring drills and speed exercises on determination 25 table 4. anava test source type iii sum of squares f sig. training method 1,063 4,768 0,044 speed 1,295 5,812 0,028 method of training * speed 2,471 11,087 0,004 from the anava test results table 4 can be seen that the significance value of p is 0.044. because the significance value of p is 0.044 <0.05, these results indicate a significant difference or ho is rejected. this means that the research hypothesis which states that "there is a significant difference in the effect of the training methods of agility hurdle drills and agility ring drills on the agility of futsal players", has been proven. based on the analysis, it turns out that the agility hurdle drills method is higher (better) than the agility ring drills method with a difference of 1.37 seconds. from the anava test results in table 4, it can be seen that the significance value of p is 0.028. because the significance value of p is 0.028 <0.05, these results indicate a significant difference or ho is rejected. this means that the research hypothesis which states that "there is a significant difference in the influence of players with high speed and low speed on the agility of futsal players", has been proven. based on the results of the analysis it turns out that players with high speed are higher (better) compared to players with low speed with a difference of 0.509 seconds. from the anava test results in table 4 it can be seen that the significance value of p is 0.004. because the significance value of p is 0.004 <0.05, it means that ho is rejected. based on this means the hypothesis that states "there is a significant interaction between agility hurdle drills and agility ring drills and speed (high and low) on the agility of futsal players", has been proven. the diagram of the results of the interaction between the agility hurdle drills and the agility ring drills and speed (high and low) on the agility of futsal players can be seen in figure 1: figure 1. interaction results between agility hurdle drills and agility ring drills and speed (high and low) training methods for the agility of futsal players 26 fajar setyo pranyoto, suharjana the results of this study indicate that there is a significant interaction between agility hurdle drills and agility ring drills and speed (high and low) on the agility of futsal players. the results show that groups of players who are trained to use agility hurdle drills at high speed will be better than players who have low speed. from the results of the interaction form it appears that the main factors of research in the form of two factors show significant interactions. in the results of this study the interaction which means that each cell or group there are differences in the influence of each group that is paired. pairs that have significantly (significantly) different interactions or pairs, namely: (1) the group of players who are trained to use the high speed agility hurdle drills exercise method is better than the group of players who are trained to use the high speed agility ring drills training method, with a p value of 0.006 <0.05. (2) the group of players trained using the agility hurdle drills method at high speed is better than the group of players trained using the agility hurdle drills method at low speed, with a p value of 0.005 <0.05. (3) the group of players trained using the agility hurdle drills at high speed is better than the group of players trained using the low speed agility ring drills, with a p value of 0.023 <0.05. conclusion based on the results of research and the results of data analysis that has been done, the following conclusions are obtained: (1) there is a significant difference in the effect of the training methods of agility hurdle drills and agility ring drills on the agility of futsal players. the agility hurdle drills method is higher (better) than the agility ring drills method for increasing the agility of futsal players. (2) there is a significant difference in the influence of players at high speed and low speed on the agility of futsal players. high-speed players are better (better) than low-speed players for increasing the agility of futsal players. (3) there is a significant interaction between the training methods (agility hurdle drills and agility ring drills) and speed (high and low) on the agility of futsal players. references bucher, charles a, wuest, & deborah a. (2009). physical education, exercise science, and sport. new york: mc graw hill. harsono. (2015). kepelatihan olahraga. (teori dan metodologi). bandung: remaja rosdakarya. hazir t, mahir öf, & açikada, c. (2010). relationship between agility and body composition, anaerobic power in young soccer players. hacettepe journal of sciences, 21(4): 146-153. ismoko, a.p & putro, d.e. (2017). pengaruh metode latihan dan koordinasi terhadap power tungkai atlet bolavoli. jurnal penelitian pendidikan, vol. 9, nomor 1, hlm. 1311-1374. the influence of agility hurdle drills, agility ring drills and speed exercises on determination 27 ismoko, a.p & sukoco, p. (2013). pengaruh metode latihan dan koordinasi terhadap power tungkai atlet bola voli junior putri. jurnal keolahragaan, volume 1 – nomor 1. lhaksana, j. (2011). taktik & strategi futsal modern. jakarta: penebar swadaya group. sukadiyanto. (2011). pengantar teori dan metodologi melatih fisik. bandung: cv lubuk agung. widiastuti. (2015). tes dan pengukuran olahraga. jakarta: rineka cipta. quality in sport 1 (4) 2018, s. 27-34, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 15 ii 2018, praca została przyjęta do druku 23 v 2018 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2018.003 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/871265 27 małgorzata kowza-dzwonkowska1,2 wydział turystyki i rekreacji akademia wychowania fizycznego i sportu w gdańsku elektrostymulacja mięśni szkieletowych jako element wspomagający trening sportowy electromyostimulation as an element supporting sports training streszczenie cel badań: celem badań jest przedstawienie możliwości związanych z zastosowaniem elektrostymulacji mięśni szkieletowych jako elementu wspomagającego trening sportowy. zaletą takiej formy treningu jest wykonanie konkretnej pracy przez wybrane mięśnie, szczególnie u mniej doświadczonych zawodników, którzy nie potrafią wyeksponować konkretnego mięśnia podczas ćwiczeń. impuls elektryczny powoduje synchroniczne uruchomienie jednostek motorycznych docelowego mięśnia przez ten sam wzór impulsów w standardowych i powtarzalnych warunkach oraz uzyskuje się znacznie wyższy poziom aktywności mięśnia wraz z upływem czasu. projekt / metodologia / podejście: omówiony został wpływ elektrostymulacji (ems) mięśni szkieletowych na tkankę mięśniową i zmiany fizjologiczne, na poprawę cech motorycznych oraz porównanie ems do treningu sportowego. wyniki: po ems dochodzi do poprawy skoczności (maffiuletti, cometti et al. 2000) i wzrasta siła maksymalna mięśni (maffiuletti, bramanti et al. 2009). seria odpowiednio dobranych zabiegów prowadzi do powiększenia powierzchni przekroju mięśnia, znacznego zwiększenia siły maksymalnej oraz wzrostu aktywacji mięśni (gondin, guette et al. 2005; kästner, braun et al. 2015). krótkotrwała stymulacja mięśni o niskiej częstotliwości gwałtownie skraca czas uzyskania skurczu. po długotrwałej stymulacji dochodzi do poprawy tego wyniku, lecz następuje to wolniej niż w początkowej fazie (heilmann and pette 1979). badania potwierdzają, że po ems dochodzi do regeneracji mięśni szkieletowych poprzez obniżenie poziomu stresu oksydacyjnego w komórkach satelitarnych mięśni oraz tworzenie się nowych miofibryli (di filippo, mancinelli et al. 2017). jako element treningu sportowego ems odpowiada cztero-krotnie dłuższemu treningowi o wysokiej intensywności ćwiczeń (kemmler, teschler et al. 2016). badania i praktyczne ograniczenia / implikacje: z uwagi na doniesienia, że ems wpływa na regenerację mięśni, można zastosować tę metodę jako element odnowy biologicznej w trakcie podróży, gdy inne formy nie są dostępne lub jako krótkotrwały trening. 1 mgr małgorzata kowza-dzwonkowska, e-mail: malgorzata.kowza-dzwonkowska@awf.gda.pl 2 opiekunem naukowym jest prof. dr. hab. jan jacek kaczor (uniwersytet medyczny w gdańsku, zakład bioenergetyki i fizjologii wysiłku fizycznego). 28 małgorzata kowza-dzwonkowska wnioski: podsumowując, odpowiednio dobrana seria zabiegów elektrostymulacji mięśni szkieletowych może wpłynąć na zwiększenie siły mięśni, masy mięśniowej, skoczności, szybkości i wytrzymałość oraz na zmianę struktury włókien mięśniowych. słowa kluczowe: elektrostymulacja mięśni, sport, skok z zamachem, siła mięśni abstract purpose: the aim of the publication is to present the possibilities associated with the use of skeletal muscle electrostimulation as an element supporting sports training. the advantage of this form of training is the performance of specific work by select muscle, especially in less experienced players who can’t isolate a particular muscle during exercise. the electric impulse causes synchronous activation of the muscle contraction in the standard and reproducible conditions, resulting in a much higher level of muscle activity over time. design / methodology / approach: the effect of muscle electrostimulation on muscle tissue and physiological changes, on the improvement of motor features and the ems equation for sports training was discussed. findings: ems improves the jumping ability (maffiuletti, cometti et al. 2000), the maximum muscle strength has also increased (maffiuletti, bramanti et al. 2009). short-term stimulation of low-frequency muscles dramatically shortens the time of getting a contraction. after prolonged stimulation, this result is improved, but it is slower than in the initial phase (heilmann and pette 1979). a series of suitable treatments leads to the enlargement of the area of the muscle section, a significant increase in the maximum strength and increase in muscle activation (gondin, guette et al. 2005, kästner, braun et al. 2015). recently, it has been shown that ems regenerates skeletal muscle by reducing the oxidative status in satellite cells muscle hypertrophy and the formation of new myofibrils (di filippo, mancinelli et al. 2017). ems as a sports training is similar to 4-fold longer training with high intensity exercises (kemmler, teschler et al. 2016). research and practical limitations / implications: due to reports that ems affects muscle regeneration, you can use this method as part of wellness during the journey, when other forms are not available or as a short-term training. originality / value: in summary, a properly selected series of skeletal muscle electrostimulation may affect muscle strength, muscle mass, jumping, speed and endurance as well as changing the structure of muscle fibers. keywords: electrical muscle stimulation, sport, counter movement jump, muscle strength elektrostymulacja mięśni szkieletowych jako element wspomagający trening sportowy 29 1. wstęp elektrostymulacja (ems) mięśni polega na wzbudzeniu mimowolnego skurczu mięśni przy zastosowaniu prądu impulsowego. skurcz mięśni uzyskiwany jest przy częstotliwości powyżej 10 hz (mcauley, rothwell et al. 1997). ems jako dodatkowy element treningu siłowego została po raz pierwszy zastosowana w 1970 roku w byłym związku radzieckim. po serii 16 zabiegów zaobserwowano poprawę wytrzymałości o 40% (kots and chilon 1975). wywołało to duże zainteresowanie wśród wielu sportowców i badaczy. mimo, że od blisko 50 lat prowadzone są różne badania nad skutecznością ems w sporcie, nie ma pewności jak ten element treningu należy wykorzystać. odpowiedni dobór metod treningowych w sporcie wyczynowym jest najważniejszy. powinien on zapewnić podniesienie poziomu sportowego poprzez osiąganie lepszych wyników. w zależności od specyfiki dyscypliny sportowej może on zwiększać siłę, moc, szybkość i wytrzymałość rozumianych jako cechy sprawności fizycznej człowieka (buśko 2006; mastalerz 2008). trenerzy i naukowcy nieustannie w tym celu poszukują nowych metod treningowych. możliwość zastosowania sprawdzonego uzupełniającego treningu w postaci elektrostymulacji mięśni była by nieocenionym narzędziem dla doświadczonego trenera. wiadomo, że zabiegi te zwiększają masę mięśniową (heilmann and pette 1979) i siłę mięśni (benito, lara et al. 2010). potwierdzono, że ems stosowany w fizjoterapii poprawia wytrzymałość oraz siłę mięśni, wykazano, że po ems w większym stopniu wzrasta wytrzymałości mięśni niż po odpowiednio dobranych ćwiczeniach (buśko 2006). należy jednak pamięć, że nadmierne zwiększenie siły mięśni niesie ze sobą pewne możliwości wystąpienia obrażenia w stawach i aparacie więzadłowym (benito-martinez, matrinez-amat et al. 2013). 2. wpływ elektrostymulacji mięśni na tkankę mięśniową po ems uzyskuje się znacznie wyższy poziom aktywności mięśnia z upływem czasu, niż po jakimkolwiek reżimie ćwiczeń, wymuszając na nich pełny potencjał adaptacyjny (pette 2006). potwierdzają to badania przeprowadzone w laboratorium pettego, w których zastosowano długotrwałą elektrostymulację o niskiej częstotliwości, trwającą 4 godziny 7 razy w tygodniu, przez okres 10 tygodni, u sportowców wysokiego wyczynu na mięśniu czworogłowym. zmiany adaptacyjne w mięśniach mężczyzn zaobserwowano w postaci znacznego wzrostu włókien wolno kurczliwych (mhci) o 10%, p<0,05 oraz istotnego zmniejszenia włókien szybko kurczliwych (mhciid/x) o 20%, p< 0,01. włókna mhciia pozostały niezmienione. doszło również do wzrostu aktywności syntazy cytrynianowej (cs) na poziomie 9%, p<0,005 i zmniejszenia aktywności dehydrogenazy aldehydu 3-fosfoglicerynowego (gapdh) o 7%, p<0,01. wzrost cs i spadek gapdh aktywności wskazują na zwiększenie zdolności mięśni do wysiłku o charakterze tlenowym. wykazano również, że wynikiem długotrwałej elektrostymulacji jest transformacja włókien szybko do wolno kurczliwych. (nuhr, crevenna et al. 2003). w innym badaniu wskazano, że krótkotrwała stymulacja mięśni o niskiej częstotliwości trwająca od 2 do 13 dni gwałtownie skraca czas uzyskania skurczu. po długotrwałej stymulacja 30 małgorzata kowza-dzwonkowska mięśni trwających nawet 75-90 dni dochodzi do poprawy tego wyniku, lecz następuje to wolniej niż w początkowej fazie. potwierdzono, że po długotrwałej stymulacji dochodzi do modyfikacji w retikulum sarkoplazmatycznym włókien szybko kurczliwych, upodabniając je do włókien wolno kurczliwych (heilmann and pette 1979). wskazuje to na dobry kierunek zmian i adaptację włókien mięśniowych na zwiększoną pracę wywołaną impulsem elektrycznym. ems kończyn dolnych przeprowadzony u seniorów wpływa na regenerację mięśni szkieletowych poprzez obniżenie statusu oksydacyjnego w komórkach satelitarnych. zwiększa się liczba jąder we włóknie mięśniowym i powierzchnia przekroju poprzecznego mięśni oraz fenotyp włókien mięśniowych. wykazano zwiększone wskaźniki proliferacji komórek satelitarnych i komórek miogennych wraz ze wzrostem wolnych stężeń ca2+ w cytoplazmie i ekspresją genów miogeniczny myod i myog. produktem ekspresji myod jest białko myod, czynnik transkrypcyjny aktywujący inne geny, których białkowe produkty są typowe dla komórek mięśniowych. w wyniku ems dochodzi do regeneracji włókien mięśniowych i znacznie poprawiła się siła mięśni szkieletowych oraz mobilność osób starszych (di filippo, mancinelli et al. 2017). wyniki tych badań potwierdzają, że ems wpływa na hipertrofię mięśniową oraz tworzenia się nowych miofibryli. 3. wpływ parametrów zabiegu ems na cechy motoryczne wyniki badań potwierdzają, że elektrostymulacja mięśni czworogłowych o częstotliwości 150 hz z impulse trwającym 0.35 s i przerwą 3-12 s, wykonywanych dwa razy w tygodniu po 12 przez okres 8 tygodni poprawia wysokość skoku po zeskoku ze skrzyni średnio o 11,2 % (p<0,001) (benito, lara et al. 2010). te same parametry elektrostymulacji zostały zastosowane w innym badaniu z użyciem testu skoczności w postaci trójskoku ale, nie zaobserwowano poprawy wyników (benitomartinez, matrinez-amat et al. 2013). wskazuje to na konieczność dobrego dobrania rodzaju testu. po 4 tygodniach ems, odbywających się 3 razy w tygodniu po 16minut, na mięśniu dwugłowym uda, nie doszło do poprawy wysokości wyskoku z zamachem, ale poprawiła się wysokość skoku z przysiadu o 14 % (p<0,01). z kolei po 8 tygodniach takich zabiegów skok z zamachem uległ znacznej poprawie średnio o 18% (p<0,01) a skok z przysiadu poprawił się średnio o 17% (p<0,01) (maffiuletti, cometti et al. 2000). wynika z tego, że wydłużenie czasu stosowania ems do 8 tygodni wpłynęło na znaczną poprawę skoczności. pozostaje pytanie czy zwiększenie ilości zabiegów w tygodniu i dłuższy czas zabiegu ems wpłynie w większym stopniu na poprawę uzyskanych rezultatów. przeprowadzono badanie gdzie zastosowano większą liczbę zabiegów do 16 oraz częstotliwość do 4 razy w tygodniu i zmianie uległ czas trwania zabiegu do 34 minut. w pomiarach skoczności w wysokości skoku z zamachem i skoku z przysiadu nie zaobserwowano zmian zaraz po zakończeniu wszystkich sesji i 2 tygodnie później (herrero, izquierdo et al. 2006). jednak po zastosowaniu 16-nasto minutowego treningu ems 3 razy w tygodniu tylko przez 3 tygodnie doszło do poprawy wysokości skoku z zamachem, ale dopiero po dwóch (o 5.3%) i trzech tygodniach (o 6.4% p < 0.05) od zakończenia zabiegów. również po dwóch i trzech tygodniach wzrosła siła maksymalna mięśni (maffiuletti, bramanti et elektrostymulacja mięśni szkieletowych jako element wspomagający trening sportowy 31 al. 2009). istotne może być dokonanie pomiarów po dwóch i trzech tygodniach od zakończenia ems, ponieważ do poprawy rezultatów może dojść po fazie odpoczynku. na możliwość poprawy rezultatów może mieć znaczący wpływ częstotliwości zastosowanego prądu w ems. potwierdzono że po zastosowaniu prądu o częstotliwości 40 hz lub stosowniu łącznie częstotliwości 80 hz i 20 hz z 6 sekundową długością skurczu i przerwy w zabiegu trwającym po 30 min dochodzi do poprawy siły mięśni. po zastosowaniu dwóch częstotliwości jednocześnie poprawa siły mięśni była wyższą (cometti, babault et al. 2016). dowodzi to, że każdy z parametrów elektrostymulacji mięśni (czas, częstotliwość prądu, czas trwania skurczu oraz przerwy, czas trwania zabiegu, częstotliwość wykonywania ems w tygodniu) ma istotne znaczenie w możliwości osiągnięcia zamierzonego rezultatu. daje to możliwość tworzenia niemal nieskończenie wielu rodzajów protokołów zabiegowego w celu poszukiwania tych rzeczywiście skutecznych w wybranej dyscyplinie sportowej. filipovic i współpracownicy zauważyli, że najczęściej w badaniach nad ems wybierano mięsień czworogłowy lub inne mięśnie górnych części kończyny dolnej (filipovic, kleinöder et al. 2011). po ems czworogłowego uda dochodzi do powiększenia powierzchni przekroju mięśnia, znacznego zwiększenia siły maksymalnej (o 27% p=0,001) oraz wzrostu aktywacji mięśni (o 6% p=0,001). efekt ten był spowodowany 18-nasto minutowym ems odbywającym się 4 razy w tygodniu przez 4 tygodnie ze skurczami trwającymi 6,25 s i przerwą 20 s (gondin, guette et al. 2005; kästner, braun et al. 2015). 4. ems w porównaniu do treningu sportowego bardzo istotne jest odniesie treningu ems do konkretnego rodzaju ćwiczeń. próbowano to osiągnąć porównując ems prostownika kolana wywołujący 64-skurcze trwające 1 sekundę do ćwiczeń polegających na wykonaniu po 80-skurczy koncentrycznych i ekscentrycznych z 70% obciążeniem maksymalnej siły skurczu, w tym samym tempie. treningi były przeprowadzone 4 razy w tygodniu przez 4 tygodnie. okazało się, że moc maksymalna znacząco wzrosła w obu grupach, ale tylko po ems poprawiła się wysokość skoku z zamachem. badanie wskazuje, że aby uzyskać podobny efekt poprawy siły mięśni, jak po treningu sportowym można zastosować ems, w którym mięsień wykonuje o 20% mniej skurczy (herrero, martín et al. 2010). elektrostymulacją całego ciała może być stosowana jako alternatywa dla aktywności fizycznej lub jako element treningu sportowego. w badaniach kemmlera i wsp. zastosowano 20-minutowy program treningowy polegający na elektrostymulacji całego ciała (8-12 grup mięśniowych z elektrodami założonymi na ramionach, górnej części pleców, najszerszym grzbietu, dolnej część pleców, klatce piersiowej, brzuchu, pośladkach, udach oraz 4 dowolnych) o częstotliwości 85 hz, z impulsem o szerokość 350 μsec o długości skurczu trwającym 6 sekund z 4 sekundami przerwy. treningi te odbywały się 2 razy w ciągu 3 tygodni, przez okres roku. wykazano, że ems poprawia maksymalną siłę mięśni w skurczu izometrycznym kończyn dolnych oraz dochodzi do zatrzymania utraty masy 32 małgorzata kowza-dzwonkowska mięśniowej (kemmler and von stengel 2013). zmniejszeniu uległa ilość brzusznej masy tłuszczowej oraz istotnie poprawiła się maksymalna siła mięśni prostownika pleców w skurczu izometrycznym (kemmler, engelke et al. 2012). z innych badań wynika, że po 16 tygodniach elektrostymulacji mięśni całego ciała trwających około 30 minut w tygodniu (20 min ems, 3 razy w ciągu 2 tygodni) dochodzi do podobnych zmiany w składzie ciała i sile mięśni jak po 120 minutach tygodniowo ćwiczeń o wysokiej intensywności (kemmler, teschler et al. 2016). na podstawie można stwierdzić, że ems krótszy nawet trzykrotnie przynosi podobne rezultaty jak trening sportowy. 5. zmiany fizjologiczne po ems zaobserwowano, że po pierwszych zabiegach ems całego ciała poziom kinazy kreatynowej (ck) we krwi kilkakrotnie wzrósł. po kolejnych zabiegach obserwowano również znaczny wzrost ck pomimo, że zabiegi były wykonywane tylko jeden raz w tygodniu po 20 min. dopiero po 10 zabiegach poziom ck zaczął się stabilizować z poziomu bazowego 278 ± 155 u/l do poziomu 17,6 ± 14,7 u/l (kemmler, teschler et al. 2015). badacze proponują by elektrostymulację mięśni całego ciała zaczynać od krótszych zabiegów i stopniowo je wydłużać do optymalnego czasu. w innym ośrodku naukowym badano stosowanie 31 treningów ems dwa razy w tygodniu po 20 minutowy. w dwóch grupach badanych elektrostymulowano górne części ciała (mięśnie tułowia i barków) lub dolne części ciała (mięśnie pośladków i nóg). w obydwu grupach odnotowano istotną statystycznie poprawę badanych parametrów jak zwiększony pobór tlenu i zwiększona pojemność wyrzutową serca. van buuren i wsp… sugeruje, że ems może być alternatywą dla pacjentów z przewlekłą niewydolnością serca, którzy nie mogą podejmować konwencjonalnych form treningu fizycznego (van buuren, mellwig et al. 2014). ems o niskiej częstotliwości może zostać zastosowana jako element regeneracji po intensywnym wysiłku fizycznym ponieważ istotnie wpływa na zmniejszenie ck w krwi, poprawia wysokość skoku z zamachem i zmniejszenie odczuwania bolesności mięśniowej po 24 h od treningu sprinterskiego (taylor, west et al. 2015). daje to możliwość zastosowania tej metody jako elementu odnowy biologicznej w trakcie podróży, gdy inne formy regeneracji nie są dostępne. 6. wnioski podsumowując odpowiednio dobrana seria zabiegów elektrostymulacji mięśni szkieletowych może wpłynąć na zwiększenie siły mięśni, masy mięśniowej, skoczności, szybkości i wytrzymałość oraz na zmianę struktury włókien mięśniowych. jakkolwiek istnienia doniesienia w których nie zaobserwowano podobnych zmian w wyniku ems. elektrostymulacja mięśni szkieletowych jako element wspomagający trening sportowy 33 literatura benito-martinez, e., a. matrinez-amat, et al. (2013). "effect of combined electrostimulation and plyometric training on 30 meters dash and triple jump", j sports med phys fitness, vol. 53,pp 387-395. benito, e., a. lara, et al. (2010). "effect of combined plyometric and electrostimulation training on vertical jump", revista internacional de ciencias del deporte, vol 6, issue 21, pp 322-324. buśko, k. (2006). "analiza wpływu programów treningu o różnej strukturze intensywności na siłę i moc maksymalną mięśni kończyn dolnych człowieka",wydawnictwo awf studia i monografie, warszawa, vol 109. cometti, c., n. babault, et al. (2016). "effects of constant and doublet frequency electrical stimulation patterns on force production of knee extensor muscles", plos one, vol 11, issue 5. di filippo, e. s., r. mancinelli, et al. (2017). "neuromuscular electrical stimulation improves skeletal muscle regeneration through satellite cell fusion with myofibers in healthy elderly subjects", journal of applied physiology, vol 123, issue 3, pp 501-512. filipovic, a., h. kleinöder, et al. (2011). "electromyostimulation—a systematic review of the influence of training regimens and stimulation parameters on effectiveness in electromyostimulation training of selected strength parameters", the journal of strength & conditioning research, vol 25, issue 11, pp 3218-3238. gondin, j., m. guette, et al. (2005). "electromyostimulation training effects on neural drive and muscle architecture", medicine and science in sports and exercise, vol 37, issue 8, pp 1291. heilmann, c. and d. pette (1979). "molecular transformations in sarcolasmic reticulum of fast twitch muscle by electro‐stimulation", european journal of biochemistry, vol. 93, issue 3, pp 437-446. herrero, a. j., j. martín, et al. (2010). "short-term effect of strength training with and without superimposed electrical stimulation on muscle strength and anaerobic performance. a randomized controlled trial. part i", the journal of strength & conditioning research vol 24, issue 6, pp 1609-1615. herrero, j. and m. izquierdo (2006). "electromyostimulation and plyometric training effects on jumping and sprint time", international journal of sports medicine, vol 27, issue 7, pp 533-9. kästner, a., m. braun, et al. (2015). "two cases of rhabdomyolysis after training with electromyostimulation by 2 young male professional soccer players", clinical journal of sport medicine, vol 25, issue 6, pp e71-e73. kemmler, w., k. engelke, et al. (2012). "effects of whole-bodyelectromyostimulation on sarcopenia in lean, elderly sedentary women. the test-iii study", deutsche zeitschrift fur sportmedizin vol 63, issue 12, pp 343-+. kemmler, w., m. teschler, et al. (2015). "hohe kreatinkinase-werte nach exzessiver ganzkörper-elektromyostimulation: gesundheitliche relevanz und entwicklung im trainingsverlauf", wiener medizinische wochenschrift, vol 165, issue 21-22, pp 427-435. https://mc.manuscriptcentral.com/ijsm https://mc.manuscriptcentral.com/ijsm 34 małgorzata kowza-dzwonkowska kemmler, w., m. teschler, et al. (2016). "effects of whole-body electromyostimulation versus high-intensity resistance exercise on body composition and strength: a randomized controlled study", evidencebased complementary and alternative medicine, vol 9236809, issue 10, pp 29. kemmler, w. and s. von stengel (2013). "whole-body electromyostimulation as a means to impact muscle mass and abdominal body fat in lean, sedentary, older female adults: subanalysis of the test-iii trial." clin interv aging, vol 8, pp 1353-1364. kots, y. and v. chilon (1975). "the training of muscular power by method of electrical stimulation", state central institute of physical culture, moscow. maffiuletti, n., g. cometti, et al. (2000). "the effects of electromyo-stimulation training and basketball practice on muscle strength and jumping ability", international journal of sports medicine vol 21, issue 6, pp 437-443. maffiuletti, n. a., j. bramanti, et al. (2009). "feasibility and efficacy of progressive electrostimulation strength training for competitive tennis players", the journal of strength & conditioning research vol 23, issue 2, pp 677-682. mastalerz, a. (2008). reakcja układu mięśniowego na wysiłki o maksymalnej intensywności, wydawnictwo awf, warszawa, mcauley, j., j. rothwell, et al. (1997). "frequency peaks of tremor, muscle vibration and electromyographic activity at 10 hz, 20 hz and 40 hz during human finger muscle contraction may reflect rhythmicities of central neural firing", experimental brain research, vol 114, issue 3, pp 525-541. nuhr, m., r. crevenna, et al. (2003). "functional and biochemical properties of chronically stimulated human skeletal muscle", european journal of applied physiology, vol89, issue 2, pp 202-208. pette, d. (2006). “skeletal muscle plasticity–history, facts and concepts”, skeletal muscle plasticity in health and disease, springer vol 1 issue 27. taylor, t., d. j. west, et al. (2015). "the impact of neuromuscular electrical stimulation on recovery after intensive, muscle damaging, maximal speed training in professional team sports players", journal of science and medicine in sport, vol 18, issue 3, pp 328-332. van buuren, f., k. p. mellwig, et al. (2014). "electrical myostimulation: improvement of quality of life, oxygen uptake and left ventricular function in chronic heart failure", rehabilitation, vol 53, issue 5, pp 321-326. https://www.ibuk.pl/wydawca/2251/awf-warszawa quality in sport 1 (6) 2020, p. 13-26, e-issn 2450-3118 received 30.01.2020, accepted 17.03.2020 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2020.002 13 romain roulta1 , denis augerb, jocelyn garneauc dong qi zhengd, paul arseneaulte development and management of outdoor recreation: the case of quebec a adjunct professor and ph. d, endowed transat chair in tourism, school of management sciences, university of quebec in montreal b professor and ph. d, department of leisure, culture and tourism studies, university of quebec in trois-rivières c doctoral student, department of societies, territories and development, university of quebec in rimouski d masters student, department of leisure, culture and tourism studies, university of quebec in trois-rivières e professor and ph. d., department of marketing, school of management sciences, university of quebec in montreal abstract outdoor recreation is at the heart of several policies and measures with their goal being to reinforce the level of individuals’ physical activity as well as the development of communities. this is even truer in quebec where the provincial government recently published (2017) an important note regarding the importance of outdoor recreation in the development of quebec society. in this perspective, this study, using a quantitative approach through a survey, aims to analyze how outdoor recreation is managed and supported by the regional county municipalities (rcm), key actors in the territorial and social development in quebec, and, to identify the terms and conditions for the practice of these outdoor activities in the rcms. this study shows that there is no gap between supply and demand. however, the results reveal the importance of supporting and subsidizing promoters and outdoor organizations in quebec while breaking into segments the pool of practitioners in order to put in place targeted communication and promotion strategies while also promoting the use of new technological information. keywords: outdoor recreation, governance, promotion, practitioners, quebec 1. introduction more generally, and within the framework of the many policies and measures aimed at enhancing individuals’ physical activity, the issue of outdoor recreation practiced in wild or urban areas has become increasingly central for the health and well-being of people. as branget et al. (2018) mention, having an interest in outdoor recreation, its management and practices which are already in place require an in-depth understanding of a person’s 1 corresponding author: romain roult, department of leisure, culture and tourism studies, university of quebec in trois-rivières, 3351, boul. des forges, c.p. 500, pavilion ringuet (office: 4030), trois-rivières, (quebec) g9a 5h7, e-mail: romain.roult@uqtr.ca, tel. 819-376-5011, ext 3286, fax. 819-376-5158, orcid: 0000-00015973-7371 https://orcid.org/0000-0001-5973-7371 14 romain roult, denis auger, jocelyn garneau, dong qi zheng, paul arseneault relationship to nature. branget et al. (2018) show that individual-group systems, as well as institutional and spatial developments play a decisive role in the human-nature relationship (2018, p. 112). for these authors as well as for larue and bélec (2016), this relationship differs, evolves or even transforms according to different individual factors (heritage cultural, socio-economic profile, etc.) but also in related contexts (public policies in place, advanced technologies, etc.). krieger et al. (2017) add that there is a relative paradox with regard to what is happening or what outdoor recreation is, in this case, a desire expressed, more or less, by practitioners to get closer to nature and the opposite, managers’ willingness to develop and make more accessible these places of practice. this paradoxical situation requires a greater degree of management and ability to protect natural heritage which is the epicentre of what is and what outdoor recreations stands for (branget et al., 2018; krieger et al., 2017). before presenting the research objectives, it is important to remember on which definition of outdoor recreation we are basing the study. the one being used is, in fact, the one put forth by the ministry of education and higher education in quebec in its most recent publication on outdoor recreation following a lengthy consultation with scientific experts (mees, 2017). this is the definition: by outdoor activity, we mean a physical activity which is practiced in an open area, in a dynamic and harmonious context with nature. therefore, the outdoor activity is usually recreational in nature and practiced freely. consequently, an outdoor activity implies movement, excluding, however, the use of motorized vehicles. it is done in a state of mind of discovery, exploration or adventure. finally, it includes various forms of urban practice, for example, in large parks as well as wilderness areas. it is also important to indicate that this study is based mainly on the study of outdoor territories located in regional county municipalities (rcm) in quebec. these rcms are key players in quebec when one is interested in the development of territories and natural areas. as such, there are 98 rcms in quebec and each one groups all the municipalities of their territory in which it intervenes and forms an administrative entity recognized by the municipal organization law of quebec. each rcm has the responsibility of developing its territory by adopting and revising its development plan where the problem of outdoor recreation is present, and it may also delegate and support the management of certain areas in nature. for these varying reasons, the rcms are key actors in the management and development of outdoor recreation. this study is based on two main research objectives: 1) identify the planning, management and outdoor support methods2 put in place by the quebec rcms and, more specifically, by the planner working with these organizations and 2) analyze the development, marketing and communication strategies developed by the planners working with the quebec rcms, in order to promote the practice of outdoor recreation in their territories. complementarily, a main research question was formulated from the beginning, namely: how is the outdoor managed and supported by the quebec rcms and how are these development actions aligned with the needs, realities and expectations of some outdoor practitioners? 2 we can define the notion of outdoor support methods as a set of processes, techniques, tools and strategies that park managers can use in order to enhance and promote the quality of their natural parks. development and management of outdoor recreation: the case of quebec 15 2. literature review 2.1. governance and management in the field of outdoor recreation governance refers to a method that enables a partnership between the public, associative and/or private actors in order to be able to deal with the affairs of the public sphere (garneau, 2017). partnership governance allows for the co-management of public affairs by all stakeholders involved in a problem. with regard to nature parks, partnership governance allows the management of conciliation between two opposing objectives: the conservation of nature and access to natural amenities for recreational purposes. according to rôhring and gailing (2005, cited in absher & mann, 2010), there are three types of institutions related to conservation areas: those whose wish to use the space, those who wish to protect the ecology and components, and those who combine the two. governance, along with its objectives of public participation, consensus decision-making, strategic vision, listening to stakeholders’ concerns, efficiency and effectiveness, accountability, transparency, equity and an equal application of laws and regulations (eagles, 2009), allows the development of sustainable management of large parks. eagles (2009) classifies the governance models of natural parks according to their achievement of good governance objectives. this author’s study compares the eight most commonly identified models in the united states with regard to park governance, including ownership and resource management. his conclusions are that the models that most respect the principles of good governance are those that imply that the resource is owned by a public or non-profit organization and that part of the management is provided by a non-profit organization. this conclusion is particularly relevant to this article since we discuss the question of regional parks owned and managed by rcms, a type of public organization. management models are also important in order to create and manage natural parks efficiently. according to spenceley et al. (2019), two types of approaches exist for the management of protected areas: insourcing and outsourcing. in the case of outsourcing, the responsibility for managing the natural amenities can be entrusted to a wide range of organizations: private companies, non-profit organizations, community organizations, another local or territorial government or a joint-venture company (spenceley et al., 2019). of course, as the same authors mention, the legislative framework of upper levels of government might narrow this range of possible options. planning and development strategies also impact the quality and diversity of services provided to park visitors. such strategies include visitor activity monitoring (pickering et al., 2018), visitors’ satisfaction evaluation (tarrant & smith, 2002), assessment of natural amenities potential and carrying capacity (newsome, 2014), identifying users’ preferences (moyle et al., 2017), building new partnerships with potential stakeholders and adding new features suited for the demand. features include facilities and programs that might be added to any of the major geographic areas of a park, which are activity areas, supporting areas, overall park and surrounding neighbourhood (bedimo-rung et al., 2005). 2.2 marketing and communication in the field of outdoor recreation from a perspective which focuses more on marketing and communication, there are several interesting studies to be mentioned in this literature review. first, absher and 16 romain roult, denis auger, jocelyn garneau, dong qi zheng, paul arseneault mann (2010) emphasize the importance of developing two-way communication with target audiences, especially for the development of outdoor physical activity. these authors mention that this communication is essential in order to identify the values and norms of target audiences, as well as potential conflicts between user groups. these communication strategies are also important for knowing the favourite activities of target audiences and developing them appropriately. žugić et al. (2015) also reiterate the importance of this bidirectional communication with the target clientele in order to create their profile and to better meet their expectations. other studies outline the planning of various public events and other activities in order to increase the visibility and attractiveness of various outdoor spaces. as such, besenyi et al.’s (2015) study (park hop program), evaluates the effectiveness of a program to promote parks in their region and states that community members often have very limited knowledge of the resources available to them for physical activity. they also argue that a better knowledge of these resources can have a positive influence on their level of physical activity. the study reports that participants visited many parks for the first time since joining park hop. the authors attribute the success of this program to the funding, an efficient fundraising campaign (web sites, press conference, participant registration, closing ceremony, prizes), its “treasure hunt style” and the voluntary participation of park owners and other institutions who felt compelled to participate. the funds and time invested by the staff of these partners are cited as having greatly contributed to the results of the program. the organization of major, high-level competitive events can also lead members of a community to become aware of the equipment available for their physical activities. however, newsome (2014) warns park managers about these events as they may also affect the conservation purpose of these areas. complementarily, a recent report by the endowed transat chair (2015) on the marketing of cycle tourism destinations identifies best practices in this area by evaluating initiatives from a few countries in north america, europe and oceania. although it deals with a bicycle tour, marketing strategies can inspire initiatives to promote other types of physical and outdoor activities. here are some of the strategies listed in the transat chair document that we believe are the most relevant the purpose of this study: • structuring the offer: this consists of supervising the practice by suggesting itineraries and activities, offering package deals and installing the necessary infrastructures; • regional cooperation: partnerships between multiple organizations to create a regional image and develop a concerted offer of activities in a particular region; • packages and themes: develop and offer packages to visitors, with themes or not; • distribution network: use of travel intermediaries to promote and sell thematic packages; • marketing content: thematic advertising campaign around the offer or event, often with an interactive component with the public and social networks, sometimes also in the form of a game; • planning tool and interactive site: technology-assisted tool (online) to plan outdoor activities (sometimes tricky process for the uninitiated); • training: offer joint training to all promoters in the area to better tailor the offer to customers and make activities safe and attractive; development and management of outdoor recreation: the case of quebec 17 • innovation: innovation or a coordinated set of innovations to facilitate access to outdoor activities, particularly by public transit (e.g., bicycle racks on commuter trains and buses). concomitantly, the evaluation study of recreational tourism potential is often mentioned in the literature in order to better understand the capacity of a natural park by considering its capacity for regeneration. this type of assessment allows park managers to tailor the offer and events they organize in their parks, thus taking into account the parks’ abilities to accommodate visitors without compromising their conservation role. therefore, newsome (2014) states that it is an essential tool for reconciling the main objectives of a natural park: conservation and universal access to nature. this type of documentation can be used by managers to develop activities in a sustainable way. this document may also be used to encourage potential promoters to invest in a park or hold their events. in addition, from a marketing perspective, it may be used to demonstrate responsible management. information and communication technologies can also be used to assist actors wishing to develop new infrastructures for outdoor physical activities, as tomczyk and ewertowski’s (2013) study showed. using a research-action approach, these authors explain how they used a geographic information system (gis) to optimize the layout of new walking trails in a park by avoiding areas with a higher risk of erosion. thus, the gis has been used to systematize the process of tracing new trails, allowing for a detailed analysis of large amounts of information on the targeted parks’ soils. technology, in this case, has been used to increase the staff’s analytical capacity who has been assigned to the new trails. however, the use of technology does not stop there. another study mentions the use of infrared readers to evaluate traffic on the trails (reigner et al., 2012). this method allows the estimation of the use of the trails without having a research team onsite, which reduces costs for such an evaluation. finally, technologies are an efficient means of communication with actual and potential clients who visit a nature park. the evaluation study of the park hop programme by besenyi et al. (2015) mentions the role that the internet plays in the promotional campaign of the program. this site collected the names and email addresses of program participants. the addresses were then used to remain in constant communication with them. a mobile app, having the same role as the internet site, was also created in order to reach another segment of the population. the internet, as well as the mobile app, seem to play a complementary role to traditional media in order to reach the population and may be used as promotional tools to encourage participation in outdoor recreation and physical activities. information and communication technologies can, therefore, act as a tool both for the development of new infrastructures and activities and for the tailoring of existing infrastructure and activity opportunities according to the enthusiasts’ needs. 3. methods the collection of data was conducted in the fall of 2017. this stage used a quantitative approach with a survey questionnaire that was conducted online via the ‘surveymonkey’ platform. this questionnaire was developed mainly from discussions within the research team as well as from the literature review conducted regarding the issue investigated. the questionnaire consisted of seven themes, beyond questions related to the inclusion criteria of the study: 18 romain roult, denis auger, jocelyn garneau, dong qi zheng, paul arseneault 1) types of trails and outdoor sites present in the rcm territories that were surveyed and types of outdoor activities offered on these trails and sites;  2) methods of financing and managing the outdoor rcm sites; 3) methods and tools for planning, development and promotion used by the rcms to manage their trails and outdoor sites;  4) presence or absence of regional parks in the rcm territories and how they are managed; 5) types or possible inspired practices put in place by the rcm managers and their teams; 6) sociodemographic profile of the respondents of this survey;  7) final question in order to obtain general comments about the survey. the respondents were asked a total of 34 questions. nine questions were open, which allowed the respondents to express certain ideas and suggestions. besides these open questions, the respondents could, for certain questions, propose a different answer than those that were suggested by choosing ‘other’. the total time to answer the survey was approximately 25 minutes. it is important to note that each respondent could save his/her answers as often as he wished before sending it in. this questionnaire was sent by email to a planner in each of the rcms in quebec (n = 98). as such, the research team agreed that the manager was the most likely person to respond to the survey because of their role and actions they take on a daily basis. data collection was done between september 21 and october 20, 2017. a reminder was sent to all respondents october 10, 2017. analysis of the data was done using excel and spss software in order to obtain descriptive and inferential statistics. it is important to note, however, that these inferential analyses proved to be limited due to the relatively small sample size (n = 65). finally, we must indicate that, for the purpose of this article, all the results of this survey will not be presented. only those related to the objectives indicated in the introduction are present in the ‘results’ section of this article. 4. results seventy-five (75) people accepted to participate in our study, but only 65 answered more than the first question. 46 respondents completed the whole survey. it is important to note that the sample may change depending on the results indicated. 73,9% of respondents were male and 26,1% were female. close to 55% were 40 years old or younger. close to 48% have six years or less of experience in their job position that they actually hold in their rcm. however, 43,5% have more than 10 years of experience in their actual position. all were permanent employees at the time of the survey. nearly 64% of respondents (n = 63) reported that cycling facilities are currently available but need further development (see table 1). a high proportion of respondents also reported snowshoeing (60.32%) and cross-country skiing (66.67%). however, there are no windsurfing or sailing sites in the territories of many of the respondents (39.68%) because the rcms do not or cannot have one. development and management of outdoor recreation: the case of quebec 19 table 1. activities, trails and outdoor sites available or nor by the rcm territories (n= 63) outdoor activities presently offered presently offered but should be developed not offered but we would like to have not offered but we don’t want or can’t have bicycle facilities 21 40 2 0 33.33% 63.49% 3.17% 0.00% winter walking trails 31 25 2 5 49.21% 39.68% 3.17% 7.94% equestrian riding trails 25 20 6 12 39.68% 31.5% 9.52% 19.05% hiking trails 34 26 2 1 53.97% 41.27% 3.17% 1.59% snowshoeing trails 38 23 1 1 60.32% 36.51% 1.59% 1.59% cross-country ski trails 42 18 0 3 66.67% 28.57% 0.00% 4.76% mountain bike trails 19 22 12 10 30.16% 34.92% 19.05% 15.87% canoe/kayak sites and routes 29 23 7 4 46.03% 36.51% 11.11% 6.35% outdoor climbing sites 16 5 19 23 25.40% 7.94% 30.16% 36.51% cave sites 6 1 14 42 9.52% 1.59% 22.22% 66.67% windsurfing sites 20 11 7 25 31.75% 17.46% 11.11% 39.68% sailing sites 22 7 4 30 34.92% 11.11% 6.35% 47.62% moreover, we note that the outdoor activities offered in the rcm territories that respondents would like to develop more over the next five years are related to cycling (65.9%), hiking (48%), snowshoeing (5%), cross-country skiing (12.6%) and water sports (7.8%). activities that are not presently offered and that respondents would like to develop in the next five years are: cycling (34.6%), water sports (18.3%), walking trails (14.4%), rock climbing and cave exploration (10.6%), as well as horseback riding (5.8%). regarding the funding and management of outdoor sites, we note that the territorial development fund 3 is often used by 44.4% of respondents (n = 54). other provincial government grant programs are a frequent source of funding for outdoor development for 53.70%. however, 50% mentioned that they rarely use public funding and 23,6% checked ‘don’t know’ as their answer. 61.5% of respondents (n = 52) confirm that, over the last financial year, their rcm allotted a specific sum for the development and promotion of outdoor recreation. as such, depending on whether a professional resource was affected or not, specifically regarding the development and promotion of outdoor activities, the sum attributed differs (p < 0.01). complementarily, 44.9% of 3 according to the quebec ministry of municipal affairs and land occupancy, the territorial development fund was set up to support all rcms as part of measures aimed at local and regional development. for more information, see the mamot’s website: https://www.mamot.gouv.qc.ca/developpementterritorial/programmes/fonds-de-developpement-des-territoires-fdt/ https://www.mamot.gouv.qc.ca/developpement-territorial/programmes/fonds-de-developpement-des-territoires-fdt/ https://www.mamot.gouv.qc.ca/developpement-territorial/programmes/fonds-de-developpement-des-territoires-fdt/ 20 romain roult, denis auger, jocelyn garneau, dong qi zheng, paul arseneault respondents (n total = 49) believes that the amounts allocated to outdoor management and development have decreased in the last five years (see figure 1). figure 1. evolution of the amounts allocated to outdoor development over the last five years (n= 49) forty-six (46) respondents mentioned that partnerships between their rcm and other actors in the field presently allow the development and promotion of outdoor recreation. in order to facilitate the understanding of these results, we have grouped together the following information: • close to 72% of partnerships mentioned are composed of non-profit organizations or not-for profit organizations; • eleven partnerships involve organizations dealing specifically with leisure and outdoor recreation; • nine partnerships involve organizations who intervene directly in the development of tourism and five others are connected to local centres for development; • the main objectives of these partnerships are economic development, management of trails and space, human resources and outdoor promotion. in a complementary way, 43.48% of respondents (n = 46) said that they wished to set up new partnerships in the coming years to develop and promote the outdoors in their territory. among the planning and development tools for developing trails and outdoor sites used by participating rcms (n = 46), the layout and development and strategic planning are the ones mentioned most often (67.39% and 54.35% respectively). however, respondents also use other methods or tools to favour the development and promotion of outdoor recreation: • support for promoters (non-profit organizations and companies) (69.56%); • support for outdoor recreation organizations that develop access the territory (trails and sites) (67.39%); • support for an existing regional park or soon-to-be park (65.21%). in a more outdoor promotion perspective, 69.57% of respondents (n = 46) say they developed promotional tools to showcase the trails and outdoor sites in their territory. the main tools used are: website (n = 28), printed brochures (n = 28) and social networks (n = 21) (see figure 2). it is quite surprising to note that 30.42% of respondents do not 44,9 12,24 8,16 16,33 18,37 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 decreased stayed the same increased variable cannot answer % development and management of outdoor recreation: the case of quebec 21 seem to have developed promotional tools to highlight the trails and outdoor sites located on their territory. figure 2. main tools used by respondents to promote trails and outdoor sites (n = 32) 5. discussion and conclusion overall, the results and correlated analysis lead to several observations and interpretations. it is interesting to note that several rcms seem to support mostly outdoor recreation initiatives and their promoters instead of trying to fully manage and undertake projects, as is shown by the results presented in the last paragraph of the ‘results’ section. this observation is in line with eagle’s study (2009) on partnership governance and consensual decision-making. according to us, it is very important since it shows a real will on the part of the rcm to support the initiatives that are already in place instead of looking to duplicate them. we also note that the outdoor activities offered in the rcms’ territories and which respondents would like to develop more over the next five years are fairly conventional (cycling, hiking, cross-country skiing, snowshoeing, etc.). the rcms seem to remain in ‘known territory’ and few are turning to some new features. this observation leads us to consider that it is perhaps important for these actors in the field to be regularly informed about new trends in outdoor recreation, especially through the use of new information and communication technologies (tomczyk & ewertowski, 2013). this also leads us to make an analytical link with newsome’s study (2014) on the importance of conducting a study to evaluate the recreational and tourism potential of sites and outdoor spaces, in order to allow managers to find an easier balance between the principles of sustainability and preservation of natural heritage as well as the implementation of tourism and leisure activities. with regard to the funding and management of outdoor recreation sites offered by the rcms surveyed, we note that the territorial development fund is often used by 28 21 3 9 28 17 7 8 0 0 5 10 15 20 25 30 n u m b e r o f re s p o n d e n ts 22 romain roult, denis auger, jocelyn garneau, dong qi zheng, paul arseneault respondents. this may partially be explained by the fact that it is a well-known fund. this result may also be linked to the fact that many rcms support outdoor developers, organizations that develop access to the territory or to an existing or future regional park. this interpretation is in line with eagles’ (2009) conclusions with regard to the models and principles of good governance. as such, this finding is also consistent with muellmann et al.’s (2017) observations, who believe, in particular, that the success of interventions in the field of outdoor recreation very often requires the existence of a network of actors involved and the support of the latter through different funds and other public subsidy programs. however, for these actors, these methods of governance are efficient if the funding allotted is stable, which is not always the case when we analyzed certain results of our study. these results are consistent with chaffin and gosnell’s reflections (2015), and especially with regard to uninterrupted financial and managerial stability. therefore, globally, our results, as well as the correlated analyses, highlight the importance of following the adaptive management principles in the quebec case which is of interest to us in this study. in fact, the planners who were surveyed evolve in an ever-changing management context which forces them to regularly find alternatives in order to move forward with planned projects while, at the same time, integrating the actors concerned with this domain, in the decision-making process. with regard to the promotion of outdoor sites, we noted that the tools developed by the rcms who were surveyed correspond perfectly to the conclusion of the studies conducted by zugic et. al. (2015) and absher and mann’s (2010) regarding the importance of developing and maintaining bidirectional communication with its public and practitioners. parallelly, it seems of equal importance to develop new market segments through promotion in order to reach non-users of parks. in 2017, the transat chair of the school of management at the university of quebec in montréal published a vast pan-quebec study aimed at identifying the outdoor recreation practitioner’s profile. this quantitative study, based on the administration of an online survey, allowed us to survey over 3 000 respondents in order to determine several dimensions of the practice of outdoor recreation, by: the types of activities practiced; the practice habits; the importance given to the practice of outdoor recreation; the perceptions with regard to outdoor recreation; outdoor recreation for youth; the practice of emerging activities; outdoor recreation and family life; the improvements of the offer within the organization. this survey highlighted the fact that among the activities practiced at least once during the last three years by respondents, two came out as being the most frequent, cycling on road/bicycle path (40%) and trail walking/winter walking (39%). it should also be mentioned that snowshoeing is the most popular winter activity. if we extract the data from this survey with regard to the main outdoor activities offered or to be developed by the managers as part of our study4, it can be noted that there is a significant difference in the composition of the group composed of hikers, winter walkers and snowshoers (n = 341) during these activities between men and women (ρ = 0.007) (see table 2). men seem more numerous to practice these activities by themselves, while women emphasize participating as a family. 4 main outdoor recreation activities offered or those that the respondents would like to see developed: cycling, snowshoeing, cross-country skiing and hiking. it should be noted that the study of outdoor recreation practitioners by the transat chair in tourism covered a greater number of types of outdoor recreation practices than those found in this article. however, we wanted to focus on the main types of outdoor activities mentioned by our survey respondents in order to make meaningful, analytical links between our results and those of the transat chair in tourism. development and management of outdoor recreation: the case of quebec 23 table 2. composition of the group of hikers, winter trail walkers and snowshoes composition of the group male (n=) % female (n=) % ρ alone 31 20.9 22 11.4 0.007* with family 26 17.6 64 33.2 by couples 61 41.2 68 35.2 with friends 26 17.6 36 18.7 in an organized group 4 2.7 3 1.6 * chi-square test it may also be noted that there is a significant difference in the age and groups composition for these outdoor activities (ρ = 0.000). in addition, we note that the link between the frequency of the use of mobile device applications and the number of days devoted to outdoor activities is significant both for men (ρ= 0,004) as well as women (ρ = 0.003), and for both genders combined (ρ = 0.000). in the same way, the preferences in terms of applications for mobile devices related to these outdoor practices are numerous. among those that we were able to analyze, we note that for both sexes combined, respondents give the highest importance to applications that may be used offline (ρ= 0.772), the ability to continuously track the hike, with information on the remaining time, the distance travelled and the remaining distance (ρ= 0.518), as well as the ability to interpret fauna, flora and history on the trail (ρ= 0.112). as for game-oriented applications for children (ρ = 0,017), we note, however, that more women are giving it a higher level of importance. with regard to cross-country skiers (n = 204), men appear to be more likely to cross-country ski on marked trails than women (ρ= 0,041). there is also a significant relationship between the motivation for cross-country skiing and the proximity of one’s home to practice spaces ((ρ= 0,001). finally, there is a significant difference between the age groups of the respondents and the group composition during cross-country skiing (ρ= 0.012) (see table 3). table 3. composition of cross-country skiers composition of the group (n=) 18-34 years old 35-44 years old 45-54 years old 55-64 years old 65+ ρ* alone 3 1 11 5 8 0.012 with family 16 19 14 11 7 by couples 14 5 13 14 16 with friends 14 8 3 8 9 in an organized group 1 0 1 2 1 * chi-square test a lack of time is a more significant constraint for those between the ages of 18 and 55 (n = 344) who practice cycling both on road and on bike paths (ρ = 0.000). there is also a significant difference between men and women with regard to preference of group make-up when practicing this outdoor activity (ρ = 0.002). men like to participate in outdoor activities alone more than women who prefer doing the activities with family. finally, those between 18 and 34 years old tend to use electronic maps on their phone (ρ = 0.000) as well as social media (ρ = 0.014) to plan their cycling outing. 24 romain roult, denis auger, jocelyn garneau, dong qi zheng, paul arseneault as for the mountain bikers (n= 159), a significant link may be noted between the frequency on an annual basis and the number of years of mountain biking experience (ρ = 0.004). complementarily, the number of years' experience in mountain biking does not affect the average time spent on an outing neither during the week nor on the weekend. however, there is a big difference between men and women with regard to the frequency on an annual basis (ρ = 0.059). women practice this activity between 1-9 times annually, while more men practice it more than 20 times a year (see table 4). as well, a significant difference is noted between the number of years of experience in mountain biking between men and women (ρ = 0.041). more women than men have less than 10 years’ experience, while more men have more than 10 years’ experience (see table 4). table 4. frequency of annual mountain biking practice by gender annual frequency of practice male (n=) * % female (n=) % ρ** 1 – 5 times 25 22.9 15 30,0 0.059 6 – 9 times 31 28.4 18 36.0 10 – 20 times 17 15.6 11 22.0 20 times or more 35 32.1 6 12.0 years of experience male (n=) * % female (n=) % ρ** 1 – 5 years 42 38.5 23 46.0 0,041 6 – 10 years 13 11.9 12 24.0 more than 10 years 53 48.6 15 30.0 *1 male respondent missing **chi-square test it is noted, however, that the opportunity to take advantage of nature (ρ = 0.035) and the possibility of socializing with family and friends (ρ = 0.059) are two aspects of motivation which differ according to the age group. people aged 18-54 put more emphasis on these two motivational elements (see table 5). in this perspective, there is a significant difference between the age groups of practitioners and the family practice of this outdoor activity (ρ = 0.020). respondents aged 18-44 are more apt to practice in a family setting as are respondents aged 55 and over. parallelly, male practitioners are more numerous than women to consider the cost of mountain biking as an obstacle (ρ = 0.016). table 5. sources of motivation for practicing mountain biking sources of motivation to practice the activity 18-34 (n=) 35-44 (n=) 45-54 (n=) 55-64 (n=) 65+ (n=) ρ* physical activity 32 34 33 12 11 0.372 the thrill 10 8 3 2 2 0.383 take advantage of nature 29 34 35 15 10 0.035 the challenge/surpassing oneself 8 10 6 4 2 0.801 socialize with family or friends 7 4 5 6 2 0.059 discover new regions or areas 8 7 7 2 1 0.965 *chi-square test development and management of outdoor recreation: the case of quebec 25 we notice that many outdoor practitioners want access to various amenities and other technologies that facilitate the planning and practice of an outdoor activity either alone or with family (trail maintenance, technological and interactive tools, etc.). this is very indicative of a need to make the outdoors even more accessible without necessarily distorting the landscape and nature. these expectations coming from practitioners require de facto human resources that can understand these requests in a detailed fashion and be able to answer them adequately. thus, and in the context of rcms in quebec, which is the main point of interest in this study, the support for promoters and outdoor organizations as well as the development of action partnerships, are proving even more adequate and relevant. it may also be noted that practitioners pay close attention to new technologies as a central element of their outdoor practice, both before and during their practice. these rapidly evolving technologies are forcing outdoor stakeholders to monitor these developments and to take them into account in an adaptive management structure. at the same time, there is a relatively marked difference in gender and age with respect to the composition of the group of practitioners when practicing an outdoor activity. this finding is, in our opinion, central to the management and promotion of the outdoors in quebec, with a goal of improving and adapting the current offer. in light of these results, it seems to us that it is even more fundamental to try to segment the practitioners’ profiles in the same outdoor activity in order to better meet their needs and concerns. more generally, there are no major discrepancies between the actions or support for the outdoors undertaken by the rcms in quebec and the needs and practice realities of outdoor practitioners presented in the previous paragraphs. rather, it is noted that different expectations according to the generations of practitioners are fundamental to consider in order to equitably develop the outdoors in quebec, and which, therefore, require regular evaluation and reassessment to ensure that the offer always matches the demand. acknowledgements the authors are grateful for the access to empirical data and the support offered by the transat chair in tourism of the school of management of the university of quebec in montreal (esg-uqam). the authors also wish to thank the directorate of the ministry of education and higher education of quebec for their financial and logistic support for this study. references absher, j., & mann, c. (2010). an emerging paradigm for managing protected areas with examples from europe and the united states. international journal of sociology, 40(3), 86-103. doi:10.2753/ijs0020-7659400305 bedimo-rung, a. l., mowen, a. j., & cohen, d. a. (2005). the significance of parks to physical activity and public health: a conceptual model. american journal of preventive medicine, 28(2), 159-168. doi: 10.1016/j.amepre.2004.10.024 besenyi, g. m., fair, m., hughey, s. m., kaczynski, a. t., powers, a., & dunlap, e. (2015). park hop: pilot evaluation of an inter-agency collaboration to promote park awareness, visitation, and physical activity in greenville county, sc. journal of park & recreation administration, 33(4), 69-89. branget, b. auger, d., & st-laurent, m. (2018). 40 ans de recherche en plein air: évolution et tendance. loisir et société / society and leisure, 41(1), 105-129. 26 romain roult, denis auger, jocelyn garneau, dong qi zheng, paul arseneault chaffin, b. c., & gosnell, h. (2015). measuring success of adaptive management projects. in c. r. allen & a. s. garmestani (eds.), adaptive management of socialecological systems (pp. 85-105). new york: springer. eagles, p. f. (2009). governance of recreation and tourism partnerships in parks and protected areas. journal of sustainable tourism, 17(2), 231-248. francois, h., hirczak, m., & senil, n. (2006). territoire et patrimoine: la co-construction d’une dynamique et de ses ressources. revue d’économie régionale & urbaine, (5), 683–700. garneau, j. (2017). les rôles et les tâches des acteurs impliqués dans une entente de coopération intermunicipale pour le loisir en milieu rural au québec. (maître ès arts), université du québec à trois-rivières, trois-rivières. krieger, s.-j., deldrève, v., & lewis, n. (2017). écologisation des loisirs de nature, entre ensauvagèrent et domestication. loisir et société/society and leisure, 40(1), 25–38. larue, p., & bélec, p. (2016). le québec en plein air. montréal : éditions québec amérique. lepillé, r., évrard, b., bussi, m., & féménias, d. (2017). formes de marche et immersions dans la nature ressourcements et dépaysements dans les forêts urbaines. loisir et société, 40(1), 113–136. ministère de l’éducation et de l’enseignement supérieur (mees). (2017). au québec, on bouge en plein air – avis sur le plein air. québec: gouvernement du québec. moyle, b. d., scherrer, p., weiler, b., wilson, e., caldicott, r., & nielsen, n. (2017). assessing preferences of potential visitors for nature-based experiences in protected areas. tourism management, 62, 29-41. newsome, d. (2014). appropriate policy development and research needs in response to adventure racing in protected areas. biological conservation, 171, 259-269. doi:10.1016/j.biocon.2014.01.008 pickering, c., rossi, s. d., hernando, a., & barros, a. (2018). current knowledge and future research directions for the monitoring and management of visitors in recreational and protected areas. journal of outdoor recreation and tourism, 21, 10-18. doi: https://doi.org/10.1016/j.jort.2017.11.002 reigner, n., lawson, s., meldrum, b., pettebone, d., newman, p., gibson, a., & kiser, b. (2012). adaptive management of visitor use on half dome, an example of effectiveness. journal of park & recreation administration, 30(3), 64-78. spenceley, a., snyman, s., & eagles, p. f. j. (2019). a decision framework on the choice of management models for park and protected area tourism services. journal of outdoor recreation and tourism, 26, 72-80. doi: https://doi.org/10.1016/j.jort.2019.03.004 tarrant, m. a. & smith, e. k. (2002). the use of a modified importance performance framework to examine visitor satisfaction with attributes of outdoor recreation settings. managing leisure, 7(2), 69-82, doi: 10.1080/13606710210137246 tomczyk, a. m., & ewertowski, m. (2013). planning of recreational trails in protected areas: application of regression tree analysis and geographic information systems. applied geography, 40, 129-139. doi:10.1016/j.apgeog.2013.02.004 transat, c. d. t. (2015). analyse des meilleures pratiques de mise en marché et de promotion des destinations de cyclotourisme. rapport de recherche. žugić, j., gojović, i., & perazić, m. (2015). strategic approach to the promotion of protected areas. agriculture & forestry / poljoprivreda i sumarstvo, 61(3), 87100. doi:10.17707/agricultforest.61.3.09 https://doi.org/10.1016/j.jort.2017.11.002 https://doi.org/10.1016/j.jort.2019.03.004 quality in sport 2 (5) 2019, s. 31-39, e-issn 2450-3118 received 24.07.2019, accepted 22.09.2019 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2019.009 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/907064 31 paweł kalinowski1 , katarzyna kalinowska2, monika nowakowska3, andrzej wieczorek3 , damian jerszyński4 aerobic motor skills and the effectiveness of football players on the example of german club bsc eintracht südring berlin 1 department of theory and methodology of team sport games, poznan university of physical education 2 department of theory of sport, poznan university of physical education 3 department of theory and methodology of sport, poznan university of physical education 4 department of sport kinesiology, poznan university of physical education abstract constant development and commercialization of football makes it somewhat compelling to look for proven solutions in order to determine both the represented players’ level of competence and the most important components of the effectiveness or efficiency of a game. evolution of walking distance over the years directs attention towards the aerobic motor skills. in this report, there have been made attempts to determine the relationship between the effectiveness of the game and the endurance of the tested football players of the bsc eintracht südring berlin club. the research covered a group of 22 players from the berlin club. the tests were carried out in the autumn round of the 2018/2019 season in berlin in the period from july to november 2018. the endurance was measured with the help of the cooper test, while the players’ performance was evaluated by the method of competent judges. the results of the study were statistically analyzed in the statistica 13.1 program. descriptive statistics were carried out, the minimum (min), maximum (max), average (x) and standard deviation (sd) values were calculated, and the coefficient correlation was determined. it was noted a significant correlation between the effectiveness of the game and the endurance. keywords: football, endurance, training, game efficiency, training process, motor skills 1 paweł kalinowski, e-mail: pawel.kalinowski1030@gmail.com, orcid: 0000-0002-7288-7208 https://orcid.org/0000-0002-7288-7208 32 paweł kalinowski, katarzyna kalinowska, monika nowakowska, andrzej wieczorek, damian jerszyński introduction nowadays football is one of the most popular disciplines in the world. the development of a discipline, and the technology used in training, requires constant verification of training methods, forms and means. sozański (1999) defined sport training as a long-lasting pedagogical process, optimally adapted and aimed at the maximum specific effort adaptation. thanks to high dynamics and variability of conditions, football requires players to prepare in a comprehensive way in terms of physical (cicirko et al. 2009) and mental (paluszek 2003, basiaga-pasternak 2009) aspects. a similar notion was presented by talaga (1980), who characterized the properties of a good footballer by having an appropriate level of physical fitness, general fitness, volitional qualities and technico-tactical skills. taking these definitions into account, it can be assumed that fitness is a fundamental element of the training process (sozański 1999). hence, in modern football it is necessary to diagnose, control and optimize training loads. it can be assumed that “one of the major problems to be solved by scientific communities and practitioners in clubs and sports sections is to find effective ways to achieve high sports results” (kalinowski, karpowicz 2015, p.24). in the broadly understood training process, the result is determined by many factors. in sports training, we distinguish the time structure, which includes microcycles, macrocycles and mesocycles, as well as the material structure, in which we distinguish fitness, technical and tactical preparation (sozański 1999). the authors of this report focus on one of the fundamental elements of football training, which is fitness preparation. furthermore, they attempt to find connection between the components mentioned above and the effectiveness of action on the pitch. fitness preparation, as it was proved by numerous scientific reports and practical experiences, significantly relates to the results achieved in sport. therefore, the level of motor skills and training determine the final effect in a broadly understood training process. motor abilities, or in other words, physical features include motor coordination, speed, strength and endurance. scientific reports confirm that among the important physical traits which presuppose the footballers’ final result are aerobic endurance, speed endurance, start and run speed (chmura. 1993, wachowski et al 1995, strzelczyk et al. 1996). during the match, a player defeats about 100 sprints in 3 to 6 seconds, which is approximately 2500 3000 meters. due to the constant variability of the game, running at maximum speed is potentially interwoven with activities performed with medium and low intensity on the pitch. this type of activity lasts on average 40-50 minutes, during which footballers cover a distance of 4 8 km, the remaining distance, which is about 1-2 km, is overcomed during 30 -35 minutes. it is assumed that, on average, a competitor overcomes about 9 13 km in one meeting (bangsbo 1999, wnorowski 2002, 2006, reilly 2007). it is also worth noting the direction of changes in the distance covered, where in the 2017/2018 season match against the sport club freiburg the german goalkeeper manuel neuer ran over 6.5 km, which is about 1.5 km more than the best field players in the second part of the twentieth century (kalinowski 2017). these tendencies and the need to improve the effectiveness of training justify the modification of the training process (szczerbowski, gabryś, aerobic motor skills and the effectiveness of football players on the example of german club bsc eintracht sűdring berlin 33 szmatlan gabryś 2015). according to szwarc (2002), in the model structure of junior players’ loads the efforts shaped in the 1st and 2nd intensity range make up on average 30, 27% of the total load. however, a rational and accurate author, provides the following data in the junior training process: range 1 (supporting) from 10 to 15% of the total load, range 2 (aerobic) from 30 to 35% of the total load, range 3 (mixed) from 45 to 50%, range 4 and 5 (anaerobic) from 5 to 10% (szwarc 2002). similar results were reported by cometti (2002), who claimed that the players in the french league make 40% of their efforts being involved in a low intensity work, 35% while having a rest, 20% doing work with a medium intensity, and 5% of their efforts are devoted to a high intensity work. hence footballers should be prepared for making maximum efforts in each phase of the match. as bangsbo assumes, one of the fundamental goals of sports training is to shape and sustain “the ability to exercise at a variable intensity (running speed) during long periods of time (endurance)” (bangsbo 1999, pp. 87-88). it can be assumed that in the preparation of motor competitors, the aerobic preparation, which presupposes the formation of anaerobic endurance, speed and explosive force; is the basic one. in the training process during the championship season, small games of mixed and aerobic effort are most often used in order to shape endurance at that particular period of time. however, in the preparatory periods, tests and measurements of the fitness level are applied to control and optimize the training. according to ryguła (2000), there are predictive, optimizing and diagnostic tests. to start with, predictive tests give the opportunity to forecast. at the same time, optimizing tests are related to the change of training loads within several microcycles, according to the wallis-schanon’s law. finally, diagnostic tests determine the competitors’ predispositions and their potential (ryguła 2000). a well-prepared training plan should be regarded as a predictor and a factor that determines the players’ high efficiency on the pitch, which in turn affects the sports result. naglak states that “only the game reliably and objectively diversifies the players’ talents; all other attempts to assess a competitor’s aptitude, including control games, do not fully satisfy this condition” (naglak 1994). in order to evaluate the effectiveness of the game, it is necessary to observe and analyze activities during the game. it can be stated that only reliable assessment and description of technical and tactical activities in the quantitative and qualitative dimension allows to implement the tasks effectively in a broadly understood training process. taking into consideration the conclusions above, it seems reasonable to analyze the relation between effectiveness and its major determinants. therefore, the aim of this study was to find a connection between the effectiveness of the game and the players’ of the german bsc eintracht südring club aerobic endurance. as a result, the following research questions were formulated: 1. what is the level of cardiorespiratory endurance in the tested players? 2. what is the level bsc eintracht südring players’ effectiveness? 3. is there a relationship between efficiency and oxygen endurance in the players of the german club? 34 paweł kalinowski, katarzyna kalinowska, monika nowakowska, andrzej wieczorek, damian jerszyński material and methods a research group consisted of 22 competitors of the german club bsc eintracht südring berlin. footballers were aged between 19 and 36. the berlin sports club is situated in the kreuzberg district in baerwaldstrasse 35 in berlin. the club has existed since 1931. the team that formed the research group performs in the german class of the berlin district (kreisliga a). however, the lower class (kreisliga b) is played by a reserve team and four competition classes below the third senior team (kreissklasse c). in the organizational structure of the club in the 2018/2019 season there were eighteen football teams, including thirteen youth teams. the berlin club is a multisectional association in which there are sections such as football, tennis, futsal, table tennis, badminton, handball for women, taekwondo and volleyball. the most important achievements of the club are victories in the european cup in badminton and the german championship. the measurement of the endurance level was carried out using the cooper test in the summer preparatory period in july 2018 in berlin. the assessment of the effectiveness of football players was prepared during the autumn round of the 2018/2019 season from september 2018 to november 2018 and then modified by the competent judges method, which helped to evaluate and qualify the actions of each player who participated for at least 70 minutes in a league match led by five trainers. the coaches rated the competitors on a scale from 1 6 with an accuracy of 0.5 points. the associated note 1 had the highest value, and note 6 had the lowest value, according to the german classification system (scoring). the following criteria were used to assess the players' actions: movement according to position, effectiveness of shots, effectiveness of ball passes, creation of shooting situations, 1x1 fights in attack and defensive actions in defense. at the final stage the principle of rejecting extreme notes was used, the sum of the three remaining results was made and the arithmetic mean was calculated. the measurement of circulatory and respiratory endurance was performed using the cooper test. the attempt consists in running the maximum distance within 12 minutes. the used cooper test showed a high relation with laboratory methods determining maximum oxygen uptake during an exercise test on a mechanical treadmill (r = 0.897). therefore, due to such a high correlation, it is assumed on the basis of a 12 minute test to determine the possibility of estimating the cardiovascular oxygen capacity of the body (cooper 1968). the collected research results were statistically analyzed in the statistica 13.1 program. descriptive characteristics were made, minimum (min), maximum (max), mean (x) and standard deviation (sd) values were calculated, and the correlation coefficient estimated using the spearman test was determined. results values referring to the level of efficiency and oxygen endurance are represented in table 1. it was observed that the previously noted average value of the entire team effectiveness has been at an average level of 2.43. the lowest average value of the score obtained by the player in the autumn round of the 2018/2019 season is 3.33, aerobic motor skills and the effectiveness of football players on the example of german club bsc eintracht sűdring berlin 35 while the highest average player’s score is 1.67. similar results were obtained in the endurance test. it was observed that the average distance covered by the whole german team was 2702.50 meters. the shortest distance defeated by the goalkeeper was 1450 meters, while the highest result in the team was obtained by a footballer playing as a midfielder, covering a distance of 3335 meters. tab. 1 descriptive statistics for the effectiveness and endurance of the german team variable descriptive statistics for the players of the bsc eintracht südring n everage minimum maximum odch.std standard. error effectiveness 22 2,43 1,67 3,33 0,44 0,09 endurance 22 2702,50 1450,00 3335,00 434,68 92,67 tab. 2 dependence of the test results of endurance and efficiency of the bsc eintracht südring footballers variable efficiency vs. endurance p < 0 ,05 n=22 endurance efficiency -,4481 p=,036 while conducting the following research, two peculiarities such as an average level of the german bsc eintracht südring team competitors’ pitch performance evaluation and their average level of endurance were identified. there was a statistically noticeable inverse correlation between the effectiveness of the game and the endurance measured by the cooper test at a significance level of p = 0.05. a test compound was realized in about 45% of cases (r = 0.4481). due to the fact that the german scoring criteria were used in the assessment of effectiveness, it was shown that the higher the level of endurance was, the lower the level of the obtained score tended to be, resulting in better efficiency (table 2, fig. 1). 36 paweł kalinowski, katarzyna kalinowska, monika nowakowska, andrzej wieczorek, damian jerszyński figure 1. graphical representation of the relationship between endurance and efficiency of the bsc eintracht südring berlin footballers discussion the level of german football in the world is still high. the bundesliga is one of the four strongest tournaments in europe. despite the failure at the world championships of germany, it cannot be said that football is experiencing a period of crisis in this country. the analysis conducted by the staff trained in the world championships procedure showed not only the team’s weaknesses in the tournament, but also the german coaches’ great professionalism. it can be assumed that the lack of a high result will lead to the further development of the discipline in the country of our western neighbours. in recent years, the polish ekstraklasa has been ranked 27th in europe (kalinowski, chorążyk 2017). therefore, it was assumed that the application aspect in the conducted research could be important for training processes in our country. the authors who work in poland and also have some working experience in germany wanted to draw a reader’s attention to the determinants of the german club players’ effectiveness. the fundamental elements of the fitness competition preparation that are related to the effectiveness of the game are motor skills. nevertheless, a final sporting result depends on many elements and it is difficult to clearly determine one of them. in the studies of konarski and strzelczyk (2012) it was assumed that the comprehensive preparation of athletes is a predictor of high sports results. thus, one aerobic motor skills and the effectiveness of football players on the example of german club bsc eintracht sűdring berlin 37 may ask the following question “is and to what extent endurance related to the effectiveness of the game?” the research attempts to find a relationship between the endurance level and the qualitative assessment of the players of the german club. the choice of the test that defines the level of the cardiopulmonary endurance was directed at its availability; as it has been stated previously, there is a high correlation with the laboratory methods between oxygen intake during the exercise test on a mechanical treadmill at the pace of 0.897 (cooper 1968) and its practicality. due to the low cost of the trial, it can be easily used in countries with lower income opportunities at both professional and amateur levels (andrsić, cvetkovic, milic 2016). the average level of stamina has been reported in the berlin club footballers’ tests. these results were similar to the ones obtained in the previous studies on 16 players of the youth team of the berliner tsc club, conducted by kalinowski et al. (2017). nevertheless, a similar level of endurance in the group of junior and senior footballers from the senior team may occur due to the lower division of the bsc eintracht südring team. furthermore, variation in the level of results on particular positions is identical with the results obtained in the studies of cihan, can and seyis (2012), in which the players were tested by means of yo-yo intermittent recover level 1 test (yo -yo ir1). the authors, similarly to this report, identified that the highest level was represented by the players in the position of a midfielder compared to those who appeared in other positions. when analyzing the author’s of the following paper research, it was shown that the lowest score in the cooper test was obtained by a goalkeeper player, which is consistent with the characteristics of a goalkeeper’s actions, since players in such position have the most limited field of movement. an attempt to quantify the qualitative activities undertaken by 22 players from the german club demonstrated an average level of game effectiveness. recalling that the assessment criteria are opposite to that in the author’s country, it is worth mentioning that the highest score of 1.67 indicates a very high level represented by a given player. on the other hand, the lowest unit evaluation (at the level of 3.33) in the 2018/2019 season may indicate an even sports level of the team. the result of the relationship between endurance and gaming efficiency was recorded at a statistically significant level. still, it did not refer to 100% of cases. in conclusion, the recorded value at the level of about 45% confirms the fact of a complex relationship between the sports result and other components of physical, mental or technico-tactical preparation. hence, it can be assumed that the level of endurance is very important in the training process, but it is not the only factor which presupposes success in football. in order to confirm the results of this study the need to conduct a broader investigation seems to be highly justified. conclusions in the light of the above, the following conclusions can be made: 1. an average level of cardiopulmonary resilience was indicated among the tested players of the german club. 38 paweł kalinowski, katarzyna kalinowska, monika nowakowska, andrzej wieczorek, damian jerszyński 2. an average level of effectiveness of the bsc eintracht südring berlin players was observed. 3. a correlation between game efficiency and oxygen endurance in players of the german club has gained statistical significance. 4. the results obtained in this report confirm the necessity to continue a scientific research on a wider research group to verify the relationship between the effectiveness of the game and the cardiopulmonary endurance. references andrasic s, cvetkovic m, milic z (2016) differences in metabolic-energy potential in u16 football players (cadet age) in relation to competition level. sports science & health, vol. 6 issue 2, 97 – 98. bangsbo j. (1999) sprawność fizyczna piłkarza. centralny ośrodek sportu. warszawa. basiaga-pasternak j., (2009) poziom ryzyka a uwarunkowania osobowościowe młodych zawodników piłki nożnej. w: j. blecharz, m. siekańska (red.) praktyczna psychologia sportu: wykorzystanie koncepcji psychologicznych w sporcie. (s. 133-141). kraków: awf. chmura j., (1993) kształtowanie wytrzymałości szybkościowej piłkarzy. sport wyczynowy, 7-8, 32-39. cicirko l., buraczewski t., twarowski k., storto m. (2009) współzależność pomiędzy poziomem rozwoju koordynacyjnych zdolności motorycznych oraz sprawnością ogólną i sprawnością specjalną młodych piłkarzy nożnych. w: a. stuła (red.) teoretyczne i praktyczne aspekty nowoczesnej gry w piłkę nożną (s. 111-122). opole: politechnika opolska. cıhan h, can i̇, seyıs m (2012) comparison of recovering times and aerobic capacity according to playing position of elite football players. journal of physical education & sports science /beden egitimi ve spor bilimleri dergisi, vol. 6 issue 1, 8p. cometti, c. (2002) la preparation physique au football. chiron. cooper k h (1968) a means of assessing maximal oxygen intake. correlation between field and treadmill testing jama jan 15; vol. 203 (3), 201-4 gaetano kalinowski p. (2017) analiza techniczno – taktyczna zespołów herthy berlin i bayernu monachium w rundzie jesiennej sezonu 2016/2017. asystent trenera, 3, 24-27. kalinowski p., bugaj o., zieliński b., jerszyński d. (2017) poziom wytrzymałości piłkarzy nożnych klubu berliner tsc w różnych okresach treningowych. endurance level of tsc berliner football players at various training periods. w: j. nyćkowiak, j. leśny (red.) badania i rozwój młodych naukowców w polsce. aktywność fizyczna (s. 19-24). poznań: wydawnictwo młodzi naukowcy. kalinowski p., chorążyk m. (2017) europejska jakość szkolenia sportowego w piłce nożnej. trener, 5, p. 20-23. konarski j., strzelczyk r. (2012) zmienność profili wytrenowania motorycznego zawodników hokeja na trawie na wybranych etapach szkolenia. w: r. aerobic motor skills and the effectiveness of football players on the example of german club bsc eintracht sűdring berlin 39 strzelczyk, k. karpowicz [red.] etapizacja procesu szkolenia sportowego. teoria i rzeczywistość (s. 145-162). poznan: monografie, awf 407. kalinowski p., karpowicz k. (2015) porównanie wybranych elementów systemów organizacyjnych szkolenia piłkarskiego na przykładzie klubu polskiego i niemieckiego. asystent trenera, 5(12), 24-29. naglak z. (1994) zespołowa gra sportowa. studia i monografie awf, 45, wrocław paluszek k. (2003). nowoczesne nauczanie gry w piłkę nożną. wrocław: wyd. bk. reilly t. (2007) the science of training – soccer. routledge, taylor & francis group, london, new york. ryguła i. (2000) elementy teorii, metodyki, diagnostyki i optymalizacji treningu sportowego. awf katowice. sozański h. (1999) podstawy teorii treningu sportowego, warszawa. strzelczyk r., wachowski e., wylegalski s. (1996), monitoring of training with regard to energetic abilities of football players. iv int’l conference sport kinetics, prague, czech republic. szczerbowski m., gabryś t., szmatlan – gabryś u. (2015) metody laboratoryjne i terenowe w monitorowaniu treningu młodych piłkarzy nożnych. nauka dla teorii i praktyki sportu,1. pwsz oświęcim. szwarc a. (2002) zmiany struktury obciążeń treningowych w 3-letnim cyklu szkolenia młodych piłkarzy nożnych. sport wyczynowy, 1-2, 445-446. talaga j. (1980) abc młodego piłkarza. sport i turystyka, warszawa. wachowski e., strzelczyk r., dylewski t., wylegalski s., (1995), wytrzymałość szybkościowa w piłce nożnej. trening, 2, 33-46. wnorowski j. (2002) kompleksowa diagnostyka wydolności fizycznej. complex assessment of physical performance. medicina sportiva 6 (suppl. i), 113-122. wnorowski j. (2006) fizjologiczne aspekty treningu sportowego piłkarza w: s. żak, h. duda (red.) podstawy racjonalnego szkolenia w grze w piłkę nożną (s. 2329). kraków, skrypt awf, 28. 28 quality in sport 4 (5) 2019, p. 28-34, e-issn 2450-3118 received 14.12.2019, accepted 19.01.2020 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2019.022 paweł piepiora1 , monika sadowska2, jan supiński3 university school of physical education in wrocław, poland the personality profile of ultimate frisbee players based on gender abstract the aim of the study was to try to determine the personality of the ultimate frisbee players. the following hypothesis was accepted for verification: the personality profile of the ultimate frisbee players is similar to the profile of players practicing the same sport. the subjects of the cognitive experiment were people training ultimate frisbee (n = 60), including thirty men (n = 30) and thirty women (n = 30). the research was conducted using the neo-ffi questionnaire. it has been shown that the personality profile of ultimate frisbee players differs in the scale of neuroticism. women had a higher level of neuroticism than men. and the sten interpretation of the results showed that people training ultimate frisbee regardless of gender are characterized by average personality indicators. keywords: sport psychology, personality, neo-ffi, ultimate frisbee, gender introduction human personality is one of the most complex issues that we can encounter in the literature. it covers such areas as: factors, features, biological, hereditary, social, cultural, civilization and psychological properties. all these elements affect the unit's pattern. these aspects make a human being distinguishable from another human being. among the many studies that have been carried out by sport psychologists, it is worth highlighting the personality analysis of athletes. it shows how to improve the way in which we select and assign players to specific sports departments. based on the conducted research, it can be stated that a player who represents a specific sport discipline and the way in which he / she conducts his / her training session will be conditioned by specific personality traits. an analysis of personality variables was also carried out in terms of the player's sporting level and related achievements in both the national and global arena. they searched for factors that could show the probability of achieving victory and allow for improving the training cycle that would affect personality parameters (piepiora, 2015, 2019; piepiora, piepiora, 2015; piepiora, witkowski, 2018; piepiora, kaśków, 2019; piepiora, petecka, 2020; 1 paweł piepiora, university school of physical education in wrocław, faculty of sport sciences, department of sport didactics, i. j. paderewskiego 35 street, multifunctional sports hall, room 73, 51612 wrocław, e-mail: pawel.piepiora@awf.wroc.pl, orcid: 0000-0002-6525-3936. 2 monika sadowska, e-mail: monika.sadowska@awf.wroc.pl 3 jan supiński, e-mail: jan.supinski@awf.wroc.pl https://orcid.org/0000-0002-6525-3936 the personality profile of ultimate frisbee players based on gender 29 piepiora et al., 2015, 2016a, 2016b, 2017a, 2017b, 2017c, 2017d, 2017e, 2018a, 2018b, 2019a, 2019b, 2019c, 2019d). an important factor in further research is the relationship between personality and gender as well as new sport disciplines. this article addresses this dependency in the ultimate frisbee discipline. currently, it is one of the fastest growing sports. this sport is new both in poland and in the world, but its phenomenon still brings together an ever wider group of people on every continent. more and more people of all ages and both sexes abandon their hobbies and fully engage in the newly learned disc game. dynamic, attention-grabbing actions dominate football pitches around the world, which attracts more viewers and contenders for constantly emerging teams. ultimate frisbee is a sport that uses a flying disc. it is a team-based and contactless game, so any attempts to pull the disc, push during the run or during the fight for positions are prohibited. there are no referees in ultimate frisbee, and players judge themselves by paying attention to the offense committed during the game. each player is obliged to comply with the "spirit of the game" code and must know the rules of the game, be fair, objective, truthful, present their opinion briefly and clearly, allow opponents to speak, resolve disputes as quickly as possible, addressing themselves respectfully, report consistently throughout the match, report violations only if it has had a significant impact on the game. ultimate frisbee can be played on three surfaces: grass, beach and hall, and in three divisions: women, men and mixed. the match is played by seven-man (in the case of playing on the grass) or five-man (when the match takes place on the beach or hall) teams whose task is to score a point by catching the disk by one of the players in the opponent's point zone. the game takes place on a rectangular pitch, which consists of two point zones located at the ends of the pitch, and a playing field. the player who holds the disc cannot run with him, but can pass it to any player in any direction within 10 seconds, which is measured by the defender standing by the player with the disc. when the defender wants to start counting, he says "stalling". during hall or beach matches, the "stall count" is reduced to 8 seconds. the moment the disk hits the car, it is taken over by the opponent's team by air capturing or calculation, or falls to the ground, the attacking team's disk is lost, and the opposing team gets a chance to score a point. there can be only one defender next to the player who owns the disk, and the distance between his body and the opponent's body must not be less than the diameter of the disk. other defenders who do not count the time the thrower holds the disc cannot stand closer than 3 m. player changes are allowed at any time during the match (wfdf, 2017). material and method the aim of the study was to try to determine the personality of the ultimate frisbee players. the following hypothesis was accepted for verification: the personality profile of the ultimate frisbee players is similar to the profile of players practicing the same sport. the subjects of the cognitive experiment were ultimate frisbee trainers (n = 60), including thirty men (n = 30) and thirty women (n = 30). all subjects were 30 paweł piepiora, monika sadowska, jan supiński between 20 and 29 years old: the average age of men is 24.6 years and the average age of women is 25.3 years. the criterion for selection of samples is sport experience, current competitor license, impeccable trainer feedback, documented sporting achievements. the cognitive experiment was carried out using the neo-ffi questionnaire to diagnose personality traits included in the popular five-factor model, known as the "big five" model. the items in the questionnaire are 60 self-descriptive statements, the truthfulness of which in relation to themselves was rated by the respondents on a five-point scale: 1 "definitely not"; 2 "rather not"; 3 "i have no opinion"; 4 "rather yes"; 5 "definitely yes". these positions are created by 5 measuring scales marked with abbreviations created from the first letters of the english names of factors: openness to experience, conscientiousness, extraversion, agreeableness and neuroticism, of which the most popular are ocean, canoe or neoac. in the polish adaptation of the neo-ffi questionnaire, as well as for the needs of this study, the acronym neoac was adopted, i.e. the following order of scales: neuroticism, extraversion, openness to experience, agreeableness and conscientiousness (costa jr., mccrae, 2007). the structure of neuroticism consists of anxiety, aggressive hostility, depression, impulsiveness, hypersensitivity, shyness and reflects emotional adjustment and the opposite emotional image, i.e. a tendency to experience negative emotions and susceptibility to psychological stress. the extroversion indicator was captured by sociability, cordiality, assertiveness, activity, sensation seeking, positive emotionality understood as the quality and quantity of social interactions, the level of activity, energy, as well as the ability to experience positive emotions. the scale of openness to experience includes imagination, aesthetics, feelings, action, ideas, and values that indicate a tendency to positively evaluate life experiences, tolerance to novelty and cognitive curiosity. a marker of agreeableness creates trust, straightforwardness, altruism, concession, modesty, and tendency to become temperate, describing the attitude towards other people, positive and negative, manifested in altruism and opposition. and the scale of conscientiousness includes competences, a tendency to order, duty, commitment to achievement, self-discipline, prudence, which reflects the degree of organization, perseverance and motivation of the individual in goal-oriented activities (jarmuż, lach, 2007). the neo-ffi questionnaire is internally compliant. accuracy was demonstrated on the basis of research on the relationship between the results of the questionnaire and the evaluations of the subjects made by observers, the heritability of the measured features and their correlation with other personality and temperament dimensions. factor relevance was also verified. the neo-ffi questionnaire has sten norms for 5 age groups (15-19, 20-29, 30-39, 40-49, 50-80), developed separately for men and women based on a survey of 2041 people. the results allow a full description of the personality of the respondents and forecast their adaptability to the professional environment. sten results 1 to 3 should be considered low, 4 to 6 sten as average, and 7 to 10 sten as high (mccrae, costa jr., 2003). in order to test the hypothesis, statistical analyzes were performed using statistica version 13.1. it was used to analyze basic descriptive statistics and student's t-tests. the level of significance was p = 0.05. the study was conducted in march 2019. the project received a positive opinion of the senate committee on ethics of the personality profile of ultimate frisbee players based on gender 31 scientific research at the university of physical education in wrocław, issue 20/2019. results table 1 summarizes the results obtained from male and female samples. the analysis of the student's t-test shows that only on the scale of neuroticism was a statistically significant difference between men and women training ultimate frisbee. this is illustrated in figure 1. then the results were converted into sten norms and presented in table 2. sten results in all scales were at an average level. table 1. summary of results average men average women t df p sd m sd k quotient f p variances neuroticism 21,63 23,33 -3,23 58 0,002 4,5 4,35 1,06 0,05 ekstroversion 28,83 28,83 0 58 1 3,43 4,74 1,91 0,08 openess to expierience 23,5 23,06 0,41 58 0,68 4,8 3,12 2,36 0,02 agreeablness 26,86 28,06 -1,19 58 0,23 3,74 4,02 1,15 0,7 contienstiousne s 28,3 27,53 0,62 58 0,53 5,97 3,7 2,59 0,01 figure 1. results visualization 0 5 10 15 20 25 30 35 men women 32 paweł piepiora, monika sadowska, jan supiński table 2. summary of sten results average men average women neuroticism 5,87 5,2 ekstroversion 6 5,7 openess to expierience 3,96 3,56 agreeablness 4,9 4,96 contienstiousnes 5,3 4,63 discussion ultimate frisbee is currently one of the fastest-growing sports. despite the relatively short history in the sports arena, he claims to be a kind of sport phenomenon. due to its simple form, interesting rules and the atmosphere of friendship and respect that accompanies it, this discipline attracts players of all nationalities, ages and both sexes. our research results show that practitioners of ultimate frisbee present an average level of personality. the only difference was in the raw results on the neuroticism scale. this is justified because women have a greater tendency than men to experience negative emotions and susceptibility to psychological stress (piepiora, petecka, 2020). there are differences in the involvement of women in competitive sport, which are largely a consequence of the stereotyping of gender-related roles. stereotyping affects the behavior of parents, and thus the beliefs of young athletes of both sexes. the differences between the sexes relate, among other things, to the types of sports most often played, the level of perceptive anxiety and competence, but the relationships between motivational variables and beliefs are similar for both sexes. the lack of gender differences in this respect is characteristic for athletes who play at a high level (abrahamsen et al., 2008; leunes, 2008; mccarthy et al., 2008; stockel et al., 2010; łuszczyńska, 2011). conclusion the personality profile of ultimate frisbee players differs in the scale of neuroticism. women showed a higher level of neuroticism than men. and the sten interpretation of the results showed that people training ultimate frisbee regardless of gender are characterized by average personality indicators. references abrahamsen fe, roberts gc, pensgaard am. (2008) achievement goals and gender effects on multidimensional anxiety in national elite sport. psychology of sport and exercise, 9, 449-464. costa jr p., mccrae r. (2007) inwentarz osobowości neo-ffi. warszawa: pracownia testów psychologicznych. adaptacja polska: b. zawadzki, j. strelau, p. szczepaniak, m. śliwińska. the personality profile of ultimate frisbee players based on gender 33 jarmuż s., lach ł. (2007) metacecha a struktura czynnikowa kwestionariusza neoffi. przegląd psychologiczny, 50 (3), 303-317. leunes a. (2008) sport psychology. new york: psychology press. łuszczyńska a. (2011) psychologia sportu i aktywności fizycznej: zagadnienia kliniczne. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. mccarthy pj, jones mv, clark-carter d. (2008) understanding enjoyment in youth sport: a developmental perspective. psychology of sport and exercise, 9, 142-156. mccrae r, costa jr. p. (2003) personality in adulthood: a five-factor theory perspective. new york: guilford press. piepiora p. (2015) reaktywność emocjonalna zawodników karate startujących w odmiennych systemach walki sportowej kumite. roczniki naukowe wyższej szkoły wychowania fizycznego i turystyki w białymstoku, 3 (13), 46-51. piepiora p. (2019) behaviors of professional athletes in terms of the big five model due to the type of contact of the sport discipline. 14th international rais conference on social sciences and humanities at princeton, the erdman center, 20 library place, princeton, nj 08540, usa, august 19-20, 138-145; piepiora p., cięszczyk i., krzesiński m. (2017a) young athlete personality model using the example of selected sport disciplines. roczniki naukowe wyższej szkoły wychowania fizycznego i turystyki w białymstoku, 4 (22), 5-13. piepiora p., cięszczyk i., krzesiński m. (2017b) wizerunek a agresywność młodych sportowców na przykładzie wybranych dyscyplin sportowych. roczniki naukowe wyższej szkoły wychowania fizycznego i turystyki w białymstoku, 1 (19), 45-51. piepiora p., cięszczyk i., krzesiński m. (2018a) różnice w temperamencie wśród młodzieżowych zawodników trenujących sport indywidualny i zespołowy. roczniki naukowe wyższej szkoły wychowania fizycznego i turystyki w białymstoku, 3 (25), 44-50. piepiora p., jagoda a., urban j. (2019a) physical activity and styles of coping with the stress of people aged 18-30. journal of education, health and sport, 9 (7), 36-40. piepiora p., kaśków k. (2019) personality profile of polish volleyball players – a case study of players at various sports levels. quality in sport, 5 (2), 47-57. http://dx.doi.org/10.12775/qs.2019.011 piepiora p., kwieciński a., migasiewicz j. (2019b) the impact of the level of focus on a change in the level of fear of falling during leading in competition climbing. journal of education, health and sport, 9 (5), 516-533. piepiora p., migasiewicz j., napieraj d. (2019c) personality profile of athletes practising endurance disciplines. journal of education, health and sport, 9 (4), 394-402. piepiora p., petecka a. (2020) personality profile of women practising contact sports with karate kyokushin competitors and handball players as an example. ido: movement for culture: journal of martial arts anthropology, 20 (1), 23-29. piepiora p., piepiora d., witkowski k. (2016a) personality of the karatekas and kumite sport fight systems (in view of the karate culture as the regulator of http://dx.doi.org/10.12775/qs.2019.011 34 paweł piepiora, monika sadowska, jan supiński this interdependence). journal of combat sports and martial arts, 7 (1), 3541. piepiora p., piepiora z. (2015) the karate culture as the regulator of interdependence between permitted level of violence in different kumite systems and personality of contestants. human and social sciences at the common conference (hassacc), 3 (1), 23-27. piepiora p., superson m., migasiewicz j. (2019d) personality and subjective assessment of body weight of tennis players. journal of education, health and sport, 9 (6), 394-397. piepiora p., superson m., witkowski k. (2017c) osobowość a masa ciała i poziom tkanki tłuszczowej na przykładzie zawodniczek piłki siatkowej. roczniki naukowe wyższej szkoły wychowania fizycznego i turystyki w białymstoku, 2 (20), 52-55. piepiora p., superson m., witkowski k. (2017d) personality and the body composition of athletes using the example of the polish national youth female wrestling team. journal of combat sports and martial arts, 8 (2), 107-109. piepiora p., superson m., witkowski k. (2017e) personality and the nutritional habits of athletes using the example of the polish national youth female wrestling team. archives of budo: science of martial arts and extreme sports, 13, 103-110. piepiora p., supiński j., witkowski k. (2015) the temperament of karate competitors versus the systems of kumite sports fight. journal of combat sports and martial arts, 6 (2), 49-52. piepiora p., szmajke a., migasiewicz j., witkowski k. (2016b) the karate culture and aggressiveness in kumite competitors. ido: movement for culture: journal of martial arts anthropology, 16 (2), 41-47. piepiora p., witkowski k. (2018) personality traits of competitive athletes according to type of pressure exerted on opponents. south african journal for research in sport, physical education and recreation, 40 (1), 97-109; piepiora p., witkowski k., migasiewicz j. (2017f) evaluation of the effects of mental visualisation training in sport with regard to karate shotokan fighters specializing in kata. journal of combat sports and martial arts, 8 (1), 4953. piepiora p., witkowski k., piepiora z. (2018b) personality profiles of karate masters practising different kumite styles. archives of budo, 14, 231-241. stockel jt., strandbu a, solenes o, jorgensen p, fransson k. (2010) sport for children and youth in the scandinavian countries. sport in society, 13, 625642. wfdf ultimate rules committee (2017) ultimate game rules. warszawa: polskie stowarzyszenie graczy ultimate. quality in sport 3 (5) 2019, pp. 53-61, e-issn 2450-3118 received 10.09.2019, accepted 29.12.2019 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2019.017 53 paweł piepiora1 university school of physical education in wrocław, poland organization of a mass sport event on the example of the xii shotokan fska karate world championships abstract the subject of the research was the description and explanation of the role, significance and course of logistics processes in organizing a mass sports event on the example of the xii shotokan fska karate world championships, which took place in poland in kowary and karpacz on september 23-26, 2010. the purposeful selection of the sample was dictated by the subject of the study, which includes activities related to the preparation, organization and settlement of a mass sports event. a feedback model was adopted to describe and explain the functions of the organization of a mass sports event and the processes occurring in it. the analysis carried out was based on the identification of logistics processes divided into basic, supporting and management. then a logical design of the consequences of individual activities was formulated and maps of relations between individual areas of logistics activities were designed. networks of actions implemented were built and the earliest and latest dates of events were established. time gaps as well as critical and strategic processes were identified. events that initiated processes and were critical to the organization of the 12th shotokan fska karate world championships were identified. keywords: sport management, logistics, mass sports event, shotokan karate introduction mass events stand out from other events because of the security risks associated with the presence of a large number of participants in the area where the event takes place. bearing in mind the potential threats and the need to prevent them, many requirements have been foreseen that must be met by the organizers for such an event to take place (witkowski et al., 2015). the rules for organizing and carrying them out, as well as the organizer's obligations and rights are set out in the act on the safety of mass events. a mass event can also be organized by a non-governmental organization. pursuant to the act of 2011 (article 3 (1)) on the organization of mass events in poland, "a mass event is an artistic and entertainment event or sport event if it is of a mass nature" and "organized public viewing of television broadcasts on screens or 1 paweł piepiora, university school of physical education in wrocław, faculty of sport sciences, department of sport didactics, i. j. paderewskiego 35 street, multifunctional sports hall, room 73, 51-612 wrocław, e-mail: pawel.piepiora@awf.wroc.pl, orcid: 0000-0002-6525-3936 https://orcid.org/0000-0002-6525-3936 54 paweł piepiora devices that allow to obtain an image of diagonal exceeding 3 m ", which takes place, among others at a stadium housing at least 1000 people or in a sports hall or in another building that can accommodate at least 500 people (journal of laws of 2009 no. 62, item 504, as amended). it follows that events that are not sports or arts and entertainment (e.g. mass religious, social events) are not mass events, even if very many people participate. in addition, recognizing an event as massive depends on its nature. this means that its "mass" depends on the number of participants: • an artistic and entertainment event is a mass event if the number of places for participants is not less than 1000 at the stadium or open area and 500 in the sports hall or in another building; • in the case of sporting events, the number of places is not less than 1000 at the stadium or other open area and 300 in the hall or other building; • due to the special rules of organization and ensuring safety, mass matches also distinguish football matches, during which the number of seats made available by the organizers to spectators is not less than 1000 (cieśliński et al., 2015; jędrzejas, 2017). so a mass event will be, for example, a concert for 1,000 people at the local stadium. but it will no longer be a concert of the same star organized by the association for 200 people its members and supporters. for a paid event, the number of seats can be determined based on the number of tickets for sale. at a free event taking place in the open air, if the entrance to the event area is not by invitation or is not limited in other ways (e.g. by identifiers), it is necessary to carry out estimated calculations taking into account the area intended for spectators and occupied by one person. to qualify a given event as a mass event, it is also irrelevant whether it is paid or free. safety must be ensured at every event also free (cieśliński et al., 2016a, 2016b). sporting events are processes that have a rigid time frame. the quality of their organization depends, among others on logistic quality, which is influenced by the problem of time and value for fans. fast transport of ordered materials, or the movement of players, their teams and fans, from one point to another, become more important if the event takes place in a large area or is organized in a crowded urban agglomeration. good transport connections can encourage or discourage a significant number of supporters from attending the event. organizers of large sporting events take into account various communication problems, therefore they have to cooperate with various services, creating a kind of logistic support system for mass sporting events (piepiora and zakrzewska, 2016; zakrzewska and piepiora, 2016). sports activists are beginning to notice that logistics can greatly reduce the duration of expensive investments, and help athletes succeed. logistic support of a sporting event include infrastructure support. infrastructure is a material (technical) base that ensures the efficient implementation of all logistics processes and includes line infrastructure (communication routes connecting sports facilities) and point infrastructure (railway stations, airports, seaports, border checkpoints, venues, rooms) accommodation, etc.) (witkowski et al., 2016a). organization of a mass sport event on the example of the xii shotokan fska karate world championships 55 material and method the subject of the research was the description and explanation of the role, significance and course of logistic processes in the organization of a mass sports event on the example of the xii shotokan fska karate world championships. this mass sports event took place in poland in kowary and karpacz on september 23-26, 2010 (janisławska et al., 2010; piepiora, 2010; piepiora and piepiora, 2011, 2013). the organizer of this mass sports event was the funakoshi shotokan karate sports club (piepiora, 2009; piepiora and piepiora, 2019). the purposeful selection of the sample was dictated by the subject of the study, which included activities related to the preparation, organization and settlement of a mass sports event i.e. source documents related to the organization of a mass sports event, in this case the 12th shotokan fska karate world championships (piepiora et al., 2016a, 2016b). a feedback model was adopted to describe and explain the functions of the organization of a mass sports event and the processes occurring in it (fig. 1). the feedback takes place in three stages from building standards to making it more flexible implementing the human factor to the systematic development of logistics processes related to the organization of mass sports events. the feedback model is a dynamic relationship between the phases of logistics processes. input "x" (supply) is based on building tools standardizing logistic processes of a certain level of maturity, which will allow obtaining repeatable runs under certain conditions. such a process is subject to "p" (transformation) through the built-in configuration. it is subject to change, which often causes uncertainty about the result of its action. also the variable "z" (disturbances) elements of the environment of logistics processes, deforms the course of this process, and therefore there must be a phase of flexibility (agile), enabling the integration of human factor directly into the process. "exit" the result of the "y" process should be a new model of logistics processes (frykberg, 2002; cieśliński, 2011). dig. 1. model of feedback organization of a mass sports event. source: own study based on cieśliński, 2011. finally, the above model can be formally written: y = p (x, z, y), where: p implementation phase course of activities in the process of organizing a mass sports event; x preparatory phase entry logistics, i.e. processes that take place in the phase of preparation for the organization of a mass sports event; 56 paweł piepiora z interference the impact of the environment as an element disturbing the course of logistics processes in the organization of the event, y settlement phase exit logistics, i.e. processes taking place at the end of the organization of a mass sports event. feedback (from y to x) a meeting of the management of a sporting event in the assessment of its course and formulation of conclusions on how to improve the efficiency of future events. the above model uses practically other systems, including quality systems standardizing process operations, it systems supporting the achievement of synergies in the communication of people in the organization, as well as efficiency improvement systems based on the theory of efficient operation. in addition, this model assumes that on the basis of feedback (negative), input communication processes (x-data) are obtained for information and communication purposes. data is transformed by the generator (p-transformation of data into information). the output of this process (yknowledge) is knowledge as a result of the process of communication. negative feedback is to give the generated new knowledge a "screen" for the acquisition of new data and their selection. therefore, it is necessary to identify the elements configuring the organization and architecture of processes (freeman, 2004; rhee et al., 2012; witkowski et al., 2016b). in order to diagnose areas of optimization of the processes of organizing a mass sports event, it is necessary to initially describe and explain the issues that constitute the critical scope of research issues, namely: • integrated logistics processes, including networks and the logistics activities implemented in them must be customer-oriented customer relationship management (crm); • integrated logistics processes must model and implement customer service quality standards (use quality systems including iso 9001: 2000, tqm, kaizen, kanban); • optimization of enterprise resource planning (erp) planning and resource management processes; • optimization of providers trends and directions of improvements in purchasing and procurement processes (cpm); • optimization of supply processes (manufacturing execution systems (mes); • optimization of warehouse processes, manufacturing resource planning (mrp); • optimization of transport processes (e-ops); • optimization of logistics costs using the methodology (abc); • optimization of the logistics process measurement system (bsc) (boyle and haggerty, 2009; cieśliński et al., 2019). results input logistics (variable x): 1. establishment of the organizational office, assignment of tasks by the tournament director; organization of a mass sport event on the example of the xii shotokan fska karate world championships 57 2. developing a draft expenditure estimate; 3. selecting contractors for external orders by tender: • development and protection of the hall, • medical and sanitary protection, • purchase of medals and cups, • board of players and guests, • artistic performances; 4. signing agreements with partners of the fska karate shotokan world championship; 5. signing contracts with sponsors of the fska karate world shotokan championships; 6. signing contracts with media patrons; 7. obtaining the consent of the marshal of the lower silesian voivodship, staroste of the jeleniogórski poviat, the mayor of kowary and the mayor of karpacz to organize a mass event; 8. event insurance; 9. verification of sports halls and adjacent areas by the technical commission, championship coordinators in cooperation with representatives of the police, city guards, mpk, designer and contractor of event security, verification of the adopted design solutions of sports halls and current traffic organization in the jelenia góra region, assessment of the effectiveness of the adopted design solutions for the safety of competitors and participants, writing protocols of reconciliation; 10. placement and assembly: tatami mats, judges' tables, auditoriums, places for officials, podiums, sound system, hall marking; 11. placement and assembly in the places of road signs forbidding parking b-36 indicated in the project together with t-24 tables and information about their date of validity, assembly of information boards about traffic difficulties and planned detours in places designated in the project in the jelenia góra region; 12. importing and storing all materials for starter packages; 13. packing starter packages for competitors; 14. verification of competitors in the competition office; 15. opening of the tourtec fair; 16. electrician's maintenance call and making the necessary electrical connections; 17. setting up stage, flagpoles and platforms for cameras on pergola and guest stands; 18. artistic performances on the pergola stage for event participants; 19. bringing all banners, advertisements and decorations as well as information boards 20. bringing equipment for storage and storage in the hall; 21. providing additional security for the hall by a security company; 22. duty of the water and sewage system conservator; 23. placing a tent with a floor for a vip cafe; 24. performance of energy connections to the stage, judges' tables, cafes; 25. publishing guidebooks for championship organizers; 58 paweł piepiora 26. meeting of all organizers of the championships in the sports hall; 27. receiving vips, guests and journalists at the vip cafe; 28. direct supervision of the battlefield and the stage; 29. medical support for the championships by paramedics; 30. medical support for the championships by the ambulance service in kowary (2 ambulances); 31. taking seats by invited vips on the grandstand next to the start; 32. the position of championship participants in the designated zones; 33. coverage on the internet of fighting and awarding awards on stage; 34. report from the tournament director to the mayor of karpacz about the readiness of competitors, referees and organizers to start the event; 35. the ceremonial opening of the championships by the marshal of the lower silesia, staroste of the jeleniogórski poviat, the mayor of kowary and the mayor of karpacz. transition logistics (variable p): 1. the eliminations and finals of kata and kumite, team kata and team kumite; 2. monitoring of karate games safety, communication with security institutions, control of the technical condition of all components; 3. dispensing meals and drinks for competitors, referees and guests; 4. physiotherapy treatments for participants; 5. giving medals and cups as well as statutory prizes to all winners on stage; 6. collection of deposits by competitors upon presentation of the starting number in the hall. output logistics (y variable): 1. disassembly and collection of equipment from equipment and storage in the hall; 2. disassembly and collection of signs and storage in the hall; 3. cleaning the hall and garbage collection; 4. disassembly of all firewalls, road signs, audiences, stage after receiving the instruction of the police security chief; 5. performance of artistic groups at the end of the championship; 6. social meeting of all fska employees, championship organizers and guests in the vip cafe; 7. supervision of a cafe by 2 security guards; 8. dismantling all banners, advertisements and decorations; 9. dismantling of the hall sound system; 10. disassembly of own devices, transport to warehouses; 11. cleaning of the hall and adjacent areas; 12. dismantling and transporting mats, stage, platforms, stands and other equipment in the hall; 13. loading and returning borrowed banners and advertisements of sponsors, coorganizers and media patrons; 14. loading and returning rented other equipment; organization of a mass sport event on the example of the xii shotokan fska karate world championships 59 15. sending the results of the championship by e-mail to event participants and journalists. identification of disturbances in logistics processes (variable z): 1. fainting the player; 2. injuries and injuries of players 3. waterway rupture; 4. the collapse of the audience; 5. terrorist threats in places related to the organized event; 6. power supply failure; 7. food poisoning of competitors and staff during the event; 8. theft of valuable items (medals, cups, prizes, etc.) from the warehouse on the eve of the event; 9. improper securing of the event by the contractor; 10. atmospheric discharges; 11. anonymous phone call with a bomb; 12. sound failure; 13. delayed start due to unforeseen conditions; 14. player's death. feedback: 1. meeting of the leadership of the championship; 2. discussion on the organization of the championships and evaluation of the event by the organizational office and the tournament director; 3. sending a survey via e-mail to the participants of the event to learn about its organization. conclusion logistics streamlines the management of the processes of organizing mass sports events. it reduces time, costs and improves the quality and safety of event organization. the use of a logistic approach increases the likelihood of its effective implementation and, in addition, improves the organizational system by pointing to input elements, organizational transitions and exit elements. it is easy to divide activities into tasks in such a system, indicating milestones and critical phases of organizing a sporting event. contemporary sports competitions are increasingly having a mass event scale. for a given event to take place efficiently from the point of view of: supporters, athletes, media, sponsors and from a security point of view, it must be well prepared and monitored. example of the xii karate shotokan world championships fska proves that logistics is a tool that allows you to control activities and processes in such a way as to be able to achieve the planned results in the organization of a mass sports event. 60 paweł piepiora references boyle p., haggerty k. d. (2009) spectacular security: mega‐events and the security complex. international political sociology, 3 (3), 257-274. cieśliński w. (2011) modele optymalizacji zintegrowanych procesów logistycznych z wykorzystaniem paradygmatu soa i bpi. szkoła letnia: organizacja i zarządzanie. tnoik, politechnika łódzka. cieśliński w., piepiora p., witkowski k. (2019) models of digitisation of organisational space in sport. journal of education, health and sport, 9 (11), 128-136. cieśliński w., piepiora z., piepiora p., witkowski k. (2016a) the organizational cyberspace – e-trainerism. the model of advanced ict and augmented reality in sport enterprises. proceedings of 18th euroasia business and economics society (ebes) conference, u. a. e. sharjah, 449-463. cieśliński w., witkowski k., głowicki p., piepiora p., sobecki j. (2015) applying advanced ict technologies and augmented reality to generate future events on the example of organization and education in sports (methodological assumptions). international journal on recent and innovation trends in computing and communication (ijritcc), 3 (10), 5967-5971. cieśliński w., witkowski k., piepiora z., piepiora p., bernat p. (2016b) the safety engineering of mass sports events – the model of emergency management of logistics processes with using of advanced technologies (augmented reality, gps & ict). proceedings of the 2016 international conference on intelligent control and computer application (icca 2016), zhengzhou, china, 30, 484-489. dz. u. 2009 nr 62 poz. 504, ustawa o bezpieczeństwie imprez masowych. freeman b. (2004) managing risk and building trust: the challenge of implementing the voluntary principles on security and human rights. transnational dispute management (tdm), 1 (1), 20-24. frykberg e. r. (2002) medical management of disasters and mass casualties from terrorist bombings: how can we cope? journal of trauma and acute care surgery, 53 (2), 201-212. janisławska a., piepiora z., piepiora p. (2010) 12th world championship of shotokan karate fska 23-26.09.2010. ks funakoshi shotokan karate, kowary; jędrzejas n. (2017) security management of mass events. world scientific news, 72, 347-352. piepiora p. (2010) xii mistrzostwa świata karate shotokan fska. sztuki walki, 17 (4), 22-24. piepiora p., migasiewicz j., witkowski k. (2016a) the traditional karate training and sports fight systems of kumite. roczniki naukowe wyższej szkoły wychowania fizycznego i turystyki w białymstoku, 18 (4), 62-67. piepiora p., piepiora z., piepiora j. (2009) shotokan karate w kowarach. sztuki walki, 13 (4), 5-6. organization of a mass sport event on the example of the xii shotokan fska karate world championships 61 piepiora p., piepiora z. (2019) 40 lat karate shotokan w kotlinie jeleniogórskiej na dolnym śląsku (40 years of shotokan karate in the jelenia valley in the lower silesia). msit w karpaczu, ikswd, kowary. piepiora z., piepiora p. (2011) mistrzostwa karate jako przykład imprezy promującej powiat jeleniogórski. sport i rekreacja szansą rozwoju regionu, zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiego, wydawnictwo uniwersytetu szczecińskiego, 690, 201-216. piepiora z., piepiora p. (2013) managing the free time of the children and the youth by the karate trainings on the example of functioning the funakoshi shotokan karate sport club. sustainable urban development social, economic and environmental issues in urban planning, wyższa szkoła ekologii i zarządzania w warszawie, 171-178. piepiora p., witkowski k., maśliński j. (2016b) ewolucja karate: od plebejskiej formy walki do sportu olimpijskiego. roczniki naukowe wyższej szkoły wychowania fizycznego i turystyki w białymstoku, 18 (4), 18-30. piepiora p. , zakrzewska e. (2016) safety at hospitals in the european union in the case of poland. international journal of trend in research and development (ijtrd), 3 (1), 155-160. rhee h-s., young u. r., kim ch-t. (2012) unrealistic optimism on information security management. computers & security, 31 (2), 221-232. witkowski k., kosa j., piepiora p. (2015) the logistics of mass sporting events as exemplified by the 32nd wrocław marathon. quaesti – multidisciplinary conference, 3 (1), 102-107. witkowski k., kosa j., piepiora p. (2016a) strategy of managing a project of organising a mass sports event. studies in sport humanites, 20, 53-60. witkowski k, piepiora p., cieśliński w., piepiora z. (2016b) quality management versus process approach. proceedings of the international scientific conference hradec economic days 2016, university of hradec králové, 1187-1195. zakrzewska e., piepiora p. (2016) analysis of the functioning of the health care system in poland in year 2015. international journal of trend in research and development (ijtrd), 3 (1), 161-163. akademia wychowania fizycznego we wrocławiu 22 quality in sport 4 (3) 2017, s. 22-30, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 15 ii 2018, praca została przyjęta do druku 3 iii 2018 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2017.020 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/866134 agnieszka widawska-stanisz1 politechnika częstochowska, wydział zarządzania networking w zarządzaniu relacjami z rynkiem usług sportoworekreacyjnych networking in management of relationships with the sports and leisure service market streszczenie celem artykułu jest przedstawienie możliwości, jakie dają sieci kontaktów i rekomendacje w zarządzaniu relacjami biznesowymi. punktem wyjścia niniejszego opracowania był marketing relacji, który zakłada, że relacje można budować, podtrzymywać i wzbogacać nie tylko z nabywcami produktów i usług, ale również z innymi podmiotami z otoczenia rynkowego przedsiębiorstwa. rynek usług sportowo-rekreacyjnych to branża bardzo specyficzna i jednocześnie ogromny przemysł. w artykule przedstawiono założenia marketingu relacji, rekomendacji oraz najistotniejsze z punktu widzenia budowania relacji, działania networkingowe. tekst uzupełniają założenia modelu marketingu relacji przedsiębiorstwa sportoworekreacyjnego uwzględniające wykorzystanie sieci biznesowych z m.in. takimi podmiotami jak usługi dietetyków, przedsiębiorstwa cateringu dietetycznego, przedsiębiorstwa oferujące odzież sportową i suplementy. słowa kluczowe: marketing relacji, networking, otoczenie przedsiębiorstwa, marketing usług abstract the aim of the paper is to present the opportunities provided by the network of contacts and recommendations in business relationship management. the starting point of the present study is relationship marketing which assumes that relationships can be built, sustained and enriched not only with buyers of products and services but also with other entities from the enterprise market environment. the sports and leisure service market is a very specific sector and, at the same time, a huge industry. in the paper, there are presented the assumptions of the marketing of relationships, recommendations and networking activities the most important from the point of view of building relationships. the text is supplemented with the assumptions of the relationship marketing model of the sports and leisure company taking into account the use of business networks with, among others, the entities such as dietician services, diet catering companies, companies providing sportswear and supplements. 1 dr inż. agnieszka widawska-stanisz, e-mail: e-mail: agnieszka.widawska-stanisz@wz.pcz.pl networking w zarządzaniu relacjami z rynkiem usług sportowo-rekreacyjnych 23 keywords: relationship marketing, networking, business environment, service marketing wstęp rynek usług sportowo-rekreacyjnych w polsce od kilku lat zaczął się bardzo dynamicznie rozwijać. coraz więcej osób dba o swoje zdrowie, uprawia sport, podejmuje różnego rodzaju aktywność fizyczną a nowe centra sportowo-rekreacyjne są odpowiedzią na te potrzeby. niestety odsetek osób aktywnych fizycznie ciągle jest niewielki. jak pokazują badania przeprowadzone na zlecenie ministerstwa sportu i turystyki z 2016 roku, 50% polskiego społeczeństwa nie podejmowało żadnej aktywności fizycznej w czasie wolnym (raport instytutu badań strukturalnych, 2016). z pewnością trend ten będzie się zmieniał. będzie jednak wymagał odpowiednich kroków nie tylko ze strony specjalistów i menedżerów centrów sportowo-rekreacyjnych, ale także innych podmiotów, oferujących produkty i usługi dla szeroko pojętej branży rekreacyjnej, np. producentów sprzętu sportowego i rekreacyjnego, odzieży sportowej, prasy branżowej, organizatorów targów, producentów suplementów diety, usług dietetyków czy usług trenerów personalnych. połączenie potencjału różnych podmiotów oraz zaproponowanie odpowiednio zaprojektowanego programu marketingowego, obejmującego kompleksową ofertę, może mieć wpływ na zmianę stylu życia potencjalnego nabywcy usług sportowo-rekreacyjnych oraz wzrost udziału usług sportoworekreacyjnych w rynku usług szeroko pojętego czasu wolnego. celem artykułu było przedstawienie możliwości, jakie dają sieci kontaktów i rekomendacje w zarządzaniu relacjami biznesowymi. założono bowiem, że odpowiednie zarządzanie tymi relacjami oraz zastosowanie networkingu w relacjach biznesowych na rynku usług sportowo-rekreacyjnych pozwoli skonstruować ofertę na miarę potrzeb współczesnego, bardzo wymagającego ale też mało aktywnego ruchowo konsumenta. założenia marketingu relacji definicja marketingu relacji często przedstawiana jest w literaturze przez różnych autorów w sposób znacznie odmienny. część z nich proponuje definicje bardzo podobne do siebie, część eksponuje zupełnie inne aspekty charakterystyczne dla tej koncepcji. brak jest jednej, powszechnie stosowanej definicji. warto jednak zwrócić uwagę na kilka, które trafnie odzwierciedlają charakter tworzenia i pielęgnowania relacji istotny dla niniejszego opracowania. jedną z pierwszych definicji marketingu relacji zaprezentował leonard berry: „marketing relacji to tworzenie, utrzymywanie i wzbogacanie relacji z klientem. pozyskanie nowego klienta stanowi jedynie pierwszy krok w procesie marketingu” (j. otto, 2001, s. 46). jednak traktowanie marketingu relacji jako narzędzia czy sposobu na kreowanie długotrwałych relacji z klientami nie wyczerpuje możliwości tej koncepcji. inną definicję zaproponował ch. grönroos: „marketing relacji to tworzenie, 24 agnieszka widawska-stanisz utrzymywanie i wzbogacanie więzi z klientami i ich partnerami w taki sposób aby cele obu stron zostały osiągnięte poprzez obustronną wymianę i realizację poczynionych obietnic” (j. otto, 2001, s.47). interesująca z perspektywy niniejszego opracowania wydaje się również definicja polskich autorów, która pozwala szerzej spojrzeć na koncepcję marketingu relacji. według m. rydel i c. ronkowskiego „marketing relacji oznacza koncepcję zarządzania i działania na rynku, według której skuteczność rynkowa firm zależna jest od nawiązania partnerskich stosunków z uczestnikami rynku. koncepcja ta zakłada budowę związków lojalnościowych z klientami i aliansów strategicznych z partnerami w biznesie (m. rydel i c. ronkowski, 1995, s. 5). definicja ta pokazuje, że relacje mogą być planowane i realizowane nie tylko na płaszczyźnie firma klient, relacje takie mogą być kreowane również z innymi uczestnikami rynku. autorzy koncepcji marketingu relacji sformułowali modele pokazujące szczegółowo, którzy uczestnicy rynku mogą w mniejszym lub większym stopniu oddziaływać na formułowanie i realizację celów i strategii przedsiębiorstwa usługowego. relacje z partnerami biznesowymi jak wspomniano wyżej relacje z nabywcami produktów i usług należą do bardzo często omawianych w literaturze przedmiotu. marketerzy podejmują starania, których celem jest tworzeni, podtrzymywanie i wzbogacanie relacji z klientami. w tym celu koncentrują swoje starania na tworzeniu baz danych o klientach i odpowiednim zarządzaniu nimi. warto jednak zwrócić uwagę na inną, często niedocenianą, grupę partnerów biznesowych oraz relacje z nimi. „(…) chodzi o firmy kierujące swoją ofertę do twoich obecnych i potencjalnych klientów. ta sieć, już choćby z uwagi na swoje duże rozmiary, często oferuje liczne możliwości formułowania rekomendacji. zadowolony klient może znać trzy lub cztery inne osoby potencjalnie zainteresowane twoją ofertą, podczas gdy duża firma wchodząca w skład twojej pośredniej sieci kontaktów może cieszyć się zaufaniem kilkuset nabywców” (j. jantsch, 2011, s. 217). każde przedsiębiorstwo funkcjonujące na rynku mimo woli wchodzi w różnorodne relacje z innymi podmiotami ze swojego otoczenia. otoczenie przedsiębiorstwa dzielimy zazwyczaj na bliższe i dalsze, inaczej zwane mikro i makrootoczeniem. w wyniku procesu globalizacji w przypadku makrootoczenia nie możemy już mówić tylko o konkretnej sytuacji gospodarczo-prawno-społecznej danego kraju. do elementów otoczenia dalszego zaliczać należy zbiór czynników dotyczących wielu innych państw. niemniej jednak do elementów makrootoczenia zalicza się m.in.: otoczenie ekonomiczne, otoczenie technologiczne, otoczenie społeczno-kulturowe, otoczenie demograficzne, otoczenie polityczne i prawne, otoczenie ekologiczne oraz otoczenie międzynarodowe (moczydłowska, korombel, bitkowska, 2017, s. 22). „czynniki mikrootoczenia to z kolei podmioty funkcjonujące w środowisku przedsiębiorstwa. identyfikując różne grupy podmiotów warunkujących funkcjonowanie przedsiębiorstwa należy przede wszystkim uwzględnić nabywców produktów, które oferuje firma” (j. mazur, 2001, s. 33). nabywca, który jest dziś bardzo świadomy swoich potrzeb, ma oczekiwania i potrafi je egzekwować. klient, którego w przypadku usług sportowo-rekreacyjnych networking w zarządzaniu relacjami z rynkiem usług sportowo-rekreacyjnych 25 trzeba motywować do podejmowania wysiłku, proponować programy marketingowe kształtujące nawyki bycia fit, regularnie pobudzać do działania. innymi elementami bliższego otoczenia przedsiębiorstwa są konkurenci firmy. rynek usług sportoworekreacyjnych w polsce jest rynkiem rozproszonym, choć w ostatnich latach można odnotować wzrost liczby powstających obiektów sieciowych. kolejnym elementem otoczenia przedsiębiorstwa są partnerzy handlowi. „przedsiębiorstwo nie ma szans skutecznego konkurowania na rynku, jeśli nie współpracuje z siecią sprawnych, wiarygodnych dostawców różnych materiałów zaopatrzeniowych i usług (banków, firm kurierskich, transportowych, ubezpieczeniowych, agencji badań rynku itd.)” (j.mazur, 2001, s. 34). również w przypadku usług sportowo-rekreacyjnych wskazana jest współpraca z wyżej wspomnianymi podmiotami. dodatkowo relacje te mogą dotyczyć producentów sprzętu sportowego i rekreacyjnego, odzieży sportowej, prasy branżowej, organizatorów targów, producentów suplementów diety, usług dietetyków czy usług trenerów personalnych. inne grupy podmiotów z otoczenia przedsiębiorstwa stanowią media, samorząd lokalny, przedstawiciele administracji państwowe, agend rządowych czy lobbyści. twórcy koncepcji marketingu relacji szczegółowo opisali różne, możliwe relacje (w jednym z opracowań przedstawiono 30 różnego rodzaju powiązań), jakie mogą zachodzić na rynku pomiędzy podmiotami z otoczenia oraz stworzyli modele je prezentujące. poniżej, na rysunku 1 pokazano najbardziej znany model sześciu rynków, stanowiących płaszczyznę rozważań marketingu relacyjnego oraz zastosowań networkingu jako sieci biznesowej. rysunek 1: model 6 rynków źródło: j. otto, marketing relacji, koncepcja i stosowanie, wyd. c.h. beck, warszawa 2001, s. 51. 26 agnieszka widawska-stanisz autorzy kolejnego modelu zaproponowali odmienną w treści, krótszą definicję, gdzie marketing relacji obejmuje wszelkie działania marketingowe nakierowane na zbudowanie, rozwój i utrzymanie owocnej wymiany relacji. sformułowali oni cztery podstawowe obszary relacji, które mogą pojawić się w firmie: 1. relacje z dostawcami, 2. relacje z pośrednikami, 3. relacje z klientami, 4. relacje zachodzące wewnątrz firmy (j. otto, 2001, s. 60). wspomniani autorzy – r. morgan i s. hunt, w centrum wymiany relacji umieścili przedsiębiorstwo. model ten zwany modelem powiązań rozróżnia jednorazową transakcję i relację długookresową. „wyróżniają (autorzy – przyp. autorki) cztery zakresy, w których przedsiębiorstwo może nawiązywać relacje, oraz identyfikują dziesięć typów związków zachodzących w poszczególnych sferach: związki z dostawcami (dostawcy i dostawcy usług), związki z pośrednikami (konkurencja, organizacje niedochodowe, rząd), związki z klientami (ostateczni klienci i pośredni klienci) oraz związki wewnątrz organizacji (pracownicy, strategiczne jednostki biznesowe oraz działy funkcjonalne (k. dziewanowska, 2012, 60). jak pokazują badania i obserwacja praktyki przedsiębiorstw skuteczność działania, realizacja założonych celów i strategii zależy nie tylko od kontaktów z nabywcami produktów i usług. interesariusze (z ang. stakeholders) to „grupa lub jednostka, która może wpływać na osiągnięcie celu organizacji lub może podlegać wpływowi działań organizacji. interesariuszami przedsiębiorstwa są jego pracownicy, klienci, dostawy, akcjonariusze, banki, ekologowie, rząd i inne grupy, które mogą pomóc lub zaszkodzić przedsiębiorstwu” (moczydłowska, korombel, bitkowska, 2017, s. 25). analiza poszczególnych podmiotów z otoczenia przedsiębiorstwa narzuca określenie zadań, jakie w ramach podjętych powiązań mogą być realizowane na poszczególnych rynkach. kluczowe zadania stawiane organizacji przedstawia tabela 1. tabela 1. zadania firmy na poszczególnych rynkach rodzaj rynku zadanie rynek nabywców przywiązanie szczególnej roli do obsługi nabywców stanowiących podstawowy element wyróżniający daną ofertę od oferty konkurentów rynek podmiotów opiniotwórczych wykorzystanie rekomendacji z kręgów profesjonalnego doradztwa oraz dotychczasowych nabywców do stworzenia nowych kontaktów i kontraktów rynek dostawców stworzenie sytemu bliskich wzajemnie korzystnych kontaktów rynek pracy pozyskiwanie i utrzymywanie w firmie takich pracowników, którzy się z nią identyfikują, są lojalni i zaangażowani w realizację przyjętych celów rynek wpływowych organizacji, instytucji i jednostek nawiązanie ścisłych kontaktów z podmiotami kreującymi opinie w ramach danego rynku networking w zarządzaniu relacjami z rynkiem usług sportowo-rekreacyjnych 27 rynek konkurentów benchmarking neutralizacja konkurencji przez rozwój współpracy rynek wewnętrzny stworzenie klimatu pełnego zrozumienia przez wszystkich pracowników firmy dla działań nakierowanych na nabywcę. źródło: k. fonfara, marketing partnerski na rynku przedsiębiorstw, pwe, warszawa 1999, s. 74. „silne relacje z klientami i partnerami przekładają się na pożądane przez dany podmiot zachowania rynkowe. w konsekwencji prowadzi to do poprawy pozycji przedsiębiorstwa przez na przykład możliwość ustalenia wyższej ceny, większą liczbę rekomendacji, szybsze akceptowanie nowych produktów, przyspieszenie decyzji o zakupie produktu, większą możliwość poszerzania linii produktów itp. efektem tego będzie w przyszłości wzrost wartości dla udziałowców przez wzrost i przyspieszenie przepływów gotówkowych i redukcję ryzyka” (i. rudawska, s. 154). „zgodnie z koncepcją interesariuszy zaproponowaną przez r. freemana, zaleca się prowadzenie działalności gospodarczej poprzez budowanie pozytywnych, trwałych i długoterminowych relacji ze wszystkimi zainteresowanymi stronami, ponieważ każdy interesariusz odgrywa bardzo istotną rolę w osiąganiu sukcesu przez przedsiębiorstwo (moczydłowska, korombel, bitkowska, 2017, s. 27). networking – definicja networking jako koncepcja tworzenia i zarządzania siecią relacji staje się w polsce coraz bardziej popularny. ideą networkingu jest rozwijanie sieci relacji, pielęgnowanie ich, wymiana doświadczeń, pomoc innym i przyjmowanie pomocy. jest to bardzo istotne a jednocześnie możliwe do zastosowania dzięki popularnym dziś mediom społecznościowym, globalizacji, nowoczesnym technologiom oraz temu, że networking w zasadzie nie posiada barier wejścia. liczy się wiedza, kompetencje, zainteresowania i wartości. wśród wielu definicji networkingu warto przytoczyć kilka. „jedna z definicji networkingu mówi, że to sztuka promowania osiągnięć innych. to prawda, ale networking to znacznie więcej. dzięki niemu mamy szansę stworzyć korzystną sieć wzajemnych powiązań i kontaktów biznesowych czy sprzedażowych. relacje oparte na zasadach networkingu, budowane są w sposób trwały i w oparciu o czerpanie obustronnych korzyści. „rekomendacja” to słowo klucz jeśli chodzi o networking b2b oraz networking w sprzedaży. w dzisiejszych czasach uśmiech, uścisk dłoni oraz życzliwość, nadal są niezwykle cennym sposobem zdobywania wartościowych kontaktów” (www1). „networking to tworzenie społeczności i bycie jej częścią. społeczności opartej na szczodrym dawaniu i złożonej z ludzi, którzy są najlepsi w tym co robią” (turniak i wendt, 2016, s. 19). jeszcze inna definicja mówi, że „networking to rzetelne służenie i profesjonalne proszenie o pomoc” (m. gnyszka, s. 16). dla networkingu najważniejsze jest budowanie długotrwałych relacji opartych na wzajemnych korzyściach. 28 agnieszka widawska-stanisz networking – ujęcie modelowe punktem wyjścia dla stworzenia modelu sieci relacji dla przedsiębiorstwa sportoworekreacyjnego było określenie lidera sieci, albo inaczej firmy centralnej (ang. focal firm). „przy czym firma centralna nie musi być głównym uczestnikiem sieci pod względem kontroli i władzy. stanowi ona wyłącznie podmiot, z którego perspektywy rozpatruje się sieć biznesową i przyjmuje jego kontekst sieci wyznaczający granice sieci (stąd wynika, że jedna sieć może mieć nawet kilka przedsiębiorstw centralnych)” (m. ratajczak-mrozek, s. 17-18). obserwując praktykę działalności tego typu przedsiębiorstw oraz rodzaje możliwych relacji, przyjęto że firmą centralną jest przedsiębiorstwo sportowo-rekreacyjne. ponadto, na co warto zwrócić uwagę, ważnym krokiem w projektowaniu sieci relacji dla przedsiębiorstwa sportowo-rekreacyjnego jest przeanalizowanie kontaktów i znajomości z partnerami pod kątem ich charakteru i skuteczności. w zależności od stopnia zaangażowania aktorów sieci powiązań można podzielić na znajomości jednorazowe, osoby ze środowiska, częstsze kontakty, rzeczników i partnerów. po zidentyfikowaniu uczestników sieci biznesowej w działalności przedsiębiorstw sportowo-rekreacyjnych podjęto próbę opracowania modelu powiązań z podmiotami mającymi wpływ na sytuację i działalność przedsiębiorstwa sportowo-rekreacyjnego co pokazuje rysunek 2. rysunek 2. model powiązań miedzy uczestnikami w sieci biznesowej w usługach sportowo-rekreacyjnych źródło: opracowanie własne. networking w zarządzaniu relacjami z rynkiem usług sportowo-rekreacyjnych 29 na podstawie badania przeprowadzonego metodą wywiadu diagnostycznego z menedżerem clubu fitness forma2 w częstochowie określono najważniejsze podmioty, z którymi klub zainicjował oraz podtrzymuje relacje. najważniejszych aktorów tej sieci powiązań ujęto w powyższym modelu, jednak aktualnie podjęto również kontakty z uczelnią wyższą (politechniką częstochowską), gdzie organizowane są eventy mające na celu propagowanie zdrowego stylu życia, działania te dotyczą zarówno aktywizacji studentów oraz uczestników zajęć uniwersytetu trzeciego wieku. utrzymywane są również relacje biznesowe z przedsiębiorstwami świadczącymi usługi spa czy medycyny estetycznej. nawiązano relacje ze spółdzielniami mieszkaniowymi oraz licznymi przedsiębiorstwami świadczącymi usługi gastronomiczne. powyższe działania służą wszystkim stronom sieci, uczestnicy wspierają swoją działalność i korzystają z pomocy innych podmiotów tego rodzaju powiązań. warto również podkreślić, że na sieć kontaktów można spojrzeć na kilka innych sposobów. jednym z nich było wyodrębnienie podmiotów z otoczenia przedsiębiorstwa sportowo-rekreacyjnego, co pokazano na rysunku 2. innym sposobem może być określenie np. kręgów kontaktów, które można zawrzeć na innych płaszczyznach, np. w internecie (fora tematyczne), w kręgu znajomych, grupach formalnych (np. izby gospodarcze, kluby biznesu) i nieformalnych (współmieszkańcy, społeczność lokalna). powyższe opracowanie jest jedynie wstępem do analizy możliwości zarządzania relacjami na rynku usług sportoworekreacyjnych. podsumowanie w aktualnej rzeczywistości gospodarczej nie ma przedsiębiorstwa, które nie utrzymywałoby relacji i nie tworzyło sieci powiązań. ich rodzaj i częstotliwość są zależne nie tylko od profilu działalności, ale również częstotliwości kontaktów, czasu trwania relacji, liczby zawieranych transakcji, wspólnych przedsięwzięć, skłonności do pomocy czy obdarzonego zaufania. często relacje te są tworzone i podtrzymywane intuicyjnie, a tworzenie trwałych związków często wynika z fundamentalnej istoty działania przedsiębiorstwa polegającej na działalności zarobkowej. przedsiębiorstwa sportowo-rekreacyjne poza pozyskiwaniem nowych nabywców swoich usług oraz pielęgnowaniem więzi z nimi powinny po pierwsze mieć świadomość istnienia wielu różnych powiązań z rynkami docelowymi i innymi aktorami otoczenia (zgodnie z terminologią stosowaną w podejściu sieciowym) oraz po drugie zastosować strategicznie podejście do planowania i realizacji tego typu powiązań, by móc maksymalnie wykorzystać siłę sieci i zależności w niej funkcjonujące. stąd pojawiła się potrzeba skonstruowania modelu powiązań, wskazania lidera, który celowo dobiera partnerów oraz wypracowania płaszczyzny współpracy dla wielu, niezależnie funkcjonujących, podmiotów. 2 fitness club forma w częstochowie to prężnie rozwijające się centrum sportowo-rekreacyjne. w 2017 roku otwarto drugą siedzibę klubu. aktualnie klienci korzystają z bogatej ofert w klubie forma południe oraz w klubie forma północ. (źródło: http://forma.czest.pl/) 30 agnieszka widawska-stanisz literatura 1. dziewanowska k., relacje i lojalnośc klientów w marketing, wyd. naukowe wydziału zarządzania uniwersytetu warszawskiego, warszawa 2012 2. fonfara k., marketing partnerski na rynku przedsiębiorstw, pwe, warszawa 1999 3. gnyszka m., networking nie działa i co musisz zrobić by to zmienić, wyd. onepress, gliwice 2017 4. jantsch j., siła pozytywnych opinii. jak efektywnie wykorzystać najlepszy kanał informacyjny do reklamy twojej firmy, mt biznes, warszawa 2011 5. mazur j., zarzadzanie marketingiem usług, wyd. difin, warszawa 2001 6. moczydłowska j. m., korombel a., bitkowska a., relacje jako kapitał organizacji, wyd. difin, warszawa 2017 7. otto j., marketing relacji, koncepcja i stosowanie, wydawnictwo c. h. beck, warszawa 2001 8. raport instytutu badań strukturalnych pt. ocena korzyści społecznych inwestycji w sport w odniesieniu do ponoszonych kosztów, thttp://ibs.org.pl/app/uploads/2017/01/ibs_report_03a_2016_pl_streszcze nie_pl.pdf 9. ratajczak-mrozek m., podejście sieciowe do współpracy przedsiębiorstw, marketing i rynek, 2010 nr 8 10. rydel m., ronkowski c.: marketing partnerski. marketing i rynek 1995, nr 9 11. turniak g., wendt r., profesjonalny networking, kontakty, które procentują, wyd. eurograf, 2016 12. www1 http://www.bnipolska.pl/networking-w-biznesie-i-sprzedazy/ quality in sport 2 (4) 2018, s. 7-17, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 9 iv 2018, praca została przyjęta do druku 26 vi 2018 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2018.007 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/885105 7 mateusz brzeźniak1 kibic, czyli prosument na rynku sportu na przykładzie fanów pogoni szczecin fan – the prosumer of the sports market on the example of pogon szczecin sport club supporters streszczenie wstęp. relacja kibica sportowego ze wspieraną organizacją stanowi unikalny typ związku na linii klient-marka. stosunek fana do klubu jest oparty na emocjach. fani posiadają też niezwykle rozległą wiedzę na temat wspieranej organizacji. ze względu na czynny udział w procesie kreacji produktów i usług sportowych, warto zredefiniować miejsca fana na rynku sportu. cel. celem pracy była weryfikacja hipotezy, zgodnie z którą kibiców powinniśmy określać mianem prosumentów na rynku sportu. metody. grupę badawczą stanowiło 583 polskich kibiców piłkarskich (83,4% mężczyzn i 16,6% kobiet), w większości ludzi młodych (61,9% z nich nie ukończyło 26. roku życia), spośród których aż 79,9% deklarowało sympatyzowanie z klubem pogoń szczecin. badanie, które zrealizowano przy użyciu autorskiego kwestionariusza ankiety, zostało udostępnione za pośrednictwem portalu społecznościowego facebook oraz serwisu wykop.pl. rezultaty. potwierdzono rozległą wiedzę kibiców o wspieranej organizacji, a także ich chęć do poszukiwania informacji o klubie. czynniki te należy sklasyfikować jako zachowania prosumenckie, potwierdzające postawioną hipotezę. o tym, że fanów można nazywać prosumentami na rynku sportu, świadczy też ich udział w kreacji widowiska sportowego. słowa kluczowe: sport, marketing sportu, marketing sportowy, kibic sportowy, klub sportowy, rynek sportu, produkt sportowy, prosument abstract introduction. the relationship between sports fan and the favored organization is a unique type of the client-brand connection. the attitude of the fan towards beloved club is based on emotions. supporters also have an extraordinary wide knowledge about the supported organization. due to the active participation in the process of creation of products and services on the sports market, fans should no longer be regarded just as ordinary customers. objective. confirmation of the hypothesis that fans should be regarded as prosumers of the sports market. 1 mgr mateusz brzeźniak, e-mail: matbrzezniak@gmail.com, orcid: 0000-0003-3456-3867 https://orcid.org/0000-0003-3456-3867 8 mateusz brzeźniak methods. the study was carried out using the original questionnaire, which was shared via facebook and the site wykop.pl. results. the obtained results confirm the hypothesis that fans should be regarded as prosumers of the sports market. keywords: sports, sports marketing, sports fan, sports club, sports market, sports product, prosumer. 1. wprowadzenie chociaż aktywność fizyczna, również ta przybierająca formę usystematyzowanego współzawodnictwa, towarzyszy człowiekowi od zarania dziejów, to niewątpliwie dopiero kilka ostatnich dziesięcioleci diametralnie zmieniło oblicze sportu i rolę, jaką pełni on w naszym życiu [1]. w sposób niebagatelny wpłynęły na to procesy profesjonalizacji, globalizacji i komercjalizacji, jakim sport był i nadal jest poddawany [5]. wraz z dynamicznym rozwojem samego zjawiska zmieniali się także jego odbiorcy, czyli kibice. ewolucji podlegały ich zachowania, wygląd czy sposób wyrażania emocji, ale równie fundamentalne – choć dalece bardziej dyskretne – przeobrażenia dotyczyły zadań pełnionych przez fanów, którzy z biernych odbiorców przekształcili się we współtwórców produktów i usług na rynku sportu. ich rola stała się szczególnie istotna wobec powstania, rozwoju i popularyzacji internetu z mediami społecznościowymi na czele. biorąc pod uwagę powyższe wydaje się, że naturalnym następstwem wzrostu znaczenia kibiców powinno być zredefiniowanie miejsca przynależnego im na rynku sportu, co będzie głównym celem tego artykułu. czasy, w których najwybitniejsi atleci mogli liczyć jedynie na wieniec laurowy i społeczne uznanie bezpowrotnie minęły. sport jest dziś globalnym biznesem, funkcjonującym w ramach autonomicznego rynku. udział sektora sportowego w pkb krajów rozwiniętych wynosi już ok. 1-2% i stale rośnie [12]. galopująca komercjalizacja przejawia się m.in. kolejnymi rekordami, jeśli chodzi o zarobki sportowców, wartości kontraktów na sprzedaż praw telewizyjnych czy kwoty transferowe w piłce nożnej. najsprawniej funkcjonującymi organizacjami sportu profesjonalnego są kluby – zwłaszcza te piłkarskie – które funkcjonują na zasadach zbliżonych do dużych przedsiębiorstw ze wszystkich innych branż i jako takie powinny być postrzegane [4]. marki najważniejszych organizacji sportowych świata zyskują status kultowych i globalnych [1], charakteryzując się podobnym stopniem rozpoznawalności, co np. apple, coca-cola czy mcdonald’s. do sportowych brandów globalnych z pewnością zaliczyć można kluby (np. fc barcelona, los angeles lakers), federacje (fifa, mkol), imprezy i turnieje (wimbledon, igrzyska olimpijskie) oraz samych sportowców (usain bolt, roger federer). jeśli uznamy, że organizacje sportu profesjonalnego funkcjonują w sposób zbliżony do przedsiębiorstw z innych segmentów rynku, to ich odbiorców, a więc kibiców, powinniśmy nazywać ich klientami lub konsumentami oferowanych przez nie produktów i usług. takie wnioskowanie już na pierwszy rzut oka wydaje się jednak błędne, bo rola fanów dalece wykracza poza bierne uczestnictwo w meczu czy zawodach. kibic, czyli prosument na rynku sportu na przykładzie fanów pogoni szczecin 9 celem poniższych rozważań będzie wyjaśnienie roli, jaką kibice pełnią na rynku sportu. jej opis nie będzie możliwy bez identyfikacji zachowań konsumenckich fanów oraz wyszczególnienia czynników, które wyróżniają ich spośród odbiorców innego typu. na drodze do realizacji założeń niezbędne będzie udzielenie odpowiedzi na następujące pytania badawcze: 1. jaką rolę względem wspieranej organizacji pełnią kibice sportowi? 2. które czynniki decydują o szczególnej specyfice tego typu odbiorców? 3. jak zmieniała się relacja na linii kibic-organizacja na przestrzeni lat i które procesy były kluczowe dla jej aktualnego kształtu? mając na uwadze poczynione dotychczas rozważania, a przede wszystkim aktywny udział kibiców w procesie kreacji widowisk sportowych, wydaje się, że nie powinniśmy dłużej określać ich mianem odbiorców, ale raczej nazywać prosumentami na rynku sportu. za tak postawioną hipotezą przemawia nie tylko fakt współtworzenia przez fanów produktów i usług sportowych, ale również podkreślana już charakterystyczna więź, która łączy ich ze wspieraną organizacją czy bezprecedensowo rozległa wiedza na temat ukochanego klubu. 2. kibic jako prosument na rynku sportu choć ten specyficzny typ klienta wykształcił się dużo wcześniej, to terminu „prosument” dopiero w 1980 r. po raz pierwszy użył alvin toffler, amerykański socjolog i futurolog, który sformułował go poprzez połączenie angielskich określeń producenta i konsumenta [13]. objaśnienie etymologii pojęcia pozwala na wyprowadzenie jego prostej i chyba najbardziej adekwatniej i naturalnej definicji, zgodnie z którą prosumentem nazwiemy konsumenta, który bierze udział w wytwarzaniu (produkcji) następnie użytkowanych przez siebie produktu lub usługi. zdaniem badaczy na wykształcenie się nowego typu odbiorcy znakomity wpływ miały rozwój technologiczny oraz obserwowane w minionych dekadach przemiany na tle społeczno-kulturowym. to na ich skutek coraz bardziej świadomi swoich praw i potrzeb konsumenci zaczęli domagać się możliwości wpływania na kształt oferowanych im świadczeń. co za tym idzie, klienci zaczęli uczestniczyć w procesie wytwarzania dóbr, angażując się w zadania, które do tej pory spełniali wyłącznie producenci. zdaniem agnieszki baruk, klasycznie rozdzielone role odbiorcy i dostawcy zaczęły się tym samym przenikać. do przejawów tego zjawiska zaliczyć można np. rozmaite konkursy, w ramach których klienci decydują o haśle promocyjnym, wyglądzie opakowania czy – w przypadku branży spożywczej – nawet smaku nabywanego produktu [3]. co ciekawe, choć prosumpcja wiąże się z rosnącą aktywnością odbiorców, to jednocześnie wymusza również większe zaangażowanie po stronie producentów. ci ostatni, aby wyjść naprzeciw rosnącym oczekiwaniom konsumentów, są zmuszeni częściej wchodzić z nimi w interakcje, a także poświęcać więcej uwagi działaniom marketingowym oraz jakości obsługi klienta. do interesujących wniosków dochodzi wiesławy wolny, który zauważa, że człowiek przez wieki na pierwszym miejscu stawiał produkcję, którą z czasem zastąpił konsumpcją, by wreszcie postawić na „trzecią drogę”, jakiej badacz upatruje właśnie 10 mateusz brzeźniak w prosumpcji [14]. warto podkreślić, że omawiane zjawisko nie tylko daje klientowi przywileje, ale wiąże się także ze zwiększeniem jego odpowiedzialności za finalny kształt produktu czy usługi. postaw prosumenckich wolny dopatruje się np. u klientów globalnej sieci sklepów meblowych, którzy biorą na siebie obowiązek składania zakupionych elementów czy też użytkowników internetowej bankowości, którzy dokonując przelewów samodzielnie, wykonują zadania pierwotnie przypisane pracownikom banku [14]. tak jak w innych dziedzinach biznesu, tak i w sporcie za wykształcenie postaw prosumenckich odpowiadały rozwój technologiczny i zaistniałe procesy społeczno-kulturowe. w tym przypadku za kluczowe należy uznać profesjonalizację, komercjalizację i globalizację sportu. pierwszy z nich wiązał się z powstawaniem zawodowych lig i przechodzeniem uczestniczących w nich sportowców na zawodowstwo. warto zauważyć, że poza kilkoma najbardziej medialnymi dyscyplinami ten proces wciąż trwa. najczęściej zdajemy sobie z tego sprawę, gdy podczas najważniejszych imprez sportowych media informują, że złoty medal w bardziej niszowej dziedzinie zdobył zawodnik, który na co dzień jest policjantem, dentystą czy stolarzem. za początek globalizacji sportu uznać należy z kolei pierwsze nowożytne igrzyska olimpijskie, które odbyły się w 1896 r. w atenach [12], gdy na starcie sportowych zmagań stanęli zawodnicy reprezentujący najprawdopodobniej 14 państw. dziś, kiedy takie organizacje jak międzynarodowy komitet olimpijski czy międzynarodowa federacja piłki nożnej (fifa) zrzeszają większą liczbę członków niż organizacja narodów zjednoczonych, sport należy uznać za jedną z najbardziej umiędzynarodowionych dziedzin życia. jeśli zaś chcielibyśmy wrócić do początków komercjalizacji sportu, warto wskazać rok 1905 i rekordowy na tamte czasy transfer angielskiego piłkarza alfa commona, który zamienił sunderland na middlesborough za tysiąc funtów. kwota, która dziś może wywołać jedynie uśmiech na twarzy kibiców, wówczas wywołała tak duże kontrowersje, że sprawą zajęli się nawet członkowie izby gmin, którzy nazwali transfer „białym niewolnictwem nowego typu” [7]. kiedy latem 2017 r. brazylijski gwiazdor neymar zamieniał fc barcelonę na paris saint-germain f.c., klub ze stolicy francji wykupił go za rekordowe 222 mln euro, ustanawiając nowy rekord transferowy. porównanie obu tych sum jest najlepszym podsumowaniem tego, w jak gigantycznym stopniu proces komercjalizacji wpłynął na sport w ciągu nieco ponad wieku. następstwem globalizacji – tak w innych dziedzinach, jak i w świecie sportu – jest zjawisko glokalizacji, polegające na dostosowaniu globalnych produktów do lokalnych potrzeb [9]. w świecie sportu wiąże się ono m.in. z utrzymaniem różnorodności fanów, którzy równie chętnie jak wielkie globalne sportowe brandy wspierają drużyny i sportowców ze swojego miasta czy regionu. glokalizacja dotyczy również kibiców największych klubów, którzy ze szczególną przychylnością traktują występujących w barwach wspieranej organizacji wychowanków. zawodnicy wyszkoleni w klubie, w wielu przypadkach pochodzący z miasta czy regionu, są im często zdecydowanie bliżsi niż ściągnięci za olbrzymie pieniądze gwiazdorzy z różnych stron świata. wszystkie scharakteryzowane wyżej procesy ukształtowały współczesny nam obraz sportu. profesjonalizacja, globalizacja i komercjalizacja oddziałują na niemal wszystkie dyscypliny, ale zdecydowanie najbardziej widoczne są w świecie kibic, czyli prosument na rynku sportu na przykładzie fanów pogoni szczecin 11 piłki nożnej, którą jako najpopularniejszą grę świata często nazywa się „globalną grą”. zgodnie z kalkulacjami fifa, futbol uprawia ok. 250 mln ludzi na całym świecie, a łączną liczbę nim zainteresowanych szacuje się nawet na 1,4 mld osób [4]. niektórzy badacze, jak richard giulianotti i roland robertson przekonują, że piłka nożna odegrała rolę podobną do muzyki popularnej, kina czy mody, w podobnym stopniu przyczyniając się do budowy globalnej wioski [4]. to właśnie dlatego z perspektywy analizy zachowań prosumenckich, najbardziej interesujące będą zwyczaje właśnie kibiców piłkarskich. o tym, że są oni całkowicie unikatowym typem klienta świadczyć mogą następujące czynniki [6]: • emocjonalna więź z klubem – relacja kibica ze wspieraną organizacją oparta jest na sferze uczuć. każde wydarzenie (np. mecz) czy informacja (np. o transferze) mogą wywołać u niego emocje skrajnie pozytywne lub negatywne. to związek bez precedensu na linii klient-marka, nawet w odniesieniu do brandów kultowych. dla najbardziej zagorzałych fanów wartości podstawowe, czyli barwy, historia i najważniejsze postacie, są często ważniejsze od aktualnie osiąganych przed drużynę wyników sportowych [1]. • niespotykana lojalność konsumencka – wynikająca z emocjonalnych więzi i przejawiająca się brakiem tendencji do zmiany preferencji konsumenckich nawet w wypadku, gdy wspierany klub notuje zdecydowanie gorsze wyniki, co skutkuje np. spadkiem do niższej ligi. jeff clowes i alan tapp w swoich badaniach z 2002 r. nie zidentyfikowali ani jednego przypadku, w którym silnie zaangażowany kibic porzuciłby ukochany klub na rzecz jego rywali [4]. • przesadne oczekiwania – nieustannie rosnące, często pozbawione racjonalnych przesłanek wymagania, dotyczące poprawy wyników sportowych wspieranej organizacji. ich ofiarą często padają trenerzy, których zespoły osiągną niespodziewany sukces. gdy później drużyna znów popada w przeciętność, kibice i zarząd klubu winą za taki stan rzeczy obarczają właśnie szkoleniowca. • rozległa wiedza o klubie – kibice stale poszukują informacji na temat wspieranej organizacji. interesują ich aktualne wydarzenia, ale też wątki historyczne. dzięki gromadzonej latami kompleksowej wiedzy z czasem stają się ekspertami w interesującej ich dziedzinie. warto podkreślić bezprecedensowość powyższych czynników, która stanie się szczególnie widoczna, gdy zestawimy zachowania fanów ze zwyczajami konsumentów innego typu. klient zakładu fryzjerskiego bez wahania wybierze inny, gdy jakość wykonania usługi nie przypadnie mu go gustu, a nawet najbardziej zadeklarowany fan kultowej marki technologicznej nie wymieni jednym tchem wszystkich najbardziej istotnych dat z historii jej działalności. choć specyfika kibiców niesie za sobą przede wszystkim pozytywne skutki dla organizacji sportowych [4], to nie wolno zapominać o zagrożeniach. te również wynikają z emocjonalnego stosunku do klubu, najczęściej objawiając się wspomnianymi już przesadnymi oczekiwaniami, które w skrajnych przypadkach mogą jednak przerodzić się w agresję. jej obecność podczas wydarzeń sportowych ogranicza się przede 12 mateusz brzeźniak wszystkim do formy werbalnej, a przypadki przemocy fizycznej są – przynajmniej na polskich stadionach – marginalne [11]. za sprawą rozwoju technologicznego kibic zaczął pełnić jeszcze jedną, istotną z perspektywy badacza zjawiska prosumpcji w sporcie, rolę. świat mediów społecznościowych zredefiniował specyfikę komunikacji producenta z odbiorcą, oferując temu drugiemu niedostępne wcześniej możliwości. portale społecznościowe z facebookiem, instagramem, twitterem i youtubem na czele wprowadziły nowe reguły gry, w których zacierają się różnice między dostarczycielem a odbiorcą contentu. jak zauważają james santomier i patricia hogan, w erze web 2.0 kibice wchodzą w interakcje z ukochanym klubem i między sobą nie tylko za pośrednictwem portali społecznościowych, ale też poprzez blogi, grupy i fora dyskusyjne czy klubowe strony nieoficjalne [8]. zdaniem badaczy, social media wspierają procesy upowszechnienia dostępu do wiedzy i informacji. ich użytkownicy, tradycyjnie klasyfikowani jako odbiorcy, wcielają się w nową rolę konsumentów i producentów treści jednocześnie, czyli prosumentów [8]. jeszcze innym aspektem zachowań prosumenckich, jest wspomniany we wstępie udział w kreacji widowiska sportowego. fan, który przychodzi na stadion i dopinguje zawodników, jest integralną częścią całego wydarzenia i stanowi dla niego wartość dodaną. dobitnie świadczą o tym telewizyjne obrazki przedstawiające barwnie wystrojonych i rozemocjonowanych kibiców, które towarzyszą transmisjom ze wszystkich najważniejszych imprez sportowych na świecie. o tym, że widowisko sportowe bez udziału kibiców znacząco traci na atrakcyjności, mogliśmy przekonać się również wtedy, gdy – na skutek rozmaitych kar – pojedyncze mecze polskiej ligi były w ostatnich rozgrywane przy pustych trybunach. fani ulepszają produkty i usługi na rynku sportu także poprzez działalność marketingową. tak jak w przypadku wymienionych przez agnieszkę baruk aktywności klientów innego typu, tak i kibice uczestniczą w organizowanych przez klub konkursach, np. dotyczących wymyślenia hasła, które zagrzeje zawodników do walki. zwycięska propozycja jest później wykorzystywana przez klubowych specjalistów od działań promocyjnych, stając się częścią strategii marketingowej organizacji. interesujący sposób na komercjalizację prosumpcji w sporcie zaproponowali autorzy projektu „playing2”, którzy przy współpracy z wybranymi organizacjami sportowymi oferowali ich fanom możliwość zamieszczenia zdjęcia na meczowej koszulce ukochanej drużyny. zdjęcia setek kibiców tworzyły kolaże w formie numerów na trykotach sportowców. aby zapewnić sobie miejsce na koszulce, kibic musiał oczywiście uiścić stosowną opłatę. projekt cieszył się szczególnie dużą popularnością w hiszpanii, gdzie zaangażowały się w niego czołowe kluby piłkarskie. w polsce z tego nowatorskiego narzędzia skorzystał lech poznań [2]. warto podkreślić, że kluby sportowe dążą do inicjowania i wzmacniania postaw prosumenckich swoich odbiorców. w dobie internetu szczególnie widoczna jest ich działalność online, szczególnie w mediach społecznościowych. ze swoimi oficjalnymi kontami obecne są tam nie tylko organizacje globalne, ale nawet lokalne kluby, które dostarczają swoim kibicom treści, zachęcając ich do wejścia w interakcję. na zaangażowanie odbiorców wpływają też rozmaite akcje promocyjne, takie jak konkursy, które mogą odbywać się za pośrednictwem social media lub oficjalnej kibic, czyli prosument na rynku sportu na przykładzie fanów pogoni szczecin 13 strony internetowej. przejawem działalności pobudzającej zachowania prosumenckie fanów jest również samo prowadzenie klubowych mediów, za pośrednictwem których organizacje sportowe stale dostarczają odbiorcom wiedzy, wzbudzając w nich głód informacji. będąc specyficznym typem odbiorcy wspieranej organizacji, kibice różnią się również między sobą. w kontekście rozważań na temat ich miejsca na rynku sportu za najistotniejszy czynnik różnicujący należy uznać stopień zaangażowania fana, który można sprowadzić do częstotliwości udziału w wydarzeniach sportowych. spośród prób segmentacji kibiców pod tym kątem za najciekawszą można uznać tę dokonaną przez bernarda mullina, stephena hardy’ego i williama suttona, którzy wyróżniają: niekonsumentów, sporadycznych użytkowników, średniozaawansowanych i tzw. heavy users, czyli fanów najbardziej oddanych, którzy nie opuszczają żadnych meczów wspieranego klubu [10]. zachowania prosumenckie w największym stopniu będą dotyczyły oczywiście tej ostatniej grupy. najbardziej zagorzali kibice charakteryzują się największym emocjonalnym przywiązaniem do klubu, są najbardziej skorzy to interakcji z organizacją czy innymi fanami oraz mogą pochwalić się najszerszą wiedzą o ukochanej drużynie. warto zauważyć, że zgodnie z badaniami przedstawionymi przez przytoczonych badaczy, heavy users stanowią jedynie 0,6% ogółu fanów. nie ma jednak wątpliwości, że zjawisko prosumpcji w pewnym stopniu dotyczy również tych mniej zaangażowanych grup. 3. metodyka badań poszukując odpowiedzi na pytanie o konsumenckie zwyczaje kibiców sportowych, warto zwrócić się do samych zainteresowanych. dlatego też w pracy „budowanie świadomości marki w klubie sportowym” postawiono na badanie ankietowe, które zostało przeprowadzone z wykorzystaniem nowych mediów i udostępnione za pośrednictwem portalu społecznościowego facebook oraz serwisu wykop.pl. badanie, które zrealizowano przy użyciu autorskiego kwestionariusza ankiety, miało na celu zidentyfikowanie kluczowych czynników dla procesu budowania świadomości marki w organizacjach sportowych. jego wyniki okazują się jednak równie interesujące z perspektywy badacza prosumpcji w sporcie. respondenci zostali w nim bowiem zapytani m.in. o stan wiedzy na temat wspieranego klubu, a także o to, czy i gdzie poszukują informacji na temat wspieranej organizacji [5]. podczas udzielania odpowiedzi na pytania dotyczące klubu kibice musieli podać dokładne odpowiedzi, to jest wpisać rok założenia klubu czy imię i nazwisko trenera pierwszej drużyny. takie rozwiązanie pozwoliło na uzyskanie możliwie szczegółowych wyników, dotyczących wiedzy fanów na temat organizacji, której kibicują. w przeprowadzonym na przełomie sierpnia i września 2016 r. badaniu udzielono 583 pełnych odpowiedzi. aż 83,4% spośród ankietowanych stanowili mężczyźni. formularz wypełniali przede wszystkim ludzie młodzi (61,9% z nich nie ukończyło 26. roku życia), ale mimo tego dobrze wykształceni (59,5% deklarowało przynajmniej średnie wykształcenie). ponad połowa respondentów jako miejsce zamieszkania wskazała miasto powyżej 200 tys. mieszkańców. jeżeli chodzi o 14 mateusz brzeźniak preferencje kibicowskie, aż 79,9% ankietowanych stanowili kibice pogoni szczecin [5]. przyczyną takiego stanu rzeczy był fakt, że prośba o wypełnienie ankiety została udostępniona na oficjalnym klubowym fanpage’u na facebooku, który w tamtym momencie śledziło ponad 150 tys. użytkowników tego serwisu. w związku z charakterystyką respondentów wszystkie dalsze wnioski należy uznać za prawdziwe dla grupy badawczej, jaką są fani klubu pogoń szczecin. 4. wyniki uzyskane wyniki wskazują, że kibic-prosument – zgodnie z oczekiwaniami – wykazuje się wysoką wiedzą o wspieranej organizacji. jak pokazują rezultaty ujęte w tabeli 1., ponad połowa kibiców potrafiła poprawnie zidentyfikować każdy z siedmiu objętych badaniem elementów klubu sportowego [5]. tabela 1. wiedza kibica o wspieranym klubie element poprawnych odpowiedzi barwy 88,9% rok założenia 88% trener i drużyny 84,6% sponsor główny 78,9% patron stadionu 78,9% miejsce w tabeli 63,8% klubowa maskotka 58,3% źródło: opracowanie na podstawie brzeźniak m. (2017), budowanie świadomości marki w klubie sportowym. najwięcej, bo aż 88,9% respondentów poprawnie wskazało barwy ukochanego klubu. niewiele mniej z nich (88%) nie miało też problemów z odpowiedzią na pytanie o rok założenia organizacji. o ile w dwóch powyższych przypadkach ankietowani musieli wykazać się wiedzą ogólną, to już pytanie o imię i nazwisko trenera pierwszego zespołu wymagało od nich – przynajmniej w pewnym stopniu – śledzenia aktualności z klubu i bieżących doniesień medialnych. mimo tego odsetek poprawnych odpowiedzi wyniósł aż 84,6% pokazując, jak mocno zaangażowani w życie klubu są jego fani. dokładnie po 78,9% respondentów właściwie zidentyfikowało nazwę sponsora głównego oraz patrona stadionu wspieranego klubu [5]. z marketingowego punktu widzenia niezwykle interesująca jest zwłaszcza wysoki stopień świadomości w przypadku tego pierwszego czynnika. wiedza kibiców na temat instytucji wspierających ich klub jest istotnym dowodem na wysoką skuteczność działań z zakresu sponsoringu sportu. odsetek poprawnych odpowiedzi ankietowanych malał w przypadku pytań, w których trzeba było wykazać się bardziej szczegółową wiedzą, ale nawet dla nich był wysoki. prawidłowej odpowiedzi na pytanie o aktualne miejsce wspieranego klubu w ligowej tabeli udzieliło aż 63,8% respondentów [5]. warto podkreślić, że posiadanie tego typu wiedzy wymaga bieżącego i uważnego obserwowania kibic, czyli prosument na rynku sportu na przykładzie fanów pogoni szczecin 15 aktualnych wydarzeń. o ile do roszad na stanowisku trenera dochodzi z reguły rzadziej, o tyle zmiana miejsca w tabeli to często kwestia jednej ligowej kolejki, czyli kilku dni. najmniej, bo 58,3% ankietowanych, potrafiło podać imię klubowej maskotki [5]. jest to element obecny przede wszystkim podczas meczów, więc jego znajomość najczęściej wynika z uczestnictwa kibica w widowiskach sportowych na stadionie. kibic-prosument charakteryzuje się nie tylko wysoką wiedzą o wspieranej organizacji, ale również obecnością i aktywnością w internecie, ze szczególnym uwzględnieniem mediów społecznościowych. przedstawione w tabeli 2. dane na temat mediów, w których fani poszukują informacji o ukochanym klubie, potwierdzają tezę o kluczowym znaczeniu nowych mediów [5]. tabela 2. źródła informacji o klubie medium wskazań media społecznościowe 78,9% oficjalna strona internetowa 70,3% media tradycyjne (prasa, radio, tv) 59,2% nieoficjalne portale i fora internetowe 52% inne 1,7% źródło: opracowanie na podstawie brzeźniak m. (2017), budowanie świadomości marki w klubie sportowym. choć na wyjątkowo częste wskazania mediów społecznościowych z pewnością wpłynęło wykorzystanie facebooka jako jednego z narzędzi do udostępnienia badania ankietowego, to ogół wyników potwierdza tendencję, zgodnie z którą kibic-prosument informacji o klubie szuka przede wszystkim w internecie. warto zauważyć, że częściej niż media tradycyjne (59,2%) jako miejsce poszukiwania informacji o klubie ankietowani wskazywali nie tylko social media (78,9%), ale też oficjalna stronę www klubu (70,3%). ponad połowa respondentów (52%) zadeklarowała, że wiadomości poszukuje również za pośrednictwem nieoficjalnych portali i for internetowych [5]. warto zauważyć, że one również – podobnie jak media społecznościowe – pozwalają kibicom na wytwarzanie treści, co przynależy do postaw prosumenckich. 5. wnioski uzyskane wyniki oraz przeprowadzone wnioskowania umożliwiły realizację postawionego celu, jakim było umiejscowienie kibiców na rynku sportu. powyższe rozważania pozwoliły nie tylko odpowiedź na pytania badawcze oraz potwierdzenie postawionej hipotezy, ale również na wysnucie dodatkowych wniosków, właściwych dla fanów pogoni szczecin: 1. ze względu na swoją kluczową rolę w procesie powstawania produktów i usług na rynku sportu – ze szczególnym uwzględnieniem udziału w kreacji widowiska sportowego – kibice powinni być postrzegani jako prosumenci 16 mateusz brzeźniak na rynku sportu, co stanowi potwierdzenie postawionej we wprowadzeniu hipotezy. 2. choć profesjonalne organizacje sportowe należy postrzegać podobnie do przedsiębiorstw innego typu, to kibice są specyficznym, wymykającym się standardowym definicjom typem odbiorcy. 3. relacja fana sportowego ze wspieraną przez niego organizacją ma podłoże emocjonalne i jest całkowicie bezprecedensowym przykładem współzależności na linii odbiorca-marka. 4. cechą charakterystyczną dla fanów sportowych jest posiadanie kompleksowej, rozległej wiedzy na temat wspieranej organizacji, jaką nie mogą pochwalić się odbiorcy marek innego typu. 5. kibice sportowi nie wykazują tendencji do zmiany preferencji na rzecz innej, konkurencyjnej organizacji nawet w wypadku, gdy wspierany przez nich klub notuje serię słabych wyników. 6. do podstawowych zachowań prosumenckich fanów należy udział w procesie kreacji widowiska sportowego. fan uczestniczy w jego powstawaniu najczęściej poprzez obecność na stadionie. jego obecność należy uznać za integralną część i wartość dodaną wykreowanego produktu. 7. w erze web 2.0 i mediów społecznościowych, kibice współtworzą także usługi sportowe w internecie, wchodząc w interakcję z innymi fanami. za aktywność prosumencką należy uznać ich aktywność na forach, blogach czy portalach społecznościowych. 8. jeszcze innym przejawem zachowań prosumenckich kibiców jest ich aktywny udział w konkursach organizowanych przez klub, np. na hasło zagrzewające sportowców do walki. autor zwycięskiej koncepcji staje się w takich przypadkach współtwórcą strategii działań marketingowych wspieranej organizacji. literatura [1] antonowicz d., kossakowski r., szlendak t. (2003), piłkarz jako marka i peryferyjny kibic jako aborygen. o wybranych społecznych konsekwencjach komercjalizacji sportu, „kultura i społeczeństwo”, nr 3. [2] baranowski k. (2013), bądź na lechu, online: http://www.sportmarketing.pl/newsroom/20575,badz-na-lechu, dostęp z dn. 11.03.2018 r. [3] baruk a. (2017), prosument jako aktywny uczestnik działań marketingowych, zeszyty naukowe sggw w warszawie. ekonomika i organizacja gospodarki żywnościowej, nr 11. [4] bridgewater s. (2010), football brands, palgrave, basingstoke. [5] brzeźniak m. (2017), budowanie świadomości marki w klubie sportowym, wydawnictwo naukowe katedra, gdańsk. [6] brzeźniak m. (2018), kibic. czyli kto?, online: http://www.arskomgroup.pl/blog/kibic-czyli-kto, dostęp z dn. 11.03.2018 r. http://www.sportmarketing.pl/newsroom/20575,badz-na-lechu http://www.arskomgroup.pl/blog/kibic-czyli-kto kibic, czyli prosument na rynku sportu na przykładzie fanów pogoni szczecin 17 [7] callaghan r. (2016), when a sunderland and middlesbrough changed the world, online: https://rokerreport.sbnation.com/2016/8/19/12480924/whensunderland-and-middlesbrough-changed-the-world, dostęp z dn. 11.03.2018 r. [8] hogan p., santomier j. (2013), social media and prosumerism: implications for sport marketing research, w: handbook of research on sport and business, edward elgar publishing, cheltenham. [9] majewski s. (2015), sponsoring sportowy jako czynnik wpływający na stopy zwrotu spółki giełdowej – przypadek spółki zch police i klubu piłkarskiego pogoń szczecin, w: problemy gospodarki międzynarodowej, krajowej i regionalnej, red. j. korol, wydawnictwo adam marszałek, toruń. [10] mullin b., sutton w., hardy s. (2014), sport marketing 4th, human kinetics, leeds. [11] piotrowski p. (2012), chuligani a kultura futbolu w polsce, wydawnictwo naukowe pwn, warszawa. [12] sznajder a. (2015), marketing sportu, polskie wydawnictwo ekonomiczne, warszawa. [13] toffler a (1997), trzecia fala, przeł e. woydyłło, państwowy instytut wydawniczy, warszawa. [14] wolny w. (2012), prosumpcja: konsumencka kreatywność w gospodarce elektronicznej, ekonomiczne problemy usług nr 88. https://rokerreport.sbnation.com/2016/8/19/12480924/when-sunderland-and-middlesbrough-changed-the-world https://rokerreport.sbnation.com/2016/8/19/12480924/when-sunderland-and-middlesbrough-changed-the-world quality in sport 4 (5) 2019, p. 13-20, e-issn 2450-3118 received 20.11.2019, accepted 30.12.2019 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2019.020 13 fransiskus nurseto1 , suwarli2, ardian cahyadi3 sports faculty sebelas maret university surakarta, indonesia the effect of balance and strength of muscle leg on the accuracy of kicking a ball towards the goal in the student football university of lampung 1, 2, 3 lampung state university, indonesia 1, 2 the indonesian national sports committee of lampung province abstract the ability to view toward the goal is the most important factor in the success of football. the low accuracy of kicking towards the university of lampung football student's goal, it is necessary to know what factors influence the problem. the purpose of this study was to determine whether or not there was an influence between balance (x1), and leg muscle strength (x2) on the accuracy of kicking the ball towards the goal at the university of lampung football students. the research method used in this study is a survey method with a test technique, while the analysis technique uses the path analysis approach. the population in this study were all members of the university of lampung football as many as 70 students. the sample in this study is the entire population used as research samples. based on the results of data analysis, the results of the study can be voiced as follows: there is a positive influence between the balance of the accuracy of kicking the ball towards the goal (shooting) at the university of lampung football students. there is a positive direct effect between leg muscle strength on the accuracy of kicking the ball toward the goal. there is a positive direct effect between balance on leg muscle strength in the university of lampung football students. a good balance will restore the balance of the accuracy of kicking toward the goal. good leg muscle strength will successfully win the accuracy of kicking toward the goal supported by the player obtained. a good balance will cancel the strength of leg players. thus the accuracy of kicking towards the goal can be increased through increased balance and leg muscle strength. keywords: balance, leg muscle strength, accuracy, shooting introduction the immense popularity of football has pushed the campus to maximize students interested in playing football through activities in student activity units (ukm) 1 fransiskus nurseto, e-mail setobabe@yahoo.co.id, orcid: 0000-0003-1226-8234 2 suwarli, e-mail: suwarli.alhidayah@gmail.com 3 ardian cahyadi, e-mail: ardiancahyadi.ac@gmail.com https://orcid.org/0000-0003-1226-8234 14 fransiskus nurseto, suwarli, ardian cahyadi football. as an institution of higher education that is very dynamic in forming a good generation of people who have intellectual, quality academic, insightful, cultured nation, and can master the science of technology, art, and sports by their scientific disciplines and talents. the university of lampung has many student activity units (ukm), one of them is ukm, enthusiasts of ukm are many, both male and female. the excellent performances of soccer players are influenced by various aspects, so these aspects need to get attention proportionally. four main aspects need to be prepared in conducting training for all sports, including for soccer players, which include; (1) physical preparation, (2) technical preparation, (3) technical preparation, (4) psychological preparation. various physical aspects that have a close relationship with the game of football include balance and strength. balance is the ability to maintain the center of gravity in the fulcrum, especially when in an upright position (o’sullivan, 1981). balance is the ability to maintain the body in an equilibrium position or in a static or dynamic state, as well as using minimal muscle activity (ann thomson, 1991). the balance element used in football games is a static and dynamic balance. balance is one of the physical conditions that cannot be released in any sport, including football, in football balance is very much needed when going to make a move in football such as going to kick the ball, hold the ball, dribble the ball and deceive opponents. balance is the ability to control the nerve organs of the muscles (while m sajoto). in the law of balance, it is stated that stability is directly proportional to the area of the fulcrum (dadang masnun). balance can be divided into two types, namely: (1) static balance, where the motion is usually very small, for example standing on a narrow base (balance beam, railroad tracks), doing a handstand to maintain balance after turning in place. (2) dynamic balance, one's ability to move from a point or space to another point or space by maintaining balance, for example, dancing exercises on horses or parallel bars, water skiing, skating, roller skates and so on (harsono). balance is also interpreted as the ability of individuals to maintain the neuromuscular system in a static condition for an agility response or to control it in a special dexterity when moving posture. the composition of the human nerve is also very influential to the balance of motion when going to make movements that are seen, heard, and requested. equilibrium is an absolute quality, meaning that an object is in equilibrium, so it can be said that equilibrium is a symptom or condition that occurs in an object at which time the amount of energy acting opposite each other on an object is zero. while the element of strength needed in football games is leg muscle strength, which functions to kick the ball. accuracy or accuracy is one's ability to control free movements towards a target (m. sajoto). with the right target, feed and control the ball, and kick the ball hard on the opponent's goal. students or football players must also have leg muscle strength because without leg muscle strength the player will not be able to make a hard kick towards the goal, the balance, and strength of the leg muscles have a very tight influence on scoring goals against the opponent. when a student or player will make a kick toward the goal, it will be very much needed between the balance and strength of the leg muscles where it has an effect, without balance the soccer player will not be able to balance the technique of kicking the effect of balance and strength of muscle leg on the accuracy of kicking a ball towards the goal in the student football university of lampung 15 the ball toward the goal, also without leg muscle strength will not be possible to score against the opponent's goal with a hard kick. methodology the research method used in this study is a survey method with non-test techniques, while the analysis technique uses the path analysis approach, which is a study that will examine or analyze the relationship between research variables, and measure the direct and indirect effects of one variable on the variable the other. the path analysis model is used to analyze the pattern of relationships between variables with the aim to determine the direct or indirect influence of a set of independent (exogenous) variables on the dependent variable (endogenous). the variables studied consisted of three variables consisting of two exogenous (free) variables and one endogenous (bound) variable. exogenous variables consist of balance and strength of leg muscles. endogenous variables consist of the accuracy of kicking the ball toward the goal at the lampung university soccer ukm. the relationship pattern between research variables can be seen in the following figure: figure 1. research design information: x1: endogenous variable 1: balance x2: endogenous variable 2: leg muscle strength x3: exogenous variables: the accuracy of kicking the ball towards the goal the form of data in this study is the form of numbers including balance data, leg muscle strength, and coordination and the results of the accuracy of kicking the ball towards the goal. in accordance with the formulation of research methodology and theoretical models that have been described in advance, the analysis technique used in testing the hypothesis of this research is path analysis. before testing the data analysis, the data analysis requirements are calculated first, namely the normality and homogeneity testing of the data. 32 31 x1 x2 x3 21 16 fransiskus nurseto, suwarli, ardian cahyadi results and discussion results table 1. summary of research results statistics variable x1 x2 x3 sample (n) 70 70 70 maximum value 50 80 48 minimum value 15 53 28 range 35 27 20 average (ẋ) 35,43 67,04 38,40 standard deviation (s) 8,79 6,84 5,23 variance (s2) 77,35 46,74 27,37 information: x1: balance x2: leg muscle strength x3: accuracy of kicking towards the description of the data presented is a description of the research variables studied consisting of three variables consisting of two exogenous (free) variables and one endogenous (bound) variable. exogenous variables consist of leg muscle balance and strength. endogenous variables consist of precision in the direction of the goal. presentation of data descriptions are presented for each variable in a row (data can be seen in appendix 2) starting from the dependent variable as follows: 1. accuracy in kicking goals based on research data for the accuracy of kicking toward the goal obtained the lowest score of 28, and the highest score of 48, with a range of scores of 20, from the results of data analysis, obtained an average of 38.40; standard deviation 5.23; and variance 27.37. with lots of class 7 and class 3 length, frequency variable data distribution is made to the precision of kicking toward the goal. 2. balance data regarding the balance obtained through the test shows the range of empirical scores between 15 and 50, with a range of theoretical scores of 5 50. the results of calculations show an average price of 35.43; standard deviation 8.79; and variance 77,35. with the number of class intervals 7 and length of class 5 the frequency distribution is obtained 3. leg muscle strength data on leg muscle strength from the results of the study indicate the range of empirical scores between 53 to 80. the results of the calculation of the average price of 67.04; standard deviation 6.84; and the variance of 46.74. with the number of interval classes 7 and the length of the interval class 4, the frequency distribution is obtained. after analyzing the structural model, the results obtained are used to test the proposed hypothesis and measure the amount of direct influence between variables. the effect of balance and strength of muscle leg on the accuracy of kicking a ball towards the goal in the student football university of lampung 17 the conclusion of the proposed hypothesis will be drawn through the path coefficient and significance test for each path examined. 1. positive direct effect of balance on kick towards the goal the results of the calculation of the path coefficient and tcount, to test the above hypothesis are presented in the following table: table 2. testing the hypothesis balance against the accuracy of kicking toward the goal. observation (n) path coefficient (ρ41) tcalculate ttable α=0,05 α=0,01 70 0,329 3,609* 1,676 2,403 information: *= the path coefficient is very significant, tcal (3,609)>ttable on α=0,01; df(50)=(2,403) the calculation results as seen in the table above show that the coefficient of the balance path to the accuracy of kicking toward the goal (ρ31)= 0,329, tcalculate= 3,609. because tcalculate= 3,609 and ttable= 2,403 on α=0,01, then tcalculate > ttable, 3,609 > 2,403, then h0 is rejected which means there is a direct positive effect on the balance of kicking towards the goal. 2. positive direct effect of leg muscle strength on kicking toward the goal the results of the calculation of the path coefficient and tcount, to test the above hypothesis are presented in the following table: table 3. hypothesis testing of leg muscle strength against kicking in the wicket observation (n) path coefficient (ρ31) tcalculate ttable α=0,05 α=0,01 70 0,403 2,532* 1,676 2,403 information: *= the path coefficient is very significant, tcal (2,532)>ttab on α=0,01;df(50)=(2,403) the calculation results as seen in the table above show that the path coefficient of leg muscle strength towards kicking toward the goal (ρ32)= 0,403, tcalculate = 2,532. because tcalculate = 2,532 and ttable = 2,403 on α=0,01, then tcalculate > ttable, 2,532 > 2,403, then h0 is rejected which means there is a direct positive effect on leg muscle strength towards kicking toward the goal. 3. positive direct effect of balance on leg muscle strength the results of the calculation of the path coefficient and tcalculate, to test the above hypothesis are presented in the following table: table 4. testing of hypothesis balances on leg muscle strength observation (n) path coefficient (ρ42) tcalculate ttable α=0,05 α=0,01 70 0,293 3,027* 1,676 2,403 information: 18 fransiskus nurseto, suwarli, ardian cahyadi *= the path coefficient is very significant, tcal (3,027)>ttab on α=0,01;df(50)=(2,403) the calculation results as seen in the table above shows that the path coefficient of balance to leg muscle strength (ρ21)= 0,293, tcalculate = 3,027. because tcalculate = 3,027 and ttable = 2,403 on α=0,01, maka tcalculate > ttable, 3,027 > 2,403, then h0 is rejected which means there is a positive direct effect of balance on leg muscle strength. the path coefficient of each variable can be described as follows: figure 2. path diagram for path coefficient discussion based on the results of the analysis and testing of hypotheses, it shows that of the three hypotheses proposed in this study, all hypotheses are proven to be in accordance with the theoretical model based on the results of analysis of research data with path analysis. to be further related to the results of this study are explained as follows: 1. balance and accuracy kicking toward the goal the results of testing the first hypothesis, shows that the balance is directly positive effect on the accuracy of kicking toward the goal. thus the balance is an important exogenous variable in achieving accuracy in kicking towards the soccer goal. the results of testing the hypothesis of a positive direct effect of equilibrium on the accuracy of kicking toward the goal show a standardized loading factor of 0.329 and a t-value of 3.609. the positive value of standardized loading factor that is produced shows that the causal relationship of equilibrium to the accuracy of kicking towards the goal has a direct positive effect on the accuracy of kicking towards the goal. the results of further testing with the t-test showed that the t-calculate was 3.609 greater than the t-table whose value was 2.403. the results of this t-test confirm that the positive direct effect of balance on the accuracy of kicking towards the goal is proven. 2. leg muscle strength and accuracy of kicking toward the goal the results of the second hypothesis testing showed that leg muscle strength had a direct positive effect on the accuracy of kicking toward the goal. thus leg muscle strength is an important exogenous variable in the accuracy of kicking toward the goal. hypothesis testing results of the positive direct effect of leg muscle strength on the accuracy of kicking toward the goal shows a standardized loading factor of 0.403 and a tvalue of 2.532. the positive standardized loading factor produced shows that the causal relationship of leg muscle strength to the accuracy of kicking toward the 0,574 0,293 balance leg muscle strength accuracy of kicking at goal 0,329 the effect of balance and strength of muscle leg on the accuracy of kicking a ball towards the goal in the student football university of lampung 19 goal has a direct positive effect. the results of further testing with the t-test showed that the t-calculate was 2.532 greater than the t-table whose value was 2.403. the results of this t-test confirm that the positive direct effect of leg muscle strength on the accuracy of kicking toward the goal is proven. 3. balance and strength of leg muscles. the results of testing the third hypothesis, shows that the balance has a direct positive effect on leg muscle strength. thus balance is an important exogenous variable in leg muscle strength. the results of testing the hypothesis of a positive direct effect of balance on leg muscle strength showed a standardized loading factor of 0.293 and a tvalue of 3.027. the resulting positive standardized loading factor shows that the causal relationship of balance to leg muscle strength has a direct positive effect. the results of further testing with the t-test showed that the tcount of 3.027 was greater than the ttable whose value was 2.403. the results of this t-test confirm that the positive direct effect of balance on leg muscle strength is proven. conclusion based on data analysis and statistical calculations outlined in the previous chapter of the discussion of the results of research conducted at the university of lampung football students, this chapter presents the following conclusions, implications, and suggestions. conclusions are drawn based on research findings with variables consisting of balance, leg muscle strength and accuracy of kicking toward the goal, as follows: 1. there is a positive direct effect of balance on the accuracy of kicking towards the goal at the university of lampung football students. this means that a good balance will result in increased accuracy in kicking toward the goal. 2. there is a positive direct effect of leg muscle strength on the accuracy of kicking toward the goal at the university of lampung football students. this means that good leg muscle strength will result in increased accuracy in kicking towards the goal achieved by the player in question. 3. there is a positive direct effect between the balance on leg muscle strength in the university of lampung football students. this means that a good balance will result in increased muscle strength of the player's limbs. thus the accuracy of kicking toward the goal can be improved through increased balance and leg muscle strength. references harsono. (2015). kepelatihan olahraga (teori dan metodologi). bandung: remaja rosdakarya. dadang, masnun. (1998). biomekanika dasar. jakarta: fpok jakarta. sajoto, m. (2003). peningkatan dan pembinaan kekuatan kondisi fisik dalam olah raga. semarang: dahara prize. 20 fransiskus nurseto, suwarli, ardian cahyadi o’sullivan, susan b, karen, e cullen, and schmitz, thomas j. (1981). physical rehabilitation evaluation and treatment procedures. philadelphia: f.a. davis company. thomson, ann m. (1991). tidy’s physiotherapy 12th edition. london: butterworthheinemann ltd. tudor, o. bompa. (2018). periodization-6th edition: theory and methodology of training. united states: human kinetics. akademia wychowania fizycznego we wrocławiu 68 quality in sport 3 (3) 2017, s. 68-72, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 10 vii 2017, praca została przyjęta do druku 22 ix 2017 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2017.017 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/865490 walery zukow1 department of spatial management and tourism, faculty of earth sciences nicolaus copernicus university in torun, poland andrey kozyrev2 department of physical rehabilitation international technological university mikolaiv polytechnic, mykolaiv, ukraine anatoliy gozhenko3 ukrainian scientific research institute of transport medicine, odesa, ukraine the use of molecular genetic technologies for the implementation of sports selection and provision of training-competitive process in rowing abstract the question of the promise of application of molecular genetic technologies in rowing sports is considered. the main directions that can be used for sports orienteering and selection, and after their completion, are provided for providing high-level training-competitive process at the level of the sport. keywords: molecular-genetic technologies, selection in sport, rowing the modern sport of high achievements is characterized by the active introduction of innovative technologies for providing training-competitive process. one of the medical and biological trends of these technologies is the methods of molecular diagnostics since the hereditary condition of athletic talent in the present time is unquestionable and it is recognized that only the talented person who has a certain set of genetic prerequisites for this kind of sports is connected with the high results. with genetic determination of muscular structures and energy exchange in them [1]. rowing is a fairly vivid example of this axiom. rowing imposes very high requirements for all, without exception, the functional systems of the body of the athlete. the peculiarity of motor activity in rowing is the execution of movements in two environments: air and water. moreover, all the mechanical work on moving the boat is carried out by the athlete while in the air environment, the movement of the same boat is carried out in an aquatic environment, where the water acts as an 1 walery zukow, e-mail: w.zukow@wp.pl 2 andrey kozyrev, e-mail: andreykozyrev26@gmail.com 3 anatoliy gozhenko, e-mail: prof.gozhenko@gmail.com the use of molecular genetic technologies for the implementation of sports selection and provision of training-competitive process in rowing 69 external resistance to the oar movement and the progressive displacement of the entire system of the "rider-boat". note that while in a boat and interacting with the external environment, the athlete carries out a complex of movements that are characterized not only by high coordination complexity but also by specific features of the process of energy flows. moreover, the most important among the coordination features are those that form the basis of motor activity of the rover: cyclicity, continuity of successive movements, alternation of stress and relaxation of muscles, maintaining dynamic balance on unstable resistance [2]. the specificity of the flow of energy processes is due to the fact that in the process of rowing the muscles of the athlete are reduced in the dynamic overclocking regime (muscle groups that provide the movement of the oar in water and air) and in isometric mode (muscle groups that ensure the preservation of posture and keeping the oar). however, more significant factors influencing the nature of the process of energy processes is the intensity and duration of the implementation of the competitive exercise [3]. it is in this sport that one can see a rather close relationship between the sporting result and the complex development of the physical qualities of the athlete. in the conditions of the competition, all physical qualities are manifested simultaneously, therefore, the high level of both individual physical qualities and their combination is one of the important conditions for achieving high speed on a distance. at distances of 500 and 1000 m, the impact of sprinting endurance is 16.8 and 19.7%, while speeds are 83.2 and 80.3%, respectively. it should be noted that the inclusion in the program of international competitions distances of 200 m, required the search for solutions to problems with the development of physical qualities necessary for the successful passage of this distance. the conducted studies allowed to establish that, with increasing distance in the competitive distance, overall stability increases, and sprinting stability, on the contrary, decreases with a relatively constant value of high-speed stamina. the differentiation of the basic requirements imposed by each competitive distance to the level of development of the physical qualities of the rowers made it possible to establish the fact that the distance of 200 m imposes increased requirements for sprint (60%) and high endurance (30%). at a distance of 500 m, the prevailing quality is high endurance (40%) with equal parts of sprinting and overall endurance (30%). at a distance of 1000 m, the result is determined equally at the expense of speed and overall endurance (40%) with a lower level of sprinting endurance (20%) [2]. the task of molecular genetics in sport is to provide each athlete with the conditions necessary for the full realization of his genetic potential [1; 4]. the principles of molecular diagnostics of human hereditary predisposition to motor activity developed in conjunction with the general approach in the present time are used to create diagnostic systems aimed at assessing the genetic potential in the development and manifestation of physical abilities and other features that are relevant in sporting activities in the selection of the most optimal sports that is why the presence of each athlete of a genetic passport, which specifies the polymorphisms of genes necessary to achieve high sports results in the chosen sport, the level of expression of these genes at rest and during physical activity, as well as the genes of the risk of the emergence and development of professional sports 70 walery zukow, andrey kozyrev, anatoliy gozhenko pathologies, is enough relevant. a distinctive feature of molecular genetic markers that do not change throughout life is the ability to determine them immediately after the birth of a child, and hence, the forecast of the development of indicators that are significant in sports activities can be made very early [1; 6]. research shows that at least 120 genetic markers are related to the athlete's elite status (77 genetic markers related to endurance and 43 genetic markers related to force / speed). it is noteworthy that 11 (9%) of these genetic markers (endurance markers: ace i, actn3 577x, ppara rs4253778 g, ppargc1a gly482; strength / speed markers: ace d, actn3 arg577, ampd1 gln12, hif1a 582ser, mthfr rs1801131 c, nos3 rs2070744 t, pparg 12ala) showed positive associations with athlete status in three or more studies and six markers (crem rs1531550 a, dmd rs939787 t, galnt13 rs10196189 g, nfia-as1 rs1572312 c, rbfox1 rs7191721g, tshr rs7144481 c) were detected after conducting global studies on genome-wide association studies (gwas). on the other hand, the value of 29 (24%) markers were not reproduced in at least one study. thus, further research is needed in this direction [5]. thus, it is now possible to use molecular genetic diagnostics for successful implementation of sports orientation and selection for rowing. but the possibilities of the molecular genetics of sport are not limited to sports selection. in addition to genomics, other directions of molecular research are used, which allow providing training-competitive process at a high scientific level [1; 7]. pharmacological support in sports of great achievements is a necessary component of medical and biological support, as it helps to neutralize the negative consequences of high physical activity. rowing, of course, is no exception. pharmacological support for the process of preparation of athletes-rowers involves the use of biologically active additives in food (nutraceuticals and parapharmaceuticals). sports pharmacogenetics provides an opportunity to individualize the choice of pharmaceuticals and their dosage regimens based on the study of the genotype of a particular athlete. nutrigenomics examines the effects of food components on gene expression, and nutritionists seek to understand how the human genetic status coordinates the body's response to food and allows you to determine the optimal diet for a particular person based on his genotype. determination of the epigenetic status of the rover (epigenetic) can reveal both active and "sleeping", in other words, inactive (methylated) genes of the individual responsible for the development of functions of the muscular, cardiovascular and other functional systems of the body, which is important for the prognosis of sports the possibilities of the organism. determination of the transcriptional profile (activation of which genes and to what extent) of skeletal muscles allows us to assess how effectively the adaptation of the body of athletes to certain physical activity occurs, as well as to predict their athletic performance. these studies deal with transcriptome. one of the promising markers that can be used to develop early diagnostics and prediction of fatigue and overtraining in rowing are circulating in the blood of dna. to find new biomarkers indicating changes in the functional state of the the use of molecular genetic technologies for the implementation of sports selection and provision of training-competitive process in rowing 71 human body, postgenomic methods of analysis are used, among which proteomics technologies (proteomics) occupy leading positions. one of the approaches to controlling the body of the rowing, subject to intense physical activity, is the assessment of a complex of proteins and peptides responsible for the implementation of one or another physiological function, located in the bloodstream, during physical activity and during the recovery, and in comparison with the profile of a person who is not engaged in sports. determination of metabolic parameters (metabolomics) allows to solve the following tasks of complex examination: control of the functional state of the athlete-rowers, which reflects the efficiency and rationality of the individual training program, observation of adaptive changes of the main energy systems and functional reorganization of the body during the training, diagnosis of prepathological and pathological changes in metabolism of rowers, which is very relevant for rowing. physiological mechanisms, which determine, when systematic muscle training, increase the nonspecific resistance of the body, are quite diverse and complex. the influence of extreme factors, in particular, intense physical activity, leads to significant changes in both physiological and biochemical parameters, in the development of morphofunctional changes in opa and organ tissues. extreme factors that violate homeostasis (forced physical activity, hypoxia, immobilization, sleep deprivation, transcontinental air travel) cause in the body a set of specific disorders and nonspecific adaptive responses, changes in the cns, endocrine glands, metabolic processes, and reduced immunity. the specific component is determined by the nature of the current stimulus, and the non-specific is accompanied by the development of the general adaptive syndrome, which occurs under the influence of any extraordinary stimuli and characterizes the restructuring of the body's protective systems [3]. metabolic control also allows solving such private tasks as identifying the body's response to physical activity, assessing the level of training, adequacy of the use of pharmacological and other means of recovery, the role of energy metabolic systems in muscle activity, the influence of climatic factors, etc. [8]. for the prognosis of aerobic capacity, pathology of skeletal muscles and a tendency to a long athletic career, it is promising to use information about the length of telomeres and the activity of telomerase in athletes. references [1] akhmetov i.i. molecular genetics of sports / ii. akhmetov. moscow: soviet sport, 2009. 268 p. [2] mikhailova т.v. rowing / т.в. mikhailova. moscow: academy, 2006. 54-57 p. [3] tsebrzhinsky o.i. біохімія опорно-рухового апарату та біохімія спорту (вибрані лекції) / o.i. tsebrzhsky. poltava: asmі, 2005. 54 p. [4] andersen j.l. muscle, genes, and athletic performance / j.l. andersen, p.schjerling, b. saltin, scientific american, 2000. v. 283 (3). p. 48-55. [5] ahmetov i.i. current progress in sports genomics / i.i. ahmetov, o.n. fedotovskaya // advances in clinical chemistry, 2015. v. 3. p. 28-29. [6] bouchard c. genetic and molecular aspects of sport performance / c. bouchard, e.p. hoffman // n.y: wiley-blackwell, 2011. 420 p. 72 walery zukow, andrey kozyrev, anatoliy gozhenko [7] collins m. genetics and sports / m. collins, j. borms, m. hebbelinck, a.p. hills, t. noakes // medicine and sport. 2009. v. 54. p. 72-88. [8] al-khelaifi f., diboun i., donati f., botrè f., alsayrafi m., georgakopoulos c., suhre k., yousri n.a., mohamed e.a. f. al-khelaifi, i. diboun, f. donati, f. botrè, m. alsayrafi, c. georgakopoulos, k. suhre, n.a. yousri, e.a. mohamed // sports medicine, 2018. open access 4: 2. 15 p. akademia wychowania fizycznego we wrocławiu 42 quality in sport 4 (3) 2017, s. 42-56, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 10 ii 2018, praca została przyjęta do druku 12 iii 2018 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2017.022 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/867968 maciej kaczanowski1 instytut systemów informatycznych, wydział cybernetyki wojskowa akademia techniczna, warszawa, polska komputerowe wspomaganie identyfikacji talentów w sporcie computer based sport talent identification streszczenie w niniejszej pracy przedstawiono koncepcje systemu do komputerowego wspomagania identyfikacji talentów w sporcie. w koncepcji założono wykorzystanie metody badania podobieństwa opartej na optymalizacji wielokryterialnej oraz nadzorowanym algorytmie klasyfikacji z obszaru uczenia maszynowego: lesie drzew decyzyjnych. dane do budowy wzorców dyscyplin sportowych pozyskano z publikacji (santos, dawson, matias i in 2014). dane te również posłużyły do wygenerowania testowego zestawu danych sportowców do przeprowadzenia eksperymentów badawczych. badania przeprowadzono w autorskim programie oraz w środowisku chmurowym microsoft azure machine learning studio. przeprowadzone eksperymenty wykazały, że analizowane metody z powodzeniem można zastosować w procesie identyfikacji talentów sportowych. słowa kluczowe: identyfikacja talentów sportowych, optymalizacja wielokryterialna, uczenie maszynowe, nauka o danych abstract this paper presents the concept of the computer decision support system for talent identification in sport. in this concept the use of two methods was assumed: pattern recognition based on multicriteria optimization and machine learning supervised classification algorithm: decision forest. the data for sport dyscyplin patterns has obtained from publication (santos, dawson, matias et al. 2014). this data also has been used to generate test data sets to research purposes. the researches were carried out in author’s application and in the cloud environment microsoft azure machine learning studio. the results show that both methods can be used with success to talent identification in sport. keywords: talent identification in sport, multicriteria optimization, machine learning, data science 1 mgr inż. maciej kaczanowski, wat, maciej.kaczanowski@wat.edu.pl komputerowe wspomaganie identyfikacji talentów w sporcie 43 1. wstęp talent powszechnie rozumiany jest jako wrodzone zdolności pozwalające wykonywać pewne czynności powyżej przeciętnego poziomu, a także ponadprzeciętny potencjał do dalszego doskonalenia się w tych czynnościach. w literaturze pojęcie talentu jest podejmowane w różnych kontekstach. za talent można uznać zestaw wybitnych, jednokierunkowych lub wielokierunkowych uzdolnień ludzi. klasyfikację definicji talentu można oprzeć na takich kryteriach jak: wyjątkowość uzdolnień, ich związek z celami czy rodzaj uzdolnień. kryterium wyjątkowości opiera się na założeniu, że talent jest rzadkim dobrem, nie powszechnym, jego podaż jest zatem mała (pocztowski 2008). przeciwnym biegunem jest rozumienie talentu jako wysokiego poziomu kluczowych dla organizacji lub stanowiska kompetencji. w tym rozumieniu wszyscy pracownicy organizacji mogą zostać uznani za talenty, jeśli proces rekrutacji zakłada selekcję opartą na wysokich standardach klasyfikacji. definiowanie talentu staje się tożsame z pojęciem pracownika o wysokim potencjale (woińska i szmidt 2005). the conference board w raporcie „integrated and intergative talent management” zaproponowała następującą definicję: „talent to każda osoba mogąca w sposób znaczący wpłynąć na obecne i przyszłe osiągniecia swojej organizacji.”( morton l. 2004). pozyskiwanie do systemu szkolenia osób utalentowanych w jak najmłodszym wieku i w jak największej liczbie jest trudne, a błędy popełnione na tym etapie mogą przynieść straty czasowe i finansowe. zarządzanie talentami według definicji t. listwana to „zbiór działań odnoszących się do osób wybitnie uzdolnionych, podejmowanych z zamiarem ich rozwoju i sprawności oraz osiągania celów organizacji” (listwan t. 2005). w sporcie proces ten można podzielić na cztery etapy: wykrywanie, identyfikacja, selekcja i rozwój. osoby zaangażowane w ten proces muszą, choć w stopniu podstawowym posiadać wiedze z obszarów takich jak: biomechanika, anatomia, fizjologia oraz psychologia. pojęcie talentu, również w sporcie, zostało szeroko opisane w pracy łukasza panfila (panfil 2012). zostały tam przytoczone różne aspekty definicji talentu. samo pojęcie talentu ł. panfil definiuje jako pewną “sprzyjającą kombinacje”, która łączy w sobie w zasadzie wszystkie aspekty funkcjonowania człowieka – od genetycznych po środowiskowe. korzystny układ ich będzie owocował talentem w takiej bądź innej dziedzinie2. autor pracy podkreśla, że, przygotowanie do uprawiania sportu na najwyższym poziomie, w odróżnieniu od innych dziedzin, zajmuje dużo więcej czasu i często rozpoczyna się już w dzieciństwie. według ł. panfila w sporcie odpowiednie zdiagnozowanie talentu i później rozwijanie go jest jednym z głównych czynników późniejszego sukcesu na najwyższym poziomie. podkreśla jak ważne jest wspieranie talentu przez: rodzinę, rówieśników czy też szkołę, a także społeczne, ekonomiczne i polityczne organizacje (panfil 2012). na początku jedną z kluczowych decyzji jest wybór odpowiedniej dyscypliny. po wyborze dyscypliny kolejnym etapem jest dobór treningu, który powinien być spersonalizowany i prowadzić do osiągnięcia jak najlepszej formy i 2 http://mlodziezowyfutbol.pl/poradnik-sukcesu-pilkarza/dla-rodzica/poradnik-mf-talent-pilce-noznejidentyfikowanie-rozwoj-cz/ 44 maciej kaczanowski wyników sportowca. wyniki uzyskiwane w trakcie treningów powinny być również brane pod uwagę i stanowić kolejny etap weryfikacji kandydata. na osiągi sportowca ma wpływ wiele czynników, część z nich została przedstawiona na rysunku 1. wszystko to czyni proces identyfikacji i zarządzania talentami dobrym do zastosowania komputerowego systemu wspomagania decyzji. rysunek 1. czynniki mające wpływ na osiągi sportowca. źródło: opracowanie własne. w dostępnych modelach identyfikacji, wyboru i rozwoju talentów w sporcie (bar-or’s, gimbel’s, jones & watson’s, harre’s, bompa’s) [3] w pierwszej kolejności zbiera się różne parametry, które następnie poddaje się analizie. w zależności od modelu można podzielić je na: cechy morfologiczne, fizjologiczne, psychologiczne i wydajnościowe (ang. morphological, physiological, psychological, performance). większość parametrów można pozyskać w sposób nieinwazyjny za pomocą ogólnodostępnych sensorów i różnych testów. prawidłowa analiza tych danych jest podstawą do dalszych czynności zdefiniowanych w poszczególnych modelach. w obszarze tym można z powodzeniem zastosować komputerowe wspomaganie podejmowania decyzji, które w znacznym stopniu przyczyni się do skrócenia całkowitego czasu potrzebnego do identyfikacji talentów i zwiększy skuteczność całego procesu. komputerowe wspomaganie identyfikacji talentów w sporcie 45 2. schemat procedury poniżej została przedstawiona propozycja procedury w trakcie, której zostaną przeanalizowane parametry zebrane od sportowców i na tej podstawie dokonany zostanie wybór odpowiedniej dyscypliny oraz dobór treningu: (1) pomiar parametrów kandydata. (2) przygotowanie danych do analizy. jeden z modułów komputerowego systemu wspomagania identyfikacji talentów sportowych powinien wspierać użytkownika w przypadkach, gdy dane są niepoprawnie sformatowane, zanieczyszczone, posiadają rekordy odstające itp. (3) przetworzenie danych i poddanie ich analizie. w przypadku zbyt małej ilości wymaganych danych system powiadomi sportowca o potrzebie wykonania dodatkowych pomiarów. (4) na podstawie wyników wybór dyscypliny i treningu weryfikacyjnego. (5) wizualizacja wyników oraz rekomendacje dotyczące modyfikacji treningu lub zmiany dyscypliny. (6) iteracyjnie wykonywana ocena skutków i odpowiednia modyfikacja rekomendacji. rysunek 2. schemat procedury dla systemu do wspomagania identyfikacji talentów w sporcie źródło: opracowanie własne. 46 maciej kaczanowski 3. metoda i organizacja przeprowadzania pomiarów rozwój technologii mobilnych i internetu rzeczy (ang. internet of things) dał ogromne możliwości w świecie sportu w obszarze zbierania i analizy różnych parametrów wydajnościowych. sportowcy mogą korzystać z zegarków sportowych, aplikacji na urządzeniach mobilnych posiadających wbudowane sensory, liczników kadencji, pulsometrów itp.. dokładność tych urządzeń pozwala na zebranie wiarygodnych wartości parametrów wydajnościowych potrzebnych w proponowanej procedurze. do przeprowadzenia ich pomiarów należałoby wykorzystać gotowe lub sformułować nowe próby testowe. testy powinny być przeprowadzane dla wszystkich osób w warunkach jednakowych czynników zewnętrznych. w przeciwnym przypadku należałoby w całej procedurze uwzględnić ich wpływ na otrzymane wyniki. cechy morfologiczne można mierzyć różnymi sposobami. jednym z nich jest tzw. zestaw martina. posługując się taśmą antropometryczną, antropometrem, cyrklem kabłąkowym należy dokonać stosownych pomiarów, które można rozszerzyć o pomiary fałdomierzem oraz wagą. innym sposobem, który warto zautomatyzować jest analiza fotografii kandydatów, którą można przeprowadzić za pomocą głębokich sztucznych sieci neuronowych. następnie posługując się metodą wiliama sheldona w modyfikacji heath i cartera warto rozbudować parametry o ocenę typologiczną, która klasyfikuję ludzi pod względem budowy ciała na trzy kategorie: endomorficzny, mezomorficzny i ektomorficzny. liczbę cech można powiększyć przy pomocy nowoczesnych metod opisanych w [7]: (1) wywiad z zawodnikiem. (2) cechy psychiczne zebrane za pomocą kwestionariuszy neo-ffi, eas i ciss. (3) pomiar zawartości wody w organizmie. (4) pomiar spoczynkowej przemiany materii za pomocą ergospirometru. (5) morfologia krwi. (6) stężenie we krwi różnych enzymów i związków: cholesterolu, triglicerydów, glukozy, kreatiny, mocznika, kwasu moczowego, alfaamylazy trzustkowej, hemoglobiny, potasu, fosfatazy alkalicznej, bilirubiny, kinazy kreatynowej. (7) stężenie mleczanu we krwi. (8) stężenie amoniaku we krwi. (9) stężenie kreatyniny w moczu. (10) stężenie pochodnych puryn we krwi. (11) pomiar gazometrii krwi. (12) pomiar objętości i szybkości przepływu powietrza metodą spirometryczną. (13) wydolność tlenowa submaksymalna i maksymalna. (14) temperatura powierzchni ciała. (15) analiza ruchu za pomocą myomotion, optimeye, bioharness, (16) aktywność bioelektryczna mięśni. (17) zdolności szybkościowo-siłowe mierzone za pomocą smartjump. komputerowe wspomaganie identyfikacji talentów w sporcie 47 (18) testy koordynacyjne przeprowadzane w oparciu o czujniki świetlne np. fitlight trainer. 4. matematyczne modelowanie kandydatów każdą osobę można opisać w danym czasie za pomocą wektora cech antropometrycznych, składu budowy ciała i wydajnościowych, zawierającego takie składowe jak: wzrost, waga, suma fałdów skórnych, wskaźnik masy ciała, obwody kończyn, maksymalna wydolność tlenowa vo2max, stężenie kwasu mlekowego we krwi bla, wzrost tętna hr, poziom tlenu we krwi, poziom nawodnienia itd.. wektor ten uzyskuję się, przeprowadzając odpowiednie pomiary. pozwala on określić, w jakiej formie aktualnie znajduję się dana osoba. w każdej dyscyplinie sportowej  1, ..., dd d = , bazując na wiedzy eksperckiej można utworzyć repozytorium wzorców określających pożądane wartości parametrów. trzeba jednak pamiętać, że istotnymi cechami, które należy wziąć pod uwagę jest wiek kandydata, po którym przyporządkowuję się go do kategorii wiekowej k k oraz płeć { , }s b g . drugim ważnym założeniem jest to, że dyscypliny mogą posiadać różne zestawy parametrów potrzebnych do określenia czy dana osoba wyróżnia się na tle innych kandydatów. biorąc powyższe pod uwagę niech będą dane: ( ) , ..., , , , , { , }...,1 dd d d s d d k k s b gnn n n nl kl d =     zbiór numerów parametrów dla danej dyscypliny sportowej, gdzie: n k zbiór numerów wszystkich parametrów z repozytorium dla kategorii wiekowej k k . l(d) liczba parametrów wydajnościowych dyscypliny sportowej d d . cześć z zebranych parametrów będzie miała większe znaczenie dla danej dyscypliny niż pozostałe, więc dla każdego z nich, ekspert powinien określić stopień ważności: ( )  0,1 , d d dn n nl l   po zebraniu parametrów kandydata x należącego do zbioru wszystkich planowanych do przebadania kandydatów x w danej kategorii wiekowej k k , możemy opisać go w następujący sposób:  , ..., , ...,1 xx x x nn n n l l = zbiór numerów parametrów kandydata s x x k  , k k , { , }s b g , gdzie: l liczba parametrów w repozytorium. w artykule w celach demonstracyjnych ograniczono się do cech antropometrycznych oraz składu budowy ciała. nie uwzględniono w nim również wieku kandydatów i dla wszystkich dyscyplin zastosowano ten sam zestaw cech. 48 maciej kaczanowski opisywane podejście w przyszłości zostanie rozbudowane o pominięte aspekty oraz planuję się dodać parametry wydajnościowe oraz psychologiczne. 5. wzorce dyscyplin sportowych w celu demonstracyjnym do utworzenia bazy wzorców dyscyplin wykorzystano dane referencyjne opublikowane przez autorów publikacji [2]. w pracy tej do pomiarów wzrostu i wagi wykorzystano 898 sportowców (264 kobiet i 634 mężczyzn). parametry antropometryczne zostały zmierzone na 798 sportowcach (240 kobietach i 558 mężczyznach). celem pracy było określenie referencyjnych wartości antropometrycznych i budowy ciała sportowców. dane zebrano za pomocą badań densytometrycznych metodą dxa (dwuenergetyczna absorpcja rentgenowska). służą one do określenia gęstości i mineralizacji kości, ustalenia składu ciała (zawartości tłuszczu, masy mięśniowej i składników mineralnych). metody pomiarów składu ciała człowieka ze względu na złożoność podzielono na pięć poziomów: 1. atomowy, 2. molekularny, 3. komórkowy, 4. tkanki i narządy, 5. całe ciało. w tym przypadku przy pomiarach skupiono się na dwóch poziomach: a) całe ciało dokonano pomiarów antropometrycznych, b) molekularny badania wykonane metodą densytometryczną dxa. wyniki opublikowano w postaci tabel, w których rozróżniono płeć sportowca. w kolumnach tabeli przedstawiono percentyle 0.05, 0.25, 0.50, 0.75, 0.95, dla każdego z nich najmniejszą, estymowaną i największą wartość. w wierszach zapisano poszczególne dyscypliny. sposób estymacji został dokładnie opisany w omawianym artykule. wzorce dyscyplin sportowych zbudowano w oparciu o dane z obydwu grup: „całe ciało” oraz „poziom molekularny” tylko dla mężczyzn z uwagi na brakujące dane referencyjne dla kobiet. do wzorca każdej dyscypliny zapisano przeciętną (medianę) estymowaną wartość. mediana (percentyl 0.50) oznacza, że wartość badanej cechy u 50% sportowców danej dyscypliny nie przekraczała tej wartości. oryginalne dane zostały zapisane w formacie pdf, co znacznie utrudniło wykorzystanie ich w dalszych pracach. proces wydobycia danych z pdf wymagał konwersji do docx, z którego dokonano eksportu do xlsx po czym każdy parametr zapisano w oddzielnym pliku csv. parametry dla wzorców z grupy „całe ciało”, które wykorzystano w demonstratorze: bw waga (ang. body weight) (kg); h wzrost (ang. height) (cm); bmi wskaźnik masy ciała (ang. body mass index) (kg/m2); sss miara fałdów skórnych w siedmiu miejscach (ang. sum of seven skinfolds) (mm); saps miara fałdów skórnych na kończynach (ang. sum of appendicular skinfolds) (mm); sas miara fałdów skórnych na ramionach (ang. sum of arm skinfolds) (mm); sls miara fałdów skórnych na nogach (ang. sum of leg skinfolds) (mm); sts miara fałdów skórnych tułowia (ang. sum of trunk skinfolds) (mm); ac obwód ramienia (ang. arm circumference) (cm); amc obwód mięśnia ramienia (ang. arm muscle circumference) (cm); komputerowe wspomaganie identyfikacji talentów w sporcie 49 hc obwód bioder (ang. hip circumference) (cm); tmc obwód mięśnia uda (ang. thigh muscle circumference) (cm); cmc obwód mięśnia łydki (ang. calf muscle circumference)(cm); tabela 1. wzorce dyscyplin sportowych d y sc y p lin a s t s b w c m c s a p s a m c h c s l s h s a s s s s b m i t m c lekkoatletyka 36.50 74.03 35.90 20.42 27.32 95.45 11.93 181.6 9.05 47.62 22.39 52.00 koszykówka 59.90 81.76 36.28 33.94 27.16 99.29 20.19 190.3 14.03 72.65 22.52 51.08 gimnastyka 38.34 66.44 33.49 27.34 27.12 92.24 16.12 169.8 11.87 59.12 23.00 46.34 korfball 54.28 72.73 35.62 27.02 25.93 93.96 15.83 180.0 12.31 62.43 22.32 47.39 pięciobój 41.28 69.56 34.56 25.83 27.13 93.83 15.08 176.2 11.65 57.27 22.30 51.73 inne sporty walki 51.47 70.47 34.45 30.44 27.10 94.66 18.89 175.6 12.00 62.89 22.77 50.57 wioślarstwo 49.18 78.52 34.66 27.10 28.00 96.66 16.09 182.4 11.49 60.88 23.51 50.77 piłka nożna 47.60 73.90 35.18 25.01 27.97 95.75 15.04 176.4 10.72 58.81 23.68 51.93 pływanie 43.39 72.18 34.38 26.42 30.91 94.23 16.38 179.6 10.36 56.93 22.29 48.71 tenis 63.98 71.56 34.13 31.11 25.93 93.88 18.27 177.0 13.52 67.85 22.75 47.82 triathlon 44.78 66.17 34.20 23.19 26.38 90.54 13.98 175.6 9.61 50.26 21.44 47.75 siatkówka 54.99 89.46 36.79 27.98 31.18 102.82 17.28 193.4 11.45 70.00 23.84 53.44 wrestling i judo 55.15 71.56 34.37 26.73 29.04 93.33 16.24 172.6 10.69 59.58 23.96 49.71 źródło: opracowanie własne na podstawie danych referencyjnych z pracy [2]. 6. badanie podobieństwa jedną z metod, którą można z powodzeniem zastosować w omawianym przypadku jest metoda wieloaspektowego badania podobieństwa przedstawiona w pracach [4], [5] i [6]. prace te dotyczą modelowania stanu zdrowia pacjenta, aczkolwiek metoda w nich przedstawiona może również znaleźć zastosowanie w obszarze identyfikacji sportowych talentów. wektor parametrów może posłużyć w systemie opartym na wieloaspektowym badaniu podobieństwa do określenia odpowiedniej dyscypliny sportowej. na potrzeby artykułu do badani podobieństwa pomiędzy stanem kandydata, a wzorcem dyscypliny sportowej wykorzystano modele pajęczynowe. wyróżnia się kilka typów tych modeli: punktowe, gwiazdowe, radarowe i wiatrakowe. ich wspólną właściwością jest to, że każda cecha ma swoją własną oś wychodzącą z centralnego punktu. w niniejszym opracowaniu zastosowano dwa typy modeli: modele radarowe i wiatrakowe. te pierwsze powstają przez łączenie liniami wszystkich wartości tej samej serii. w drugich również wartości jednej serii łączone są liniami, ale każda wartość jest umieszczona na dwóch osiach tak, aby powstały trójkąty równoramienne przylegające do siebie bokami z jednym wierzchołkiem wspólnym. autorska aplikacja po wprowadzeniu danych kandydata i wzorców dyscyplin sportowych wykonuje odpowiednie wykresy. na wykresach 50 maciej kaczanowski pajęczynowych przedstawione są: stan kandydata, wzorzec dyscypliny sportowej, które nanoszone są na jeden wspólny wykres. pozwala to wizualnie ocenić stopień podobieństwa, na przykład, gdy kształty i wymiary wykresów są zbliżone to stopień jest wysoki. aplikacja wylicza również charakterystyki jakościowe wykresów takie jak: promień, pole, liczba boków, długość obwodu, środek ciężkości i dla wspólnego wykresu: różnice promieni, część wspólną pól powierzchni, różnice liczby boków, różnicę długości obwodu, odległość środków ciężkości, odległość wektorów. skala podobieństwa wykresów określona została na podstawie części wspólnej pól powierzchni oraz odległości środków ciężkości. dysponujący tymi danymi możemy określić odległość kandydata od wzorców zdefiniowanych dla każdej dyscypliny sportowej. symbolami ( ) * dp i ( ) * ds oznaczymy wzorce dyscypliny sportowej nr d d w aspekcie części wspólnej pól powierzchni i odległości środków ciężkości wykresu pajęczynowego. symbolami ( ) ( ) * , , d 1 n x p d do        i ( ) ( ) * , , d 2 n x s d do        oznaczymy odpowiednio część wspólną pól powierzchni i odległość środków ciężkości wykresów pajęczynowych kandydata i wzorca. następnie wykorzystując teorie optymalizacji wielokryterialnej i teorię punktu idealnego * * * , 1 2y y y =        definiujemy zadanie w postaci: ( )( ), ,w o d r ,gdzie: w zbiór dyscyplin wstępnie wybranych dla kandydata; ( )o d wektorowa funkcja odległości kandydata od wzorca dyscypliny sportowej nr d d ; r − model preferencji decydenta; wyznaczamy najbardziej prawdopodobną dyscyplinę i budujemy ranking dyscyplin do dalszej weryfikacji: ( ) ( ) * * , min min1 21 2 d dy yo o= = komputerowe wspomaganie identyfikacji talentów w sporcie 51 rysunek 3. przestrzeń podobieństwa wygenerowana przez autorską aplikację źródło: opracowanie własne. na rysunku 3 w zbiorze pareto (najbardziej prawdopodobnych dyscyplin) znalazły się: tenis, koszykówka oraz wrestling i judo. 7. uczenie maszynowe innym podejściem, które warto skonfrontować z zadaniem omawianym w niniejszej publikacji jest jeden z obszarów sztucznej inteligencji, a mianowicie uczenie maszynowe (ang. machine learning). dziedzina ta w ostatnim czasie stała się popularna i bardzo szybko się rozwija. główny podział metod uczenia maszynowego wyróżnia uczenie nadzorowane i nienadzorowane. pierwszy sposób polega na tym, że system dostaje przykłady poprawnego działania, na których powinien się wzorować w swojej bieżącej pracy. uczenie nienadzorowane (bez nauczyciela, czasem nazywane samo-uczeniem) tworzy samodzielnie model wymagany do rozwiązania zadania nie potrzebując do tego danych o pożądanym wyniku. omówienie wszystkich algorytmów i technik wchodzących w skład tej dziedziny nawet w podstawowym zakresie wymagałoby poświęcenia setek stron, dlatego też w niniejszym opracowaniu przedstawiono problem klasyfikacji wieloklasowej, którym jest przyporządkowywanie kandydatów na podstawie ich parametrów do odpowiedniej dyscypliny sportowej. kluczowa dla metod i technik z tego obszaru jest liczba dostępnych danych. im więcej danych zostanie poddanych analizie, tym lepsze osiągnie się rezultaty. eksperyment przeprowadzono w środowisku chmurowym microsoft azure machine learning studio przy wykorzystaniu algorytmu lasu drzew decyzyjnych 52 maciej kaczanowski (ang. decision forest). przygotowanie komponentu uczącego się do systemu komputerowego wspomagania identyfikacji sportowych talentów zostało podzielone na kilka kroków przedstawionych na rysunku 4. rysunek 4. przygotowanie komponentu uczącego się do systemu komputerowego wspomagania identyfikacji talentów w sporcie źródło: opracowanie własne. (1) zebranie danych – pierwszy i jeden z najważniejszych procesów, który przełoży się, na jakość całego rozwiązania. zgodnie z zasadą „śmieci na wejściu, śmieci na wyjściu” to, jakimi danymi zostanie zasilony system przełoży się na jego ogólną efektywność. niewłaściwe dane źródłowe mogą się już na początku przeprowadzonych eksperymentów objawiać niską entropią lub brakiem korelacji między zmiennymi wejściowymi, a zmienną wyjściową. (2) przygotowanie danych – przed przetworzeniem danych należy je na początku w odpowiedni sposób przygotować. w tym kroku dokonywana jest agregacja, ocena, obróbka i wzbogacanie danych. (3) wybór algorytmu – zastosowany algorytm przełoży się na szybkość i poprawność wykonywanego przez system przetwarzania. krok ten zostanie wielokrotnie powtórzony w celu porównania kilku algorytmów. (4) trenowanie modelu w tym kroku przy wykorzystaniu danych archiwalnych odpowiednio podzielonych na zbiory, dokonywana jest nauka modelu, aby w przyszłości miał on zastosowanie dla nowych danych napływających na wejście systemu. (5) ocena modelu – jest to krok warunkujący zakończenie całego procesu przygotowania modelu. w typowych eksperymentach uczenia maszynowego po ocenie następuję wielokrotne powtórzenie poprzednich kroków mające na celu poprawę, jakości modelu, aż do uzyskania zadowalającego poziomu. w użytym środowisku moduł oceny dla klasyfikatorów wieloklasowych zwraca średnie komputerowe wspomaganie identyfikacji talentów w sporcie 53 miary, jakości oraz macierz pomyłek, na której przedstawione są informacje, ile procent obiektów zostało zaklasyfikowanych do poszczególnych klas. jedną z podstawowych miar, jakości klasyfikatorów jest trafność klasyfikacji mówiąca o tym, jaki jest stosunek liczby obiektów poprawnie zaklasyfikowanych do liczby wszystkich obiektów. (6) wykorzystanie modelu – w przypadku pożądanego rezultatu najlepszy model zostanie wprowadzony do eksploatacji. po tym kroku należy monitorować jego działanie i ewentualnie dokonywać aktualizacji przy użyciu nowych danych. zbiór danych na potrzeby eksperymentu wygenerowano przy użyciu języka python. z każdego parametru z danych referencyjnych [2] wybrano najmniejszą i największą wartość, a następnie za pomocą modułu pandas utworzono dataframe składający się z trzech kolumn. zestaw testowy został rozbudowany o poniższe cechy względem poprzedniego eksperymentu: ( 1 ) apfm appendicular fat-mass; ( 2 ) apbmcappendicular bone mineral content; ( 3 ) sbmcsubtotal bone mineral content; ( 4 ) sbfmpsubtotal fat mass%; ( 5 ) sbfmsubtotal fat mass; ( 6 ) sbffmsubtotal fat-free mass; ( 7 ) slstsubtotal lean soft tissue; ( 8 ) wbftwhole body fat mass; ( 9 ) wbbmcwhole-body bone mineral content; ( 10 ) wbbmdwhole-body bone mineral density; ( 11 ) wbffmiwhole-body fat mass index; ( 12 ) wbffmwhole-body fat-free mass; ( 13 ) wblstwhole-body lean soft tissue; , dla następujących ośmiu dyscyplin sportowych wygenerowano 3200 przypadków, czyli po 400 dla każdej: (1) lekkoatletyka (ang. athletics); (2) koszykówka (ang. basketball); (3) piłka nożna (ang. soccer); (4) pływanie (ang. swimming); (5) tenis (ang. tennis); (6) triathlon; (7) siatkówka (ang. volleyball); (8) wrestling and judo; 54 maciej kaczanowski rysunek 5. 30 przypadków dla dyscypliny pływanie ze zbioru danych testowych źródło: opracowanie własne. rysunek 6. histogram przedstawiający liczbę przypadków dla każdej dyscypliny źródło: histogram wygenerowany w azure machine learning studio na podstawie zbioru danych testowych. rysunek 7. wskaźniki jakości modelu źródło: wynik eksperymentu przeprowadzonego w azure machine learning studio. komputerowe wspomaganie identyfikacji talentów w sporcie 55 rysunek 8. macierz pomyłek źródło: wynik eksperymentu przeprowadzonego w azure machine learning studio. przeprowadzono serię eksperymentów w trakcie, których zmieniano parametry algorytmu. najlepszy uzyskany wynik dla algorytmu drzew decyzyjnych to ogólna dokładność na poziomie 0.88 (liczba prawidłowo zaklasyfikowanych przypadków / liczba wszystkich przypadków). na macierzy pomyłek widać, że model najlepiej poradził sobie z klasyfikacją przypadków dla dyscypliny piłka nożna (100% dobrze zaklasyfikowanych), a najgorzej dla koszykówki (74,5%), gdzie 12.7% przypadków zostało zaklasyfikowanych, jako siatkówka. 8. podsumowanie obydwie metody przedstawione w niniejszym opracowaniu dają zachęcające rezultaty do dalszej analizy. przedstawiony schemat procedury może zostać wykorzystany do implementacji komputerowego systemu wspomagania identyfikacji talentów sportowych (kswits). implementacja ta połączona z ogólnokrajową bazą wzorców parametrów dla każdej dyscypliny mogłaby znaleźć zastosowanie w szkołach, sekcjach i klubach sportowych. budowa ogólnokrajowego 56 maciej kaczanowski kswits może stać się kontynuacją działań instytutu sportu i ministerstwa sportu i turystyki, które udostępniło innowacyjne elektroniczne narzędzie „narodową bazę talentów”. za pomocą tego narzędzia gromadzone są dane dotyczące sprawności fizycznej dzieci i młodzieży. literatura [1] vučetić, v., babić v., šentija d., nekić b. (2015), “anthropometric and morphological characteristics of runners.”, university of zagreb, croatia. [2] santos d. a., dawson j. a., matias c. n., rocha p. m., minderico c. s., allison d. b., sardinha l. b., silva a. m. (2014), “reference values for body composition and anthropometric measurements in athletes.”, plos one, retrieved from http://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0097846. [3] hugo k. (2004), “a model for talent identification and development for team sports in south africa..” , dissertation presented for the degree of doctor in sport science at the university of stellenbosch. [4] ameljańczyk a. (2009), “matematyczne aspekty modelowania pajęczynowego obiektów.”, biuletyn instytutu systemów informatycznych, wat, warszawa. [5] ameljańczyk a. (2009), „wielokryterialne mechanizmy wspomagania podejmowania decyzji medycznych w modelu repozytorium w oparciu o wzorce.”, biuletyn instytutu systemów informatycznych, wat, warszawa. [6] ameljańczyk a. (2010), “model formalny informatycznego komponentu wspomagania decyzyjnego ustalania wstępnej diagnozy medycznej.”, biuletyn instytutu systemów informatycznych, wat, warszawa. [7] kusy k., zieliński j. (2017), “nowoczesne metody diagnostyczne w sporcie. przewodnik trenera.”, awf, poznań. [8] woińska m., szmidt c., (2005), „metody i techniki wyłaniania kadry o wysokim potencjale (wnioski z praktyki)”, [w:] s. borkowska (red.), zarządzanie talentami, ipiss, warszawa.: 71. [9] pocztowski a. (2008) „zarządzanie talentami w organizacji”, wyd. wolters kluwer, warszawa. 38-40. [10] panfil ł. (2012), „model wpierania rozwoju talentów sportowych w procesie zarządzania nimi – badania pilotażowe”, prace naukowe uniwersytetu ekonomicznego we wrocławiu, sukces w zarządzaniu kadrami. elastyczność w zarządzaniu kapitałem ludzkim problemy zarządczo-ekonomiczne. issn 1899-3192, str. 327336. [11] morton l. (2004) “integrated and integrative talent management: a strategic hr framework”, conference board. [12] listwan t. (2005) , „zarządzanie talentami – wyzwanie współczesnych organizacji”. strony internetowe [13] https://pl.wikipedia.org [14] http://mlodziezowyfutbol.pl/poradnik-sukcesu-pilkarza/dla-rodzica/poradnikmf-talent-pilce-noznej-identyfikowanie-rozwoj-cz http://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0097846 https://pl.wikipedia.org/ http://mlodziezowyfutbol.pl/poradnik-sukcesu-pilkarza/dla-rodzica/poradnik-mf-talent-pilce-noznej-identyfikowanie-rozwoj-cz http://mlodziezowyfutbol.pl/poradnik-sukcesu-pilkarza/dla-rodzica/poradnik-mf-talent-pilce-noznej-identyfikowanie-rozwoj-cz quality in sport 1 (6) 2020, p. 7-12, e-issn 2450-3118 received 04.01.2020, accepted 05.02.2020 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2020.001 7 ardhika falaahudin1 , ayub tatya admaja2 , dody tri iwandana3 mercu buana university yogyakarta, indonesia level of physical fitness taekwondo ukm students abstract all taekwondo ukm students are required to have good physical fitness. because the exercise contains a lot of physical elements, so taekwondo ukm students are required to have good stamina and fitness. one example of activities that are mandatory and cannot be refused by students is running. the purpose of this study was to determine the level of physical fitness of male taekwondo ukm students at mercu buana university yogyakarta. this research is a descriptive study, in this study the researcher only wants to describe the current situation without testing the hypothesis. the instrument and data collection technique used was a 12-minute running test from kenneth cooper. the data obtained are then converted to the kennet cooper table to find out the category of physical fitness level. data result vo2max ukm taekwondo mercubuana yogyakarta is classified as sufficient criteria / category with an average value of 39.5. while the lowest value is 32.3 and the best value is 51.3. with the known vo2 max status, it can be concluded that the physical condition of umby taekwondo ukm members is sufficient, and still needs to be improved. keywords: physical fitness, taekwondo introduction handballs are the focus of attention recently in surakarta and surrounding areas. the game consists of 2 teams, each team consisting of 7 people into a game that attracts the attention of the general public and students in particular because it is easy to do. the purpose of this game is to score as many points as possible against the opponent's goal with the allotted time. a handball athlete must master basic techniques as a support in order to achieve optimal performance. thus the basic technical training is important for athletes to master. to achieve optimal results, basic technical training must be appropriate and in accordance with the athlete's physical condition. senior athletes and junior athletes have different training programs due to different processes of adjustment, needs, and experience. excessive exercise is not recommended because it results in a decrease in the athlete's physical condition and results in less optimal athletes during the match. adequacy of basic training becomes an important focus to be completed so that the exercises carried out are effective and efficient. performance training is carried out at senior high schools to look for athlete seeds by conducting talent scouting and socialization as well as training for physical education teachers. this is done so that more and more people and students are familiar with this handball game. handball games already have containers and 1 ardhika falaahudin, e-mail: ardhika@mercubuana-yogya.ac.id, orcid: 0000-0002-4866-9745 2 ayub tatya admaja, e-mail: ayub@mercubuana-yogya.ac.id, orcid: 0000-0002-0867-5411 3 dody tri iwandana, e-mail: dodytriiwandana@mercubuana-yogya.ac.id, orcid: 0000-0001-9169-7103 http://orcid.org/0000-0002-4866-9745 http://orcid.org/0000-0002-0867-5411 http://orcid.org/0000-%200001-9169-7103 8 ardhika falaahudin, ayub tatya admaja, dody tri iwandana championships at pomnas level. the expectation of the surakarta city handball committee, the championship in the city of surakarta can be held routinely. the focus of this research is the adequacy of basic handball technical training in beginner athletes so that as early as possible with the right training program will provide optimal effects in training and physical condition. this research is expected to be a problem solver with the basic technical training needs of beginner athletes. the novelty in this study is the training program used by novice athletes in the high school student category which matches the level of maturity of motion development so that the training program is set in accordance with its portion to be able to support maximum achievement. exercise is a process of change towards better, including physical abilities, functional abilities of body organs, and psychological quality. understanding of training in foreign terminology is often referred to as training, exercise, practice (djoko pekik irianto. 2002: 1). from some of the terms above explained that training is the application of a plan to improve the ability to exercise that contains theoretical and practical material. exercise is the main tool in the daily training process to improve the quality of the functioning of the human organ system. practice is an activity to improve sports skills (skills) by using various equipment according to the goals and needs of the sport branches (sukadiyanto. 2002: 5-6). physical activity is an activity that can be measured and can be carried out by everyone examined by leonardo (2013), dowling & flintoff (2015), belran, et al. (2016). according sukadiyanto (2011: 1) states exercise is a process of change for the better, namely to improve the physical quality, functional abilities of the body, and the psychological quality of the trainee. therefore training is an important part for an athlete. according sukadiyanto (2011: 7) states the main task in training is to explore, compile, and develop the concept of training by combining practical experience and scientific approaches, so that the process of practicing training can take place precisely, quickly, effectively, and efficiently. for this reason the training process is always characterized by: 1) a process to achieve a better level of ability to exercise, which requires a certain amount of time (phasing) and requires proper and careful planning. 2) the process of training must be regular and progressive in nature. regularly means that the training must be carried out in a steady, advanced, and continuous manner. while the intention is that the training material is given from easy to difficult, from simple to more difficult (complex), and from mild to heavier. 3) every time one face to face (one session or one unit of training) must have goals and objectives. 4) the training material must contain theoretical and practical material, so that the understanding and mastery of skills become permanent training. 5) using a particular method, which is the most effective way that is planned in stages by taking into account the difficulty factor, the complexity of the motion, and the emphasis on the target practice. in this case the use of the program to support the exercise using the learning modules that have been provided is examined by silk, et al. (2014), neill, et al (2014). stefansen, et al. (2016). training components according to sukadiyanto (2011: 25) states, the training component is a key or important thing that must be considered in determining the dose and training load. in addition, the training component as a benchmark and benchmark is very decisive to achieve whether or not a goal is achieved in the training objectives that have been prepared and implemented. handball is a team sport where two teams of 7 players each try to put a ball into the opponent's goal. muhlisin & joko (2016: 2). handball games have a number of basic techniques that need to be learned. therefore a handball player must have good technique. players must be able to start running quickly, have agility (agility) can catch level of physical fitness taekwondo ukm students 9 the ball steadily, throwing (passing) the ball on target. in addition, players must have good body coordination and master some techniques of firing the ball at the opponent's goal. in outline, the basic techniques of handball game consist of: (1) dribbling is a basic technique that is quite difficult because it requires high hand-eye coordination and observant when reflecting the ball so that the ball resists precisely and remains in the mastery of the dribbler. one of the obstacles commonly experienced by players who play on an open field (dribbling) in dribbling is the uneven surface of the field so that it increases the level of difficulty in carrying out the dribbling because the direction of the reflection of the ball will depend on the direction coming from the ball to the ground. thus, the reflection between dribbling on the spot and dribbling while moving requires adjusting body style and posture. dribbing basically consists of two parts, namely straight dribbling and cross dribbling. special cross dribbling requires high agility, skill and high hand-eye coordination. (2) passing is one of the techniques in handball games. passing a ball is a systematic collaborative activity on a team to look for opportunities to score goals. passing ball between players is done in an effort to build an attack on the opponent's defense, in order to produce a goal. passing is essentially divided into two parts, namely passing with two hands and passing with one hand. (3) catching the ball requires a posture that is adjusted to the coming pitch. catching the ball requires good eye and hand coordination so that the direction and time when catching the ball can be in accordance with the direction the ball is coming. catching the ball also requires continuous concentration and speed to get a good catch that will affect the next movement. (4) shoot the ball is a form of throwing motion intended to put the ball into the goal. thus, the motion to shoot the ball must be directed. players can determine the direction of the shot carried out with sufficient practice. athletes who rarely practice will have difficulty when shooting the ball and the ball fired will not be directed according to the wishes of the athlete. in contrast to athletes who do training seriously and regularly. the results obtained will be in accordance with what was trained before. the concept of training and basic techniques of handball are combined into an appropriate training program so that the athlete's training is regular and systematic so that results can be achieved optimally. sufficient training for beginner athletes is given so that the exercises carried out efficiently to prepare for a competition. methodology this type of research is a research and development. sukmadinata (2010, p.164) states that research development or often referred to as research and development (r&d) is a process or steps to develop a new product or improve existing products, which can be accounted for. this development research classifies the test subjects into two, namely: the small group trial subjects in this development study used 20 class x students of sma negeri 4 surakarta. the large group trial subjects in this research development used 20 class x students of smk negeri 2 surakarta, 20 class x students of smk negeri 5 surakarta. the effectiveness test subjects in this development research used 20 grade x students of sma negeri 6 surakarta. the technique of determining the subject of trials in this research development is the simple random sampling method. according to sugiyono (2009: p.218) simple random sampling is a sampling technique or subject that provides equal opportunities for each element (member) of the population to be elected as a sample or subject member. the development procedure in this study was adapted from the development model 10 ardhika falaahudin, ayub tatya admaja, dody tri iwandana according to sugiyono (2009, p.409) covering ten steps that must be implemented, namely: (1) information gathering, (2) planning, (3) developing initial products, (4) initial trials, (5) revisions to compile main products, (6) major field trials, (7) revisions to compile operational products, (8) operational product trials, (9) final product revisions, and (10) dissemination and implementation of development products. the results of the dissemination product can be implemented widely by educators, high school teachers and education activists according to the age and character of students. dwiyoga (2004: p.6) states that each researcher can choose and determine the most appropriate step for the development of research carried out based on the conditions and obstacles encountered. based on this opinion in this research the simplification of the development procedure is carried out in accordance with the constraints and conditions in the study. the steps are adapted into eight draft development research procedures, namely: (1) gathering information in the field, (2) analyzing the products to be developed, (3) developing initial products, (4) conducting expert validation, (5) conducting smallscale trials and revisions, (6) conducting large-scale trials and revisions, (7) making final products, and (8) conducting effectiveness tests. the effectiveness test is carried out to determine the effectiveness of the training program for the adequacy of the basic technique of the handball. this final product testing is to find out that a product that has been produced is feasible and has an advantage in the level of model implementation in the field. the effectiveness test uses car (class action research). the steps of implementing car are carried out through four stages, namely: (1) action planning (2) action implementation, (3) observation and interpretation, and (4) analysis and reflection. the data obtained in this study are qualitative data and quantitative data. qualitative data in the form of data obtained based on the results of the validation of material experts and practitioners in the form of comments, input, or suggestions to determine the level of product viability. quantitative data is based on data obtained from the response scores of experts and students to measure product viability, as well as assessment scores in car to determine the effectiveness of the model being developed. the data from the results of this study were analyzed using qualitative descriptive analysis techniques and quantitative descriptive analysis techniques. data content or material in the form of comments, suggestions from experts and students, and the observations of researchers during the trial process were analyzed descriptively qualitatively, and concluded as input to improve or revise products that have been developed. while the data in the form of scores of responses from material experts and students obtained through questionnaires were analyzed descriptively quantitatively using percentage and categorization techniques. results and discussion products produced through research and development are training programs that are suitable for beginner athletes in high school level students. validity and reliability tests are carried out to determine the instruments used are valid and reliable. the training program for the adequacy of the basic handball technique was declared valid because the r count value was 0.982 greater than r table which was 0.950. the training program for basic techniques of passing categories is very good with an average of 108.75 and a percentage of 90.63%. the basic dribbling technical training program shows a very good level of physical fitness taekwondo ukm students 11 category with an average of 113.00 and a percentage of 94.17%. the ball shooting training program shows a good category with an average of 95.75 and a percentage of 79.79%. table 1. average basic training experiments average basic training experiments passing dribbling shooting subject 1 126 241 128 subject 2 128 235 122 subject 3 124 237 125 average 126 238 125 conclusion based on the results of the study, a conclusion can be drawn that is produced an exercise program for beginner athletes with an average category that has been tested for high school students. the data has an average of 126 passing exercises for the experiment so that students can pass correctly. dribbling exercises performed 238 trials to get good dribling results. shooting practice is carried out 125 times to get good shooting results. please note that the results of this study are used for students who are new to handballs for the first time. so if a handball basic technical test is performed, the student must first experiment in order to get accurate results. furthermore, after the program is implemented, when an athlete becomes a professional athlete, the above treatment cannot be used as a training reference so it must be adjusted to the professional athlete's training program. references beltran, j., devis, j., velert, c, p. (2016). the influence of body discourses on adolescents (non)participation in physical activity. journal sport, education and society, 5, 1357-3322. djoko, pekik. (2002). diktat dasar kepelatihan. yogyakarta. fik uny. dowling, f., & flintoff, a. (2015). a whitewashed curriculum? the construction of race in contemporary pe curriculum policy. journal sport, education and society. 3, 1357-3322. dwiyogo, w. d. (2004). konsep penelitian dan pengembangan. malang: lemlit um. leonardo, z. (2013). the story of schooling: critical race theory and the educational racial contract. discourse: studies in the cultural politics of education, 34(4), 599–610. muhlisin. & joko. (2016). metode & dasar-dasar handball. semarang: cv presisi cipta media. nana syaodih sukmadinata. (2010). metode penelitian pendidikan. bandung: pt remaja rosdakarya. neill, m., sproule, horon, p. (2014). the changing face of sport and physical education in post-colonial singapore. journal sport education and society. 1, 35-56. silk, m., francombe, j., & andrews, d. l. (2014). slowing the social sciences of sport: on the possibilities of physical culture. journal sport in society, 17(10), 1266– 1289. 12 ardhika falaahudin, ayub tatya admaja, dody tri iwandana stefansen, k., smette, i., & strandbu, a. (2016). understanding the inrease in parents involvement in organized yoth sports. journal sport, education and society. 4, 1357-3322. sugiyono. (2009). metode penelitian kualitatif kuantitatif dan r & d. bandung: alfabeta. sukadiyanto. (2002). pengantar teori dan metodologi melatih fisik. yogyakarta: pko fik uny. sukadiyanto. (2011). pengantar teori dan metodologi melatih fisik, bandung: cv lubuk agung. quality in sport 2 (5) 2019, s. 15-30, e-issn 2450-3118 received 14.06.2019, accepted 27.08.2019 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2019.008 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/907050 15 jagoda młyńczyk 1 , mariusz machniak 2 , marta podhorecka 3 , małgorzata paprocka-borowicz 4 the assessment of functional fitness and risk of falls in people aged 70 and older 1 phd studies, faculty of physiotherapy, university school of physical education in wrocław, orcid: 0000-0003-0212-1108 2 phd studies, faculty of physiotherapy, university school of physical education in wrocław, orcid: 0000-0001-5525-0363 3 department of geriatrics, nicolaus copernicus university in toruń, collegium medicum in bydgoszcz, poland, orcid: 0000-0002-1114-0848 4 department of physiotherapy in movement dysfunctions, physiotherapy cathedral, medical university of wroclaw, orcid: 0000-0003-4296-7052 abstract introduction. one of the key elements of successful aging is to maintain autonomy and independence in daily activities and performance. aim. the aim of this dissertation is to evaluate the functional capacity of elders. due to the growing proportion of elderly people in the society, the next objective of the research was to assess the risk of falls in people over 70 years of age. material and methods. the study included 72 people with an average age of 78.74 years +/6.50 years, including 44 women and 28 men. the inclusion criteria for the study group was completing 70 years of age and the result above 23 points obtained in the mmse test (the mini mental state examination). to evaluate balance, a few tests such as berg balance scale, “get up and go” test, tinetti test, and senior fitness test were used. in addition, i used barthel scale to assess functional capacity. the assessment of the balance was based on the tinetti test and berg scale. these tests also assess the seniors’ exposure on downs. results. the results reflect the occurrence of deficits during gait and in the process to maintain balance. for 72 subjects in the test tinetti only 17 participants showed minor threat of falling, and in 24, risk was five times higher than in others. test ‘get up and go’, showed that the increased risk of falls in the study group concerns 28 people, while a high risk of 20 respondents. conclusions. the dependence between the risk of falls and reduced functional efficiency points to the need of implementing exercises in geriatric care that could improve the efficiency and the body balance. keywords: risk assessment, geriatric assessment, falls, older people https://orcid.org/0000-0003-0212-1108 https://orcid.org/0000-0001-5525-0363 https://orcid.org/0000-0002-1114-0848 https://orcid.org/0000-0003-4296-7052 16 jagoda młyńczyk, mariusz machniak, marta podhorecka, małgorzata paprocka-borowicz introduction due to demographic changes that take place in society, more and more interest in literature is devoted to issues of ageing and old age. the central statistical office’s data clearly indicates an increase in the share of older people in society in relation to the number of people in the pre-working age. this is related to the extended average life expectancy and the decline in the birth rate [1]. the average life expectancy in poland is 73.8 years (for women 81.6 years and for men 73.8 years). it is predicted that in 2020 the percentage of the elderly in polish society will amount to 18.2%, and in 2050 to 29.4%. the cso's forecasts indicate that from 2008 to 2030 the number of people aged 60-74 will increase by 40%, 75-84 years by 66%, and 85 years and more by as much as 90%. at the same time, the number of centenarians will increase [2]. the ageing process leads to a deterioration of regenerative possibilities and to a limitation of the body's efficiency in a natural way. external changes, particularly visible in the body’s posture, directly affect the functional state of man [3]. the coexistence of various types of diseases or dysfunctions often prevents a return to previous physical fitness by reducing the quality of life of a given person. disorders resulting from changes in the neuromuscular and osteoarticular systems adversely affect the sense of balance, thus increasing the risk of falls [4]. various ailments and life restrictions that worsen with age impair full physical fitness. in advanced age, a correct assessment of functional efficiency plays an extremely important role and belongs to the so-called comprehensive geriatric assessment [5]. the consequences of an ageing population are a challenge for the healthcare system. disability, social isolation, depression, deterioration of material conditions among seniors all these factors cause an increase in the need for medical and nursing assistance. due to the complexity of health and psychological problems of the elderly, cooperation of an interdisciplinary team specializing in the care of geriatric patients is required. the goal of this thesis was to evaluate the functional fitness of elder people and evaluate the risk of fall for people over 70 years old [6]. material and methods the research covered 72 people (including 44 women and 28 men), aged 70 – 92 years. the average age was 78.74 years. people with primary education (n = 36) were the largest group of respondents and with higher education the smallest one (n = 7). in addition, the respondents were divided into four age groups: 70-74 years, 75-79 years, 80-84 years, and over 85 years. the largest group was composed of people aged 70-79, whereas the smallest group was between 80 and 84 years of age. the research was made from august 2015 to january 2016. the study group included the following respondents: aged 70 years or older, the assessment of functional fitness and risk of falls in people aged 70 and older 17 with at least 23 points in the mmse test (which indicated that the patients would understand the physiotherapist's instructions), willing to participate and give intentional consent to participate in the study. all the respondents were informed about the purpose of the research, its duration, methods, and any possible risks. they expressed their written consent to participate in the research. all the research was made by on physiotherapist to preserve the repeatability of collected data. the examination consisted of the following stages: taking a medical history. on this stage patients were asked about age, whether falls occurred within last year, and taken medications, checking patient’s cognitive abilities and mental capacity using the mmse test, functional fitness assessment. the following research tools were used to assess functional fitness: 1. the barthel scale used for evaluation of the following activities: ability to autonomously consume meals, moving from a bed to a chair and vice versa, sitting, maintaining personal hygiene, autonomy in the scope of using toilet, washing and bathing, as well as the activity of moving on flat surfaces and stairs, ability to dress and undress, and autonomous bladder and bowel control.[7] acquiring a result between 86 and 100 points confirms the patient’s independence, result between 85 and 21 points indicates a mediumheavy state, and result between 20 and 0 points points to patient’s dependence in performing daily activities. [8] 2. berg balance scale used for static and dynamic evaluation of body’s balance. it consists from 14 tasks evaluated in a scale from 0 to 4 points each. the maximum number of points in the test is 56. a total sum of points below 20 indicates patient’s dependence, acquiring a result between 21 and 40 points indicates a small dependence of a patient, and above 41 points patient is completely autonomous and independent from the environment [9] one of berg balance scale elements assessing the risk of fall is the test of standing on one leg. during this test, the respondent can acquire 4 points if he is able to stand on one leg for more than 10 seconds, 3 points if s-/he is able to maintain balance for 5-10 seconds, 2 points if s-/he is able to maintain balance for 3-5 seconds, 1 point if s-/he is able to maintain balance for less than 3 seconds, and 0 points if s-/he is not able to stand on one leg [10]. 3. “get up and go” test allows to evaluate the execution degree of respondent changing the position from sitting to standing, walking 3 metres, and maintaining a stable posture during a 180 degree turn and sitting back on chair. the universality of this test is the gauge of working capacity and also allows to evaluate the functional condition of elder people. lack of functional fitness disorders and small risk of fall is indicated by acquiring a time below 10 seconds in the test. the average risk of fall is indicated by a result between 10 and 19 seconds and completing the test in a time exceeding 19 seconds significantly increases the risk of fall [11]. 4. tinetti balance assessment tool (tinetti test) contains 9 tests concerning maintaining balance and 7 tests, which analyse walking. the respondent can 18 jagoda młyńczyk, mariusz machniak, marta podhorecka, małgorzata paprocka-borowicz receive 0, 1, or 2 points for each activity. the maximum number of points from balance tests is 16 and from walking tests – 12 (the total amount of points that can be acquired in the test is 28). acquiring a result below 19 points indicate a high risk of fall, result between 19 and 24 points indicates a tendency for falls, and result above 24 points to exceptionally low risk of fall [12]. 5. senior fitness test this test consists of 6 tasks, however, only 4 of them were used for the needs of this thesis. in the senior fitness test examination were used the following test position in subsequent four tests: 30-second chair stand test, 30-second arm curl test, chair sit-and-reach test, and back scratch test [13]. a permission of the bioethics committee at the silesian piasts university of medicine in wrocław to carry out examinations was acquired. all respondents were informed about the rules and goal of examination and expressed a written permission to participate in the examination. the statistical analysis was carried out in statistica 10 program. acquired variables were presented in the form of average value, median, and standard deviations (sd). compliances of variables distribution with normal distribution were checked using the shapiro-wilk test. differences between groups of examined people in fixed variable values were checked using the t-student or u mann-whitney test at a statistical significance a=0.05 and bonferroni correction due to the amount of tested hypotheses was applied where it was necessary. differences between groups of examined people characterised by quality variable were analysed using a precise fisher test for contingency matrix with size of 2x2 or chi-squared conformity test in case of bigger matrixes. in case of small number of observations (n<5) in the contingency matrix cells, the yates correction to continuity was applied in chi-squared test. a precise fisher test was used as a post-hoc test, which was carried out separately for each sub-group and after that the bonferroni correction due to the amount of tested hypotheses was applied. analysis of variance (anova) was used in case of simultaneous comparing more than 2 groups of examined people in fixed variable values. a linear regression model used for analysis of variance was diagnosed in terms of normality of rest using the shapiro-wilk test and in terms of variance homogeneity using the bratlett test. the fall occurrence probability depending on a group of factors was modelled using logistic regression in the general linear model diagram. the model adaptation degree was determined on the basis of akaike information criterion (aic). the variance inflation factor (vif) was used as a measure for collinearity of explanatory variables. explanatory variables were considered as collinear when vif>10. the assessment of functional fitness and risk of falls in people aged 70 and older 19 results the assessment of performing daily activities according to the barthel scale the analysis of the functional fitness results assessed on the barthel scale has demonstrated the patients’ independence in performing everyday activities. compared with men, women showed better functional fitness. the largest group of respondents were people whose condition is described as light. the remaining patients obtained a score between 21-85 points during the test, which indicates little help in performing daily activities (tables 1 and 2). table 1. assessment of functional fitness by gender functional fitness assessment barthel scale women men total light condition 32 23 55 (77%) medium to heavy condition 12 5 17 (23%) heavy condition 0 0 0 72 (100%) table 2. assessment of functional fitness by age functional fitness assessment barthel scale 70-74 years 75-79 years 80-84 years 85 years and more total light condition 18 17 10 9 55 medium to heavy condition 0 4 3 10 17 heavy condition 0 0 0 0 0 the functional fitness degree evaluation between age groups was analysed usingthe chi-squared compliance test. the general chi-squared test has shown that people belonging to various age categories differ between each other with a functional fitness degree measured with a barthel scale test. among four performed post-hoc tests, two of them have shown significant differences. they concerned age categories 2nd and 4th. however in the end, after the application of bonferroni correction for the amount of tested hypotheses, only 4th age category (85+) turned out to have a significantly different functional fitness degree in comparison to other groups. in this group, people have the medium-heavy functional fitness degree over 16.5 time (or=0.06) more often than people from the other 3 age categories taken together. 20 jagoda młyńczyk, mariusz machniak, marta podhorecka, małgorzata paprocka-borowicz the amount of medication taken the difference in the amount of medication taken between groups of people with or without falls was tested using the mann-whitney u test. the analysis has shown that people in a group with falls take more medications available without prescription than people in group without falls. a majority of patients in both groups took at least 3 medications on a daily basis. taking 5 or 6 medications was reported by 15 people from the group with falls and 8 people from the group without falls. due to the possible manifestation of undesired reactions, taking numerous medications can increase the risk of fall (tables 3 and 4). table 3. the amount of medication taken in people with or without falls number of people the amount of medication taken 0 1-2 3-4 5-6 7-8 >9 people with falls 0 3 7 15 6 1 people without falls 3 13 13 8 3 0 table 4. drug groups used by patients with falls and without falls data people without falls n=40 people with falls n=32 the amount of medicines 4,30 +/2,78 5,75 +/2,20 antidepressants 5% 15,6% sedatives 17,5% 21,8% antihypertensive drugs 42,5% 71,8% sleeping pills 7,5% 18,7% other medicines 67,5% 90,6% fear of falling during a short interview respondents were asked about the occurrence of medication before subsequent falls (yes/no). the analysis of interview questionnaire has shown that 72% of respondents (23 people) who have experienced a fall in the past fears another such incident. however, as many as 60% of people (24 people) without a reported fall experience a similar level of anxiety (fig.1) the assessment of functional fitness and risk of falls in people aged 70 and older 21 fig. 1. the assessment of the degree of fear in people with or without falls balance assessment and risk of falling timed up and go test a comparison of the tug (timed up and go) test values for people with and without falls is shown in tables 5 6. the test result does not allow to find a significant difference in the tug test values between the mentioned groups (p = 0.679). tinetti test the analysis of the results confirmed a more frequent occurrence of balance and walk disturbances in people who had fallen in the past (tables 5 and 6). table 5. assessment of balance in people who fell (n = 32) tests min max median mean tug 8.87 sec 26.17 sec 14.50 sec 15.15 sec tinetti 10.00 points 26.00 points 19.00 points 18.84 points berg scale 20.00 points 47.00 points 36.50 points 35.72 points table 6. assessment of balance in people who did not fall (n = 40) tests min max median mean tug 8.84 sec 25.47 sec 13.50 sec 14.63 sec tinetti 13.00 points 26.00 points 22.00 points 21.82 points berg scale 25.00 points 52.00 points 42.00 points 41.73 points the average point value obtained by the respondents in the tinetti test was 20.2. the average of 11.05 points, which is 69% of the maximum value, was obtained by the respondents for the balance assessment, whereas the walk score was 9.2 points, 22 jagoda młyńczyk, mariusz machniak, marta podhorecka, małgorzata paprocka-borowicz which gives 76% of the maximum value. the average value of points in men and women in both tasks was statistically insignificant. in 24% of the respondents, the tinetti test result was within the norm. 43% of people were characterized by a medium fall risk, while in 33% the probability of a fall was high. in tests assessing the balance, the participants found it difficult to get up, rotate 360 degree, and sit down. when getting up, every third person helped with their hands and when trying to sit down assessed the distance separating the person from the chair poorly. the walk analysis also showed abnormalities. most disorders occurred in the length and height of step and in the assessment of the torso during the walk. over 60% of the respondents inclined the body and were characterized by a no visible phase of propulsion. berg scale the comparison of groups of people with a fall and without a fall in terms of the number of independent people and people in need of care was made with the help of fisher's exact test. people from the group who had experienced a fall in the past were characterized by worse berg scale results (tables 5 and 6). the analysis showed differences in the performance of the task: "standing on one leg" and "reaching out while standing". the results of the "standing on one leg” test showed that older people who had experienced a fall in the past have much shorter times in the test (fig.2) fig. 1. time standing on one leg in people with and without a fall 0 1 2 3 4 5 6 7 8 5,3 7,55 with falls without falls the assessment of functional fitness and risk of falls in people aged 70 and older 23 the results of the "reaching out while standing” test in the study group showed differences in people with or without falls. in the group of people without a fall most patients were able to reach safely above 12.5 centimetres. people with falls in the interview were able to reach safely above 5 centimetres (fig. 3). fig. 2. the number of points gained in the task: reaching out while standing in people with and without a fall functional fitness at the senior fitness test the international council of sport science and physical education recommends using the sft test in evaluation of functional fitness of people older than 60 years. tables 7 and 8 are present in detail standards, which take into account division by sex. table 7. sft standards for men 70-74 75-79 80-84 85-89 90+ chair stand 12-17 11-17 10-15 8-14 7-12 arm curl 14-21 13-19 13-19 11-17 10-14 chair sit&reach -8,5 to 6 -10 to 5 -13,5 to 3,5 -13,5 to 1,5 -16 to 1,5 back scratch -20 to -2,5 -22,5 to -5 -24 to -5 -25 to 7,5 -26 to -10 24 jagoda młyńczyk, mariusz machniak, marta podhorecka, małgorzata paprocka-borowicz table 8. sftstandards for women 70-74 75-79 80-84 85-89 90+ chair stand 10-15 10-15 9-14 8-13 4-11 arm curl 12-17 11-17 10-16 10-15 8-13 chair sit&reach -2,5 to 10 -3,5 to 8,5 -5 to 7,5 -6,5 to 6,5 -11 to 2,5 back scratch -10 to 2,5 -12,5 to 0 -14 to 0 -17,5 to -2,5 -20 to -2,5 chair stand in the 30-second chair stand test in the group of 72 people, 25 respondents obtained a result below the norm, of which 19 respondents did not achieve more than 10 repeats. this may be a proof of the weakened muscular strength of the lower body, which consequently predisposes to an increased risk of falls (table 9). table 9. assessment of functional efficiency in the task: getting up from the chair 70-74 chi square 75-79 chi square 80-84 chi square 85+ chi square below standard 4 0,056 2 0,208 9 0,014 10 0,139 in the norm 13 0,181 15 0,028 1 0,125 4 0,056 above the standard 6 0,083 4 0,056 4 0,056 0 0 p-value= 0,002 chi-square= 24.039 arm curl in the 30-second arm curl test (arm strength assessment) values below the norm were recorded in 10 respondents. the weakening of the muscular strength of arms creates problems when shopping, and hinders daily activities (table 10). table 10. assessment of functional efficiency in the task: strength of arms 70-74 chi square 75-79 chi square 80-84 chi square 85+ chi square below standard 4 0,056 1 0,014 0 0 5 0,069 in the norm 16 0,222 17 0,236 13 0,181 8 0,111 above the standard 3 0,042 3 0,042 1 0,014 1 0,014 p-value= 0,11 chi-square= 10.254 the assessment of functional fitness and risk of falls in people aged 70 and older 25 chair sit & reach in the chair sit-and-reach test (thigh flexibility assessment) 19 respondents obtained a result below the lower limit of the norm, including 4 persons with results that were very unfavourable (from 15cm to 24 cm). reduced flexibility of the lower limbs is conducive to problems related to bending, dressing, putting on footwear, entering the bathtub (table 11). table 11. assessment of functional efficiency in the task: assessment of thigh elasticity 70-74 chi square 75-79 chi square 80-84 chi square 85+ chi square below standard 5 0,069 3 0,042 2 0,028 9 0,125 in the norm 18 0,250 18 0,250 12 0,167 5 0,069 above the standard 0 0,000 0 0,000 0 0,000 0 0,000 p-value= 0,004 chi-square= 13.246 back scratch in the back scratch test (hand flexibility test) among 72 respondents, in 14 people the valuesbelow the average were recorded. 9 out of 14 tested persons scored above 20 cm. limiting the muscle elasticity of the upper limb rim leads to problems with raising hands, dressing the upper garment or doing the bra (table12). table 12. assessment of functional efficiency in the task: assessment of the flexibility of the hands 70-74 chi square 75-79 chi square 80-84 chi square 85+ chi square below standard 4 0,056 2 0,228 1 0,014 7 0,097 in the norm 16 0,222 16 0,222 13 0,181 6 0,083 above the standard 3 0,042 3 0,042 0 0,000 0 0,014 p-value= 0,034 chi-square= 13.688 discussion physiological changes in the ageing process occur throughout the human body. however, the rate of these changes depends on many factors, such as physical activity, comorbidities 26 jagoda młyńczyk, mariusz machniak, marta podhorecka, małgorzata paprocka-borowicz or genetic determinants. the effect of ageing is deterioration of functional fitness and physical fitness, which significantly limits seniors’ self-dependence. research by kachaniuk et al. shows that the majority of the respondents over 65 have good physical fitness. the author also noted that in the surveyed group, women were characterized by better physical fitness [14]. it can be influenced to a certain degree by the fact that in kachaniuk et al. examinations women constituted 54% of examined group. own studies indicate a slightly different results. the analysis of the results of the “standing on one leg” test and the sft showed that in the examined group men are better. borowicz and wieczorowska-tobis also decided to evaluate physical fitness of elderpeople. in the examinations of authors, patients have acquired by average 90.8 points in the barthel index, where 49 of them have acquired the maximum amount of points [15]. in own studies, the average acquired by patients amounted to 89.1 points in thebarthel scale, where 27 patients have acquired the highest possible amount of points.the functional fitness of examined group was evaluated i.e. using the senior fitness test. szewieczek et al. used sft elements to assess the activity of older people, comparing the results before and after the rehabilitation period [16]. studies by takata et al. show that older women are characterized by weak muscle strength and show greater balance disorders than men [17]. this research confirms this dependence. in the chair stand test, the analysis showed differences between the group of men and women with a division into people with and without falls. women with a fall are characterized by weakened muscle strength and made fewer repetitions in the test. checking the differences in the chair sit & reach test between women and men, with a division into persons with and without a fall, showed no relationship between groups of women and men with a fall (p = 0.357), while there was a correlation between men and women in general (p = 0.007). better flexibility was reported among men. in their studies using the sft, toraman et al. showed that the weakening of muscle strength and deterioration of the ability to maintain balance predisposes to falls [18]. węgrzynowska teodorczyk et al. used the sft test in the study of patients with a diagnosed heart failure. the patients showed good test tolerability, no adverse effects on the cardiovascular and respiratory systems were observed. thus, during the diagnostics of people with existing heart failures and other geriatric diseases, a supplementation of this diagnosis may be the use of the sft test [19]. in their studies, kamińska et al. have shown that the risk of fall increases along with age and that women are more exposed to falls. own studies do not confirm the dependency of influence between sex and increased risk of fall [20]. the analysis of risk of fall using the tinetti test shows that the low risk of fall occurs among 24% of examined patients, medium – among 43%, and high – among 33% of patients. kujawa et al. also analysed the risk of fall using the tinetti test [21]. the acquired results indicate that a slight risk of fall occurs among 73.4% of respondents, medium risk – among 15.2%, and high – among 11.4% of respondents. the assessment of functional fitness and risk of falls in people aged 70 and older 27 the application of “get up and go” test in the evaluation of risk of fall has shown that among 1/3 of examined people the risk is minimal. the average risk was noted among 39% of people, and high risk was noted among 28% of respondents. the studies performed by wdowiak and budzyńska-kapczuk confirm the acquired results [22]. the “standing on one leg” test was another element of the balance assessment. during the test, loose hands along the torso were recommended. the test was made with the eyes open, the respondents looked straight ahead. the test performance time differs among the respondents. rubenstein et al. [22] assess during 15 s, berg et al. 10 s, netz and argov have the set time of 60s [23]. in this work the scoring was based on the berg scale. according to numerous studies, the time of standing on one leg decreases with age. this research fully confirms this relationship, in addition, the effect of a previous fall on a worse test result was observed. studies by świątek and urodow [24] and this research confirm the relationship between the amount of medications taken and the increased risk of falling. the results of hammond and wilson point to a correlation between the type of taken medication, and not their amount [25]. people, who experienced falls, were characterised by worse functional fitness and worse results in balance tests. it is pursuant with data from the literature. a result of experienced fall can be the so-called post-fall syndrome. elder people experience fear of another incident and, as a result, they limit their physical activity [26]. own studies have shown a similar feel or fear among people with and without fall. in their own studies, skalska and gałaś have discovered a correlation between the occurrence of falls and physical fitness. the risk of fall increases among people characterised by the reduction of physical fitness and at the same time the consequence of experienced fall was the worsening of physical fitness [27]. the analysis of the research of numerous authors and own results showed the need to perform fall risk assessment and functional fitness tests in elderly patients. these tests were part of the broadly understood preventive actions, allowing for the selection of individual exercises improving the walk and balance. counteracting falls is important as it results in a change in the pattern of walk and posture, gradual reduction of physical activity or deterioration of physical fitness. what is more, the occurrence of fear of another fall causes the elderly to adopt a defensive strategy in the form of a more cautious and slower movement. this leads to a vicious cycle mechanism where the limitation of activity affects the decrease in body efficiency, changes in the pattern of walk and this further limits functional fitness, which increase the risk of subsequent falls. conclusions 1. in the analysed group, women showed poor functional fitness compared to men. 2. older people with previous falls were at greater risk of falling again. 3. factors determining the risk of falls include: the number of medications taken and berg scale value. 28 jagoda młyńczyk, mariusz machniak, marta podhorecka, małgorzata paprocka-borowicz 4. the biggest problem in the studied group was maintaining balance while standing on one leg and in the reaching out while standing task. 5. upper limb flexibility in the examined group does not meet the standards determined in the sft test. 6. lower limb flexibility in the examined group does not meet the standards determined in the sft test. conflict of interest: the authors state no conflict of interest. references 1. błędowski p. starzenie się jako problem społeczny. perspektywy demograficznego starzenia się ludności polski do roku 2035. w: m. mossakowska, a. więcek, p. błędowski. aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia się ludzi w polsce. poznań: termedia wydawnictwa medyczne; 2012: 11–23 (in polish). 2. szukalski p., oliwińska i., bojanowska e., szweda-lewandowska z.: to idzie starość – polityka społeczna a przygotowanie do starzenia się ludności polski. praca naukowo-badawcza przygotowana przez zespół ekspertów fundacji instytut spraw publicznych na zlecenie zakładu ubezpieczeń społecznych. warszawa 2008: 8 – 30 (in polish). 3. robertson r. zmniejszenie masy ciała u osoby starszej (w:) thomas rosenthal, bruce naughton, mark williams.: geriatria, wydawnictwo czelej, lublin 2009 : 131 – 145. 4. krzyżowski j. wielkie problemy geriatryczne. w: psychogeriatria. doroba a. (red.). warszawa: medyk; 2005. str. 91 (in polish). 5. gębska kuczerowska a., miller m., wysocki mj. niepełnosprawność osób w wieku 65 lat i więcej. materiały konferencyjne ptg. warszawa 2004: 53-59 (in polish). 6. jakrzewska – sawińska a., rajska-neuman a., sawiński k., wieczorowska – tobis k.: występowanie wielkich zespołow geriatrycznych u pacjentow w starszym wieku leczonych w hospicjum domowym. gerontol pol. 2004, 12 : 84 – 87 (in polish). 7. wilmowska-pietruszyńska a., bilski d.: międzynarodowa klasyfikacja funkcjonowania, niepełnosprawności i zdrowia. niepełnosprawność – zagadnienia, problemy, rozwiązania 2013; nr ii, 7:5-20 (in polish). 8. rozporządzenie ministra zdrowia z dnia 23 grudnia 2010r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu świadczeń pielęgnacyjnych i opiekuńczych w ramach opieki długoterminowej. dz. u. nr 255 z 2010 r. (in polish). 9. blum l., korner-bitensky n., usefulness of the berg balance scale in stroke rehabilitation: a systematic review, phys ther 2008; 88: 559-566. https://doi.org/10.2522/ptj.20070205 10. cho k.h., bok s.k., kim y., hwang s.l., effect of lower limb strength of falls and balance of the elderly, ann rehabil med 2012; 36, 386-393. https://doi.org/10.5535/arm.2012.36.3.386 the assessment of functional fitness and risk of falls in people aged 70 and older 29 11. kostka t., koziarska-rościszewska m. choroby wieku podeszłego. wydawnictwo lekarskie pzwl, warszawa 2009 (in polish). 12. skalska a. niesprawność ruchowa. upadki i zaburzenia chodu. w: grodzicki t, kocemba j, skalska a (red.). geriatria z elementami gerontologii ogolnej. gdańsk: via medica; 2006. 123–133 (in polish). 13. marsh-richard d.m., hatzis e.s., mathias c.w., venditti n., dougherty d.m.: adaptive visual analog scales (avas): a modifiable software program for the creation, administration, and scoring of visual analog scales. behav res methods 2009; 41(1): 99-106. doi: 10,3758 / brm.41.1.99. 14. kachaniuk h., droździel d., fidecki w., wysokińska m., jerzak p., wałas l. samodzielność osob starszych jako element jakości życia. pielęg. xxi w. 2006; 17: 75–78 (in polish). 15. wieczorowska-tobis k., kostka t (red). geriatria i pielęgniarstwo geriatryczne. pzwl. warszawa 2015 (in polish). 16. szewieczek j, durmała j, duława j, sosnowski m. analiza skuteczności bezpieczeństwa i kosztow wdrożenia programu aktywności fizycznej u chorych geriatrycznych kierowanych do leczenia szpitalnego – założenie projektu badawczego. geriatria 2009; 3: 206-213 (in polish). 17. takata y, ansay t, awano s, i wsp. relationship of physical fitness to chewing in an 80-year-old population. oral dis 2004; 10: 44-49. https://doi.org/10.1046/j.1354523x.2003.00972.x 18. węgrzykowska-teodorczyk k., dabrowska e., jankowska e. a., panikowski p., banasiak w., woźniewski m. przydatność testu fullerton w ocenie sprawności fizycznej mężczyzn ze stabilną niewydolnością serca. postępy rehabilitacji 2010 (3) 11-18 (in polish). 19. rubenstein lz, josephson kr, trueblood pr, loy s, harker jo, pietruszka fm, et al. effects of a group exercise program on strength, mobility, and falls among fall-prone elderly men. j gerontol a biol sci med sci 2000;55:m317–21. https://doi.org/10.1093/gerona/55.6.m317 20. kamińska m., baranowska e., brodowski j., dąbrowska o., bażydło m., karakiewicz b. ocena stopnia zagrożenia upadkiem pacjentow w wieku geriatrycznym objętych podstawową opieką zdrowotną. fam. med. prim. care rev. 2009; 11: 875–876 (in polish). 21. krzyżowski j.: depresje u pacjentow w podeszłym wieku (w:) psychogeriatria. wydawnictwo medyk, warszawa 2004 : 281 – 287 (in polish). 22. wdowiak l., budzyńska-kapczuk a. wielkie problemy geriatryczne — zaburzenia mobilności, rownowagi i upadki. pielęg. położ. 2004; 8: 20–21 (in polish). 23. netz y, argov e. assessment of functional fi tness among independent older adults: a preliminary report. percept mot skills 1997;84:1059-74. https://doi.org/10.2466/pms.1997.84.3.1059 24. świątek j, urodow w. profilaktyka upadków u ludzi w podeszłym wieku. piel zdr publ 2013, 3(2): 195-200 (in polish). 30 jagoda młyńczyk, mariusz machniak, marta podhorecka, małgorzata paprocka-borowicz 25. hammond t., wilson a. polypharmacy and falls in the elderly: a literature review. nurs midwifery stud 2013, 2(2): 171-175. doi: 10.5812/nms.10709 26. wieczorowska-tobis k., kostka t (red). geriatria i pielęgniarstwo geriatryczne. pzwl. warszawa 2015. 27. skalska a, ograniczenie sprawności funkcjonalnej osob w podeszłym wieku: zdrowie publiczne quality in sport 1 (6) 2020, p. 27-32, e-issn 2450-3118 received 25.02.2020, accepted 20.03.2020 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2020.003 27 antonius tri wibowo1 , b.m. wara kushartanti2 , dody tri iwandana3 asmaball is an alternative sport games for asthmatics of senior high school 1, 3 mercu buana university yogyakarta, indonesia 2 yogyakarta state university, indonesia abstract the main aims of this study are to create a modified soccer games for asthmatic high school students. the modified game hopefully can be an alternative way for sport teacher to teach soccer for asthmatic students and make the student interested in playing it. this study was research and development type by adapting borg & gall’s (1983: 775) procedure of r&d research as follows: (1) data collection, (2) data analysis, (3) first draft product development, (4) expert validation and revision, (5) small scale product testing and revision, (6) large scale product testing and revision, and (7) final product development. small scale product testing was done in kolese debritto highschool, with 26 asthmatic students, class x and xi. the results of the study is a module of modified soccer for asthmatic highschool students. from the expert judgement, it can be seen that the modified soccer game is good and effective for asthmatic students who want to play soccer and can be used as therapy. the modified game can be an alternative way for sport teacher to teach soccer for asthmatic students and make the student interested in playing it. keywords: soccer, asthma, education, sport, management introduction asthma is a disease of the airways that transports air to and from the lungs, full recovery is available, but management methods can help asthmatics maintain a full and active life. asthma sufferers, inside the walls of the airways, known as the bronchial tubes, become swollen or inflamed. asthma is an incurable disease of the airways. this disease causes reserves and constriction in the lungs, flowing the air supply (felman, 2018). asthma symptoms often appear in periodic attacks or episodes of tightness in the chest, wheezing, shortness of breath, and coughing. during the development of asthma, the airways swell and become very sensitive to substances that someone might breathe. when this increases sensitivity to reactions, the muscles that control the airways are tight. as such, they may approve higher channels and exceed excessive mucus production (felman, 2018). asthma is a chronic inflammatory requirement that causes blockages and reversible airway symptoms such as: coughing, wheezing, chest tightness, shortness of breath, so that it can make it easier to carry out activities that increase physical activity. consists of: coughing, 1 antonius tri wibowo, e-mail: antoniustriwibowo@mercu-yogya.ac.id, orcid: 0000-0002-7937-8844 2 b.m. wara kushartanti, e-mail: wkushartanti@yahoo.com, orcid: 0000-0003-2733-5698 3 dody tri iwandana, e-mail: dodytriiwandana@mercubuana-yogya.ac.id, orcid: 0000-0003-3545-9877 https://orcid.org/0000-0002-7937-8844 https://orcid.org/0000-0003-2733-5698 https://orcid.org/0000-0003-3545-9877 28 antonius tri wibowo, b.m. wara kushartanti, dody tri iwandana wheezing, chest weight, tightness, making it difficult for patients to carry out activities that promote physical activity. this recurrence of asthma occurs due to a lack of understanding and care of the pendertia, with poor understanding and treatment it will be very dangerous if asthma recurs, cases of asthma in the world that result in deaths reaching 250,000 cases and this increases every year (felman, 2018). repeated asthma attacks often cause sufferers to have difficulty sleeping, fatigue throughout the day, interfere with daily activities, even increasing the frequency of absenteeism at school and work. asthma is a collection of signs and symptoms of wheezing and / or coughing with the following characteristics: episodic and / or chronic arising, tend to at night / early morning (noctural), seasonal, trigger factors include physical activity and are reversible both spontaneous and with blockages, as well as a history of asthma or other atopy in patients / families, while other causes have been removed (nelson we, 1996). asthma sufferers are always increasing in developed countries, in canada nearly 10% of the population in that country has asthma, which has become the focus of the medical agency in canada (kim & mazza, 2011). in the united states about 8.3% of the population in this country has asthma problems with various types and levels of asthma (felman, 2018). based on data from the world health organization (who), the number of people with asthma in the world is estimated to continue to grow by 180,000 people each year and increase to 400,000 in 2005. survey results in medan, palembang, jakarta, bandung, semarang, yogyakarta, malang and denpasar show the prevalence of asthma in children ranges from 3.7% 16.4%. in indonesia asthma is one of the top ten causes of morbidity and mortality, this is illustrated by data from the household health survey (skrt) in various provinces in indonesia. skrt in 1986 showed asthma ranked 5th out of 10 causes of morbidity (morbidity) together with bronchitis and emphysema (prasetyo, 2010). in the city of yogyakarta in the period of 2015-2017 data collection was carried out by the yogyakarta city health office experiencing an increase in asthma cases, within three years there were 2,393 cases of asthma recorded and there was an increase in each year (wardhani, 2018). in addition, data from the ministry of health in 2018 shows that the yogyakarta special province is the top three provinces that have asthma prevalence in addition to east kalimantan and bali (kementrian kesehatan, 2018). the stage of education in high school is a time when students must begin to express all their abilities in the field of interest so that all things that attract students need to be tried and done. the characteristics of senior secondary students are to have more energy so that with that energy students will pour into activities they are interested in such as having an interest in a field they like, such as art, sports and social. the researcher conducted a preliminary survey in high school at debritto college high school where students found that 10% of students suffered from mild asthma, in that condition students with homogeneous schools always develop their students' interest in all activities of interest and activities contained in extracurricular activities (antonius tri wibowo & bm wara kushartanti, 2013). students are much interested in sports activities and one of the favorite sports activities is football, and students who have asthma are part of the football team. the problem now is that students who suffer from this asthma if they play with football games then always experience a recurrence so that they make the students into difficulties and of course will be a mockery in the eyes of their friends. football has become a popular sport in the world and has become a special attraction for all people in the world, research data from nielson sport shows that soccer is a popular sport in the world and specifically in asmaball is an alternative sport games for asthmatics of senior high school 29 indonesia is ranked second in the world of soccer enthusiasts with 77% of citizens liking football, while number one soccer enthusiast is nigeria with 83% of the population liking football (nova arifianto, 2018). the problem that arises is that soccer enthusiasts who have asthma experience problems when playing conventional football with a large field, students always complain of tightness and exhaustion so sometimes they have to stop playing conventional football. even if you don't exercise, you can reduce your fitness and by working on it, it will help people with asthma not to recur easily. sports that are recommended for asthmatics are a type of exercise that has intermittent characteristics, intermittent exercise is alternating between aerobic and anaerobic characters alternately {formattingcitation}. itself is a sport that uses intermittent understanding of the sport. the researchers conclude that alternating sports using an aerobic energy system and anaerobic energy system are highly recommended for asthmatics. the use of intermittent exercise is because when using the aerobic energy system it can train the muscles of the respiratory organs of asthmatics to get stronger and when using anaerobic energy systems train the respiratory organs to adapt to situations of oxygen deprivation, so that asthmatics become trained. methods this research is a research and development study by modifying the shape of conventional football games into football that is safe for asthmatics, and is known to be asmaball so that high school students who suffer from asthma can play safely. the stages of this development research are in accordance with the steps of the research according to (borg, w.r & gall, 2003), then the researcher adapted into 7 procedures, namely: (1). collection of information in the field, (2). conduct analysis of information that has been collected, (3). develop the initial product (draft model), (4). expert validation and revision, (5). small and revised field trials, (6). large and revised field trials, (7). making finals products. the subjects in this study amounted to 26 students and were followed by students with mild asthma scholars who liked and always played football with proof of illness and notes from medical records regarding asthma. this research involved several health experts and sports doctors namely dr., dr. novita intan arovah, mph, from game sports experts and football experts from the faculty of sports sciences, yogyakarta state university dr. herwin, m.pd and sports teacher christoporus danang wahyu, s.pd, the three of them are experts who validate and provide evaluations from the initial product to the finished product, in addition students also give an assessment from asmaball's game. the instrument collected data using interviews and questionnaires, with grids according to their respective expertise regarding the safety of the game, health of asthma sufferers, suitability in the rules of the game, the joy of students in playing. the analysis of this research is quantitative descriptive analysis and qualitative descriptive. quantitative descriptive analysis was carried out to analyze the following data: (1) value scale data as a result of the assessment of material experts on the draft modification of football games for asthmatics before the trial in the field, (2) data from material observers on soccer game modifications for asthmatics, (3) data from observations by material experts on the effectiveness of soccer game modifications and (4) asthmatic student observation data on the effectiveness of soccer game modifications. while qualitative descriptive analysis was carried out on: (1) data from interviews with asthmatic students and sports teachers (2) data on deficiencies and input on modification of football games 30 antonius tri wibowo, b.m. wara kushartanti, dody tri iwandana for asthmatics both before the trial and after trials in the field. saifudin azwar (2005) states that in interpreting raw scores into grades using the pap approach, the criteria for values and limits are first determined, which will be presented as follows: (1). formula x <(µ-1.0σ) limit x <16.67 category less, (2). formula (µ-1.0σ) ≤ x <(µ + 1.0σ) limitation of 16.67 ≤ x <33.33 category enough. (3). formula (µ + 1.0σ) ≤ x limitation 33.33 ≤ x. (3). formula (µ + 1.0σ) ≤ x limitation 33.33 ≤ x good category. results and discussion after conducting an analysis in the field, a draft of the asmaball product was prepared, namely adopting a football game with changes in field size, number of players, playing time, number of goals, ball size and rules of the game. then the initial draft was submitted to the validation expert and after obtaining validation and input from experts then the product was revised, the initial product draft was tested on a small and large scale. the results of the validation of the experts for the initial product obtained a score of 8 then included in the frequency distribution to get 100% presentation in the good category, while the input from the experts became the material for the revision of the initial product before being tested. the results of the assessment of small-scale trials are as follows: (1). data from observations from experts for the initial product get a total value of 10 then included in the frequency distribution to get a percentage of 100% in the good category. (2). the results of the effectiveness assessment data on the product get a total value of 7, then included in the frequency distribution get a percentage of 100% with the good category. (3). the results of student assessment data from the initial product after students do the practice get a value that shows 30.67% enough and 69.23% good. after getting an assessment and input from experts and students in a small-scale trial, revisions were made to improve the product and ready to be tested again in a large-scale trial the results of the assessment of large-scale trials are as follows: (1). data from observations from experts for the initial product get a total value of 10 then included in the frequency distribution to get a percentage of 100% in the good category. (2). the results of the effectiveness assessment data on the product get a total value of 7, then included in the frequency distribution get a percentage of 100% with the good category. (3). the results of student assessment data from the initial product after students do the practice get a value of 7.6% and 92.31% good. after getting an assessment and input from experts and students in this large-scale trial, the final product is then refined and can then be applied to the general public. conclusion the finished products from asmaball include the size of the field, number of players, form and number of goals, size of ball, and rules of the game which are all different from the rules of the game of football. every start of the game students are always stressed having to warm up either static or dynamic heating, then as a cover it ends with cooling. while the description of the size of the field is as follows: 1. size of field length of field 25 meters, width of field is 15 meters, area of penalty distance is 5 meters, area of middle circle is 3 meters, field line is 8 cm. 2. gawang the number of goal 4 is 1 meter long and 70 cm wide and made of pralon. asmaball is an alternative sport games for asthmatics of senior high school 31 3. game time 2 x 10 minutes with 5 minutes rest time, ball used. 4. 4th size ball or futsal ball. 5. game rules: a) the game is played on the floor or artificial turf, if it is forced to be on the ground but must be watered so it is not dusty. b) players number 5 players without a goalkeeper and free substitution. c) players may score in 2 opposing goals. d) all attackers must go out of the 5 meter line of the net when attacking. e) start the game from the center line kick off from the middle two touches are done. f) starting the game from out is done like futsal with the ball placed on the line or behind the line with free time. g) every time a hands ball occurs a kick is carried out towards the goal without any blocking, the player may immediately kick the ball into the goal or passing to the teammates. h) if a serious violation occurs the sentence is the same as handsball. 32 antonius tri wibowo, b.m. wara kushartanti, dody tri iwandana i) if a minor violation occurs from the outside, if the violation 3 times in one round will be a penalty. j) the distance of the keeper when the kick goal is outside the penalty box which is 5 meters from the penalty line. k) distance of the opposing player on the trow in and when the corner kick is 2 meters. l) games are not for achievement but as a means for recreation. m) it is recommended to use ket shoes. n) to distinguish members, it is better to wear a different vest or uniform so that it is a differentiator. asmaball's reconciliation is recommended for mild asthma sufferers, and for asthma sufferers should always exercise so that the body's condition becomes fit so that the asthma does not recur, asthma sufferers should always preheat and cool down after finishing the exercise. asthma sufferers should always consult a doctor and always stay away from triggers for recurrence of asthma. hopefully with this asmaball game for lightweight asthma players who want and like football, they can still play football safely. references antonius tri wibowo, & b.m. wara kushartanti. (2013). modifikasi permainan sepakbola bagi siswa sma penderita asma. jurnal keolahragaan, 1(2), 104– 119. retrieved from https://journal.uny.ac.id/index.php/jolahraga/article/view/2567/2121 borg,w.r&gall, m. . (2003). educational research an intruduction (7 ed). new york: longman. felman, a. (2018, november). asthma: definition, types, causes, and diagnosis. medicalnewstoday. retrieved from https://www.medicalnewstoday.com/articles/323523.php kementrian kesehatan. (2018). prevalensi asma menurut provinsi, 2018 lokadata. retrieved july 14, 2019, from https://lokadata.beritagar.id/chart/preview/prevalensi-asma-menurut-provinsi2018-1555042135 kim, h., & mazza, j. (2011). asthma. allergy, asthma & clinical immunology, 7(s1), s2. https://doi.org/10.1186/1710-1492-7-s1-s2 nelson we. (1996). pediatric ilmu kesehatan anak. (terjemahan). jakarta: penerbit egc. nova arifianto. (2018). indonesia negara penggila sepakbola di dunia. cnn indonesia. retrieved from https://www.cnnindonesia.com/olahraga/20171219204103-142263606/indonesia-negara-penggila-sepak-bola-nomor-dua-di-dunia prasetyo, b. (2010). seputar masalah asma. yogyakarta: diva press. saifudin azwar. (2005). penyusunan skala psikologi. yogyakarta: pustaka pelajar. wardhani, c. m. (2018). jumlah penderita asma. tribunjogja. retrieved from https://jogja.tribunnews.com/2018/05/10/jumlah-penderita-asma-di-kotayogyakarta-meningkat who. (2006). asthma fact sheet no.307. genewa. 32 quality in sport 1 (5) 2019, p. 32-43, e-issn 2450-3118 received 18.02.2019, accepted 29.05.2019 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2019.005 krzysztof parzych1 institute of socio-economical geography and tourism pomeranian university in słupsk, poland coastal zone as a space of foreign arrival tourism in 2000-2017 abstract this study addresses the development of foreign incoming tourism in the coastal tourist zone of the baltic coast. quantitative and spatial analysis of foreign incoming tourism in coastal communes of the baltic coast in the period 2005-2017 was carried out. the gus local data bank data on the number of foreign tourists using the accommodation base of the number of overnight stays for foreign tourists in all 38 coastal communes in the baltic sea coast were used as source material for the implementation of the research problem. the material was analyzed statistically and cartographically in the form of cartograms. the analysis of the spatial distribution of foreign tourists and overnight stays in individual coastal municipalities indicates their strong concentration in the spa communes (kołobrzeg, świnoujście, międzyzdroje, sopot), in gdańsk and in communes with well-developed accommodation infrastructure and accompanying services (rewal, darłowo, dziwnów). the least visited are rural communes, located on the outskirts of the region, with poorly developed tourist infrastructure, with a dominant function of socio-economic development, different from the tourist one. keywords: tourist space, tourist accessibility, tourist traffic introduction the coastal zone in poland is the main area of concentration of tourist traffic in poland. along the 528 km shoreline of the baltic sea there are 93 settlements 3 km away. administratively, the area is in the west pomeranian and pomeranian voivodships, within 38 communes. due to the recreational values of the coast (80% of polish coasts are spit-lagoon, low, beach) and climatic conditions (the largest number of sunny hours during the summer season) and appropriate tourist development (in coastal voivodships there are about 30% of the total accommodation infrastructure) the area is most often visited by tourists in poland. the coastal area is primarily the destination of inbound tourism for domestic tourists. in recent years, dynamic development of accommodation development and other tourist accompanying services in the coastal zone has been observed. a systematic increase in foreign inbound tourism to towns located in the coastal municipalities of the polish baltic coast is also noticeable. 1 krzysztof parzych, e-mail: krzysztof-parzych@wp.pl, orcid: 0000-0002-1784-4539 https://orcid.org/0000-0002-1784-4539 coastal zone as a space of foreign arrival tourism in 2000-2017 33 tourism in the coastal zone of the polish baltic coast is also an interesting issue as a subject of scientific research. there is extensive literature on various aspects of the functioning of tourism in the coastal area of the baltic coast (jażewicz rydz 2008, jażewicz 2001, miedziński 2011, szwichtenberg 2006, parzych, 2009, 2011, pawlicz 2008). purpose of the study this study addresses the issue of developing inbound foreign tourism in the coastal tourist zone of the baltic coast. a quantitative and spatial analysis of foreign inbound tourism was carried out in the coastal municipalities of the baltic coast in the period 2005-2017. as a source material for the implementation of the research problem, the data of the cso local data bank was used in the number of foreign tourists using the accommodation base number of nights for foreign tourists in all 38 coastal communnes of baltic coast. the material was developed statistically and cartographically. analysis of results quantitative and spatial analysis of foreign inbound tourism in the coastal municipalities of the baltic coast indicates significant variation. in this study, all municipalities that have direct access to the baltic sea shoreline are defined as coastal municipalities. in 2017, the coastal municipalities of the polish coast were visited by a total of 1.026.543 foreign tourists. in the years 2005-2017, the number of foreign tourists in polish baltic communnes has been growing continuously since 2005, when the polish coast was visited by a total of 448 278 tourists until 2017 with a maximum of 1.026.543 tourists. the more than twofold increase in the number of tourists over 12 years confirms the systematically growing interest among foreign tourists on the polish coast. there is a clear dominance of several countries of origin of tourists in the analysis of the origin of foreign tourists visiting the polish coast from many years,. in 2005, out of 448.278 tourists, the most were germans – 304.054 (67.8%). from other countries larger groups of tourists came from sweden -25 696 (5.7% of the total), from russia – 14.695 (3.2%), from great britain – 11.287 (2.5%) and from denmark10000 (2.2%). from other countries, tourist populations were under 10.000 visitors a year, among the least frequently recorded in the cso statistics were tourists from malta-26 people, cyprus-78, luxembourg-168, slovenia-308. in subsequent years, the number of foreign tourists increased until 2010, when it fell to 435.372. in this number there were 275.424 tourists from germany (63.2%), 21.196 from sweden (4.8%), 17.009 from great britain (3.9%), from norway – 14.733 (3.3%), 13 261 from russia (3.1%) and 13.236 from finland (3.0%). in 34 krzysztof parzych addition, out of 10 countries recorded in the statistics, the number of tourists did not exceed 1.000. in subsequent years, a very clear increase in the dynamics of arrivals of foreign tourists is recorded. undoubtedly, a strong increase in interest in the polish coast and poland as a whole was influenced by the organization of the european football championship by poland together with ukraine. in the subsequent years after 2012, the high dynamics of arrivals was continued. in 2015, out of a total of 798.010 tourists, 465.466 people came to the coast from germany (58.3% of all foreign tourists). in addition, larger visitor populations came from norway 81.982 (10.2%), sweden37.979 (4.7%), great britain – 30.766 (3.8%) and russia – 26.348 (3.3%). it is worth noting that in 2010 at least 10.000 tourists came to the polish river from 12 countries. the group of countries from which the tourist population did not exceed 1000 people included: malta, cyprus, luxembourg, slovenia and greece. in 2017, the number of foreign tourists in coastal municipalities reached a maximum value of 1.026.543 people. of these, 599.174 were germans (58.3% of the total), 87.377 norwegians (8.5%), 62.785-swedes (6.1%), 38.856 british (3.8%), 33.500 russians (3.2 %). of the 12 countries, the tourist population was at least 10.000. of the four countries, the number of tourists did not exceed 1.000 (cyprus, luxembourg, slovenia, malta). similarly to the number of tourists, the number of overnight stays provided to foreign tourists was very clear. in 2005, a total of 2.295.967 nights were provided to foreign tourists. in subsequent years, this number systematically increased from the maximum in 2017 – 4.247.673 foreign tourists. the analysis of the number of overnight stays provided to foreign tourists in the analyzed period of 2005-2017 confirms earlier spatial preferences in the origin of tourists. in 2005, definitely the most accommodation was provided to tourists from germany – 1.910.418 tourists (83.2% of all accommodation provided to foreign tourists). from the remaining countries, the largest number of overnight stays was given to tourists from sweden – 69.913 (3.0%), from ukraine – 31.921 (1.4%). tourists from 12 countries received at least 10.000 nights, and less than 10.000 nights from 20 countries. in 2010, 2.206.450 nights were provided to foreign tourists, of which german tourists were the most -1.785.381 (80.9% of the total). in addition, 57.456 overnight stays were given to tourists from sweden (2.6% of the total), 44.914 overnight stays to tourists from great britain (2.0%), 43.205 from norway (1,9%), and 31.834 tourists from finland. tourists from 12 countries received at least 10.000 nights. in 2015, the number of overnight stays for foreign tourists amounted to 3.524 410 nights, of which the largest number of overnight stays was provided to tourists from germany – 2.671.074 (75.7% of the total). in addition, 225.656 nights were granted to tourists from norway (6.4%), 93.218 to tourists from sweden, (2,6%), 74.740 to tourists from great britain (2,1%), 57.212 to tourists from russia (1.6%), 42.558 tourists from finland (1.2%). the number of countries from which tourists received at least 10.000 nights in 2015 increased to 19. the least, less than 1000 nights were granted to tourists from malta, cyprus, luxembourg and slovenia. in 2017, 4.247.673 overnight stays were provided to foreign tourists in coastal coastal zone as a space of foreign arrival tourism in 2000-2017 35 municipalities, of which 3.152.491 to german tourists (74.2%). in addition, 246.275 nights were granted to norwegian tourists (5.8%), 160.433 swedish tourists (3.7%), 97.135 british tourists (2.3%), 64.228 russian tourists (1.5%), 56.822 finnish tourists (1.3%) and 54.461 american tourists (1.3%). at least 10.000 overnight stays have been granted to tourists from 20 countries. 0 1000 5000 10000 25000 i więcej 0 1,0 2,0 5,0 % i więcej fig. 1. concentration of foreign inbound tourism in the coastal communnes of the baltic coast in 2005-2017, a-2005, b-2010 and more and more a b 36 krzysztof parzych 0 1,0 2,0 5,0 15 % i więcej 0 1,0 2,0 5,0 15 % i więcej fig. 1. (continue) concentration of foreign inbound tourism in the coastal communnes of the baltic coast in 2005-2017, c-2015, d-2017 0 0,5 1,0 1,5 3,0 % i więcej 0 0,5 1,0 1,5 3,0 % i więcej fig. 2. the density of overnight stays for foreign tourists in the accommodation facilities of coastal communes in the years 2005-2017, a-2005, b-2010 and more and more c d a b and more and more coastal zone as a space of foreign arrival tourism in 2000-2017 37 0 0,5 1,0 1,5 3,5 7,0% i więcej 0 0,5 1,0 1,5 3,5 7,0% i więcej fig. 2. (continue) the density of overnight stays for foreign tourists in the accommodation facilities of coastal communes in the years 2005-2017, c-2015, d-2017 międzyzdroje ustka m.. postomino darłowo.m. smołdzino łeba wicko władysławowo kosakowo puck.m. gdynia gdańsk stegna sztutowo krynica morska ustka w. darłowo w. będzino mielno kołobrzeg w. ustronie morskie kołobrzeg m. kamień pomorski trzebiatów rewal świnoujście jastarnia helpuck.w. sopot 0-1,0 1,1-2,0 2,1-5,0 5,1-10,0 powyżej 10,0% ogółu turystów zagranicznych 0 30 90 120 150 km choczewo dziwnów m. dziwnów w. fig. 3a. the density of foreign tourists in the coastal communnes of the baltic coast in 2005-2017, a-2005 and more and more c d more than 10% foreign tourists 38 krzysztof parzych międzyzdroje ustka m.. postomino darłowo.m. smołdzino łeba wicko władysławowo kosakowo puck.m. gdynia gdańsk stegna sztutowo krynica morska ustka w. darłowo w. będzino mielno kołobrzeg w. ustronie morskie kołobrzeg m. kamień pomorski trzebiatów rewal świnoujście jastarnia helpuck.w. sopot 0-1,0 1,1-2,0 2,1-5,0 5,1-10,0 powyżej 20,0% ogółu turystów zagranicznych 0 30 90 120 150 km choczewo dziwnów m. dziwnów w. 10,1-20,0 fig. 3b. the density of foreign tourists in the coastal communnes of the baltic coast in 2005-2017, b-2010 międzyzdroje ustka m.. postomino darłowo.m. smołdzino łeba wicko władysławowo kosakowo puck.m. gdynia gdańsk stegna sztutowo krynica morska ustka w. darłowo w. będzino mielno kołobrzeg w. ustronie morskie kołobrzeg m. kamień pomorski trzebiatów rewal świnoujście jastarnia helpuck.w. sopot 0-1,0 1,1-2,0 2,1-5,0 5,1-10,0 powyżej 10,0% ogółu turystów zagranicznych 0 30 90 120 150 km choczewo dziwnów m. dziwnów w. fig. 3c. the density of foreign tourists in the coastal communnes of the baltic coast in 2005-2017, c-2015 międzyzdroje ustka m.. postomino darłowo.m. smołdzino łeba wicko władysławowo kosakowo puck.m. gdynia gdańsk stegna sztutowo krynica morska ustka w. darłowo w. będzino mielno kołobrzeg w. ustronie morskie kołobrzeg m. kamień pomorski trzebiatów rewal świnoujście jastarnia helpuck.w. sopot 0-1,0 1,1-2,0 2,1-5,0 5,1-10,0 powyżej 20,0% ogółu turystów zagranicznych 0 30 90 120 150 km choczewo dziwnów m. dziwnów w. 10,1-20,0 fig. 3d. the density of foreign tourists in the coastal communnes of the baltic coast in 2005-2017, d-2017 more than 20% foreign tourists more than 10% foreign tourists more than 20% foreign tourists coastal zone as a space of foreign arrival tourism in 2000-2017 39 międzyzdroje ustka m.. postomino darłowo.m. smołdzino łeba wicko władysławowo kosakowo puck.m. gdynia gdańsk stegna sztutowo krynica morska ustka w. darłowo w. będzino mielno kołobrzeg w. ustronie morskie kołobrzeg m. kamień pomorski trzebiatów rewal świnoujście jastarnia helpuck.w. sopot 0-1,0 1,1-2,0 2,1-5,0 5,1-10,0 powyżej 20,0% noclegów udzielonych turystom zagranicznym 0 30 90 120 150 km choczewo dziwnów m. dziwnów w. 10,1-20,0 fig. 4a. the density of overnight stays for foreign tourists in the coastal communnes of the baltic coast in 2005-2017, a-2005 międzyzdroje ustka m.. postomino darłowo.m. smołdzino łeba wicko władysławowo kosakowo puck.m. gdynia gdańsk stegna sztutowo krynica morska ustka w. darłowo w. będzino mielno kołobrzeg w. ustronie morskie kołobrzeg m. kamień pomorski trzebiatów rewal świnoujście jastarnia helpuck.w. sopot 0-1,0 1,1-2,0 2,1-5,0 5,1-10,0 powyżej 20,0% noclegów udzielonych turystom zagranicznym 0 30 90 120 150 km choczewo dziwnów m. dziwnów w. 10,1-20,0 fig. 4b. the density of overnight stays for foreign tourists in the coastal communnes of the baltic coast in 2005-2017, b-2010 międzyzdroje ustka m.. postomino darłowo.m. smołdzino łeba wicko władysławowo kosakowo puck.m. gdynia gdańsk stegna sztutowo krynica morska ustka w. darłowo w. będzino mielno kołobrzeg w. ustronie morskie kołobrzeg m. kamień pomorski trzebiatów rewal świnoujście jastarnia helpuck.w. sopot 0-1,0 1,1-2,0 2,1-5,0 5,1-15,0 powyżej 15,0% noclegów udzielonych turystom zagranicznym 0 30 90 120 150 km choczewo dziwnów m. dziwnów w. fig. 4c. the density of overnight stays for foreign tourists in the coastal communnes of the baltic coast in 2005-2017, c-2015 more than 20% foreign tourists more than 20% foreign tourists more than 15% foreign tourists 40 krzysztof parzych międzyzdroje ustka m.. postomino darłowo.m. smołdzino łeba wicko władysławowo kosakowo puck.m. gdynia gdańsk stegna sztutowo krynica morska ustka w. darłowo w. będzino mielno kołobrzeg w. ustronie morskie kołobrzeg m. kamień pomorski trzebiatów rewal świnoujście jastarnia helpuck.w. sopot 0-1,0 1,1-2,0 2,1-5,0 5,1-15,0 powyżej 15,0% noclegów udzielonych turystom zagranicznym 0 30 90 120 150 km choczewo dziwnów m. dziwnów w. fig. 4d. the density of overnight stays for foreign tourists in the coastal communnes of the baltic coast in 2005-2017, d-2017 an analysis of the number of foreign tourists and overnight stays given to them over many years indicates the clear dominance of tourist arrivals from germany. in recent years there has been a noticeable decrease in the percentage of german tourists and overnight stays granted to them in the number of tourists and total overnight stays. this is due to the growing interest in the polish coast of tourists from other countries, primarily from the scandinavian countries (sweden, norway, finland) as well as great britain and russia. definitely the lowest share in the population of foreign tourists visiting polish coastal municipalities is enjoyed by tourists from small countries of the region of southern and mediterranean europe. the spatial distribution of arrivals and the number of overnight stays provided to foreign tourists in individual coastal municipalities also indicates their strong spatial concentration. in the spatial distribution of visits of foreign tourists and the number of overnight stays granted to them, spa municipalities and tricity municipalities predominate. in 2005, the largest number of foreign tourists visited gdańsk – 147.375 (32.8% of the total number of foreign tourists in coastal municipalities), kołobrzeg96.190 (21.4%). in addition, more tourists were recorded in the municipalities of sopot – 38.164 (8.5%), świnoujście 34.745 (7.7%), gdynia – 34.266 (7.6%) and międzyzdroje – 32.232 (6.9%). in total, these six municipalities accounted for almost 85% of the total number of foreign tourists who visited the municipalities of the polish coast. the lowest number of tourists was recorded in rural communes located on the outskirts of the main tourist streams: smołdzino 5 people, hel 22, będzino 54, kosakowo 67, choczewo 91 people. in 2010, gdańsk was visited by 141.807 tourists (32.5% of the total number of foreign tourists in coastal municipalities), kołobrzeg – 105.365 (24.2%), świnoujście 46.448 (10.6%), sopot – 39.015 (8.9 %), gdynia – 24.839 (5.7%). in total, almost 82% of all foreign tourists who visited polish coastal municipalities stayed in these communes. this year the fewest foreign tourists were recorded in the following communes: będzino 13 people, smołdzino 15, kosakowo 41 and postomino 68 people. in 2015, out of 795.055 german tourists on the polish coast, 302.332 people (38.0%) visited gdańsk, 144.249 kołobrzeg, 130.789 people (24.2%), świnoujście – 130.789 (10.6%), 55.815międzyzdroje (7.0%). in these five more than 15% foreign tourists coastal zone as a space of foreign arrival tourism in 2000-2017 41 communes, 87% of all foreign tourists who visited the polish coast this year were recorded. the least tourists were recorded in rural communes: kamień pomorski 2 people, smołdzino 3 people, koosakowo 63, postomino 97. in 2017, 388.577 tourists visited gdańsk (37.8% of foreign tourists), 195.977 świnoujście (19.0%), 162.793 kołobrzeg (15.8%), 68.624 międzyzdroje (6.6%), 65.666sopot (6.4%). these communes were visited by 85.6% of foreigners who visited the polish coast this year. the least foreigners in 2017 visited the following municipalities: będzino and kamień pomorski (rural commune) no tourists from abroad, kosakowo 17 people, urban commune, puck 43, rural commune jastarnia 91. in addition, the group of the least frequently visited seaside coastal communes by tourists included the following communes: choczewo, będzino, postomino, and sztutowo. a total of 2 295 962 overnight stays for foreign tourists in 2005 – 902.165 overnight stays took place in the municipality of kołobrzeg (39.2% of total accommodation), 345.276 in gdańsk (15.0%), 266.308 in świnoujście (11.6 %), 148.802 in the municipality of międzyzdroje (6.5%), 112,671 in the municipality of rewal (5,3%). foreign tourists least often used accommodation in rural communes, located in the peripheral areas of the coastal zone with dominant socio-economic development functions other than the tourist ones (the rural commune kamień pomorski, smołdzino no accommodation, hel 40, będzino 71, choczewo 308 and kosakowo 700). in 2010, 2 206 450 nights were spent in coastal municipalities, of which the most in the kołobrzeg urban commune – 816.535 (37.0%), in the municipal commune of świnoujście – 383.968 (17.4%), in the commune of gdańsk – 341.290 (15.4%), rewal – 118.349 (5.3%), in the municipality of międzyzdroje 109.557 (4.9%) and in the municipality of sopot – 95.761 (4.3% of the total number of nights spent to foreign tourists). in 2015, out of 3.524.410 nights allocated to foreigners in the baltic municipalities, most nights were provided in the kołobrzeg urban commune – 1.077.400 (30.5%), świnoujście – 742.312 (21.0%), gdańsk – 725.881 (20.6%). these 70 communes accounted for over 70% of accommodation provided to foreign tourists in the coastal municipalities of the baltic coast. in addition, 289.495 overnight stays of foreign tourists took place in the municipality of międzyzdroje – 289.445 (8.2%), in the municipality of sopot – 146.019 (4.1%) and in the municipality of rewal – 121.770 (3.4%). the least nights were provided to foreign tourists in the rural communes of kamien pomorski and będzino no accommodation, smołdzino-3. in 2017, foreign tourists in the municipalities of the coast were granted 4.247.673 nights, of which the most in the municipalities of kołobrzeg – 1.093.284 (25.7% of total nights), świnoujście – 979.809 nights (23.0%), gdańsk – 940.142 (22.1%), in the municipality of międzyzdroje – 336.723 (7.9%), sopot – 160.513 (3.7%), in the municipality of rewal 155 110 (3.7%). the least nights were granted in the communes of będzino, kamień pomorski (rural commune), and kosakowo and puck (urban commune). an analysis of the spatial distribution of the number of foreign tourists and overnight stays granted to them in individual coastal municipalities indicates their strong concentration in spa municipalities (kołobrzeg, świnoujście, międzyzdroje, 42 krzysztof parzych sopot), in gdańsk and in communes with well-developed accommodation infrastructure and accompanying services (rewal, darłowo, dziwnów). the least frequently visited are rural communes, located on the outskirts of the region, with a poorly developed tourist infrastructure, with a dominant function of socio-economic development other than tourism. summary the baltic municipalities are an important area for the reception of tourist traffic, including foreign inbound tourism. the quantitative and spatial distribution analysis of the inbound foreign tourism distribution to the coastal municipalities of the baltic coast allows the following conclusion: 1. polish coastal municipalities are a place of concentration of foreign inbound tourism, primarily from germany, which is confirmed by both the number of tourists and the number of nights spent. 2. in the years 2005-2017, the number of tourists and accommodation provided increases the share of tourists from other european countries, primarily from the scandinavian countries: norway, sweden, finland, as well as from russia and great britain. 3. the polish coast is most rarely visited by tourists from small european countries in the tourist region of southern and mediterranean europe. 4. there is a clear concentration in the towns combining the recreational and spa functions: kołobrzeg, świnoujście, międzyzdroje, sopot, in gdańsk and in several communes with well-developed tourist infrastructure, the western part of the coast: rewal, dziwnów, darłowo in the spatial distribution of foreign inbound tourism in the coastal municipalities of the polish baltic coast. 5. foreign tourists most rarely visit rural communes, on the outskirts of the main streams of tourism, with relatively less developed tourist infrastructure and tourism-related services. references: jażewicz i., rydz e. (2001), turystyka, jako czynnik rozwoju społecznoekonomicznego łeby, „zeszyty naukowe wydziału ekonomii i zarządzania”, no 8, koszalin. parzych k. (2009), postrzeganie kurortu nadmorskiego przez turystów na przykładzie łeby, „problemy ekologii krajobrazu”. parzych k. (2011), the analysis of the tourist movement and tourist attractiveness of darłowo resort in tourist opinion, “journal of ecology and protection of the coastline, baltic coastal zone”, vol.15, p. 25-36, 5. pawlicz a. (2008), promocja produktu turystycznego: turystyka miejska, centrum doradztwa i informacji difin, warszawa. coastal zone as a space of foreign arrival tourism in 2000-2017 43 rydz e. (2011), rola turystyki w rozwoju strefy nadmorskiej na przykładzie pomorza środkowego, [in:] turystyka. księga jubileuszowa w 70 rocznicę urodzin profesora stanisława liszewskiego, red. b. włodarczyk, łódź, p. 319-336. szwichtenberg a. (2006), gospodarka turystyczna polskiego wybrzeża, politechnika koszalińska, koszalin. 50 quality in sport 1 (6) 2020, p. 50-57, e-issn 2450-3118 received 25.02.2020, accepted 26.03.2020 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2020.006 ruslan unmul1 , rusli2 , nurjamal3 , hendry ismawan4 , hamdiana5 the analysis of nutritional status and physical fitness level with sport education outcomes in students of samarinda negeri 011 elementary school 1,3,4,5 mulawarman university, indonesia 2 makassar state university, indonesia abstract the study aims to determine the relationship of nutritional status and physical fitness level with the learning outcomes of sports education in students of samarinda negeri 011 elementary school. the study is a descriptive research which taking all students of samarinda negeri 011 elementary school as a population. a simple random sampling technique was applied in this study resulted 40 male students selected. a correlation and regression analysis techniques were conducted in this study for data analysis using the spss version 16.00 program at a significant level of 95% or α = 0.05. results showed three main conclusions in this study that are (1). there is a correlation between nutritional status and learning outcomes in sports education for elementary school students in negeri 011 samarinda with an r value of 0.519, that 26 students have a normal nutritional status, 13 are below normal and 1 is overweight. (2). there is a relationship between physical fitness and learning outcomes in sports education for students of sd negeri 011 samarinda with a r value of 0.815 which resulted 36 students have less physical fitness while others are medium. (3). there is a relationship between nutritional status and physical fitness together with the learning outcomes of students in elementary school of negeri 011 samarinda with an r value of 0.833. keywords: nutritional status, physical fitness, learning outcomes of sports education introduction the quality of human resources, one of which is determined by the level of good physical fitness and good nutrition, the level of physical fitness and nutrition will affect all activities of daily life. thus the achievement of quality human resources can be achieved through physical fitness and food or nutrients consumed. nutrition is defined as the process of organisms using food consumed normally through the process of digestion, absorption, transportation, storage, metabolism and expenditure of nutrients to maintain life, the normal functioning of organs, as well as producing energy (djoko, 2007: 2). almatsier (2004: 3) revealed that nutrition is the study of everything about food in relation to optimal health. 1 ruslan unmul, e-mail: ruslanunmul@gmail.com, orcid: 0000-0002-5935-6947 2 rusli, orcid: 0000-0002-1534-512x 3 nurjamal, orcid: 0000-0001-6874-1401 4 hendry ismawan, orcid: 0000-0002-0108-8265 5 hamdiana, orcid: 0000-0001-8719-8029 https://orcid.org/0000-0002-5935-6947 https://orcid.org/0000-0002-1534-512x https://orcid.org/0000-0001-6874-1401 https://orcid.org/0000-0002-0108-8265 https://orcid.org/0000-0001-8719-8029 the analysis of nutritional status and physical fitness level with sport education outcomes in students… 51 knowing the nutritional status and physical fitness of a child comprehensively can be seen by general appearance (weight and height), physical signs, motor, functional, emotional and cognitive cognition of children. based on anthropometric measurements, a healthy, aging, weight and height child is associated with adequate intake of macronutrients, calcium, magnesium, phosphorus, vitamin d, iodine and zinc (devi, 2016). a person's nutritional status can be calculated through the adequacy of daily nutrients obtained food.. the more health food digested would be helpful for physical fitness. basic health research data (riskesda) in 2007, 2010 and 2013 showed the trend of malnutrition problems to be a big challenge at the milestone stage of the child's age. thus, efforts are made with the involvement of parents to provide balanced nutrition in the amount, type, schedule, and manner that is appropriate to the stage of the child's age. the substances needed for child growth are in the form of; carbohydrates, fats, proteins, vitamins, minerals, water, and dietary fiber (pekik, 1997: 5-24). children who have started learning in school really need enough food to wellparticipated in learning class. at the age of 0-6 years children experience a rapid growth, while 6-12 years flat growth, and return to rapid growth at the age of 12-18. on the other hand, at the age of 0-6 years, the child's brain growth reaches 95 percent while after 6 year; the brain development is only five percent. hence, the age of 0-6 years is an important phase for children or windows of opportunity which need nutrition and experiments. children growth is an important phase for growth and development. at the time of school-age children are experiencing a period of growing fast and active, in this period children need adequate nutrition both in quantity and quality. this is also accompanied by children's desire to explore them self which can be demonstrated by participating in various sports activities. for this reason, children must be well equipped with nutrition so that their nutritional needs for growth and nutrition while exercising can be fulfilled. according to dietitian from the academy of nutrition and dietetics, dayle hayes stated that some nutrition-related things that need to be considered in children before exercise are sufficient energy at breakfast, protein and fluid intake. physical education is an inseparable part of comprehensive education, which in its implementation is in the form of physical activities especially sports, and physical education and sports subjects where learning material about nutrition is also expected to be presented by the teacher and all students are expected to know the importance of nutrition for the body. the importance of nutrition for students, both for growth and for physical fitness should be realized by the teacher and students' parents. the teachers should pay attention to the nutritional status of students, so that the teacher's goal to improve physical fitness can be achieved. in addition, teachers are also required to pay attention to student nutrition through an approach to give education the parents. in addition, in order to find out the nutritional status, anthropometric tests are conducted. anthropometry test is a test to find out the composition of the body and its shape or measurement of the structure of the human body. the ultimate goal of anthropometric measurements is to determine a person's body shape or type. body type for a person before he works is important, because with the ideal body type for certain types of work can improve the achievement of work success. with anthropometric tests will be able to find out whether a person's body growth is normal or not, the deficiencies as well as the ideal body growth efforts. on the other hand, to find out and assess the level of physical fitness, physical fitness tests are conducted. the indonesian physical fitness 52 ruslan unmul, rusli, nurjamal, hendry ismawan, hamdiana test or known as tkji is a form of instrument to measure the level of physical fitness (ministry of national education, tkji: 2007). optimal physical fitness can only be obtained through proper physical training, regular and measurable, both the dose and intensity of the exercise. yet, the nutritional status and physical fitness level of students in grades iv, v, vi state elementary school 011 samarinda is very important to be investigated. therefore based on the available facts it is deemed necessary to conduct a study entitled "analysis of nutrition status and physical fitness levels with learning outcomes of sports education among students of samarinda 011 elementary school". method this research is a kind of descriptive research that aims to determine the relationship of independent variables with the dependent variable. in this case the relationship of nutritional status with the level of physical fitness. the populations in this study were all male students of samarinda state elementary school 011. samples in this study were 40 students. the sampling technique used is restriction where the sample is taken based on certain criteria. restriction is the application of limiting criteria by selecting research subjects. the purpose of the restriction is to facilitate the implementation of research and reduce research costs, and control for confounding factors (bhisma murti, 1997: 79). the sample inclusion criteria are male, have the similar age, no physical disability, not in a state of illness or in the healing stage of illness, not a smoker and not following extracurricular activities. while, the sample exclusion criteria in this study are those who are not willing to be research samples, those who are not in school and those were not in the place or location of the study. to obtain suitable data in this study, the technique used is the field survey method then measurements and tests are carried out. after finding out the study population, it was found the number of samples for research using retention techniques in accordance with the sample requirements, namely the sex of men aged 10-12 years old, not disabled, not sick, not smoking and not following extracurricular activities. then given direction and heating and numbering in accordance with the absent number so that it makes it easier to record the results of measurements and test implementation. before measurement, the study sample is given an explanation of the anthropometric measurement procedure. nutritional status measurements include: measurement of body weight (bb), height measurement (tb), physical fitness test, including: sprint 40 meters, hang elbow bending, sitting lie (30 seconds), jump upright, running medium distance 600 meters. data analysis techniques after this research data was collected namely nutritional status data and physical fitness level, then to test the truth of the proposed research hypothesis, the data needs to be analyzed using statistical analysis using computer assistance through the spss program. results results showed that the measurement of nutritional status and physical fitness of the school consisting of (1). nutritional status is divided into age, height and weight (2). the level of physical fitness that consists of running 40 meters, vertical jumps, sit-ups, body the analysis of nutritional status and physical fitness level with sport education outcomes in students… 53 lift and run 600 meters. (3). physical education learning outcomes are the physical education values in their report cards. the physical fitness data of each item is in the form of a standard value so that it does not need to be converted into a t-score for determining one's physical fitness level. figures obtained from each test item are directly matched to the standard table values applied for the indonesian physical fitness test. therefore, to find out the level of physical fitness someone has to add up the total value of each test item and then further classified according to the assessment norms that have been determined. from these results, then a person can be categorized the level of physical fitness— very good, good, medium, poor and very less. likewise, the nutritional status, after obtaining a value through calculation, it is then matched to the table for determining the nutritional status, so that the following categories are found that are obesity, normal and under normal. but before an analysis is conducted to test the hypothesis, a normality test required. descriptive data analysis is intended to get an overview of research data. descriptive analysis was carried out on the research data in the form of nutritional status, physical fitness and the learning outcomes of physical education students of elementary school 011 samarinda. descriptive analysis includes total scores, averages, standard deviations, variances, maximum and minimum data. these statistical values are expected to provide a general picture of the state of nutritional status and physical fitness data with the physical education learning outcomes of 011 samarinda state primary school. table 1. results of descriptive analysis of nutritional status data, physical fitness and physical education learning outcomes statistics n total average sd range min max nutritional status 40 590.60 14.79 2.87 12.40 12.15 24.45 tkji 40 483.05 12.10 1.18 4.05 10.05 15.00 physical learning outcomes 40 295.40 7.28 0.53 2.05 6.40 8.55 the nutritional status stated that the students obtained an average of 14.79, a standard deviation of 2.87, a range of 12.40, a minimum of 12.15, a maximum of 24.45, and a total value of 590.60. the results of physical fitness measurements obtained an average of 12.10, a standard deviation of 1.18, a range of 4.05, a minimum of 10.05, a maximum of 15.00, and a total value of 483.05. physical education learning measurement results obtained an average of 7.28, a standard deviation of 0.53, a range of 2.05, a minimum of 6.40, a maximum of 8.55. furthermore, the analyzed data were classified for nutritional status data found 26 students in the normal category, 1 student in the overweight category and 13 students under the normal category. whereas for the physical fitness category based on the physical fitness test norm table found 4 students were moderate and 36 students were poor. the results of the descriptive data analysis, is a general description of nutritional status, physical fitness and the learning outcomes of the students. this was not described the relationship between research variables yet. in order to analize it, the correlation test was conducted. to determine the distribution of nutritional status data, physical fitness and physical education learning outcomes, a data normity test was conducted using the kolmogorov smirnov test (ks-z). 54 ruslan unmul, rusli, nurjamal, hendry ismawan, hamdiana table 2. summary of normality test results on nutritional status, physical fitness and physical education learning outcomes variabel n ks-z as.sig ket nutritional status 40 1.853 0.016 normal tkji 40 1.280 0.073 normal physical learning outcomes 40 1.255 0.076 normal the data normality testing using the kolmogorov smirnov test result as follows: (1) nutritional status obtained ks-z value = 1,853 (p <0.05), which means that the nutritional status data and the learning outcomes of the student physical education service are normally distributed. (2) physical fitness obtained ks-z value = 1,280 (p <0.05), or conclude that physical fitness data and student learning outcomes are normally distributed. (3) physical education learning outcomes obtained ks-z value = 1,255 (p <0.05) as outcomes of students in learning physical education. the hypothesis proposed in this study concerns the relationship of each independent variable, namely nutritional status and physical fitness with physical education learning outcomes. in addition, a double relationship test between the two independent variables was jointly carried out on the dependent variable. after testing the analysis requirements, namely the normality test data so that parametric statistics can be applied, it turns out that all the data variables of this study follow the normal distribution, so in testing this hypothesis using parametric statistics, namely the pearson relationship (rho). a. relationship between nutritional status and physical education learning outcomes to find out the relationship between nutritional status and physical education learning outcomes, correlation and pearson tests were used. pearson's relationship calculation results, obtained r count = 0.518 (p <0.05), means that there is a significant relationship of nutritional status with the learning outcomes of the students. table 3. summary of the relationship between nutritional status and physical education learning outcomes variabel ro p signification nutritional status (x1) physical learning outcomes (y) 0.518 0.000 significant b. the relationship between physical fitness with physical education learning outcomes to determine the closeness of the relationship of physical fitness with student learning outcomes, correlational and pearson analyzes were performed. the pearson relationship calculation results, obtained r count = 0.819 (p <0.05), means that there is a significant relationship between physical fitness with the physical education learning outcomes. table 4. summary of the results of physical fitness analysis with student learning outcomes variabel ro p signification tkji (x2) physical learning outcomes (y) 0.819 0.000 significant the analysis of nutritional status and physical fitness level with sport education outcomes in students… 55 c. the relationship of nutritional status and physical fitness with the physical learning outcomes in order to determine the close relationship between nutritional status and physical fitness with the learning outcomes of physical education, the multiple correlation analysis is performed. the results of the calculation of multiple relationships, obtained r count (ro) = 0.835 (p <0.05), means there is a significant relationship between nutritional status and physical fitness with the learning outcomes. table 5. summary of the results of the multiple correlation analysis between nutritional status and physical fitness with student learning outcomes variabel r p signification nutritional status (x1), tkji (x2) physical learning outcomes (y) 0.835 0.000 significant hypothesis testing hypothesis testing is carried out one by one in accordance with the order in the formulation of the hypothesis as follows: (1). there is a significant relationship between nutritional status and the learning outcomes of physical education students at the samarinda elementary school 011. statistical hypothesis to be tested h0: ρx1y = 0, h1: ρx1y ≠ 0, test results: from the results of data analysis using the pearson correlation test, the value of r count (ro) 0.518 (p <0.05) is obtained, then h0 is rejected and h1 is accepted, meaning there is a significant relationship between nutritional status and physical education learning outcomes. (2). there is a significant relationship between physical fitness with the physical learning outcomes of students at 011 samarinda primary school. statistical hypothesis to be tested: h0: ρx2y = 0, h1: ρx2y ≠ 0, test results: from the results of data analysis using pearson correlation test, the value of r count (ro) 0.819 (p <0.05) is obtained, then h0 is rejected and h1 is accepted, which means that a significant relationship between physical fitness with physical learning outcomes. (3). there is a significant relationship between nutritional status and physical fitness with physical learning outcomes of 011 samarinda state elementary school students. statistical hypothesis to be tested: h0: r12y = 0, h1: r12y ≠ 0, test results: from the results of data analysis using multiple correlation tests, the calculated r value (ro) = 0.835 (p <0.05), then h0 is rejected and h1 is accepted, meaning there is a significant relationship between nutritional status and physical fitness with the physical learning outcomes. discussion there is a significant relationship between nutritional status and the physical learning outcomes among students at the samarinda elementary school 011. statistical test showed that there is a significant relationship between nutritional status and physical education learning outcomes. furthermore, the similar result was stated the previous research that nutritional status and physical activity are very important in achieving good physical fitness for a person, especially for school-aged children, aged 6-12 years. achieving a good level of physical fitness will affect a child's health. 56 ruslan unmul, rusli, nurjamal, hendry ismawan, hamdiana there is a significant correlation between physical fitness with the learning outcomes of physical education among students at 011 samarinda primary school. the results of statistical tests show that there is a significant relationship between physical fitness with physical education learning outcomes. this study is in line with other studies which state that physical fitness has a positive relationship with significant physical achievement learning outcomes showing that children who have good physical fitness are more likely to have better achievement values than children who have less physical fitness. there is a significant correlation between nutritional status and physical fitness with the learning outcomes of the 011 samarinda elementary school students. statistical test results showed that there is a significant relationship between nutritional status and physical fitness with physical education learning outcomes. this result support and strengthen the previous theory. nutritional status as a supporter of growth, physical fitness as an activity and learning achievement achieved as a result of both. conclusions based on the results of data analysis and discussion, the results of this study can be concluded as follows: (1). there is a significant relationship of nutritional status with the physical learning outcomes among students of the samarinda elementary school 011 (2). there is a significant correlation between physical fitness with the learning outcomes of physical education students at 011 samarinda primary school, (3). there is a significant relationship together nutritional status and physical fitness physical learning outcomes of the students. references adi. 2012. meningkatkan kebugaran jasmani anak sd melalui latihan kebugaran aerobik. jurnal unsri. adriani, merryana, dkk. 2012. peranan gizi dalam siklus kehidupan. jakarta: kencana prenada media group. agus krisno b. 2004. dasar-dasar ilmu gizi. malang: ummpress almatsier, sunita. (2009). prinsip dasar ilmu gizi. jakarta: pt gramedia pustaka utama. atmira, tatang s. fallah. 2003. analisis situasi dan kesehatan masyarakat. jakarta: direktorat gizi masyarakat depkes. anwari irawan. 2010. nutrisi saat latihan/pertandingan sepakbola. makro nurtisi. karbihidarta, protein, lemak; www.poltonsport.com/giziatlet sepakbola (diaskes pada tanggal 2 febuari 2019). depkes ri. 2005. pedoman perbaikan gizi anak sekolah dasar dan madrasah ibtidaiyah. jakarta: depkes ri. djoko pekik irianto. 2006. panduan gizi lengkap keluarga dan olahragawan. yogyakarta: penerbit andi. husaini. 2002. gizi atlet sepakbola. departemen kesehatan ri. direktorat jendral bina kesehatan masyarat: e book. i dewa nyoman supariasa. 2002. penilaian status gizi. jakartaa: egc. khomsan, ali. 2010. pangan dan gizi untuk kesehatan. jakarta: rajawali sport. the analysis of nutritional status and physical fitness level with sport education outcomes in students… 57 leane suniar. 2002. dukungan zat-zat gizi untuk menunjang prestasi olahraga. jakarta: kalamedia. ledy kumala devi. (2016). ini pentingnya pemenuhan gizi seimbang untuk anak. detikhealth; kamis, 02 jun 2016. (diaskes pada tanggal 2 febuari 2019). mcardle, d. 1986. exercise physiology energy, nutrition, and human performance. second edition. philadelpia. pusat kesegaran jasmani dan rekrasi. 1997. penilaian kesegaran jasmani dengan test a. c.s.p.f. t. untuk murid sd dan anak-anak berusia setingkat dengan sd. jakarta: depdikbud. sulistyoningsih, hariyani. 2011. gizi untuk kesehatan ibu da anak. yogyakarta: graha ilmu. supariasa. 2002. penilaian status gizi. jakarta: penerbit buku kedokteran egc. sjahmien moehji. 2003. ilmu gizi 2 dan penanggulangan gizi buruk. jakarta: papas sinar sinanti. ruslan, hamdiana (2019) learning results dribbling handball through the application of methods of play. jurnal of physics : conference series , 1318012013, 1-4. yayasan institut danone. 2010. sehat & bugar berkat gizi seimbang. penerbit: pt. gramedia. jakarta. widiastuti. tes dan pengukuran olahraga. jakarta : pt. bumi timur jaya, 2011. 14 quality in sport 2 (6) 2020, p. 14-27, e-issn 2450-3118 received 01.04.2020, accepted 24.04.2020 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2020.008 rezza adiluhung prasetya mahendra1 , agus kristiyanto2 , sapta kunta3 the development of backhand drive stroke technique training in audiovisual based for beginner badminton athletes department of sports science, sebelas maret university (uns), indonesia abstract this research aimed to afford the backhand drive stroke technique training in audiovisual based for beginner category badminton athletes. this development research was referred to the development model that has been done by borg & gall and has been modified by sugiyono into two steps, there were pre-development step and development step. the large scale testing was consisted of ten beginner category badminton athletes of pms surakarta. the effectiveness testing was done to 25 beginner category badminton athletes of pms surakarta by using preexperiment intact-group comparison, the groups were divided into two in order to make one group would be given a treatment, other group would be a control group. the result of the research showed that the group which was given backhand drive stroke technique training based on audiovisual treatment had higher scores than the control group. keywords: raining model, backhand drive stroke technique, badminton, beginner category athlete introduction badminton is one of popular sports in indonesia. this sport is very favored by children, adults, to parents both men and women. badminton is categorized as small ball sport game. the factor that make badminton so populist in indonesia is the indonesian badminton achievements in international level. from the championship in malmo, sweden in 1977 indonesia had been able to show off in badminton international championship, till nowadays in 2019 indonesia never miss from world badminton championship and got many achievements, such as being a champion in indonesia open 2019 in the men’s double number. being a champion in the world badminton championship need to be maintained and be improved because indonesian international achievement also experienced the up and down. the up and down of indonesian badminton achievement, one of the causative factors are the late regeneration process because it is too comfortable with the senior athletes’ condition in 90’s pelatnas era which the achievement was tend to be consistent in international event. entering the millennial era at the beginning of 20002003 indonesia was in minimal achievement. to nowadays the badminton achievement development is showing its potency, although there is not distributed evenly yet in every 1 rezza adiluhung prasetya mahendra, correspondence should be addressed to rezza; rezza.adiluhung@yahoo.com (phone: +6287836238883), jalan ir. sutami no. 36a, jebres, kota surakarta, central java, post code:57126, indonesia, orcid: 0000-0002-0330-2472 2 agus kristiyanto, orcid: 0000-0001-7961-4643 3 sapta kunta, orcid: 0000-0001-7198-1385 https://orcid.org/0000-0002-0330-2472 https://orcid.org/0000-0001-7961-4643 https://orcid.org/0000-0001-7198-1385 the development of backhand drive stroke technique training in audiovisual based for beginner badminton athletes 15 numbers because the dominant has international achievement in men’s double number and in mixed double. indonesian badminton sport achievement in international level cannot be separated from the achievement training done in national level. badminton’s clubs in indonesia also have a role in national badminton development, from clubs in regional level up to famous clubs and also produce world class athletes. pms solo badminton club is one of badminton clubs in solo which often send its foster athletes to famous badminton club like djarum kudus, axist jakarta, and jaya raya jakarta. one challenge in the proses of badminton training nowadays is regeneration process because to get the world champion needs the process which is not an instant process. the process of long-term coaching is really needed to produce athletes who have international achievement. the long-term coaching has about 8-10 times duration until the athletes can show the achievement or skills in the international event. the factors of technical coaching, physical, mentality, and tactic are needed appropriate with the needs and age level and also the level from athletes so that the treatment are suitable and right for the targets. the material of the technical coaching is beginning coaching needed to give to the athletes from the beginning of learning badminton. technical coaching will be improved and be continued with suitable physical training with the age level and athletes’ need. mental and tactic exercise will be given along with the athletes’ ability development. one important fact to reach the best achievement in sport is have a good motion skill, including technical skills. according to edwards (2010) to have good motion skill, someone need to learn that skill which means this skill is not born by itself. therefore, to master the motion/technique skill in badminton sport, athletes need to train and have planned training program. athletes must master the badminton techniques, such as: (1) stance, (2) holding racket technique, this technique is divided into three, that are: forehand handling, backhand handling, american handling, shake hand handling, frying pan grip, combination handling., (3) footwork, (4) strokes technique, (5) service, service is divided into four, that are long service, short service, startle service, horizontal service., (6) return service, (7) smash, (8) dropship, (9) drive, (10) netting, (11) round the head, (12) underhand. mastering the techniques in badminton needs the right and suitable coaching method, other than that it needs coaching process which is not an instant process. from many badminton techniques mentioned before, the stroke technique using backhand handling is difficult to do especially for beginner because it is hard to move the body position and to do the backhand stroke needs time and right footwork. there are many stroke techniques using backhand handling in badminton that is needed to be mastered by athletes, there are backhand drive, backhand lob, backhand smash, and backhand service. drive stroke is a quick stroke technique that is used when double playing. drive is a horizontal quick stroke above net. the aim of stroke drive is send the shuttlecock horizontally pass the net so that it can enter the opponent arena. backhand drive stroke mastering needs intensive training. to maintain and to know the backhand drive stroke skill in beginner athletes, measurement test is needed. the results can be a reference for coach to maintain the backhand drive stroke technique for beginner athletes. from the observation and need analysis result which was done by the researcher in pms solo badminton club, researcher found that from nine stroke technique in badminton sport like service, service taking, lob, smash, drop shot, drive, netting, underhand, and round the head clear, beginner athlete had the same difficulty and 16 rezza adiluhung prasetya mahendra, agus kristiyanto, sapta kunta weakness, that was in mastering the backhand stroke technique. one stroke that is difficult to master for beginner athlete is backhand drive stroke. this is based on the statement or interview result with the coach of pms solo badminton club. according to the background mentioned above, the researcher wants to develop the backhand drive stroke technique for beginner badminton athletes. methods this research used research and development method which is a research to produce a product based on the needs in field. this development research was implemented to produce a backhand drive stroke technique training model in audiovisual based for beginner badminton athletes. this research was implemented for beginner badminton athletes in pms solo club. the research implementation started from august to december. the research procedure used two steps, that were: pre-development step, there were (1) introduction study; (2) research planning. the development steps were (1) early product drafting; (2) expert validity. the types of the research data were qualitative and quantitative. the qualitative data were obtained from interview result and observation in the introduction study, while for the quantitative data were obtained from expert judgement trough the product design and product testing result in small scale and in large scale. the data source are subjects where the data are obtained. the data source of this research were grouped into two groups, that were early data source and data source in product validity test of product eligibility model for backhand drive stroke technique in audiovisual based for badminton beginner athletes. the data collection technique is the important early step in research because the main goal is to get the data (sugiyono, 2015). the data collection technique in this research was implemented by observation, interview, the use of questionnaire or value scale questionnaire. the qualitative data in this research were obtained by using collective data observation as data collection technique in the introduction study and by using questionnaire which was given to the expert as assessment sheet trough the training model product which was developed before being tested to the groups/sample, meanwhile for the quantitative data collection in this research were obtained by data collection technique from the expert rating result trough the developed product design. the data collection instrument is the measuring instrument which is used to get the data from a research (ali, 2010). the instrument used in this research were interview and value scale questionnaire. according to nazir (2013) the data collecting by interviewing is a process of getting information from the source by using instrument called interview guidelines. the interview done by the researcher was the first data collection technique to get the coach data or information in field. the interview technique used in this research was structured interview technique, that was a technique which was done freely where the researcher was not using the structured interview guidelines systematically and completely to get the data, but it was only in the form of problem outlines that will be questioned (sugiyono, 2012). the value scale questionnaire used to get the data was in the form of advices and scores by the expert through the developed backhand drive stroke technique training which then would be a revision material through the research product and was used to determine the appropriateness in the small scale testing and large scale testing as a data collection in the development of backhand drive stroke technique training in audiovisual based for beginner badminton athletes 17 field. the experts who were chosen to validate the draft of developed learning model was the expert in the field of swimming sport materials and media expert. the use of value scale questionnaire in this research was likert scoring scale, as for the likert scale was used to measure the attitude, opinion, and perception of people or groups about some phenomena (sugiyono, 2015). the value scale used were value scale questionnaire of 1-4, with the details as: (a) 1 score for very inappropriate score, (b) 2 scores for inappropriate score, (c) 3 scores for appropriate score, (d) 4 scores for very appropriate score. the training model that would be developed was audiovisual based training model. the data analysis technique in this research was using descriptive data analysis technique. the descriptive analysis was used for data analyzing by describing or illustrating the collected data without making the conclusion for public or generalization (sugiyono, 2012). in this research there were two types of descriptive analysis data implemented, there were descriptive qualitative analysis data and descriptive quantitative analysis data. descriptive qualitative analysis data was implemented to analyzed the observation result done in the introduction study by the researcher before entering the field, and also the result of expert’s questionnaire filling through the model draft organized by the researcher then being analyzed by the expert before field testing implementation until that model draft was decided worth it to be a development product. descriptive quantitative analysis data was implemented to the expert scoring result data through the developed model. in this research used the 1-5 score scale. after the raw scores were changed into percentage score, then those were converted by using assessment norms referred to the penilaian acuan patokan (pap) with the percentage range as follows: table 1. conversion of benchmark reference scoring. no score information 1 80% 100% very good 2 70% 79% good 3 60% 69% quite good 4 45% 59% not good 5 < 44% not very good (sudjiono, 2013) result based on the introduction study, the researcher found that from the nine badminton strokes basic technique, there are service taking, lob, smash, drop shot, drive, netting, underhand, round the head clear, and backhand, the backhand stroke technique was the hardest stroke to be mastered by the athletes. this was based on observation result which the researcher done in some badminton clubs. other than that, based on the result test which has been done by the researcher in pms surakarta badminton club, it was found that the athletes’ backhand stroke technique skill got average scores below standard. backhand stroke technique that is difficult to be mastered by beginner athletes is backhand drive. that statement is based on the measurement test using wall volley test instrument. the developed instrument by sapta kunta had been recognized as measuring instrument basic technique skill in indonesian badminton sport so that the score validity and reliability 18 rezza adiluhung prasetya mahendra, agus kristiyanto, sapta kunta could be responsible. based on the wall valley result test implemented, from 11 beginner athletes showed the higher score that was 207 with the lowest score that was 134. as for the score distribution showed the average (mean) was 173,36; standard deviation was 27,230; median was 184, and the many appear scores was 197, so that from the result test, beginner athletes of pms solo were claimed as not yet skilled at mastering the backhand stroke technique. therefore, according to the need analysis done by the researcher, club, coach, and athlete need a training model which can improve the backhand drive stroke technique for beginner badminton athletes. based on the introduction study and need analysis mentioned above, the researcher developed the backhand drive stroke technique training model in audiovisual based for beginner badminton athletes. the following were the products that the researcher developed and declared feasible by the expert: table 2. opening view visual verbal the model of backhand drive stroke technique training in audiovisual based for beginner badminton athletes audio & narrative audio: bensound-creativeminds.mp3 visual verbal rezza adiluhung (researcher) audio & narrative audio : bensound-creativeminds.mp3 hallo, sport mania. let me introduce myself, i am rezza adiluhung. in this video i will show you how to do the backhand drive stroke technique for beginner athletes: visual the development of backhand drive stroke technique training in audiovisual based for beginner badminton athletes 19 verbal 3 steps training: 1. preparation step 2. implementation step 3. final step audio & narrative audio: bensound-creativeminds.mp3 there are 3 steps to do the backhand drive stroke technique, the first is preparation step, the second is implementation step, the third is final step. table 3. implementation step visual verbal implementation step audio & narrative audio: bensound-creativeminds.mp3 narrative: in the implementation step there are some things which are need to get attention, that are: how to hold racket, body position, and right motion. visual verbal how to hold racket hold the racket with tilted position thumb is on the back racket stalk fingers are in the front side audio & narrative audio: bensound-creativeminds.mp3 narrative: 20 rezza adiluhung prasetya mahendra, agus kristiyanto, sapta kunta how to hold racket when doing the backhand drive technique, the first is hold the racket with tilted position, the second is when holding the racket, the thumb is on the back of the racket stalk, the third is the fingers must be on the front side. visual verbal feet and body position spread out the feet position into shoulder-width step forward the right foot audio & narrative audio: bensound-creativeminds.mp3 narasi: when doing the backhand drive stroke, the feet position is wide open to shoulder-width with easel position and the right foot is in the front. visual verbal arm position form in shape of 40°-90° under arm is bent opposite with the upper arm under arm is on the front of the body audio & narrative audio: bensound-creativeminds.mp3 narrative: the development of backhand drive stroke technique training in audiovisual based for beginner badminton athletes 21 in the arm position, there are 3 motions that need to get attention, the first is spread out the under arm and open it in shape 45º 90º, the second is the under arm position is bent opposite with the upper arm and the under arm is in the front of body. the third is the wrist is following upper arm motion. table 4. implementation step visual verbal implementation step audio & narrative audio : bensound-creativeminds.mp3 visual verbal 3 backhand drive stroke types audio & narrative audio: bensound-creativeminds.mp3 narrative: there are three types of backhand drive stroke in badminton. the first is the left side backhand drive shuttlecock, the second is the straight backhand drive shuttlecock, the third is the right side backhand drive shuttlecock. visual verbal backhand drive stroke training training using wall training with coach audio & narrative audio: bensound-creativeminds.mp3 narrative: the backhand drive stroke training can be done with 2 ways: the first is training using wall or wall pass, the second is training with friends or coach. 22 rezza adiluhung prasetya mahendra, agus kristiyanto, sapta kunta table 5. the left side backhand drive stroke visual verbal the left side backhand drive stroke audio & narrative audio: bensound-creativeminds.mp3 narrative: some things need to pay attention when doing left side backhand drive shuttlecock. visual verbal feet are opened to shoulder-width easel position right foot is following the arm motion body position is on the left side under arm is bent opposite to the upper arm under arm is in the front of the body arms are pushing to the front training using wall training with coach audio & narrative audio: bensound-creativeminds.mp3 the development of backhand drive stroke technique training in audiovisual based for beginner badminton athletes 23 narrative: feet position opens to shoulder-width with easel position and the right foot is following the arm motion, body position is on left side, under arm is bent opposite to the upper arm, under arm is in the front of the body, when shuttlecock is on left, push the arm to the front opposite to the arrival direction of the shuttlecock. table 6. the straight backhand drive visual verbal the straight backhand drive audio & narrative audio : bensound-creativeminds.mp3 narrative: things need to pay attention when doing the straight backhand drive shuttlecock. visual verbal feet are open to shoulder-width easel position right foot follows arm motion under arm pulls up forming i alphabet push to the front opposite to shuttlecock direction training using wall training with coach audio & narrative audio: bensound-creativeminds.mp3 narrative: posisi kaki dibuka selebar bahu dengan posisi kuda-kuda dan posisi kaki kanan mengikuti gerakan lengan. ketika shuttlecock ke arah depan,lengan 24 rezza adiluhung prasetya mahendra, agus kristiyanto, sapta kunta bawah ditarik ke atas membentuk huruf i lalu didorong ke depan berlawan dengan arah shuttlecock. feet position opens to shoulder-width table. the right side backhand drive visual verbal feet are open to shoulder-width easel position right foot follows arm motion under arm pulls to the right side push to the front opposite to shuttlecock direction training using wall training with coach audio & narrative audio : bensound-creativeminds.mp3 narrative: things need to pay attention when doing the right side backhand drive shuttlecock. feet are open to shoulder-width with easel position and the right foot follows arm motion. when the under arm pulls to the right side, push to the front opposite to shuttlecock direction. the development of backhand drive stroke technique training in audiovisual based for beginner badminton athletes 25 visual verbal final step audio & narrative audio : bensound-creativeminds.mp3 narrative: that was the video of backhand drive stroke training for beginner athletes. thankyou. visual verbal researcher data name : rezza adiluhung prasetya mahendra date and place of birth : surakarta, 28 maret 1993 sex : laki-laki religion : islam domisile : banyuagung rt 03/ rw 02 kadipiro, banjarsari, surakarta. education : mahasiswa pascasarjana ilmu keolahragaan universitas sebelas maret audio & narrative audio: bensound-creativeminds.mp3 discussion the training product developed in this research was backhand drive stroke technique training model for beginner athletes. this developed learning model was based on introduction study in field after getting the early data in field, continue with need analyzing in the form of backhand drive stroke technique. the motion analysis had goal to make the right and suitable backhand drive stroke technique result in the making of learning model. besides, the training model was adjusted by the training characteristic of the beginner 26 rezza adiluhung prasetya mahendra, agus kristiyanto, sapta kunta badminton athletes who were reviewed from age aspect, training implementation and also from the training process. the developed training model by the researcher contains three backhand drive strokes technique training model for beginner athletes. those three developed backhand drive techniques were left backhand drive, straight front backhand drive, right backhand drive. seen from the backhand drive stroke technique implementation, it was not done by all motion, but was done by the training process which was divided into two steps. the goal was to help coach and athlete in completing the motion and evaluating it. the developed product of the training model was validated by the expert. based on the expert validity, that were material expert validity, media expert, and badminton expert, this training model was declared as valid. the material expert scored this learning model with the total score was 66 or 77,64% which was categorized as good. media expert gave score 78 or 75,78% which was categorized as very good. badminton expert gave score 54 or 83,7% which was categorized as very good. according to the small scale testing, obtained the average score 46-58 or 77-96% which was categorized as very good and the large scale testing obtained the average score 44-58 or 73-96% which was categorized as very good. besides, the backhand drive stroke training model in audiovisual based for badminton beginner athletes was rated as effective for improving the backhand drive stroke technique skill. based on the effectiveness testing result done with the new method, it had a better result than the group which used the previous method. the result amount obtained from the two groups, that were treatment group 1866, meanwhile control group was 1443. based on the result, it could be concluded that the training model had positive effect to improve the backhand drive stroke technique skill for badminton beginner athletes. conclusion the developed backhand drive stroke technique training model in audiovisual based for beginner athletes was declared as a worthy to use in the process of training, so that it could be implemented by coach and athletes in order to deliver and to learn the backhand drive stroke technique training material. acknowledgement this research was supported by agus kristiyanto as first advisor and as a professor in sebelas maret university. author thank sapta kunta as second advisor. author would also thank eko ari anto for checking the article that greatly improved the manuscript. references borg w.r., & gall m.d. 2007. educational research: instructor’s manual and test bank (8th ed.). new york: pearson edwards, rahantoknam b. 1988. belajar motorik: teori dan aplikasinya dalam pendidikan jasmani dan olahraga. jakarta: depdikbud dirjen dikti p2lptk. the development of backhand drive stroke technique training in audiovisual based for beginner badminton athletes 27 mahmudi, muh ali. 2015. pembuatan video profile sekolah dasar negeri tlogo cv bootsector. journal speed: sentra penelitian engineering dan edukasi, volume 7 no 3. maksum, ali. 2009. metodologi penelitian dalam olahraga. fakultas ilmu keolahragaan, unesa. sudjiono, anas. 2013. pengantar evaluasi pendidikan. jakarta: rajawali press sugiyono. 2012. metode penelitian kuantitatif, kualitatif, dan r&d. bandung: cv. alfabeta. sugiyono. 2016. metode penelitian dan pengembangan: research and development. bandung: cv. alfabeta. 28 quality in sport 2 (6) 2020, p. 28-33, e-issn 2450-3118 received 31.03.2020, accepted 24.04.2020 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2020.009 mohammed zerf 1 , mohamed hadjar kherfane2 balance as a postural key component (core) for establishing physical state in school program reports institute of physical education and sports, university abdel hamid ibn badis, mostaganem, algeria abstract admit balance control tends to test muscle imbalances, mobility restrictions and postural-control stability problems. specifically include in euro fit fitness testing battery and absent in fitnessgram. this cross section-study examined the importance of balancing test as a missing component (core) for establishing a physical state in school program reports. build on flamingo balance test as a messing protocol requested in the fitnessgram battery test. to test this hypothesis, 400 male middle school students, age 13.03 ± 0.56-year, sector education mostaganem for academic years 2017–2018 participate voluntaries in the present study. classified into two groups based on their levels falls up or down to 5 in flamingo balance. build on studying design, protocol and statistics applied. our results claim balance as a key component functional fitness related to both lumbar and trunk muscular fitness strength endurance and flexibility. recommend by this study as key assessing test motor fitness. need to be integrated into fitnessgram to evaluate deficits in improvements postural-control related to muscular fatigue, which ultimately affects balance performance during ordinary tasks or complex dynamic activities. keywords: fitnessgram, policy, student fitness, middle school introduction the physical fitness test represents a criterion-referenced test of health-related fitness. reviewed by scientists as a critical factor in the prevention of infectious diseases resulting from the unhealthy lifestyle among boys and girls of different school-age (mohammed z, 2018). supported in the academic system by their enhancements of school-based physical activity interventions (mohammed z, 2017). recommended by specialists in those topics as a series of tests of physical fitness designed to assess the health-related fitness status in children and adolescents (cooper institute for aerobics research, 2017). collected based on gender and age and their associations with the healthy fitness zone (hfz). the case of the california department of education as an efficient health level measure of physical fitness (zerf m, 2019). established by the cooper institute as an easy way for physical education teachers and students to assess fitness level and interpret the results (california department of education, 2017). proposed under five components of physical (cardiovascular endurance using one-mile run / 20m pacer / walk test, body 1 mohammed zerf corresponding author, university abdel hamid ibn badis department of physical education and sports, 27000 mostaganem, algeria, e-mail: biomeca.zerf@outlook.com, orcid: 0000-0001-5013-5446 2 mohamed hadjar kherfane, orcid: 0000-0003-3353-6154 https://orcid.org/0000-0001-5013-5446 https://orcid.org/0000-0003-3353-6154 balance as a postural key component (core) for establishing physical state in school program reports 29 composition using skinfold measurements / bioelectric impedance analyzerpercent body fat or body mass index, abdominal strength and endurance using curl-up using trunk extensor strength and flexibility, upper body strength and endurance using pushup or modified pull-up, power and flexibility using back saver sit & reach) (jacqueline k and dan j g, 2014). the opposite of eurofit fitness testing battery which adds to the president's speed, agility and balance tests for assessing motor fitness (feng l, weihua w, jingang ma, rina sa & guihua z, 2018). estimated based on 10 x 5-meter shuttle run to measures running speed and agility (derrick s, jacklyn b, 2010) and flamingo balance test (mark corrie & sharon teesdale, 2004) to assesses the strength of the leg, pelvic, and trunk muscle as well as dynamic balance (hills a.p., dengel d.r., and lubans d.r., 2015). admit physical fitness as a key indicator of health in children and adolescents and can predict the health status in the later phases of an individual's life (kolimechkov s, 2017). this cross-study examine the impact of balance as a missed component test in fitness gram battery test aims to inspect the impact of prolonged sittings on both lumbar flexion and trunk muscle activation. supported by users under the employment of the flamingo balance test falls. as a protocol to divide the sample into two groups and estimate the impact of this difference on their results in the fitness gram battery test. materials and methods admit physical fitness as a multidimensional structure and can be assessed through variant and different components like body composition, cardiorespiratory fitness, musculoskeletal fitness, motor fitness, and flexibility. our study bases its investigation on fitness gram and eurofit as the most testing programs for school-age children fitness assessments. aimed in this study based on the balance test as specific test includes in eurofit fitness testing battery and absent in fitnessgram. study population and design to test the impact of balance testing as an important component of motor fitness status in children and adolescents. we classified 400 male middle school students from mostaganem academic sectors, aged 13.03 ± 0.56 years. in two groups based on their falls up or down to 7 in flamingo balance. see table 1. table 1. present the data of the total sample agreements to the variables tested. variables min max mean stad deviation gender – – – – age (year) 12 16 13.45 0.9 height (cm) 136 170 143.84 5.25 weight (kg) 39.33 58.8 48.59 9.33 body max index (kg/m2) 22.5 27.2 24.8 4.02 curl-up (n) 3 24 12.88 5.52 push-up (n) 5 31 17.86 6.94 20m stage run (laps) 4 7.8 5.22 3.08 30 mohammed zerf, mohamed hadjar kherfane back-saver sit and reach (cm) 5.55 7.22 6.32 7.33 trunk lift (cm) 4.82 12.25 10.33 4.55 flamingo balance test 10 15.56 14.47 10.11 test protocol we based precisely on test system fitness gram typically developed by the cooper institute in dallas under the practical guidance of the advisory council, composed of leading u. s. experts. consists of five selected tests for the assessment of the physical fitness components: • aerobic capacity (20m stage run): the test involves continuous running between the two lines in time to record beeps. the score is the total laps completed. • curl up: the test measures abdominal strength and endurance and core stability. the score is the total number of curl-ups. • push up: the test measures upper body strength and endurance. the score is the total numbers of correctly completed push-ups. • back-saver sit and reach: designed to measure the flexibility of the left and right legs separately. the score is recorded to the nearest centimetre or half inch as the distance reached by the tip of the fingers. • trunk lift: requires the participant to lift the upper body off the floor using the muscles of the back, and hold that position while the height is measured. the score is the distance from the floor to the chin. • body mass index (bmi) was then calculated using the formula weight (kg)/height2 (m)2. all tests were performed three times and the best score was retained for investigation except for the sit-up test to exhaustion, which was performed only once. all participants were tested during school hours, from 9 to 12 am, by the same investigator. anthropometric measures of each participant were assessed using a scale with a 0.1 kg sensitivity (mohammed z, 2019) (seca 709, seca, hamburg, germany) for weight and a wall-stadiometer with a 1 mm sensitivity (mohammed, z, 2017) (seca 220, seca) for heights (virginia a. a, soriano-maldonado a, buitrago f, félix-redondo f and fernández-bergés d, 2016). for balance, we based on flamingo balance test total body balance test and forms part of the eurofit testing battery. this single-leg balance test assesses the strength of the leg, pelvis, and trunk muscle as well as dynamic balance. in this test the subject is standing on his preferred foot, bends his free leg backwards and grips the back of the foot with the hand on the same side, standing like a flamingo. the test measuring times and total number of falls or loss of balance in 60 seconds (narinrat s, korakod p and amornphan a, 2017). statistical analysis data entry and analysis were done using spss 21 (spss for windows, spss inc., and chicago, il, usa). i̇ndependent t-test was used to analyse the changes in child performance based on flamingo balance groups classifications and fitness gram standards. all statistical significance was limited at p ≤ 0.05. balance as a postural key component (core) for establishing physical state in school program reports 31 results table 2: present independent t-test based on flamingo balance groups classifications and fitness gram standards child performance. t -t e s t p ≤ 0 .0 5 n 4 0 0 f la m in g o b a la n c e b o d y m a x in d e x c u rl -u p p u s h -u p 2 0 m s ta g e ru n b a c k s a v e r s it a n d r e a c h t ru n k li ft (c m ) balance up to 7 falls 168 242 6.12* 20.87* 4.78* 14.22* 12.86 16.78* 11.82* balanceup to 7 falls based on independent t-test used to analyse the changes in child performance based on flamingo balance groups classifications and fitness gram standards. our results confirmed balance as a missed test in fitness gram. its use predicts the impact of balance levels on both lumbar flexion and trunk muscle capacity for movementaction. discussion considering physical fitness as a key indicator of health in children and adolescents and can be assessed through different components (kolimechkov s, 2017). basing on balance as a motor ability movement skill foundation properly includes a key test in the eurofit testing battery requested in fitness gram battery test that is admitted by similarities as a policy tool requested in the education systems to assess five components of health-related fitness (eg., aerobic capacity, muscular strength, muscular endurance, flexibility, and body composition). our results in one hand confirmed fitness gram, as a valid based school physical fitness assessment (john s, 2013). supported in the other hand by balance as the missing test to explain changes in the kid's capacity fitness gram components. interpret by the present study based on the child flamingo balance falls poorly associated with dynamic trunk stability, postural instability and child bmi increasements (alicia c. s and laura f. p, 2018). been demonstrated in algerian similarities to be higher in children who were more physically active, had smaller body mass index (bmi) and were less sedentary (mohammed z, 2018). admitted in this study as indispensable analysis data able to explain changes in the child fitness gram achievements. documented in this study as a valid test or component school-based fitness tests (heneghan r n, baker g, thomas k, deborah f, and alison r, 2017). need to be integrated into fitnessgram to evaluate deficits in improvements postural-control related to muscular fatigue, which ultimately affects balance performance during ordinary tasks or complex dynamic activities. 32 mohammed zerf, mohamed hadjar kherfane conclusion regarding the study limitation (sample and lack of police standards referred to algerian schools or populations). our results confirmed balance as a missing postural key component (core) requested to be integrated into fitness gram. estimated in this as a key test to explain changes in the kid's capacity fitness gram components. acknowledgements we thankful the laboratory opaps, ‘pe institute’ university of mostaganem, where the protocol of this study was validated. for the design; collection, analysis, and interpretation of data; writing of the report; or the decision to submit the manuscript for publication the authors are solely responsible. conflicts of interest there are no conflicts of interest. references alicia c. s and laura f. p. (2018). the impact of physically active brain breaks on college students’ activity levels and perceptions. journal of physical activity research, 3(1), 60-67. doi:10.12691/jpar-3-1-10 california department of education. (2017, 9 17). fitnessgram: healthy fitness zone charts. california department of education: https://www.cde.ca.gov/ta/tg/pf/healthfitzones.asp adresinden alındı cooper institute for aerobics research. (2017). fitnessgram administration manual : the journey to myhealthyzone. champaign, il: human kinetics. derrick s, jacklyn b. (2010). orthopedic rehabilitation clinical advisor e-book. maryland heights, mo: mosby elsevier. feng l, weihua w, jingang ma, rina sa & guihua z. (2018). different associations of sufficient and vigorous physical activity with bmi in northwest china. scientific reportsvolume, 8(13120), 1-7. doi:https://doi.org/10.1038/s41598-018-31227-6 heneghan r n, baker g, thomas k, deborah f, and alison r. (2017). what is the effect of prolonged sitting and physical activity on thoracic spine mobility? an observational study of young adults in a uk university setting. rehabilitation medicine, 8(5), e019371. doi:http://dx.doi.org/10.1136/bmjopen-2017-019371 hills a.p., dengel d.r., and lubans d.r. (2015). supporting public health priorities: recommendations for physical education and physical activity promotion in schools. prog. cardiovasc. dis, 57, 368–374. doi:10.1016/j.pcad.2014.09.010 jacqueline k and dan j g. (2014). emerging technologies to promote and evaluate physical activity. s.l: frontiers media sa. john s. (2013). the complete guide to sports training. london: bloomsbury sport. kolimechkov s. (2017). physical fitness assessment in children and adolescents: a systematic review. european journal of physical education and sport science, 3(4), 65-79. doi:10.5281/zenodo.495725 balance as a postural key component (core) for establishing physical state in school program reports 33 mark corrie & sharon teesdale. (2004). revise in a month vce physical education. glebe, n.s.w: pascal press. mohammed z. (2017). impact of prolonged periods classroom settings in intraabdominal fat area and its consequence on posture/balance control among algerian childhood college preparatory school. international journal of applied exercise physiology, 6(2), 20-26. doi:https://doi.org/10.22631/ijaep.v6i2.88 mohammed z. (2018). breaks in primary schools and their influence on maintaining and promoting physical fitness and wellness at the level of middle schools. timisoara physical education & rehabilitation journal, 11(21), 7-12. doi:10.2478/tperj2018-0010 mohammed z. (2018). leaving school and its outcomes on adolescents’ behavioral goals and change cognitions to times physically and socially inactive. arab journal of nutrition and exercise (ajne), 1-17. doi:10.18502/ajne.v3i41.1691 mohammed z. (2019). dance-based body-movement as kinesthetic therapy to reduce the impact of prolonged periods classroom settings algerian primary school. world news of natural sciences (wnofns), 23, 56-68. mohammed, z. (2017). impact of prolonged periods classroom settings in intraabdominal fat area and its consequence on posture/balance control among algerian childhood college preparatory school. international journal of applied exercise physiology, 6(2), 20-26. doi:https://doi.org/10.22631/ijaep.v6i2.88 narinrat s, korakod p and amornphan a. (2017). physical fitness performance as determined by the eurofit test battery in thai overweight/obese children . journal of sports science and technolog, 17(1), 57-67. virginia a. a, soriano-maldonado a, buitrago f, félix-redondo f and fernández-bergés d. (2016). the role of sex and domestic physical activity on the metabolically healthy and unhealthy obesity. the hermex study. rev esp cardiol, 69(10), 983-6. doi:10.1016/j.rec.2016.04.050 zerf m. (2019). effects of walking training performed using continuous and interval methods on weight loss as effective strategies among postpartum women. balt j health phys act, 11(1), 54-61. doi:10.29359/bjhpa.11.1.06 quality in sport 3 (6) 2020, p. 7-19, e-issn 2450-3118 received 25.04.2020, accepted 22.06.2020 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2020.015 7 fadli nugroho1 , wawan sundawan suherman2 , fitri agung nanda3 an analysis of the regency of rejang lebong government policy in procuring the sports facility department of sports science, program pascasarjana, universitas negeri yogyakarta, indonesia abstract the government policy on the sports facility has been an important component in improving the achievement and the society interest toward the conduct of sports activities. with regards to the statement, the study aims at identifying the policy of the regency of rejang lebong government in terms of sports facility procurement. during the conduct of the study, the subjects that had been selected were: (1) the head of the regency of rejang lebong youth and sports department, the office of culture, tourism, youth and sports; (2) the caretakers of the regency of rejang lebong indonesian national sports committee; (3) the management of rejang lebong sports hall; (4) the management of munatirta swimming pool; (5) the management of outdoor tennis court; (6) the management of the indonesian badminton federation indoor badminton court; and (7) the management of rejang lebong soccer stadium. then, the instruments that had been implemented in the conduct of the study consisted of: (1) document and archive study; (2) in-depth interview; and (3) observation on the procurement of the sports facility by the regency of rejang lebong government. as a result, automatically the nature of the study is descriptive qualitative research. then, the results of the study show that the procurement of the sports facility, which covers planning, utilization and evaluation, has not been maximized yet. in the same time, it is also found that the policy made by the regency of rejang lebong government should highlight the sports facility procurement in order to support the achievement and also the society aspiration in performing sports activities. keywords: analysis, government policy, sports facility introduction nowadays sports have been one of the most fundamental needs in the life of every individuals throughout the globe. sports, which used to be underestimated and considered as recreational activities, now have turned into something that has vital values in the daily life of the mankind due to the progress of the century and also the advancement of science. humphreys and zhou (2015, p. 4) state that many cities have turned sports into the parts of their identity through the locally based professional teams. the term sports itself might be defined as a sequence of regular and well-planned physical activities that aim at maintaining and improving mobility in order to survive and improve the life quality of an 1 fadli nugroho – corresponding author. universitas negeri yogyakartam department of sports science, program pascasarjana. jalan colombo no. 1 yogyakarta, 55281, indonesia, e-mail: fadlynugrohopenjas@gmail.com, orcid: 0000-0001-6378-7945 2 wawan sundawan suherman, orcid: 0000-0002-5565-0751 3 fitri agung nanda, orcid: 0000-0002-3650-8135 mailto:fadlynugrohopenjas@gmail.com https://orcid.org/0000-0001-6378-7945 https://orcid.org/0000-0002-5565-0751 https://orcid.org/0000-0002-3650-8135 8 fadly nugroho, wawan sundawan suherman, fitri agung nanda individual (hasugian & shidiq, 2012). therefore, the objective of an individual in performing sports is to improve the dynamic health degree (being healthy in terms of mobility), the static health degree (healthy in terms of passivity) and the physical as well as the mental maintenance (nuruhidin et al., 2018; yildiz, 2012, p. 689). in other words, it might be briefly concluded that sports involve numerous physical activities. the physical activities in the sport performance might decrease the risk of chronic disease, decrease the stress and depression, improve the emotional control, improve the energy level, improve the self-confidence and improve the sense of satisfaction within the social activities (ruseski et al., 2014, p. 396). as a result, sports should be considered not only as objective but also as development asset (ardiyanto & fajaruddin, 2019; kristiyanto, 2012). speaking about sports, which has recently been the needs of any individual, in the practice there should be supports from both the facility and the government. in line with the statement, mutohir and maksum (2007) suggests that the more and the better the sports facilities are the easier the society will use and utilize these facilities. in other words, there has been a strong correlation between the sports and their facilities. then, the sports facilities should meet the standards that have been formulated in the law number 3 of 2005 on national sports system, specifically on chapter xi article 67 verse 68, which covers the standards of technique, health, and safety. in relation to the standards of technique, the sports facilities should meet the specific requirements that have been formulated by the central body or the subsidiary unit within the international federations of the given sports. the standards of technique usually consist of size, shape, and equipment type. next, in relation to the standards of health, the sports facilities should meet the minimum standards that have been formulated. eventually, in relation to the standards of safety, the sports facilities should meet and be in accordance with the minimum standards of safety that have been defined. the procurement of such sports facilities should be supported by the government in accordance with the law number 3 of 2005 on the national sports system specifically in the chapter v article 12 to 16. to achieve this end, the implementation of good governance becomes the utmost requirement for the government in manifesting the aspiration of the citizens as having been mandated by the 1945 constitution. consequently, there should be relevant, clear, transparent, and legitimate governance system so that the implementation of both the governance and the development might be clean and accountable. specific to the scope of sports, the government is responsible to meet the standards of sports facilities in accordance with the scope of sports standards, which cover: (1) the competence standards of sports staffs; (2) the content standards of sports staffs workshop/training program; (3) the sports facilities standards; (4) the sports organization management standards; (5) the sports performance standards; and (6) the sports minimum service standards as having been outlined in the government regulation number 16 of 2007 article 84 and article 85 (kristiyanto, 2012, p. 22). speaking about the government policy within the maintenance of sports facility, a preliminary observation was conducted once from january 4th until january 10th, 2020, and the observation was supported by several documentations. departing from the observation results, it is found that the condition of the sports facilities in the regency of rejang lebong nowadays has been left behind in comparison to a number of other regencies under the province of bengkulu in specific and also a number of other provinces throughout indonesia in general. in fact, there are several public sports facilities that have turned into city landscapes. not to mention, the increasing number of events that do not have anything to do with sports has caused the sports development throughout the regency an analysis of the regency of rejang lebong government policy in procuring the sports facility 9 slowed down both in terms of development and in terms of achievements whereas the regency of rejang lebing holds good potentials in the domain of human resources. one of the evidences is that in the national level of basketball game firman yohanes situmorang has been accepted by the amartha hangtuah basketball team in 2019. the amartha hangtuah is a basketball team that competes in the national basketball league. departing from the above elaboration, it might be inferred that the government policy for the sports facility has heavily influenced the interest of the society in performing good physical activities. indeed, sports facilities have been an important component that should be given attention and routine analysis in order to identify their conditions so that references for further improvement might be provided on yearly basis. thus, the focus of the study is on the government policy for the sports facility in the regency of rejang lebong, the province of bengkulu. the study on the government policy should be pursued because up to date there has not been any single study that depicts the government policy on the sports facility. method the method that had been adopted within the conduct of the study was the descriptive qualitative method. through the method, the research objects were portrayed and the discussions within the study progressed based on the portrayal of the research objects. then, the study itself took place on april 2020. within the study, the data were gathered from: (1) the head of the regency of rejang lebong youth and sports department, the office of culture, tourism, youth and sports; (2) the caretakers of the regency of rejang lebong indonesian national sports committee; (3) the management of rejang lebong sports hall; (4) the management of munatirta swimming pool; (5) the management of outdoor tennis court; (6) the management of rejang lebong indonesian badminton federation indoor badminton court; and (7) the management of rejang lebong soccer stadium. furthermore, the instruments that had been implemented in the data gathering activities were: (1) document and archive study; (2) in-depth interview; and (3) sports facility observation within the regency of rejang lebong government. the data validity within the study was assured by implementing the procedures of data triangulation. in relation to the data triangulation, the data validity within the test was tested by using the credibility test, the transferability test, the dependability test and the confirmability test (sugiyono, 2015, p.366). at the same time, for the data analysis the miles et al. (2014) analysis method had been adopted. the principle of the data analysis is that the data analysis activities should be continuously performed until the necessary data for analysis have been met. according to miles et al. (2014), schematically the stages of data analysis might be explained as follows: (1) the data that had been attained from the observation as well as the information that had been attained from the field results should be presented; (2) the data and the information that had been should be displayed in accordance to the facts in the field; and (3) the conclusions or the verifications might be drawn based on the data or the information that had been gathered. results based on the data that had been found in the field in relation to the sports facilities, the aspects on the maintenance of the sports facilities by the regency of rejang lebong 10 fadly nugroho, wawan sundawan suherman, fitri agung nanda government should be analysis further. the results of the data analysis cover the procurement of the sports facilities in the regency of rejang lebong. the aspects that will be analysed are the planning, the utilization, the evaluation, and the policy of the government. the analysis on each aspect might be consulted in the following sections. planning based on the data that have been gathered, several findings might be discussed. the specific government planning for the procurement of the sports facilities have not been well-programmed. the government has highly paid attention to the most popular sports in the society. one of the most popular sports in the regency of rejang lebong is soccer. furthermore, the planning has not been equally distributed and the government has still focused on the city area. as a result, the sports facilities have been more widely spread in the city area. on the other hand, the sports facilities for several districts in the regency of rejang lebong have been very minimum and, in fact, have not been in existence at all. the reason is that the government has not provided any aid or has not even given attention to the procurement of the sports facilities over these areas. consequently, the communities within these areas have afforded the procurement independently. sports facilities utilization the government policy for the sports facilities utilization might be traced from the sports facilities maintenance activities, the sports facilities utilization, and the sports facilities availability. based on the data that have been attained from an in-depth interview with the head of the regency of rejang lebong youth and sports office, an in-depth interview with the secretary of the regency of rejang lebong youth and sports office, an in-depth interview with the management of sports facilities in the regency of rejang lebong, and also based the documents that have beed gathered from the field, it might be concluded that the minimum amount of special budget for the sports facilities maintenance has caused the government-owned sports facilities quite unattended. the situation is quite a contradiction since the head of youth and sports office the regency of rejang lebong has issued the policy for the regulations of the government-owned sports facilities charge. utilization table 1. sports facilities utilization in the regency of rejang lebong sports name of sports facilities status archery air bang stadium by rent kenpo military district command and schools located in the regency of rejang lebong by joint utilization athletics air bang stadium, mobile brigade court, and military district command court by joint utilization by rent table tennis youth and sports hall by rent fence mobile brigade complex and military command district complex by joint utilization futsal sports hall, schools, universities, and private futsal courts by rent by joint utilization basketball sports hall, schools, universities, and private basketball courts by rent by joint utilization volleyball private volleyball courts, community selfsubsistent courts, and district volleyball court by rent by joint utilization an analysis of the regency of rejang lebong government policy in procuring the sports facility 11 sports name of sports facilities status rowing musi river in curup by nature utilization tennis indoor tennis court, outdoor tennis court, and private tennis court by rent cycling indonesian national committee of sports office, and community self-subsistent tracks by highway exercise badminton indonesian badminton federation badminton court and private badminton court by rent taekwondo sports hall, military district command, schools, and private courts by rent by joint utilization billiards indonesian national committee of sports complex and private billiards lounge by rent by free use (only for athletes) chess indonesian national committee of sports complex by free use boxing community self-subsistent training ground by rent by free use (for athletes only) wall climbing state islamic institute campuses and health polytechnic campuses by rent soccer air bang stadium, military district command court, mobile brigade court, and community self-subsistence by rent by joint utilization tarung drajat (indonesianstyle kenpo) schools, military district command court, and mobile brigade court by joint utilization swimming pool munatirta swimming pool and private swimming pool by rent motocross indonesian national committee of sports office and community self-subsistent tracks by regional government office procurement by non-permanent tracks karate schools, mobile brigade complex, and military district command complex by joint utilization kick volleyball village courts and district courts by community selfsubsistence based on the results that have been displayed in table 1 above, which were attained from an in-depth interview with the head and the secretary of the youth and sports office and the management of the sports facilities in the regency of rejang lebong, and also based on the documents that were retrieved, several conclusions might be drawn. first of all, the facilities that have been procured by the government is paidnature in the form of rent rate; in this case, the rent rate might be paid on either hour-base or month-base in a single period of time. then, for certain sports branches, the facilities have been utilized by certain people. last but not the least, the available facilities sometimes have not been utilized in accordance with their funtions and, as a consequence, these facilities are broken and become abandoned. 12 fadly nugroho, wawan sundawan suherman, fitri agung nanda availability the government policy and the sports facilities availability are inseparable and closely associated to one another; specifically, the close association lies in the budget that has been intended toward the sports facilities in the regency of rejang lebong. then, the findings that are associated to the sports facilities in the regency might be consulted in the following sections: a) the role of the government in procuring the sports facilities has still been low. based on the data that have been gathered, it is found that the number of the sports facilities that have been procured by the regency of rejang lebong government has been minimum, consisting of: (1) sports hall; (2) indoor tennis court; (3) outdoor tennis court (under the surveillance of the indonesian badminton federation); (4) air bang stadium; and (5) munatirta swimming pool. all of these sports facilities have even been located in the city. b) in general, the available sports facilities have not met the standards both in terms of quantity and in terms of quality. indeed, the air bang stadium, which has been procured by the government, has already met the standards. however, some of the facilities in the stadium are still under the required qualifications. for example, the athletic track has not been equipped by tartan and, not to mention, the empty space nearby the stadium might be utilized for procuring the facilities for the other sports. on the other hand, the hall of the regency of rejang lebong indonesian badminton federation has already met the standards and the fulfillment of the standards is apparent from the presence of the tribune, the players’ dressing room, the restroom, the cafetaria, the lighting, the parking lots, the health installations, and the security office. then, the outdoor tennis court has also met the standards but some of the facilities within the court has been under the required qualifications. the inability to meet the required qualifications is found in the absence of the tribune, the restroom for the spectators, and the restroom for the tennis players. next, the rejang lebong sports hall has already met the standards as well but, similarly, there are some facilities that have been under the qualification. the inability to meet the required qualification is found in the absence of the restroom for the athletes and the notstrategic position of the dressing room for the athletes. eventually, the munatirta swimming pool has already met the standards but the lighting system has not been installed on the tribune. as a consequence, the swimming games and activities might only be performed in the afternoon. c) the availability of the sports facilities has still been limited to the sports branches that draw the interest of the society most. thus, it might be assumed that the society aspiration for the necessary sports facilities has not been realized up to date and this situation has been confirmed by the less variety on the available sports facilities. consequently,the people in the regency are unable to channel their talent and interest due to the absence of the facilities for their sports branches. in addition, the achievement of the sports which facilities have not been available yet might be hindered. fortunately, the regency of rejang lebong government has striven to deal with the problem by turning the available sports facilities into the multipurpose ones. d) most of the available sports facilities belong to the private institutions. the lack of the government policy in paying attention to the procurement of the sports facilities has been utilized by the private institutions in the form of general sports facilities procurement. these general sports facilities might be rented by many people with an analysis of the regency of rejang lebong government policy in procuring the sports facility 13 business motive. then, several sports facilities that have been procured by the private institutions are namely: (1) futsal court; (2) badminton court; and (3) swimming pool. e) the presence of the sports facilities has not been equally distributed throughout the regency of rejang lebong. from 15 districts in the regency of rejang lebong, most of the facilities have been located in the city area. the sports facilities in the regency of rejang lebong might be consulted in table 2. table 2. sports facilities in the regency of rejang lebong no. name of facilities location 1. sports hall city of curup 2. outdoor tennis court district of central curup 3. indonesian badminton federation hall district of central curup 4. air bang stadium district of eastern curup 5. munatirta swimming pool district of eastern curup evaluation the government policy for the sports facility evaluation might be viewed from the presence of the office of youth and sports service performance analysis within the 2020 work plan. the service performance analysis has been based on the regional regulation of rejang lebong number 9 of 2016 on the formation of the regency of rejang lebong regional apparatus. in addition, the regent regulation number 48 of 2016 for the office of youth and sports has contained the implementation of reporting and evaluation activities in accordance with the scope of the given duties. the implementation of the regulation might be viewed from the routine meetings that discuss the performance between the office of youth and sports and the management of sports facilities in the regency of rejang lebong. government policy for the procurement of sports facilities category of the policy based on the results of the document analysis and the in-depth interview with the head and the secretary of the regency of rejang lebong youth and sports office, it is found that the regency of rejang lebong government has made used of three categories of policy. the categories might be consulted below. the meso or general public policy the regional regulation number 8 of 2016 on the middle-term development in the regency of rejang lebong belongs to the macro-type policy that has been approved by the regional people’s consultative assembly of rejang lebong and the regent of rejang lebong. as having been explained by article 1 verse 3 of the regional regulation, regional government refers to the regent as the element of regional government administrator who is in charge of the governance affairs that belong to the authority of the autonomous region. furthermore, article 7 of the regional government states that regional apparatus consists of the elements of regent assistants within the conduct of the regional governance namely: (1) the regional secretariate; (2) the people’s consultative assembly secretariate; (3) the regional office departments; (4) the regional institutions; (5) the districts; and (6) the villages. in this regard, the procurement 14 fadly nugroho, wawan sundawan suherman, fitri agung nanda of the sports facilities by the office of youth and sports the regency of rejang lebong has been mandated by the regent. the meso or moderate public policy the regional regulation number 8 of 2018 on the position, the organizational structure, the duty, the function, and the procedures of the regency of rejang lebong youth and sports office belongs to the meso or the moderate type of public policy which has been approved by the regent, supported by the office of youth and sports and legalized by the regional secretary of the regency of rejang lebong. as having been explained by article 6 of the regional regulation, regional apparatus refers to the elements of regent assistants within the conduct of the regional governance in the regency of rejang lebong. then, article 9 of the regional regulation states that head of office refers to the head of the regency of rejang lebong youth and sports office. next, article 10 of the regional regulation states that the section secretariate, the subsection secretariate, the technical implementation unit refers to the section secretariate, the sub-section secretariate, the technical implementation unit within the regency of rejang lebong youth and sports office. furthermore, article 12 of the regional regulation defines that functional position refers to the groups of positions that contain certain duties and functions in relation to the functional service based on certain skills and expertise. eventually, article 13 of the regional regulation defines that structural position refers to the position that displays duties, responsibilities, authorities and rights of a civil servant within the framework of the state organization unit. micro public policy the head of youth and sports office decree number ... of 2019 on the service standards of the regency of rejang lebong office of youth and sports belongs to the micro type of public policy. within the decree, several types of service have been outlined namely: (1) the utilization of sports hall facilities; (2) the utilization of air bang stadium facilities; (3) the utilization of munatirta swimming pool facilities; (4) the utilization of outdoor tennis court facilities in the official house of the regent of rejang lebong; and (5) the utilization of indoor badminton court under the surveillance of indonesian badminton federation. departing from the above discussions, it might be concluded that the regency of rejang lebong government has adopted the continentalist system. the pattern of the continentalist system might be viewed in the regency of rejang lebong regional regulation number 8 of 2016 on the middle-term development, followed by the regent of rejang lebong regulation number 23 of 2018 on the duty and the function of the procedures in the office of youth and sports and the head of youth and sports office decree number ... of 2019 on the service standards of of the office of youth and sports the regency of rejang lebong as part of the implementing policy. foundation of the policy based on the results of the document analysis and the in-depth interview with the head and the secretary of the regency of rejang lebong youth and sports office, it is found that the regency of rejang lebong government has stipulated the regional regulation number 9 of 2016 on the formation and the arrangement of the regional apparatus. this regional regulation defines that one of the elements that should assist the regent in the conduct of the regional governance is the office of youth and sports. the regional regulation number 9 of 2016 has been defined based on the law number an analysis of the regency of rejang lebong government policy in procuring the sports facility 15 23 of 2015 on the regional government and government regulation number 18 of 2016 on regional apparatus. direction of the policy based on the results of the document analysis and the in-depth interview with the head and the secretary of the regency of rejang lebong youth and sports office, it is found that the direction of the regency of rejang lebong government policy 2017-2021 belongs to the work plan of the youth and sports office. the youth and sports office defines that the direction of the development policy for the domain of sports that should be referred by the stakeholders of sports in the regency of rejang lebong are namely: (1) the improvement of the youth participation in the development; (2) the improvement on the sports coaching initiatives; (3) the improvement of the sports community empowerment and habituation; (4) the improvement of the youth and sports facilities; and (5) the improvement of the support from the harmonious policies in the domain of youth and sports. with reference to the above regulations, there has only been a single objective within the procurement of the sports facilities. the single objective has been explained in article 1 verse 8 of the regional government regulation number 8 of 2008 on the stage and the procedures within the arrangement, the control and the evaluation of regional development plan implementation. according to article 1 verse 8 of the regional government regulation, the work plan of the regional apparatus work unit or also known as the work plan refers to the planning document of the regional apparatus work unit for one-year period and the document is supported by article 2 verse 1, which states that the development plan of a region refers to a single entity within the system of the national development plan. substance of the policy based on the regulations outlined in the law number 25 of 2004 on the national development plan system, and also based on the government regulation number 18 of 2016 on the regional apparatus and the regent of rejang lebong government number 23 of 2018 on the position, the organizational structure, the duty, the function and the procedures of the regency of rejang lebong youth and sports office, the substance of the policy within the procurement of the sports facilities by the regency of rejang lebong government is that the work plan of the regional apparatus work unit has an important function in the regional planning system as the elaboration of the strategic plan of the regional apparatus work unit. the strategic plan of the regional apparatus work unit itself contains the developmental policy that the regional government has directly implemented and the development policy that encourages the community participation. in this regard, the sports facilities belong to the development priority that has been explained in the development priority of the work plan namely the improvement of the sports facilities. discussions the results of the study show that the procurement policy of sports facilities in the regency of rejang lebong has been implemented with several strengths and weaknesses. overall, the sports facilities should be given sufficient attention, improvement, and evaluation. then, the results of the study are in line with the results of several literature reviews on the analysis and the evaluation toward the existing sports facilities. for 16 fadly nugroho, wawan sundawan suherman, fitri agung nanda example, the results of a study by taks et al. (2014) sports development should deal with the facilitation of involvement opportunity into the sports and the physical activities within the public. specifically, the sports development should refer to the policy, the process, and the practice of the facilitation toward the involvement opportunity within the sports activities. therefore, there should be the procurement of the sports facilities by the government in terms of planning, operation, and evaluation. this statement is in accordance to the argument by (bergsgard et al., 2019), who state that the government is responsible to procure, maintain, and renovate the sports facilities by means of evaluation process. then, hooper et al. (2014) state that the government-planning policy defines the way a city should be built in creating a safe and active environment for the settling communities. in relation to the statement, policy evaluation is one of the important elements for formulating and developing the policy. on the other hand, (österlind, 2016) states that the act of evaluation is implemented in order to assess whether the sports facilities have been functioning in accordance to the objective of the targeted population or not. in this regard, the utilization of the sports facilities includes the activities of maintenance utilization, and availability. therefore, there should be good management witin the utilization of the sports facilities so that the utilization of the sports facilities might be fair for all communities as the users. furthermore, taylor et al. (2011) state that there should socially inclusive management within the utilization of the sports facilities. the government policy within the procurement of sports facilities should have clear form, foundation, direction and substance. this statement is in accordance with the argument by bergsgard and norberg (2010), who state that the role of the central government is to historically create legal framework in relation to the procurement of the sports facilities whereas the important decision with regards to the procurement and the management of the sports facilities lies in the level of the capitol government. on the other hand, hamdouch and depret (2010) state that there should be complete inter-central institutions integration based on the policy that views the same objective. in addition, the process of sports development should also view the opportunity and the potentials that might be developed. in other words, the government should take necessary steps within the implementation of the sports activities, especially in terms of sports facilities procurement. with reference to the previous paragraph, wicker et al. (2013) state that the procurement of sports facilities or infrastructures has influence on the interest and the participation of the society. the policy that has been approved for the sports facilities is expected to be able to bring about throroughly positive impacts in terms of normative, structural, constituent, and technical dimension. this statement is in line with the argument by wicker et al. (2009), who state that the policy of sports management that focuses on the sports infrastructure should contribute to the provision of sports access for all people. in addition, the results of a study by grieve and sherry (2012) conclude that sports facilities provide economic and non-economic benefits both for the users and the stakeholders. similarly, the results of a study by antonio et al. (2011) show that most of the respondents agree with the continuous utilization, construction, and renewal of the sports facilities in the university of spain within the next three years. they observe that in relation to the architecture trend, the health and recreation centers will be more successful than any other centers such as wall-climbing centers or integrated art and health centers. in their opinion, this trend has been more influenced by the social and cultural factors rather than the economic factors. an analysis of the regency of rejang lebong government policy in procuring the sports facility 17 furthermore, zhou (2010) explains the relationship between the sports facilities and the large-scale sports. the results of his study show that the sports facilities in the universities suffer from crucial problems such as the issues of procurement and maintenance, which should be immediately solved after the end of the olympic era. in order to solve these problems, zhou (2010) provides several suggestions and directions which imply that the sports facilities in the universities might be opened or might be utilized by the wide public. according to zhou (2010), the objectives of opening the sports facilities in the universities for the wide public are as follows: (1) to support the mass sports development: (2) to be aware of the characteristics of sports potentials within the universities; (3) to nullify the relationship between the sports resources in the universitys and the sports development within the society; (4) to strengthen the awareness of the community establishment by means of sports resources distribution within the public; (5) to serve the community by using the abundant resources within the universities; and (6) to establish new culture communities among the colleagues and the public. last but not the least, feng and humphreys (2018) show that sports facilities possess significantly positive impact toward toward the surrounding values within the family; however, such significantly positive impact might diminish as the distance between the house and the facilities increases. thus, they add that the procurement of new sports facilities in the metropolitan area as part of the city rebuilding development programs has caused the value of the residential property to increase approximately hundred million dollars. in relation to the statement, bargchi (2010) has studied the development of the sports facilities in malaysia and he has found that the existing sports facilities in malaysia has enjoyed rapid advancement within the last few years. however, the rapid advancement of the sports facilities in malaysia has not returned in the good achievement on the sports development in both the national and the international level. the backbone of his study is the arguments that have been provided by the urban planning experts, who have been the key players within the decision-making process within the context of malaysia. the findings from his study uncover that although the ninth malaysia plan (2006-2010) has lied in the creation of sports culture in malaysia the sports facilities have not attained a new role as the global trend. therefore, the researchers perceive that there are more needs for the new perspective and the new approaches in improving the existing sports facilities both in the present time and the future time. conclusions based on the results of the study and the discussions within the study, there are several conclusions that might be drawn. first, the procurement of sports facilities from the aspects of sports facilities procurement plan in the regency of rejang lebong has been well-programmed and well-implemented with several points of weaknesses. second, the utilization of sports facilities in the regency of rejang lebong has not met the expectation. the inability to meet the expectation is apparent from the insufficient sports facilities within the regency both in terms of quality and in terms of quantity. third, the sports facilities availability has not been equally distributed in both all sports branches and all regions within the regency of rejang lebong. fourth, the utilization of the available sports facilities has not been maximum and instead the sports facilities have been utilized for the non-sports events. fifth, in terms of policy, the procurement of the sports facilities by the regency of rejang lebong government has already been in accordance to the tiers. for example, the macro level policy, namely the regional regulation number 8 of 2016, 18 fadly nugroho, wawan sundawan suherman, fitri agung nanda has been supported by the micro level, namely the head of the regency of rejang lebong youth and sports office decree. sixth, the policy direction that the regency of rejang lebong government has taken is clearly supported by the presence of the regency of rejang lebong youth and sports office annual work plan. seventh, or the last one, the substance of the policy that the regency of rejang lebong government has issued is already clear as having been marked by the head of youth and sports office decree with the supported from the regent decree and the regency of rejang lebong government decree. references antonio, j. m. a. n, gema, s. ez r. guez, & carlos, c. m. nez. (2011). how construction trends of universities sport facilities will be affected by financial crisis: a survey. scientific research and essays, 6(9), 1998–2002. https://doi.org/10.5897/sre11.181 ardiyanto, h., & fajaruddin, s. (2019). tinjauan atas artikel penelitian dan pengembangan pendidikan di jurnal keolahragaan. jurnal keolahragaan, 7(1), 83– 93. https://doi.org/10.21831/jk.v7i1.26394 bargchi, m. (2010). exploratory research on sports facilities construction in malaysia. australian journal of basic and applied sciences, 4(10), 5326–5331. http://ajbasweb.com/old/ajbas/2010/5326-5331.pdf bergsgard, n. a., borodulin, k., fahlen, j., høyer-kruse, j., & iversen, e. b. (2019). national structures for building and managing sport facilities: a comparative analysis of the nordic countries. sport in society, 22(4), 525–539. https://doi.org/10.1080/17430437.2017.1389023 bergsgard, n. a., & norberg, j. r. (2010). sports policy and politics – the scandinavian way. sport in society, 13(4), 567–582. https://doi.org/10.1080/17430431003616191 feng, x., & humphreys, b. (2018). assessing the economic impact of sports facilities on residential property values. journal of sports economics, 19(2), 188–210. https://doi.org/10.1177/1527002515622318 grieve, j., & sherry, e. (2012). community benefits of major sport facilities: the darebin international sports centre. sport management review, 15(2), 218–229. https://doi.org/10.1016/j.smr.2011.03.001 hamdouch, a., & depret, m. h. (2010). policy integration strategy and the development of the “green economy”: foundations and implementation patterns. journal of environmental planning and management, 53(4), 473–490. https://doi.org/10.1080/09640561003703889 hasugian, h., & shidiq, n. a. (2012). rancang bangun sistem informasi industri kreatif bidang penyewaan sarana olahraga. seminar nasional teknologi informasi dan komunikasi terapan, 606–612. https://publikasi.dinus.ac.id/index.php/semantik/article/view/215 hooper, p., giles-corti, b., & knuiman, m. (2014). evaluating the implementation and active living impacts of a state government planning policy designed to create walkable neighborhoods in perth, western australia. american journal of health promotion, 28(suppl 3), 5–19. https://doi.org/10.4278/ajhp.130503-quan-226 humphreys, b. r., & zhou, l. (2015). sports facilities, agglomeration, and public subsidies. regional science and urban economics, 54, 60–73. https://doi.org/10.1016/j.regsciurbeco.2015.07.004 an analysis of the regency of rejang lebong government policy in procuring the sports facility 19 kristiyanto, a. (2012). pembangunan olahraga untuk kesejahteraan rakyat & kejayaan bangsa. yuma pustaka. miles, m. b., huberman, a. m., & saldaña, j. (2014). qualitative data analysis: a methods sourcebook. sage. mutohir, t. c., & maksum, a. (2007). sport development index: alternatif baru mengukur kemajuan pembangunan bidang keolahragaan (konsep, metodologi dan aplikasi). indeks. nuruhidin, a., putra, f., pamungkas, o. i., ardiyanto, h., & saputro, d. p. (2018). an evaluation of powerlifting and weightlifting development program. psychology, evaluation, and technology in educational research, 1(1), 1–8. https://doi.org/10.33292/petier.v1i1.19 österlind, m. (2016). sport policy evaluation and governing participation in sport: governmental problematics of democracy and health. international journal of sport policy and politics, 8(3), 347–362. https://doi.org/10.1080/19406940.2015.1123755 ruseski, j. e., humphreys, b. r., hallman, k., wicker, p., & breuer, c. (2014). sport participation and subjective well-being: instrumental variable results from german survey data. journal of physical activity and health, 11(2), 396–403. https://doi.org/10.1123/jpah.2012-0001 taks, m., green, b. c., misener, l., & chalip, l. (2014). evaluating sport development outcomes: the case of a medium-sized international sport event. european sport management quarterly, 14(3), 213–237. https://doi.org/10.1080/16184742.2014.882370 taylor, p., panagouleas, t., & kung, s. p. (2011). access to english public sector sports facilities by disadvantaged groups and the effect of financial objectives. managing leisure, 16(2), 128–141. https://doi.org/10.1080/13606719.2011.559091 wicker, p., breuer, c., & pawlowski, t. (2009). promoting sport for all to age-specific target groups: the impact of sport infrastructure. european sport management quarterly, 9(2), 103–118. https://doi.org/10.1080/16184740802571377 wicker, p., hallmann, k., & breuer, c. (2013). analyzing the impact of sport infrastructure on sport participation using geo-coded data: evidence from multilevel models. sport management review, 16(1), 54–67. https://doi.org/10.1016/j.smr.2012.05.001 yildiz, s. m. (2012). instrument for measuring service quality in sport and physical activity services. coll. antropol, 36(2), 689–696. zhou, h. (2010). research on relationship between college sports facilities and mass sports. the conference on web based business management, 425–428. https://www.scirp.org/pdf/18-1.7.4.pdf akademia wychowania fizycznego we wrocławiu 42 quality in sport 3 (3) 2017, s. 42-53, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 20 x 2017, praca została przyjęta do druku 20 xi 2017 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2017.015 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/839079 cezary białkowski1 uniwersytet ekonomiczny w krakowie, wydział zarządzania organizacja mistrzostw świata w narciarstwie klasycznym lahti 2017 w kontekście normy iso 20121:2012 the organizing of fis nordic ski world championships lahti 2017 in the context of iso 20121:2012 standard streszczenie w dzisiejszych czasach zarządzanie wykracza poza klasyczne formy działalności gospodarczej. standard iso 20121:2012 koresponduje z tym motywem i stanowi normę zarządzania środowiskowego przeznaczoną dla organizacji imprez. celem artykułu jest porównanie metod służących przeprowadzeniu mistrzostw świata w narciarstwie klasycznym lahti 2017 z modelem proponowanym przez międzynarodową organizację standaryzacji. w wyniku badań opartych na publikowanych przez komitet organizacyjny dokumentach (materiale źródłowym) można stwierdzić, że przeprowadzona na przełomie lutego i marca 2017 roku impreza, pomimo drobnych różnic w przedstawionym programie zrównoważonego rozwoju, wpisywała się swoimi działaniami w standardowe sposoby organizacji imprez wykorzystujących iso 20121:2012. słowa kluczowe: iso 20121:2012; mistrzostwa świata w narciarstwie klasycznym lahti 2017; narciarstwo klasyczne; zarządzanie imprezami; zarządzanie środowiskowe abstract nowadays, management outreaches basic standards of an economics activity. in this context, the iso 20121:2012 standard is a norm of environmental management. the main aim of this paper is comparison methods of fis nordic ski world championships lahti 2017 preparing with the international standardization organization model. by the research, which was based on published documents (source material), it can say, that february – march 2017 event was organized by iso 20121:2012 rules (also sustainable development policy), although it can see some minor differents. keywords: environmental management; event management; fis nordic ski world championships lahti 2017; iso 20121:2012; nordic skiing 1 mgr cezary białkowski, e-mail: bialkowskicz@gmail.com organizacja mistrzostw świata w narciarstwie klasycznym lahti 2017 w kontekście normy iso 20121:2012 43 1. wprowadzenie współczesne podejście do aspektów ekologicznych funkcjonowania człowieka dość daleko odeszło od swoich pierwotnych paradygmatów. idea zrównoważonego rozwoju, która nieodłącznie wiąże się z tą problematyką, nie musi być jednie odnoszona do ideałów, jakie przyświecały h.c. carlowitzowi czy później t. malthusowi (płachciak 2011). dzisiejsza struktura społeczeństwa i towarzysząca jej gospodarka przejęła również tego rodzaju aspekty swego funkcjonowania społeczno-ekonomicznego. stan wiedzy u progu xxi-go stulecia pozwolił jednocześnie na rozwinięcie wielu standardów, które opisują złożoność zjawisk, jakie dotyczą zależności człowieka i przyrody. ich spektrum jest bardzo szerokie: od moralnego wymiaru nawrócenia ekologicznego, jakie znaleźć można na kartach laudato si’ (franciszek 2015), po szczegółowe wytyczne przedstawiające kroki, jakie mają być wdrożone przy implementacji norm jakościowych zarządzania przedsiębiorstwami. wśród licznych modeli z tego zakresu znajduje się również te, które w kompleksowy sposób traktują zarządzanie wydarzeniami. zalicza się do nich normę iso 20121. celem opracowania jest wskazanie aspektów wyżej wspomnianego standardu, opracowanego przez międzynarodową organizację standaryzacji, w kontekście organizacji mistrzostw świata w narciarstwie klasycznym w roku 2017 w fińskim lahti. pragnie się zbadać i przedstawić, czy norma iso 20121 była na tym polu wykorzystana. 2. przegląd literatury z zakresu zrównoważonego zarządzania imprezami 2.1. wydarzenia i zarządzanie nimi studia nad zagadnieniem wydarzeń posiadają stosunkowo niedługą historię. pierwsze tego rodzaju opracowania i badania nad ich strukturą datuje się na przełom wieków xx-go i xxi-go. wymienić tu można prace k. cieśliowskiego (2016) czy zespołu pod kierunkiem a. grzegorczyka (2009). na gruncie event management wykorzystuje się doświadczenia innych dyscyplin (szczególnie społecznych). posiłkując się definicją d. getza (2007) należy stwierdzić, że wydarzenie (event) traktowane jest generalnie w kategoriach zdarzenia, jakie ma miejsce w określonym czasie oraz miejscu. rozważa się je również w postaci jednostkowego zbioru okoliczności, które je tworzą. ponadto wskazuje się, że owo wydarzenie wyróżnia się na gruncie podobnych zdarzeń brakiem przypadkowości, wykorzystaniem idei planowania, konkretnym celem oraz odpowiedzialnością, jaka pozostaje na barkach realizującej go jednostki (kopeć i sobótka 2015). podkreśla się również wagę przypisywaną wydarzeniom, opisując je jako coś wyjątkowego i specjalnego (cieślikowski 2016). w innych kontekstach zauważa się przynależność eventów do kultury oraz stycznością z tzw. sektorem kreatywnym (kopeć i sobótka 2015). dodatkowo obok podstawowych funkcji dotyczących sposobów spędzania wolnego czasu (jego zagospodarowania) obecnie dostrzega się ich rolę w budowaniu silnej marki przez szereg instytucji i podmiotów. wspomina się też o rodzajach wydarzeń, wśród których literatura wymienia 44 cezary białkowski (cieślikowski 2016):  biznesowe/korporacyjne,  społecznie zaangażowane/charytatywne,  targi i wstawy,  rozrywkowe i rekreacyjne,  kulturalne,  obywatelskie,  marketingowe,  spotkania i konferencje,  społeczne oraz związane z trybem życia,  sportowe. zważywszy na pojawienie się w jednej z wyżej przytoczonych definicji wydarzenia aspektów planistycznych oraz budowy ich przemysłu, dostrzec należy jego związki z naukami o zarządzaniu. dodatkowo wskazuje się, że wydarzenia funkcjonują współcześnie jako odrębne produkty (cieślikowski 2016), co przekłada się na rosnącą popularność ich koneksji marketingowych. w rozbudowanej strukturze wiedzy ekonomicznej i tej opisującej funkcjonowanie przedsiębiorstw odnaleźć można zarządzanie projektami. dzięki dyfuzji idei sprawnego i skutecznego organizowania pracy na szersze, aniżeli czysto produkcyjne obszary, już w roku 1999 stwierdzono podobieństwo pomiędzy praktyką zarządzania projektami a metodyką planowania i realizacji takich wydarzeń, jak koncerty czy festiwale (kopeć i sobótka 2015). innym dowodem są treści opracowane przez j. chlechowicz, d. lustyk, k. myszczyszyn oraz a. grzegorczyka (2009), którzy za pomocą tej metodologii tłumaczyli sposób organizowania wydarzeń. poprzez kolejne etapy rozwoju podejść kompleksowych dokonano przejścia także na poziom jakościowy i ekologiczny, czego odzwierciedleniem stało się pojawianie kilku koncepcji opisujących metody zarządzania w prezentowanej branży (np. embok, iso 20121) (nierzwicki 2006; kopeć i sobótka 2015). 2.2. norma iso 20121 a zrównoważone zarządzanie wydarzeniami rozwój zrównoważony (sustainable development), w dosłownym tłumaczeniu z angielskojęzycznego pierwowzoru, lepiej oddaje jego podstawowy motyw. zakłada on takie zmiany społeczno-gospodarcze, który pozwalają na realizację ograniczeniu (utrzymaniu) dotychczasowego tempa rozwoju w celu utrzymania możliwości do realizacji tych samych potrzeb przez kolejne generacje. opisywana idea odnosi się głównie do środowiska naturalnego i wykorzystania zagregowanych w nim zasobów przez obecne pokolenie (szadziewska 2010). co za tym idzie, koncepcje zarządzania wydarzeniami, jakie podatne są na współczesne trendy obecne w nauce i praktyce gospodarczej, muszą odpowiadać na rosnącą świadomość ekologiczną społeczeństwa oraz presję instytucji odpowiedzialnych za kształtowanie się relacji człowiek-otoczenie przyrodnicze. norma iso 20121 jest propozycją spełniającą powyższe uwarunkowania. standard iso 20121:2012 event sustainability management systems – requirements with guidance for use jest narzędziem, które odpowiada zapewnieniu organizacja mistrzostw świata w narciarstwie klasycznym lahti 2017 w kontekście normy iso 20121:2012 45 równowagi pomiędzy trzema podstawowymi wymiarami ekorozwoju, tj. społecznym, gospodarczym oraz przyrodniczym. bierze się pod tam takie cechy jak wykonalność, sprawiedliwość w doborze i wykorzystaniu dóbr oraz poziom akceptowalności proponowanego rozwiązania (hnatyszak 2015; sustainable events with iso 20121 2012). wspominana norma jakości w swej treści zawiera wykaz wymagań, jakie tyczą się realizacji wydarzeń, ich planowania, kontroli oraz realizacji. uzupełniona jest przez przewodnik, dzięki któremu łatwiej jest podmiotom z branży eventowej zrozumieć, a następnie skutecznie implementować sugerowane rozwiązania. podobnie jak w przypadku kilku innych standardów jakości opracowanych przez międzynarodową organizację standaryzacji, i w tym przypadku opracowano model wykorzystania cyklu deminga dla wydarzeń (rys. 1.). stanowi on trzon całej koncepcji. rysunek 1. cykl deminga w standardzie iso 20121:2012 źródło: opracowanie własne na podstawie o. hnatyszak, 2015, zrównoważone zarządzanie wydarzeniami zgodne z normą iso 20121 [w:] wybrane aspekty zrównoważonego rozwoju i gospodarki odpadami, w. adamczyk (red.), uniwersytet ekonomiczny w krakowie, s. 26. zakłada się, że przedstawiana propozycja normy jakościowej może być wykorzystywana na każdym etapie funkcjonowania łańcucha dostaw, jaki zidentyfikować można w branży wydarzeń. stąd rozwiązania w niej zawarte posłużą 46 cezary białkowski nie tylko samym stricte organizatorom, ale także poddostawcom, zarządcom obiektów o charakterze hotelowym, gastronomicznym czy sportowym, którzy przynajmniej w niewielkim stopniu wpływają na przeprowadzenie takiej imprezy. wdrożenie iso 20121:2012 powinno przynieść określone efekty. w piśmiennictwie podaje się szereg z nich (hnatyszak 2015), np.: redukcja kosztów, wzrost efektywności, poprawa skuteczności przedsiębiorstw, zwiększenie prestiżu, korzystniejszy odbiór przez zewnętrznych interesariuszy. poprawa poziomu satysfakcji z odbytego wydarzenia, wzrost zainteresowania nim samym, poprawa relacji z pracownikami jako odpowiedzialnymi za wdrożenie, poprawa komunikacji. niemniej obok czysto ekonomicznego i społecznego wymiaru kluczową pozycję pośród funkcji prezentowanego systemu sprawują aspekty proekologiczne. według normy zaimplementowanie niniejszej propozycji oddziałuje na minimalizację wykorzystania energii lub innych zasobów (m.in. poprzez niwelowanie marnotrawstwa, sprawniejszy przebieg procesów), a to przekłada się np. na zmniejszoną ilość dwutlenku węgla w środowisku. innym ważnym elementem, jaki towarzyszy iso 20121:2012 jest odpowiedzialna konsumpcja, co w efekcie daje ograniczenie produkcji odpadów i zmniejszenie kosztów. jak zakładają twórcy standardu iso 20121:2012 istnieje możliwość zaaplikowania proponowanych przezeń rozwiązań na gruncie szeregu wydarzeń – nie tylko o charakterze kulturalnym. kompleksowość tej formy znajduje odzwierciedlenie również na gruncie imprez sportowych. w dotychczasowym piśmiennictwie trudno znaleźć wielki zasób teksów, które starają się łączyć obie te płaszczyzny. wyróżnić w tym względzie należy z pewnością opracowanie o. hnatyszak (2015), które opisuje wykorzystanie norm jakościowych na przykładzie organizacji igrzysk olimpijskich w londynie (2012) czy p. garasyima i j. zamojskiego (2014). tym niemniej inni organizatorzy wydarzeń sportowych współcześnie nie tylko z przesłanek zewnętrznej presji, ale również z przyczyn wizerunkowych starają się spoglądać na skutki dla przyrody, jakie niesie ze sobą zorganizowanie takiej imprezy. ponadto idea marketingu przez sport również na tym gruncie odgrywa niepoślednią rolę, zważywszy także na wymieniane uprzednio korzyści z zakresu public relations lub społecznej odpowiedzialności biznesu. 3. metodologia jednym z przykładów, jaki można wykorzystać w badaniach nad strukturą norm jakości wobec organizacji zawodów sportowych, są mistrzostwa świata w narciarstwie klasycznym 2017, które odbyły się w lahti (finlandia). wspomniane zawody traktuje się jako obiekt badawczy. jeśli nie liczyć zimowych igrzysk olimpijskich, które do 1984 roku międzynarodowa federacja narciarska (fis) traktowała również jako światowy czempionat, wspomniana edycja była już 40. imprezą, w której sportowcy z całego świata rywalizują w kombinacji norweskiej, biegach i skokach narciarskich. pod względem sportowym największe sukcesy podczas rozgrywanych w dniach 22 lutego – 5 marca zawodach odnosili niemcy, norwegowie i rosjanie, a indywidualnie specjalista kombinacji norweskiej j. rydzek (4 złote medale) i biegacz narciarski s. ustiugow (5 krążków, w tym 2 z organizacja mistrzostw świata w narciarstwie klasycznym lahti 2017 w kontekście normy iso 20121:2012 47 najcenniejszego kruszcu). reprezentacja polski z fińskich zmagań przywiozła 2 medale, w tym 1 złoty wywalczony przez drużynę skoczków narciarskich (fis medals standing for nordic world championships 2017, 2017). do przygotowania części empirycznej pracy posłużono się metodą analizy dokumentów i materiałów źródłowych. skorzystano z treści, które głównie sygnowane były przez organizatorów światowego czempionatu w lahti w roku 2017 i potraktowano je jako podstawowy zbiór wiarygodnych danych. posłużono się nimi w celu przeprowadzenia analizy porównawczej. 4. wyniki narciarskie mistrzostwa świata rozważać należy także z innego, aniżeli wyłącznie sportowy, poziomu. organizacja takich zawodów wymaga nie tylko zaangażowania organizatorów (specjalnego komitetu), ale także lokalnej społeczności, jak również licznie przybywających z całego globu kibiców czy turystów. innym, niemniej ważnym bodźcem stymulującym do jeszcze intensywniejszej pracy nad doskonaleniem jakości wydarzenia, jest fakt, iż klasyczne dyscypliny narciarskie są rozgrywane na świeżym powietrzu, przy wykorzystaniu naturalnych zasobów, jak również nierzadko na obszarze cennym przyrodniczo. teren wyposażony w zasoby natury odróżniający się wśród otoczenia, posiada wyższą bioróżnorodność, co determinuje odejście od standardowych sposobów gospodarowania na danym obszarze (dobrzańska 2005) – z pobudek zakorzenionych w sozologii. kompleks salpausselkä, gdzie rozgrywano wszystkie 21 konkurencji na opisywanym światowym czempionacie, leżący na paśmie niewysokich wzniesień o identycznej co ów obiekt nazwie, pośród polodowcowego krajobrazu pojezierza fińskiego, pozwala na stwierdzenie, że tego rodzaju obszar może być traktowany w kategoriach terenu o wysokich walorach naturalnych. przekłada się to istotnie na koegzystencję człowieka z przyrody, a zatem pozwala na myślenie o gospodarowaniu w ekosystemie poprzez idee zgodne ze zrównoważonym rozwojem. podstawowe rozwiązania, jakie zaplanowano wdrożyć przy okazji światowego czempionatu w lahti zawierają się w opublikowanym manifeście (lahti2017 sustainability programme), w którym najważniejsze założenia podzielono na kilka grup (tab. 1). tabela 1. założenia organizacji mistrzostw świata w narciarstwie klasycznym w roku 2017 zrównoważony wpływ na środowisko transport gospodarka materiałowa świadomość ekologiczna efektywność energetyczna 1. maksymalizacja użyteczności komunikacji publicznej w czasie trwania imprezy; 2. zapewnienie 1. gospodarka odpadami (recykling, odzyskiwanie energii); 2. recykling 1. poprawa świadomości ekologicznej najmłodszych pokoleń; 2. współpraca 1. szczędność zasobów energetycznych; 2. inwestowanie w energooszczędne materiały i ich 48 cezary białkowski darmowego transportu miejskiego dla wolontariuszy; zastosowanych materiałów (do ok. 50%); 3. wykorzystanie surowców odnawialnych; z liderami branży surowców przyjaznych środowisku; 3. współpraca z funduszem sintra; efektywne wykorzystanie; zrównoważony rozwój społeczny 1. współpraca z młodzieżą (wolontariat, aktywizacja młodych ludzi); 1. współpraca z placówkami oświatowymi (udostępnienie biletów dla uczniów, przygotowanie ze strony wychowawców); 1. aktywność fizyczna i jej promocja; 1. kooperacja z rządowymi strategiami (wyrównanie szans obywateli, wykorzystanie potencjału społeczeństwa); zrównoważony rozwój gospodarczy 1. profesjonalizacja i komercyjny wymiar imprezy sportowej; 1. oddziaływanie zawodów na lokalną strukturę gospodarczą (zmiany w przychodach); 1. dodatkowe miejsca pracy na czas zawodów oraz po ich zakończeniu; 1. dystrybucja kart wstępu zasilających budżet lokalnych klubów; zrównoważony rozwój kultury 1. wzmocnienie miastagospodarza jako ośrodka kulturalnego i sportowego; 1. kooperacja z rodzimym związkiem narciarskim; 1. wzmocnienie kultury fizycznej w finlandii (współpraca z innymi organizatorami zawodów sportowych); źródło: opracowanie własne na podstawie lahti2017 sustainability programme, dok. elektroniczny, www.lahti2017.fi/en/lahti2017-sustainability-programme, dostęp: 25.08.2017. zawarta w tabeli 1. propozycja posiada kilka istotnych cech. pierwszą z nich jest fakt, iż nosi ona znamiona polityki środowiskowej służącej jako narzędzie do tworzenia planów i celów operacyjnych pomocnych przy realizacji założeń zarządzania środowiskowego. innym aspektem była próba uzyskania przez organizatorów specjalnego certyfikatu środowiskowego ecocompass ems, który obok spełnienia funkcji społecznej i pr-owskiej, przyczyniał się do uwiarygodnienia zamierzeń dotyczących ekologicznego wymiaru mistrzostw świata w narciarstwie klasycznym w roku 2017 (ems factsheets. ecocompass). jak następnie poinformowali organizatorzy, udało się uzyskać owe świadectwo (lahti2017 is awarded an environmental certificate, 2017). uzyskanie certyfikatu przekłada się na realizację tej prostszej, łatwiejszej w implementacji oraz tańszej organizacja mistrzostw świata w narciarstwie klasycznym lahti 2017 w kontekście normy iso 20121:2012 49 wersji standardu iso 14001 oraz systemu ekozarządzania i audytu (emas). ta powstała w roku 2009 w finlandii inicjatywa charakteryzuje się następującymi kryteriami (ems factsheets. ecocompass):  zaangażowanie najwyższych szczebli systemu zarządzania,  przegląd dotychczasowych praktyk ekologicznych i oddziaływania na otoczenie naturalne,  opracowanie polityki środowiskowej,  zgodność z nadrzędnymi rozwiązaniami legislacyjnymi,  ustalenie celów i programu (planu) środowiskowego,  wydzielenie ze struktury organizacyjnej podmiotów odpowiedzialnych za zarządzanie środowiskowe,  opracowanie wymagań dotyczących edukacji i świadomości proekologicznej wśród członków organizacji,  zapewnienie klarownych kanałów komunikacyjnych (zewnętrznych i wewnętrznych) dotyczących zagadnień związanych ze zrównoważonym rozwojem,  sporządzanie i archiwizacja dokumentacji,  zapewnienie kontroli nad przebiegiem procesów połączonych ze sterowanie, korektami i ciągłym ich doskonaleniem,  opracowanie raportu z prac nad wdrażaniem ecocompass ems. warto przy tej okazji zauważyć, że w przedstawionym standardzie kładzie się mniejszy nacisk na kontrolę i audyt. ponadto kilka z elementów, jakie wcześniej zostały wyróżnione, zostały wcześniej przytoczone w przedstawianym dokumencie lahti2017 sustainability programme (fis and lahti2017 took on the challenge of sustainable solutions, 2017; lahti2017 leads the way in sustainable sport event organizing, 2016; lahti2017 sustainability programme). niemniej poza tym, co zostało upublicznione i jakie komunikaty przekazywali włodarze, można przyjrzeć się innym operacjom, jakie przed oraz w trakcie zawodów zostały podjęte, a które wpisują się w aspekty środowiskowe i zrównoważonego rozwoju. pragnie się odnieść do wspomnianych już w lahti2017 sustainability programme elementów, np. zastosowania energooszczędnych oraz możliwych do recyklingu materiałów, użycia energii odnawialnej oraz ograniczenia emisji co2 do atmosfery poprzez wykorzystanie transportu publicznego jako podstawowego środka transportu. inną cechą, jaka spajać miała zrównoważone użytkowanie zasobów, była potrzeba efektywności, rozumianej tu jako maksymalizacja stosunku efektów do nakładów. niemniej jednak fińscy organizatorzy wykazali się na polu przeprowadzenia czempionatu także daleko idącą oryginalnością. w dostępnych internetowych źródłach odnajduje się przykłady oferty, na jaką natknąć się mogli uczestnicy lahti 2017. zalicza się do nich pakowaną w pochodzący z recyklingu papierowy materiał tetra pak wodę mineralną oraz lampy, w których abażur wykonano z nieużywanych już nart (co połączyło idee prośrodowiskowe z motywem sportowym imprezy) (lahti2017 leads the way in sustainable sport event organizing, 2016; win unique ski lamp to your home, 2017). organizatorzy mistrzostw świata w narciarstwie klasycznym lahti 2017 ogłosiwszy swój program dotyczący ekorozwoju, starali się skoncentrować na 50 cezary białkowski realizacji założeń ogólnego standardu, którego świadectwem jest certyfikat ecocompass ems. tym niemniej tego typu rozwiązanie jest skierowane do uniwersalnego charakteru organizacji i przebiegu procesów, głównie gospodarczych, podczas gdy podstawowa norma dotycząca zarządzania wydarzeniami iso 20121:2012 nie jest w tym kontekście wspominana. powyższe kwestie skłaniają do refleksji nad związkami obu zagadnień. porównanie prezentowanej organizacji zawodów sportowych i iso 20121:2012 należy rozpocząć od przedmiotu. norma jakościowa jest dedykowana do organizacji wydarzeń z zakresu nie tylko sportu, ale także koncertów, konferencji, jak również podobnych przedsięwzięć wpisujących się w łańcuch dostaw. tymczasem ems jest standardem ukształtowanym na podstawie praktyki gospodarczej. koncentruje się ona na aspektach zarządzania, a zatem nie jest w pełni predestynowana i dostosowana do potrzeb branży eventowej. pojawia się tu różnica w stosunku do doboru narzędzi, które mają pomagać w zrównoważonym rozwoju także w zakresie wydarzeń. w przeciwieństwie do powyższego aspektu implementacji proekologicznych rozwiązań, cele ogólne zarówno iso 20121:2012 oraz realne działania, jakie dostrzec można podczas lahti 2017, są skoncentrowane na szerszym, niż tylko środowiskowy, wymiarze zrównoważonego rozwoju. obie propozycje, jakie zostały przedłożone, biorą pod uwagę cele społeczne, kulturowe oraz ekonomiczne. rozwój zrównoważony nie jest jedynie sposobem na wyhamowanie pewnych trendów czy uwstecznieniem, ale ma za zadanie w sposób zbalansowany ułatwiać funkcjonowanie podmiotów na bardziej równych zasadach. stąd widoczne u organizatorów światowego czempionatu zaangażowanie młodego pokolenia, nacisk na edukację czy wykorzystanie bardziej ogólnych programów społecznych realizowanych na poziomie całego kraju. w sferze gospodarczej organizatorzy nie nastawiają się na daleko idącą ekspansję, a celują we wzrost lokalnej gospodarki. wreszcie, na płaszczyźnie sozologicznej zastosowanie proekologicznych, energooszczędnych materiałów czy zagospodarowanie odpadów, które są nieodłącznym elementem przeprowadzenia imprezy w której uczestniczą tysiące kibiców i setki sportowców, pozwalają w sposób znośny dla użytkowników, a zarazem wykonalny, zachować podstawowe prawidła dotyczące ochrony środowiska (zachowania stanu relacji na linii człowiek-przyroda). w zakresie zaplanowanego programu wdrożenia i szczegółowych wytycznych jest stosunków dużo cech wspólnych. pomimo, że jedynie iso 20121:2012 jednoznacznie odnosi się do koncepcji deminga i jego cyklu pdca, to elementów dotyczących planowania, działania, sprawdzania oraz poprawiania można dostrzec sporo. w zakresie tego pierwszego zarówno organizatorzy lahti 2017, jak i międzynarodowa organizacja standaryzacji, na wstępie koncentrują się na identyfikacji wpływu na środowisko i dotychczasowych praktyk. podobnie rzecz się ma z opracowaniem planów i określeniem celów. trzeba również wspomnieć o spisaniu, akceptacji oraz uświadomieniu wszystkich członków zespołu realizującego co do polityki środowiskowej. w jej obrębie odpowiedzialne podmioty są zgodne co do rozwoju komunikacji zewnętrznej i wewnętrznej, tworzenia procedur i dokumentów, a także opracowanie i implementacji programu zarządzania środowiskowego. warto zaznaczyć również pewne różnice, jakie pojawiają się przy organizacja mistrzostw świata w narciarstwie klasycznym lahti 2017 w kontekście normy iso 20121:2012 51 okazji określenia sposobów kontroli i audytu przygotowywanych na poczet kolejnych etapów. w obrębie kontroli zakłada się w obu przedstawianych przypadkach monitoring, a następnie procesy korygujące. niemniej – w przypadku tego ostatniego – standard ems nie przywiązuje tak znaczącej wagi do procesów modyfikujących. na przykładzie mistrzostw świata w narciarstwie klasycznym w 2017 roku zaniechanie korekt można usprawiedliwić, gdyż impreza ta nie trwała zbyt długo, a obecna od dziesiątek lat, wykorzystywana na poczet zawodów infrastruktura nie wymaga zbyt szerokich udoskonaleń. pozostałe warunki nakreślone w cyklu deminga (dotyczące implementacji) zostały przez organizatorów zmagań spełnione. 4. wnioski 1. istnieją szczególne narzędzia i normy jakościowe, które opisują dobre praktyki planowania, organizowania oraz kontroli przebiegu wydarzeń. jednym ze standardów wspomagających zarządzanie w obrębie branży eventowej jest iso 20121:2012. 2. na kanwie dotychczasowych doświadczeń naukowych, powstałych w oparciu o porównanie rzeczywistych działań i modelowych rozwiązań z obszaru zrównoważonego zarządzania wydarzeniami, istnieje możliwość zaprezentowania tej tematyki dla imprez sportowych, w tym mistrzostw świata w narciarstwie klasycznym, które odbyły się w fińskim lahti w roku 2017. 3. organizatorzy narciarskiego światowego czempionatu wskazali szereg rozwiązań, jakie starali się wdrożyć w zakresie zrównoważonego zarządzania wydarzeniami. zalicza się do nich ogłoszenie i realizację założeń lahti2017 sustainability programme czy implementację zasad niezbędnych do uzyskania certyfikatu ecocompass ems. ponadto już samo miejsce zawodów (salpausselkä) zdeterminowało odejście od tradycyjnych form gospodarowania i przeprowadzenia narciarskich zmagań w zgodzie z ideą sustainable development. 4. w porównaniu zaprezentowanej praktyki z normą iso 20121:2012 zauważa się wiele płaszczyzn wspólnych, do których zaliczyć należy wykorzystanie trzonu w postaci cyklu deminga, wykorzystaniu polityki środowiskowej, identyfikacji dotychczasowego stanu środowiska i oddziaływaniu nań, usprawnienie komunikacji, stworzenie planów, określenie celów czy kontrola efektów. ponadto, zgodnie ze współczesnym rozumieniem zrównoważonego rozwoju, wzięte zostały pod uwagę aspekty społeczne oraz te, które łączą się z rozwojem lokalnej gospodarki. 5. istnieją także pewne różnice między przedstawianymi sposobami minimalizacji wpływu na środowisko ze strony organizacji narciarskich mistrzostw świata w roku 2017 a iso 20121:2012. ujawniają się one w ograniczonym udziale audytu oraz w mniejszej wadze kontroli przebiegających procesów. 52 cezary białkowski 6. w ogólnym bilansie, lahti 2017 jako wydarzenie było organizowane z wykorzystaniem obowiązujących obecnie standardów zarządzania środowiskowego, a co za tym idzie – urzeczywistniając założenia zrównoważonego rozwoju – pośrednio wykorzystywało m.in. normę iso 20121:2012. literatura chlechowicz j., lustyk d., myszczyszyn k., grzegorczyk a. (2009), event marketing jako nowa forma organizacji procesów komunikacyjnych, wyższa szkoła promocji zdrowia w warszawie, warszawa, s. 146 – 149. cieślikowski k. (2016), event marketing. podstawy teoretyczne i rozwiązania praktyczne, akademia wychowania fizycznego im. jerzego kukuczki w katowicach, katowice, s. 17, 20 – 23. dobrzańska b. (2005), obszary przyrodniczo cenne [w:] zarządzanie turystyką na obszarach przyrodniczo cennych, b. poskrobko (red.), wydawnictwo wyższej szkoły ekonomicznej w białymstoku, białystok, s. 11 – 12. ems factsheets. ecocompass, dok. elektroniczny, www.ec.europa.eu/environment/emas/pdf/stepup/emas_bio_emsfs_eco compass_final_feb.pdf, dostęp: 13.06.2017. fis and lahti2017 took on the challenge of sustainable solutions (2017), dok. elektroniczny, www.lahti2017.fi/en/fis-and-lahti2017-took-challengesustainable-solutions, dostęp: 25.08.2017. fis medals standing for nordic world championships 2017 (2017), dok. elektroniczny, www.data.fis-ski.com/lahti2017/medals.html, dostęp: 31.08.2017. franciszek (2015), laudato si’, wydawnictwo wrocławskiej księgarni archidiecezjalnej, wrocław, s. 185 – 189. garasyim p., zamojski j. (2014), iso 20121 – czyli nowy wymiar międzynarodowej normalizacji w obszarze zrównoważonego zarządzania imprezami, studia i materiały. miscellanea oeconomiae. gospodarka a rozwój regionalny, nr 4, s. 295 – 303. getz d. (2007), event studies. theory, research and policy for planned events, elsevier, oxford/burlington, s. 18. hnatyszak o. (2015), zrównoważone zarzadzanie wydarzeniami zgodne z normą iso 20121 [w:] wybrane aspekty zrównoważonego rozwoju i gospodarki odpadami, w. adamczyk (red.), uniwersytet ekonomiczny w krakowie, kraków, s. 25 – 30. kopeć k., sobótka w. (2015), model embok (event management body of knowledge) jako narzędzie zarządzania wydarzeniami w sektorze kreatywnym, kultura i polityka, nr 17, s. 160 – 165. lahti2017 is awarded an environmental certificate (2017), dok. elektroniczny, www.lahti2017.fi/en/environmental-certificate, dostęp: 06.09.2017. lahti2017 leads the way in sustainable sport event organizing (2017), dok. elektroniczny, www.lahti2017.fi/en/lahti-2017-leads-way-in-sustainablesport-event-organizing, dostęp: 25.08.2017. organizacja mistrzostw świata w narciarstwie klasycznym lahti 2017 w kontekście normy iso 20121:2012 53 lahti2017 sustainability programme, dok. elektroniczny, www.lahti2017.fi/en/lahti2017-sustainability-programme, dostęp: 25.08.2017. nierzwicki w. (2006), zarządzanie środowiskowe, polskie wydawnictwo ekonomiczne, warszawa, s. 9 – 11, 42 – 55. płachciak a. (2011), geneza idei zrównoważonego rozwoju, prace naukowe uniwersytetu ekonomicznego we wrocławiu. ekonomia, wrocław, nr 5 (17), s. 232. sustainable events with iso 20121, 2012, interantional standardization organization, s. 2 – 5. szadziewska a. (2010), przejawy realizacji koncepcji rozwoju zrównoważonego w działalności przedsiębiorstw, prace i materiały wydziału zarządzania uniwersytetu gdańskiego, gdańsk, nr 4/4, s. 158 – 160. win unique ski lamp to your home (2017), dok. elektroniczny, www.lahti2017.fi/en/win-unique-ski-lamp-to-your-home, dostęp: 25.08.2017. 72 quality in sport 2 (6) 2020, p. 72-81, e-issn 2450-3118 received 25.04.2020, accepted 09.06.2020 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2020.014 jana juříková1 eating habits in students with sports specialization 1 department of kinesiology, faculty of sports studies, masaryk university, brno, czech republic abstract university studies with its increased psychological demands on all students in comparison to secondary schooling causes changes in their eating habits. moreover, university degree programmes with sports focus may also be associated with increased physical load of students. this work investigates students´ dietary habits at the faculty of sports studies of masaryk university in brno (czech republic) using a questionnaire survey. 80 persons (45 men and 35 women) were randomly selected to participate in the survey. the average age of respondents was 20.18 years for men and 20.56 years for women. the average bmi was 24.48 for men and 22.01 for women. all subjects were found in the normal weight range according to bmi. the findings of the questionnaire survey showed that while men typically (49.8%) eat 5 times a day, most women consume (65.7%) 4 daily meals. furthermore, the frequency of consumption of main meals, i.e. breakfast, lunch and dinner, was examined. it is gratifying to find that most students both men (66.7%) and women (65.7%) have breakfast daily, which is in agreement with nutritional recommendations. lunch is considered the most important meal of the day. lunch is also consumed by most respondents daily the answers are the same as the answers to the previous question: 66.7% of men and 65.7% of women said that they have lunch daily. concerning the consumption of dinners, most men (again 66.7%) have dinner daily, most women (34.3%) have dinner daily and the same number (34.3%) have dinner most days of the week, but not daily. regarding the amount of fluids, most men (51.1%) reported that they drink 1.5-2 litres of fluids daily, while most women (66.7%) reported that they drink 2-3 litres of fluids daily. these results are related to the difficulty of various sport activities during the day. keywords: meal, breakfast, lunch, dinner, students, sport 1. introduction nutrition of university students is more or less comparable to adults performing light work. however, university students are supposed to face higher mental strain. it is recommended that people with sedentary jobs should increase their intake of fibre, i.e. fruit, vegetable and wholemeal bread. fibre enhances intestinal peristalses, and it also lowers energy, fat and cholesterol intake. this is really important, because these people tend to common diseases of civilization, particularly constipation and cardiovascular diseases. since heavy and hearty dishes dull the attention, students and people working mentally are advised that they should consume easily digestible dishes in small and frequent portions. mentally working people should eat sufficient amount of proteins, b 1 ing. mgr. jana juříková, ph. d., e-mail: jurikova@fsps.muni.cz, orcid: 0000-0003-3986-7317 https://orcid.org/0000-0003-3986-7317 eating habits in students with sports specialization 73 vitamins to support mental activities, a vitamin to support eyesight even in dark rooms and c vitamin to prevent infections, which is vital for people sharing a room – university lecture hall or study room. mental work also requires sufficient intake of iron. university students represent an autonomous social group, determined by preparation for future career. prevailing activities focus mainly on cognitive functions and acquiring professional skills. the only activity affecting biological sphere of students is physical and sport education. its aim at universities is that students would understand its importance as a key factor of active physical and mental health. however, works by many university teachers (cepková, 2003; havranová, 2003; korček, 2004a; urvayová, 1999) repetitively bring information about changing lifestyle of numerous university students. their lifestyle can be described as hypokinetic, i.e. lifestyle lacking physical activity, with unsatisfactory structure of performed activities and minimization of physical workout (hrčka, 2000; rais, 2004; korček, 2004b; juříková, 2009). above mentioned finding is not valid in universities with sport specialization. their students have to, besides mental strain connected with studies, face the physical load connected with sport trainings which are often on daily basis. the aim of the study is to examine eating habits of university students with sport specialization. for purposes of this papers we chose students of faculty of sport studies, masaryk university in brno, czech republic. 2. materials and methods respondents for this study consist of the first-year students of regeneration and nutrition in sport at the faculty of sport studies in masaryk university in brno. survey was attended by 80 students (45 male and 35 female). information was obtained via questionnaire method. two types of questionnaire were used: standardized questionnaire created at the faculty of medicine in masaryk university in brno (brázdová et fiala, 1998) and author’s questionnaire by the authoress of this text. both questionnaires were anonymous. the first one covered questions concerning eating habits, physical activities and psycho-social strain and perception and watching one’s health conditions. the second questionnaire examined drinking regimen and eating habits with particular aim to consumption of addictive substances. both questionnaires were rather thorough, therefore, this work deals only with some of the questions. the first part of the questionnaire focused on basic anthropometric parameters, such as body weight, height and calculated body mass index (bmi). bmi value was calculated on the base of body weight and height using following formula: body weight [kg] bmi = -------------------------------- (body height [m])2 who defines obesity when bmi is higher than 30, in case of bmi higher than 40 we speak about morbid obesity. it is not only the volume of fat, but also its distribution within the body, that is important to assess the risk. body mass index classification is, similarly to any other classification of biological descriptors, subjected to significant degree of natural variability. terms such as “overweight” and “obesity” are used for the specification of particular bmi values (gailiūnienė et al., 2002). table 1 shows bmi categories for men and women. 74 jana juříková table 1. categories of bmi ranges for men and women category men women obese > 30.0 > 30.0 robust (pre-obese) 25.1 – 30.0 24.1 – 30.0 normal range 23.1 – 25.0 22.1 – 24.0 slim 18.0 – 23.0 17.0 – 22.0 underweight < 18.0 < 17.0 source: kleinwächterová et brázdová, 2001 3. results and discussion there were 100 questionnaires distributed among students, both questionnaires in one fold. students were informed how to fill in, but they did not answer on-site, but they took the questionnaires home. after detailed reading, some students denied to attend the survey, and some did not answer all questions, so merely 80 questionnaires could have been used for further examination. rate of return was 80%. opening questions focused on basic anthropometric parameters of students, such as age, body weight and height and calculated body mass index (bmi). basic anthropometric parameters of students are given in table 2. table 2. basic anthropometric parameters of students students number anthropometric parameters age years body weight kg body height m bmi men 45 20.18 80.00 1.80 24.48 women 35 20.56 61.46 1.67 22.01 source: study of the author table shows that average age of respondents was 20.37 years, which corresponds with the first year of university studies. however in this case, the number is rather coincidental, as many students of faculty of sport studies (later as fsps) do not apply for this study immediately after secondary school graduation. many are professional sport people who find the need for university studies after years of professional sport carrier. they sometimes apply for fsps after getting retired from active sport, considering a new profession of sport trainer or couch. these people mostly prefer combined study programs. representation of men and women in survey corresponds with ratio of the faculty students; number of studying men and women is similar with slight prevalence of men. body weight is significantly different for men and women, which is rather predictable. not all students have low body weight, which results from the fact that students perform both speed sports where low weight is required, and power sports where body weight is often higher than body weight of comparable sample of common population. bmi is not precise parameter of population slenderness, since it is merely so called height-weight index. some sport people might have heavy skeleton, high volume of mass muscle instead of fat, which factors are not taken into account for bmi calculation. bmi values in all respondents are in normal range (see table 1). similar results were obtained by vainoras (2002) who examined 4 groups of people in latvia: students of 1st year of medical university in kaunas, beginning sport people, sport people after 1-year sport activity and trainers. eating habits in students with sports specialization 75 further questions focused on eating habits. first, we aimed at frequency of meal consumption during a day. answers are given in table 3 graph 1. table 3. frequency of meal consumption during a day students number of meals > 5 5 4 3 < 3 men 0 22 15 8 0 women 0 12 23 0 0 source: study of the author figure 1. frequency of meal consumption during a day source: study of the author as obvious from the graph, male respondents typically consume 5 meals a day this answer gave 49.8% respondents, while most women eat 4 meals a day (66.7% of female students). sport people need minimally 5, but rather 6 portions of food a day, but lesson schedule with frequent change of classrooms followed by afternoon or evening training, often obstruct fsps students from eating more smaller portions during a common day. following part brings the analysis of the answers to questions whether students eat breakfast, lunch and dinner. closed questions offered answering options: every day, most days of the week, sometimes (about a half of weekdays), seldom, never. table 4 and graph 2 show the results of processing the question how often students have breakfast. table 4. frequency of eating breakfast in respondents students frequency of eating breakfast daily mostly sometimes seldom never men fsps 30 8 7 0 0 women fsps 23 12 0 0 0 source: study of the author 0,0% 10,0% 20,0% 30,0% 40,0% 50,0% 60,0% 70,0% more than 5x 5x 4x 3x less than 3x 0,0% 48,9% 33,3% 17,8% 0,0% 0,0% 34,3% 66,7% 0,0% 0,0% male female 76 jana juříková fig 2. frequency of eating breakfast in respondents source: study of the author table 4 and graph 2 show that most students eat breakfast every day – answers given by 66.7% of men and 65.7% of women. merely 7 men (and none woman) said that they eat breakfast sometimes, lower frequency of eating breakfast was not reported at all. this is very positive finding which closely corresponds with nutrition specialists recommendation. next table and graph bring answers concerning eating lunch. table 5. frequency of eating lunch in respondents students frequency of eating lunch daily mostly sometimes seldom never men 30 15 0 0 0 women 23 10 2 0 0 source: study of the author fig 3. frequency of eating lunch in respondents source: study of the author 0,0% 10,0% 20,0% 30,0% 40,0% 50,0% 60,0% 70,0% daily most sometimes rarely never 66,7% 17,8% 15,6% 0,0% 0,0% 65,7% 34,3% 0,… 0,0% 0,0% male female 0,0% 10,0% 20,0% 30,0% 40,0% 50,0% 60,0% 70,0% daily most sometimes rarely never 66,7% 33,3% 0,0% 0,0% 0,0% 65,7% 28,6% 5,… 0,0% 0,0% male female eating habits in students with sports specialization 77 graph 3 shows proportional representation of students whose answers to question about frequency of lunch eating are given in table 4. most students consume lunch daily. this answer was given by 66.7% of men and 65.7% of women. two female students stated that they eat lunch only sometimes, which is in conflict with nutrition recommendations saying that lunch should be consumed daily and should represent about 30% of daily energy intake. also the option mostly is considered as satisfactory, because within the university lesson schedule, it is easy to understand that lunch can be omitted due to the lack of time. dinner is often the only meal of the day, when all family meets together at the table. nevertheless, many university students live in dormitory and evening session with family is thus out of the question. students approach to dinner is shown in table 6 and in graph 4 it is expressed in percentage. table 6. frequency of eating dinner in respondents students frequency of eating lunch daily mostly sometimes seldom never men 30 15 0 0 0 women 12 12 11 0 0 source: study of the author fig. 4. frequency of eating lunch in respondents source: study of the author from figure 4, it is apparent that majority of male respondent eats their dinner daily 66.7%. in women it is only 34.3% who have daily dinner, but the same percentage eat dinner most days of the week. worth mentioning is the fact that there is a high number of women who eat dinner only sometimes – 31.4% of female respondents. these are most likely women who perform sports like dance or gymnastics and thus, it is important for them to keep low weight. 0,0% 10,0% 20,0% 30,0% 40,0% 50,0% 60,0% 70,0% daily most sometimes rarely never 66,7% 33,3% 0,0% 0,0% 0,0% 34,3% 34,3% 31,4% 0,0% 0,0% male female 78 jana juříková while eating habits of university students in the czech republic slightly varies between men and women due to their desire for a slim body, polish youth prefer the same food without any respect to gender (przysławski et al., 2001; wądołowska et al., 2001; juříková, 2005; juříková et wądołowska, 2005). demand for low-fat food is also registered in university students in austria (bauerová, 2001; dvořáková-janů, 2000). students in england, america and mediterranean countries differ too much in their eating habits to compare their authors’ conclusions with czech students (park et al., 2001; pavcić et al., 2001; portella et al., 2001; šulcová, 2001; kvasničková, 2000). final questions this study deals with, concerns drinking regimen. table and graph below show volume of fluids which respondents drink during a day. table 7. daily fluid intake in respondents students volume of fluids >3 l 2 – 3 l 1,5 – 2 l 1 – 1,5 l <1 l men 0 22 23 0 0 women 0 23 12 0 0 source: study of the author fig. 5. daily fluid intake in respondents source: study of the author as obvious from table 7 and graph 5, drinking regimen of students is good. majority of women (65.7%) drink 2–3 l of fluids daily. men drink 1.5–2 l (51.1%) or 2–3 l of fluids daily (48.9% of male respondents), which depends on physical load of performed sport activity. 0,0% 10,0% 20,0% 30,0% 40,0% 50,0% 60,0% 70,0% more than 3 l 2-3 l 1.5-2 l 1-1.5 l less than 1 l 0,0% 48,9% 51,1% 0,0% 0,0%0,0% 65,7% 34,3% 0,0% 0,0% male female eating habits in students with sports specialization 79 last question concerns type of fluid which students drink the most. answers are given in table 8. table 8. type of fluid which students drink the most fluid type students men women bottled water 8 23 non-sweetened mineral water 15 12 sweetened mineral water 7 0 tea 0 0 milk 0 0 coffee 0 0 juices 0 0 sweet beverages 0 0 water with syrup 15 0 source: study of the author we can see from table 8 that most popular drink for female students are nonsweetened drinks, such as bottled water (most frequent answer by women 65.7%), or non-sweetened mineral water (most frequent answer by men 33.3%). this is probably connected with general popularity of water among students, which is visible even in demand for drinks in school canteen of masaryk university which is also used by fsps students and where water is preferred choice within the offer of various sweetened beverages. students are educated in the nutrition issue, so they did not consider coffee as a suitable drink to keep drinking regimen, since coffee rather dewater the body than supply hydration. even though this question instructed to select only the most frequent type of fluid, two students af reported other drinks too. one student reported besides bottled water also non-sweetened mineral waters and the second student chose four options: bottled water, non-sweetened mineral water, milk and sweetened mineral water. concerning preferences and intake of fluids in university students, forejt and hrstková (2005) found out that students prefer tea and juice, however the most common drink is tea and mineral water. provazníková et al. (2002a) found serious insufficiencies in quantity of fluid intake in university students. relax and healthy lifestyle are important prerequisites to keep performance and concentration for studies and help to suppress fatigue from learning process. physical activity is desired change after demanding mental work, it enhances longer studying and concentration by lowering physical anxiety, improves blood supply to brain and digestion and support healthy sleep. not all students respect principles of relax and proper nutrition. further deficiencies in nutrition and eating regimen are, according to provazníková, in irregular eating during the day, postponing the main dish of the day to evening time, nutritionally rich meals while low energy workout, insufficient amount of dairy products, fruit and vegetable, fish, increased consumption of sausages and fatty food, eating in fast food restaurants and also extreme dietary trends (provazníková et al., 2002b; juříková, 2009; juříková, 2010). 4. conclusions the study found out that respondents of the faculty of sport studies are aware of proper nutritional principles and they mostly keep them. it is given both by their field of study 80 jana juříková regeneration and nutrition in sport which directly prepares the students not only for active sport carrier, but also for the role of sport masseur or nutritional therapist. references bauerová, j. (2001), výživové zvyklosti studentů rakouských univerzit. výživa a potraviny, 56, 2, p. 45. brázdová, z., fiala, j. (1998), dietary guidelines in the czech republic. in: sborník prací lékařské fakulty v brně č. 115. (proceedings of the faculty of medicine in brno no. 115.). brno: masaryk university, faculty of medicine. cepková, a. (2003), vplyv posiľňovacích cvičení na vybrané somatické a motorické ukazovatele študentiek univerzít. in: žena, pohybová aktivita, životný štýl, zdravie. bratislava: komensky university. dvořáková-janů, v. (2000), zpráva o stavu výživy v rakousku za rok 1998. výživa a potraviny, 55, 3, 73–75. forejt, m., hrstková, h. (2005), konzumace a preference nápojů u dětí, adolescentů a studentů vysokých škol. výživa a potraviny, 60, 2, 53–54. gailiūnienė, a., visagruskiené, k, sideravičiũté, s. (2002), body mass index, total cholesterole and triglycerides in blood of overweight and normal weight adolescent girls. education, physical training, sport, 2002, 3, 44, 15-18. havranová, m. (2003), žena, študentka, zdravie, pohybová aktivita. in: žena, pohybová aktivita, životný štýl, zdravie. bratislava: komensky university. hrčka, j. (2002), šport pre všetkých: verejné športovo – rekreačné programy a podujatia. (sport for all: public sports – recreational programs). bratislava: komensky university. juříková, j. (2005), porównanie norm żywieniowych dla różnych grup populacji (dzieci, młodzież, osoby dorosłe: kobiety, kobiety karmiące piersią, mężczyźni) w republice czeskiej i w polsce. wykład w ramach programu ceepus. akademia wychowania fizyczniego, poznań (polska), 6. 5. 2005. juříková, j. (2009), výživové zvyklosti vybrané skupiny populace. [bachelor thesis]. brno: mendel university, faculty of agrisciences. juříková, j. (2010), výživové zvyklosti vysokoškolských studentů se zaměřením na spotřebu mléka a mléčných výrobků. [diploma thesis]. brno: mendel university in brno, faculty of agrisciences. juříková. j., wądołowska, l. (2005), porównanie wartości odżywczej (ii dania obiadowego) według 30 % normy żywienia całodziennego dla różnych konsumentów w stołówce wyższej szkoły woskowej wojsk lądowych w vyškově (republika czeska) i w stołówce uniwersytetu warmińsko-mazurskiego w olsztynie (polska). wykład w ramach programu ceepus. akademia wychowania fizyczniego, poznań (polska), 6. 5. 2005. kleinwächterová, h., brázdová, z. (2001), výživový stav člověka a způsoby jeho zjišťování. (nutritional status of human and methods of its determination). brno: institut pro další vzdělávání pracovníků ve zdravotnictví v brně. korček, v. (2004a), telesný rozvoj a pohybová výkonnosť edukantov univerzít slovenskej republiky. in: optimalizácia zaťaženia v telesnej a športovej výchove. (optimalization of workloaud in physical education). bratislava: slovenská technická univerzita v bratislavě. eating habits in students with sports specialization 81 korček, v. (2004b), telesný rozvoj a pohybová výkonnosť študentiek univerzít sr. in: sborník příspěvků „optimální působení tělesné zátěže a výživy“ s podtitulem „kinantropologické dny mudr. v. soulka“. (proceedings “optimal effect of physical activity and nutrition” with subtitle “kinantrhopological days of v. soulek”). hradec králové: nakladatelství gaudeamus. kvasničková, a. (2006), zdravotní účinky homogenizovaného mléka. 17. 6. 2006. retrievered from www.agronavigator.cz/default.asp?ids=147ch=13typ=1 val=48449 – downloaded (07.01.2020). park, s. y., cho, j. w., paik, h. y. (2001), comparison of korean a korean-american adolescents eating habits. annals of nutrition & metabolism. 45, s1, p. 158. pavcić, m. t., bizjak, m., verhovec, m, vidović, i., maracić, a. (2001), attitudes to recommended dietary changes. annals of nutrition & metabolism, 45, s1, p. 158. portella, e. s., soares, e. a., leser, s. m., guerra, f., topini, f. (2001), use of food guide pyramid for dietary consumption evaluation of female brazilian university students. annals of nutrition & metabolism, 45, s1, p. 158. provazníková, h., schneidrová, d., hynčica, v. (2002a), program antistresové intervence pro studenty vysokých škol. retrieved from www.szu.cz/poradna/uspesnystudent. (2020.01.07). provazníková, h., schneidrová, d., valenta, v., hynčica, v. (2002b), determinanty zdraví vysokoškolských studentů. hygiena, 47, 4, 214-219. przyszławski, j., wądołowska, l., boleslawska, i., babicz-zielinska, e. (2001), annals of nutrition & metabolism, 45, s1, p. 158. rais, d. (2004), postoje študentov spu v nitre k vlastnému zdraviu. in: sborník příspěvků „optimální působení tělesné zátěže a výživy 2004“ s podtitulem „kinantropologické dny mudr. v. soulka“. (proceedings “optimal effect of physical activity and nutrition” with subtitle “kinantrhopological days of v. soulek”). hradec králové: nakladatelství gaudeamus. šulcová, e. (2001), co jsme se dozvěděli o školním stravování v usa. výživa a potraviny, 56, 1, p. 7. urvayová, m. (1999), význam pravidelnej pohybovaj aktivity z pohľadu telovýchovného lekára. in: pohyb jako prevencia koardovaskulárnych porúch. (exercise as a prevention of cardiovascular diseases). bratislava: antri print. vainoras, a. (2002), functional model of human organism reaction to load – evaluation of sportsman training. education, physical training, sport, 3, 44, 88-93. wądołowska, l., schlegel-zawadzka, m., babicz-zielinska, e., przyszławski, j. (2001), factors influencing food choice among polish youth. annals of nutrition & metabolism, 45, s1, p. 160. http://www.szu.cz/poradna/uspesnystudent quality in sport 1 (6) 2020, p. 33-43, e-issn 2450-3118 received 16.02.2020, accepted 20.03.2020 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2020.004 33 paweł piepiora1 , jarosław maśliński2 , róża gumienna3 , wojciech cynarski4 sport technique as a determinant of athletes’ personality 1,2,3 university school of physical education in wrocław, poland 4 university of rzeszów, poland abstract background & aim: in sports, three groups of sports disciplines can be distinguished depending on the way of performing movement actions: a group with a significant degree of kinematic stabilization in the structure of sports technique; a group with a significant degree of stabilization of the dynamic structure of sports technique; a group with a significant degree of variation in sports technique. this study was intended to determine whether sport technique, depending on the degree of stabilisation and variability of movement actions, is a differentiator of athletes’ personality. method: 90 polish athletes (men, n=90) from clubs operating in the polish region of lower silesia were purposefully selected for the study as part of three samples: breakdancers (n=30), swimmers (n=30) and shotokan style karatekas (n=30). all the subjects had been considerably successful at international sport competitions. the age of the subjects ranged between 20 and 29 years. the research method chosen was the neo-ffi personality inventory. the basic statistical methods used were a one-way analysis of variance and post-hoc tests. the level of significance was set as the probability of p<0.05. the statistical analysis was performed using the statistica 13.1 program. results: statistically significant differences were revealed in neuroticism among all of the groups studied, in extraversion – between dancers and karatekas, in openness to experience – between dancers and karatekas and between swimmers and karatekas, and in agreeableness – between dancers and karatekas. no statistically significant differences were revealed with regard to conscientiousness. conclusions: sport technique is a determinant of athletes’ personality. in addition, sport technique, depending on the degree of stabilisation and variability, is a differentiator of athletes’ personality. therefore, athletes practising different sport disciplines are characterised by different personalities. keywords: sport psychology, theory of sport, personality, sport technique, neo-ffi introduction an important element of every sport discipline is sport technique, which should be seen as a general method of performing a movement task, defined by the rules of a given discipline and taking into account tactics, motor and mental skills and somatic characteristics [sanders et al., 2002; owen et al., 2014; piepiora et al., 2019]. on the other hand, when viewed from a didactic perspective, sport technique is referred to a movement 1 corresponding author: paweł piepiora, university school of physical education in wrocław, faculty of sport sciences, chair of sport didactics, combat sports team, ul. i. j. paderewskiego 35, multifunctional sports hall, room 73, 51-612 wrocław, poland, e-mail: pawel.piepiora@awf.wroc.pl, orcid: 0000-0002-6525-3936 2 jarosław maśliński, orcid: 0000-0001-8557-6946 3 róża gumienna, orcid: 0000-0002-4998-611x 4 wojciech cynarski, orcid: 0000-0003-1252-5456 https://orcid.org/0000-0002-6525-3936 https://orcid.org/0000-0001-8557-6946 https://orcid.org/0000-0002-4998-611x https://orcid.org/0000-0003-1252-5456 34 paweł piepiora, jarosław maśliński, róża gumienna, wojciech cynarski pattern [liu et al., 2016]. sport technique is a movement action that enables the performance of a sport action in an economical and effective manner [piepiora et al., 2016a; piepiora and petecka, 2020]. this means that a task that an athlete is faced with and that has a clearly defined goal impels that athlete to select a specific action meant to ensure the most economical possible (i.e. without unnecessary effort) and effective (i.e. consistent with his or her intention) accomplishment of that goal [szajna, 2006; brizin and kernspecht, 2014; piepiora and kaśków, 2019]. the purpose of sport training is to shape the movement structure in such a way as to enable an athlete to make the maximum use of his or her fitness capabilities in sport combat. one may distinguish three groups of sport disciplines depending on the manner in which movement actions are preformed [lees, 2002; franchini et al., 2005; czajkowski, 2006; reguli et al., 2011; potop, 2014; piepiora and witkowski, 2015]: 1. a group with a significant degree of stabilisation of the kinematic structure of sport technique; 2. a group with a significant degree of stabilisation of the dynamic structure of sport technique; 3. a group with a significant degree of variability of sport technique, usually caused by the opponent, who renders it difficult to perform a task. for the purposes of the theory of sport and sport psychology, sport technique may be regarded as a determinant of athletes’ personality, which is seen as a character trait acquired through experience. a question needs to be asked: is sport technique, depending on the degree of stabilisation and variability, a differentiator of athletes’ personality? if so, then athletes practising different disciplines should be characterised by different personalities. if this is not the case, then athletes from different disciplines should have the same personality. this study was intended to determine these interdependencies. method 90 polish athletes (men, n=90) from clubs operating in the polish region of lower silesia were purposefully selected for the study as part of three samples: 1. breakdancers (n=30, a group with a significant degree of stabilisation of the kinematic structure of sport technique); 2. swimmers (n=30, a group with a significant degree of stabilisation of the dynamic structure of sport technique); 3. shotokan style karatekas (n=30, a group with a significant degree of variability of sport technique). all the subjects had been considerably successful at international sport events and an overwhelming majority of them were current or former members of the polish national team at international competitions. the age of the subjects ranged between 20 and 29 years. the inclusion criterion was: many years of sports experience; license for one of six established sports disciplines; impeccable trainer; documented sports achievements at various levels of competition (national, continental, global). the exclusion criterion was: ethical or unsportsmanlike lifestyle; no recommendation from the trainer. table 1 presents basic descriptive statistics for all the athletes studied, while tables 2, 3 and 4 show basic descriptive statistics for the individual groups studied: dancers (table 2), swimmers (table 3) and karatekas (table 4). sport technique as a determinant of athletes’ personality 35 36 paweł piepiora, jarosław maśliński, róża gumienna, wojciech cynarski sport technique as a determinant of athletes’ personality 37 the research method chosen was the neo-ffi personality inventory [wiggins, 1996]. the questionnaire used in this method is designed to measure the personality traits included in the popular five-factor personality model, known as the “big five” model. the questionnaire items are composed of 60 self-descriptive statements, the truthfulness of which was rated by the subjects with regard to themselves on a five-point scale: 1 – “strongly disagree”; 2 – “disagree”; 3 – “neutral”; 4 – “agree”; 5 – “strongly agree”. these items make up five measurement scales: openness to experience (fantasy, aesthetics, feelings, actions, ideas, values), conscientiousness (competence, order, dutifulness, achievement-striving, self-discipline, deliberation), extraversion (gregariousness, warmth, assertiveness, activity, excitement-seeking, positive emotions), agreeableness (trust, straightforwardness, altruism, compliance, modesty, tendermindedness), neuroticism (anxiety, aggressive hostility, depression, impulsiveness, vulnerability, self-consciousness), described in the high-low scale. the acronym ocean is also used to name supercells. on the basis of this theory, the neo-ffi personality inventory was created to measure the above features. it is accepted that the above factors are independent of race, culture and gender. they are characterized by a high level of inheritance. the scores obtained using the neo-ffi personality inventory allow for a full description of the subjects’ personality [mccrae and costa, 2003; costa and mccrae, 2007]. the basic statistical methods used were a one-way analysis of variance and posthoc tests. the level of significance was set as the probability of p<0.05. the statistical analysis was performed using the statistica 13.1 program. results interdependencies in the personality profiles among the three groups of athletes were examined. these groups differed in terms of the manner in which their movement actions are performed. the scores obtained by athletes are illustrated in fig. 1. fig. 1. personality scores of groups studied a comparison of the scores revealed the following statistically significant differences: in openness to experience – between dancers and karatekas and between swimmers and karatekas (table 5), in conscientiousness – no statistically significant differences (table 6), in extraversion – between dancers and karatekas (table 7), in 0 5 10 15 20 25 30 35 40 o p e n n e s s t o e x p e r ie n c e c o n s c ie n t io u s n e s s e x t r a v e r s io n a g r e e a b l e n e s s n e u r o t ic is m dancers swimmers karatekas 38 paweł piepiora, jarosław maśliński, róża gumienna, wojciech cynarski agreeableness – between dancers and karatekas (table 8), in neuroticism – between all the groups studied (table 9). table 5. summary of differences on the openness to experience scale no. group 1 19.633 2 21.367 3 24.333 1 dancers 0.092458 0.000014 2 swimmers 0.092458 0.004564 3 karatekas 0.000014 0.004564 table 6. summary of differences on the conscientiousness scale no. group 1 33.733 2 35.133 3 33.567 1 dancers 0.153982 0.864458 2 swimmers 0.153982 0.111163 3 karatekas 0.864458 0.111163 table 7. summary of differences on the extraversion scale no. group 1 28.167 2 28.467 3 30.333 1 dancers 0.777835 0.043975 2 swimmers 0.777835 0.081751 3 karatekas 0.043975 0.081751 table 8. summary of differences on the agreeableness scale no. group 1 23.100 2 24.633 3 25.233 1 dancers 0.064791 0.010884 2 swimmers 0.064791 0.466200 3 karatekas 0.010884 0.466200 table 9. summary of differences on the neuroticism scale no. group 1 14.933 2 12.900 3 6.2000 1 dancers 0.006484 0.000000 2 swimmers 0.006484 0.000000 3 karatekas 0.000000 0.000000 the scores obtained were converted into the sten score scale. sten scores of 13 should be treated as low, those of 4-6 as medium and those of 7-10 as high. dancers obtained a sten score of 3 in openness to experience, 7 in conscientiousness, 5 in extraversion, 4 in agreeableness and in neuroticism. swimmers had a sten score of 3 in openness to experience, 7 in conscientiousness, 5 in extraversion, 4 in agreeableness and 3 in neuroticism. for karatekas these scores were as follows: 4 in openness to experience, 7 in conscientiousness, 6 in extraversion and in agreeableness, 1 in neuroticism. the results on the sten scale are depicted in fig. 2 sport technique as a determinant of athletes’ personality 39 fig. 2. personality indicators in the stenographic scale of the studied groups discussion sport technique depends on exertion, coordination and movement capacities as well as on motor memory, mobility, motivation, emotions and attitude. in the course of forming an athlete’s sport technique, efforts should be made to develop a movement habit that will result in its automatic execution, letting the performer focus on the right timing, place and speed. the more solidified a movement habit is – through precise repetition in different conditions and situations, the less effort is needed by an athlete to perform that technique in sport combat or training. if an athlete has optimal strength resources while performing the technique, he or she will focus on coordination and precision. therefore, it is sport technique that shapes a given sport discipline, is an integral part of it and determines it. the scores obtained provide a fairly clear depiction of the differences in the personality of athletes depending on the degree of stabilisation and variability of movement actions in a given sport technique. it is worth noting that all the groups exhibited high conscientiousness, which confirms the existing state of knowledge on the high, developed level of conscientiousness in physically active persons [piedmont et al., 1999; backmand et al., 2003; mckelvie et al., 2003; blecharz and siekańska, 2005; ekinci and hosany, 2006; shipley at al., 2007; john et al., 2008; soto et al., 2008; hill et al., 2010; allen et al., 2011; tok, 2011; tomczak et al., 2013; allen and laborde, 2014; piepiora and piepiora, 2015; piepiora et al., 2016b; piepiora et al., 2016c; witkowski et al., 2017]. at the same time differences in the level of neuroticism show how anxiety, aggressive hostility, depression, impulsiveness, vulnerability and self-consciousness vary depending on the sport technique specific to a given discipline. karate shotokan is a combat sport. a karateka cannot fear his or her opponent and, simultaneously, be aggressively hostile, hence the low level of neuroticism. the low level of neuroticism in swimmers (but higher than in karatekas) is the effect of controlling impulsiveness – a state of proper stimulation, i.e. sport readiness, while medium neuroticism in dancers is a manifestation of exerting control over vulnerability. extraversion and agreeableness were exhibited by all the subjects at a medium level. openness to experience was low in dancers and swimmers and medium in karatekas. this means that traits such as gregariousness, 0 1 2 3 4 5 6 7 8 o p e n n e s s t o e x p e r ie n c e c o n s c ie n t io u s n e s s e x t r a v e r s io n a g r e e a b l e n e s s n e u r o t ic is m dancers swimmers karatekas 40 paweł piepiora, jarosław maśliński, róża gumienna, wojciech cynarski warmth, assertiveness, activity, excitement-seeking, positive emotions, trust, straightforwardness, altruism, compliance, modesty, tender-mindedness, fantasy, aesthetics, feelings, actions, ideas and values reflect the specific nature of the sport discipline practised, its goals and challenges [kajtna et al., 2004; zdebski and blecharz, 2004; anghel et al., 2009; shrivastaval et al., 2010; fuller, 2011; ilyasi and salehian, 2011; binboga et al., 2012; tolea et al., 2012; allen et al., 2013; boostani et al., 2013; mirzaei et al. 2013; terracciano et al., 2013; piepiora et al., 2017; piepiora and witkowski, 2018; piepiora et al., 2018]. sport technique should be formed from the first moments of training, in a methodical manner and without errors, as a badly formed technique is extremely difficult to correct. every sport discipline has a basic technique standard, generally accepted and taught, which is a model that a beginner is supposed to imitate. that standard technique must comply with the principles of biomechanics and its effectiveness depends on the physiological capabilities of a person’s body. one must not confuse the basic (model) technique with the master technique. a master will, after learning the basic technique, adapt it to his or her own needs and psychomotor capabilities. a beginner must not follow it uncritically. after mastering the basics everyone customises technique to suit his or her talent, which is why there are differences in the personality profiles of athletes depending on the manner in which movement actions are performed, their degree of stabilisation and variability. the obtained test results have great practical value. they show the personality of athletes due to differences in sports technique in a given discipline as a specific pattern of behavior. this knowledge will allow the trainer to choose precise goals and training loads and will serve as a scheme for dealing with specific athletes, also in the field of trainer-player communication. conclusions sport technique is a determinant of athletes’ personality. in addition, sport technique, depending on the degree of stabilisation and variability of movement actions, is a differentiator of athletes’ personality. therefore, athletes practising different sport disciplines are characterised by different personalities. the group of subjects with a significant degree of stabilisation of the kinematic structure of sport technique (breakdancers) exhibit low openness to experience, high conscientiousness, medium extraversion, agreeableness and neuroticism. the group with a significant degree of stabilisation of the dynamic structure of sport technique (swimmers) are characterised by low openness to experience, high conscientiousness, medium extraversion and agreeableness, low neuroticism. finally, the group with a significant degree of variability of sport technique (shotokan style karatekas) demonstrate medium openness to experience, high conscientiousness, medium extraversion and agreeableness, low neuroticism. references allen m.s., greenlees i., jones m. (2011) an investigation of the five-factor model of personality and coping behaviour in sport. journal of sport sciences, 29, 841850. sport technique as a determinant of athletes’ personality 41 allen m.s., greenlees i., jones m. (2013) personality in sport: a comprehensive review. international review of sport and exercise psychology, 6, 184-208. allen m.s., laborde s. (2014) the role of personality in sport and physical activity. current directions in psychological science, 23, 460-465. anghel a., banica i., ionescu s. (2009) personality features of elite athletes considering the criterion of the sport practiced, sport science review, 1, 5-6. backmand h., kapiro j., kujala u., sarna s. (2003) personality and mood of former elite athletes: a descriptive study. international journal of sports medicine, 22, 215221. binboga e., guven s., catikkas f., bayazit o., tok, s. (2012) psychophysiological responses to competition and the big five personality traits. journal of human kinetics, 33, 187-194. boostani m.h., boostani m.a., rezaei a.m. (2013) sport psychology in professional karate athletes: give psychological guidelines in order to improve their act in the competitions. annals of biological research, 4 (1), 48-52. blecharz j., siekańska m. (2005) physical trauma and mental condition of the athlete. medicina sportiva, 9 (3), 1-6. brizin d., kernspecht k.r. (2014) introduction to combat logic – a general theory. ido movement for culture. journal of martial arts anthropology, 14 (4), 24-30. costa jr p., mccrae r. (2007) personality inventory five factor model test. psychological assessment resources, odessa, fl. czajkowski z. (2006) the influence of chosen factors on athletes’ competition results in different stages of training – exemplified by fencing. ido ruch dla kultury / movement for culture, 6, 116-123. ekinci y., hosany s. (2006) destination personality: an application of brand personality to tourism destinations. journal of travel research, 45 (2), 127-139. franchini e., takito m.y., bertuzzi r.c.m. (2005) morphological, physiological and technical variables in high-level college judoists. archives of budo, 1 (1): 1–7. fuller j. (2011) martial arts and psychological health: psychology and psychotherapy. british journal of medicine and psychology, 61 (4), 317-328. hill d.m., hanton s., matthews n., fleming s. (2010) choking in sport: a review. international review of sport and exercise psychology, 3 (1), 24-39. ilyasi g., salehian m.h. (2011) comparison of personality traits between individual and team athletes. middle east journal of scientific research, 9 (4), 527-530. john o.p., naumann l.p., soto c.j. (2008) paradigm shift to the integrative big-five trait taxonomy: history, measurement, and conceptual issues [in:] o.p. john, r.w. robins, l.a. pervin (eds.) handbook of personality: theory and research, the guilford press, new york, 114-158. kajtna t., tusak m., barić r., burnik s. (2004) personality in high-risk sports athletes. kinesiology, 36 (1), 24-34. lees a. (2002) technique analysis in sports: a critical review. journal of sports sciences, 20 (10), 813-828. liu h., gómez m.a., gonçalves b., sampaio j. (2016) technical performance and matchto-match variation in elite football teams. journal of sports science, 34, 509– 518. owen a.l., wong d.p., paul d., dellal a. (2014) physical and technical comparisons between various-sided games within professional soccer. international journal of sports medicine, 35, 286-292. 42 paweł piepiora, jarosław maśliński, róża gumienna, wojciech cynarski mccrae r., costa jr p. (2003) personality in adulthood: a five-factor theory perspective, the guildford press, new york. mckelvie s.j., lemieux p., stout d. (2003) extraversion and neuroticism in contact athletes, no contact athletes and non-athletes: a research note. journal of sport psychology, 5 (3), 19-27. mirzaei a., nikbakhsh r., sharififar f. (2013) the relationship between personality traits and sport performance. european journal of experimental biology, 3 (3), 439442. piedmont r.l., hill d., blanco s. (1999) predicting athletic performance using the five factor model of personality. personality and individual differences, 27, 769-777. piepiora p., cięszczyk i., krzesiński m. (2017) young athlete personality model using the example of selected sport disciplines. roczniki naukowe wyższej szkoły wychowania fizycznego i turystyki w białymstoku, 22 (4), 5-13. piepiora p., kaśków k. (2019) personality profile of polish volleyball players – a case study of players at various sports levels. quality in sport, 5 (2), 47-57. piepiora p., migasiewicz j., witkowski k. (2016a) the traditional karate training and sports fight systems of kumite. roczniki naukowe wyższej szkoły wychowania fizycznego i turystyki w białymstoku, 18 (4), 62-67. piepiora p., petecka a. (2020) personality profile of women practising contact sports using the example of karate kyokushin competitors and handball players. ido movement for culture. journal of martial arts anthropology, 20 (1), 23-29. piepiora p., piepiora d., witkowski k. (2016b) personality of the karatekas versus kumite sport fight systems (in view of the karate culture as the regulator of this interdependence). journal of combat sports and martial arts, 7 (1), 35-41. piepiora p., piepiora z. (2015) the karate culture as the regulator of interdependence between permitted level of violence in different kumite systems and personality of contestants. human and social sciences at the common conference, 3 (1), 23-27. piepiora p., sadowska m., supiński j. (2019) the personality profile of ultimate frisbee players based on gender. quality in sport, nr 5 (4), 28-34. piepiora p., szmajke a., migasiewicz j., witkowski k. (2016c) the karate culture and aggressiveness in kumite competitors. ido movement for culture. journal of martial arts anthropology, 16 (2), 41-47. piepiora p., witkowski k. (2015) technical preparation of karate competitor for kumite sports fight. advanced research in scientific areas, 4 (1), 130-133. piepiora p., witkowski k. (2018) personality traits of competitive athletes according to type of pressure exerted on opponents. south african journal for research in sport, physical education and recreation, 40 (1), 97-109. piepiora p., witkowski k., piepiora z. (2018) personality profiles of karate masters practising different kumite styles. archives of budo, 14, 231-241. potop v. (2014) biomechanical analysis of sports technique key elements in back double somersault dismount off uneven bars-junior gymnasts 12 to 14 years old. procedia social and behavioral sciences, 117, 203-209. reguli z., kalichova m., zvonar m. (2011) comparative kinematical analysis of forward roll fall, side fall, and forward break fall in individual kinematic model. ido movement for culture. journal of martial arts anthropology, 11 (4), 19-26. sanders r., gibson b., prassas s. (2002) technique and timing in the women's reverse two and one half somersault tuck (305c) and the men's reverse two and one half https://www.sciencedirect.com/science/journal/18770428 sport technique as a determinant of athletes’ personality 43 somersault pike (305b) 3 m springboard dives. sports biomechanics, 1 (2), 193212. shipley b.a., weiss g., der g., taylor m.d., dearly i.j. (2007) neuroticism, extraversion and mortality in the uk health and lifestyle survey: a 21-year prospective cohort study. psychosomatic medicine, 69 (9), 923-931. shrivastaval p., gopal r., singh y. (2010) a study of personality dimensions in sports performance. journal of exercise science and physiotherapy, 1, 39-42. soto c.j., john o.p., gosling s.d., potter j. (2008) the developmental psychometrics of big five self-reports: acquiescence, factor structure, coherence, and differentiation from ages 10 to 20. journal of personality and social psychology, 94, 718-737. szajna g. (2006) differentiating exercises during a fencing lesson as a way of teaching epee fencing technique. ido ruch dla kultury / movement for culture, 6, 142152. tok s. (2011) the big five personality traits and risky sport participation. social behaviour and personality an international journal, 39, 1105-1012. tolea m.i., terracciano a., simonsick e.m., metter t.j., costa jr. p, ferrucci l. (2012) associations between personality traits, physical activity level and muscle strength. journal of research in personality, 46 (3), 264-270. tomczak m., bręczewski g., sokołowski m., kaiser a., czerniak u. (2013) personality traits and stress coping styles in the polish national cadet wrestling team. archives of budo, 2, 161–168. terracciano a., schrack j.a., sutin a.r., chan w., simonsick e.m., ferrucci l. (2013) personality, metabolic rate and aerobic capacity. plos one, 8 (1), 547-556. wiggins j. (1996) the five-factor model of personality, the guildford press, new york. witkowski k., piepiora p., leśnik m., migasiewicz j. (2017) social status of karate and personal benefits declared by adults practicing karate. archives of budo: science of martial arts and extreme sports, 13, 179-184. zdebski j., blecharz j. (2004) looking for an optimum model of athlete’s support. biology of sport, 21 (2), 129-137. 64 quality in sport 2 (6) 2020, p. 64-71, e-issn 2450-3118 received 22.04.2020, accepted 08.06.2020 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2020.013 febri sulistiya1 , komarudin2 the relation between emotional quotients (eq) towards physical education performance in junior high school in yogyakata 1,2 yogyakarta state university, indonesia abstract this research aims to know the relation between emotional quotients toward the performance of physical education for junior high schooler. the researcher used correlational method with regression approach. based on komasis, the regress equation that obtained is y = 0,03 x1 + 2,708 with coefficient of determination (r) 0,0745. it means that 7,45% physical education performances are affected by emotional quotient. meanwhile, the other 92,55% affected by other factors that will not discussed in this research. based on the research, the researcher concluded that emotional quotient has a significant role in physical education performance. keywords: emotional quotient (eq), study performance introduction generally, education is a helping process that given by adult to child in order make children to get their maturity. moreover, education is an effort to develop personality and skills in or outside the school. it takes a lifetime to do this. because of that, everybody can get education based on their capability. therefore, the government and society have their own responsibility on how education process held. (sri rumini, 2015:58). according to bobbi deporter and mike hernacki (2018: 296-298) that thinking is basically a process of the left brain and right brain in responding to the outside world. evelyn williams english (2015: 143) explains that: intrapersonal intelligence is the ability to form a model of one's self that is accurate and uses that model to be used effectively in life. this intelligence is the ability to know oneself and take responsibility for one's life and learning process. syamsu yusuf, et al (2015: 240) explain that emotional intelligence determines our emotions to learn practical skills based on five elements, namely self-awareness, self-regulation, motivation, empathy and social skills. while nana syaodih sukmadinata (2017: 98) said that people who have high emotional intelligence are those who are able to control themselves, emotional turmoil, maintain and stimulate motivation to keep trying and not easily give up, able to control stress, accept reality, can feel pleasure despite being in trouble. intellectual intelligence is the ability needed to do various mental activities of thinking, reasoning and problem solving. in fact, in the teaching and learning process at school, it is often found that students cannot achieve learning achievements that are equivalent to their intelligence abilities. there are students who have high intelligence but have relatively low learning achievement. but there are also students whose intelligence is low, can achieve relatively high learning achievement. that is why the level of 1 febri sulistiya, e-mail: febrisulistiya.spd@gmail.com, orcid: 0000-0001-8436-6867 2 komarudin, e-mail: komarudin@uny.ac.id, orcid: 0000-0002-3058-2633 https://orcid.org/0000-0001-8436-6867 https://orcid.org/0000-0002-3058-26332 the relation between emotional quotients (eq) towards physical education performance in junior high school in yogyakata 65 intelligence is not the only factor that determines one's success, because there are other factors that influence. based on goleman (2015: 24), intellectual quotient (iq) only give 20% to success while the other 80% are obtained from the other factors. one of them is emotional quotient (eq). cooper and sawaf (2016: 32), said that humans from birth have good emotions (positive) and bad (negative). emotion is a source of energy that serves to arouse intuition and curiosity, which will be able to anticipate an uncertain future and plan one's actions. emotion is the organization of thoughts and actions that can not be separated from the mind and rational. efendi (2015: 25) the ability to recognize our own feelings and the feelings of others, the ability to motivate ourselves and the ability to manage emotions well in ourselves and in relationships with others is called emotional intelligence. as written in the education unit level curriculum subjects physical education, sports, and health (2016: 158) states that physical education, sports, and health are an integral part of overall education, aiming to develop aspects of physical fitness, movement skills, critical thinking skills, social skills, reasoning, emotional stability, moral actions, aspects of a healthy lifestyle and the introduction of a clean environment through selected physical, sporting and health activities that are planned systematically in order to achieve national education goals. abdul gafur (2018: 6) said that physical education is a process of education that consciously and systematically someone or people perform trough intensive physical activity in order to gain physical ability and skills, intelligence enhancement, and character development. therefore, the essence of physical education is an education process that consciously done through intensive physical activity. there are some definitions of physical education in united states. nixon and jewett (2016: 27) said that physical education is a step or an aspect from education that focus on development and the usage of self-movement ability that done by self-desire also beneficial for reaction or respond that directly relate with mental, emotion, and social. many attempts were made by students to achieve learning achievements to be the best such as attending tutoring outside of school hours. this kind of effort is clearly positive, but there are still other factors that are no less important in achieving success besides intelligence and intellectual skills that factor is emotional intelligence. because intellectual intelligence alone is not enough for students to face turmoil, opportunity, or difficulties and life. with emotional intelligence, individuals are able to know and respond to their own feelings well and are able to read and deal with the feelings of others' feelings effectively. students with well-developed emotional intelligence skills are more likely to succeed in life and have the motivation to excel. whereas students who cannot hold control of their emotional life will experience mental stress which will damage the ability to focus on their tasks and not have a clear mind. emotional intelligence (eq) has an important role in the process and growth of students in achieving learning achievements in physical education, sports and health. students who have good emotional intelligence (eq) are able to recognize themselves and are able to build good relationships with others. physical education, sports and health learning achievements are learning outcomes achieved by students with effective learning activities from school after students learn the physical, sports and health education materials provided by the teacher which are indicated by scores through testing or tests. learning achievement of physical education, sports and health is influenced by several factors that originate from within students one of these factors is emotional intelligence (eq). thus emotional intelligence (eq) is thought to be very influential on learning achievement of physical education, sports and health, because the higher the emotional 66 febri sulistiya, komarudin intelligence possessed by these students, then in their self-control can be adjusted to the situation encountered in physical education, sports and health learning, so that it can increase learning achievement in physical education, sports and health. student emotions on physical education, sports and health learning have a major effect on physical education, sports and health learning achievement. because students who can control their emotions will easily accept the knowledge conveyed by the teacher in the learning process. learners have the full right in regulating their emotional stability, while the external factors that affect the stability of their emotions are merely motivating factors that ultimately the full decision is in them. students who are able to control emotional stability well, will get a good indication of learning, but conversely if students cannot control their emotions in learning physical education, sports, and health, they will get unsatisfactory results. from the above opinion, we can know that emotional intelligence influences the learning achievement of physical education, sports and health. goleman (2015: 55) states that people who have enthusiasm, motivation, and perseverance are individuals who excel in emotions or in other words have emotional intelligence. based on observation result, there are some students that need attention and need more time on problem solving process that they face in teaching and learning process. it shows that there is student that has low intelligent quotient. the researcher expects that the student’s emotional quotient has not on their best condition yet. this phenomena happen because the student’s emotions are still unstable due to their teenager age. lack of empathy to others, tend to be egoistic, and difficult to manage their feelings when teaching and learning process going. one of internal factors that are inside on the students’ is discipline. when doing the observation, the researcher finds that the students’ discipline are still low. the prove is happen when the start has started, some students still not ready to follow the class and sometime the teacher has to rebuke them. the factorial problem that affect physical education performances that is important to observe are intellectual quotient (iq) and emotional quotient (eq). those two factors are considered important to observe that the researcher takes it the problem of the observation that are physical education performance. the connection on internal factors (inside the student) or intellectual quotient and emotional quotient are very matter toward learning performances. therefore, the researcher wants to observe “the relation between intellectual quotient and emotional quotient toward physical education performances on junior high school in yogyakarta”. methods 1. approach of the study this research is a correlational research with regression approach. the subjects are some students from state junior high school in yogyakarta. the approach that the research use is regression approach by correlating independent variable and dependent variable. (mardapi, djemari 2017:47) 2. population and sample this study uses state junior high schooler in yogyakarta as the population and vii, viii, ix grade in total 100 students as the sample. the researcher uses purposive sampling technique. purposive sampling technique is a determining sample technique within consideration and has been determined by the researcher. (suharsimi arikunto, 2017: the relation between emotional quotients (eq) towards physical education performance in junior high school in yogyakata 67 138). the requirements that must be met in this sampling are: based on students who have taken the final exam and obtained the final report card grades. based on the conditions stated above, what is meant by the sample in this study, male and female students of the junior high school in yogyakarta who have taken the test and obtained the final report card report score with the following details: class vii with a total of 34 students, class viii with total 30 students, class ix with a total of 36 students. the total number of samples was 100 students. based on the table determining the number of samples developed from isaac and michael for an error rate of 5%, the sample size is 100 students. 3. data collection the data is collected from documentation of the result of iq test by the school. “questioner is a data collecting technique that done by asking some question or written question to the respondent to answer” (sugiyono, 2016: 199). this method is use to gather the data about emotional quotients (x2) in several questions to the students. report book documentation is use to know the students’ physical study performance in one semester. 4. data analysis simple linear regression is use to know the relation between emotional quotient (x) and physical education performance (y). y = ax + k y = criterion x = predictor a = predictor coefficient k = constant (sutrisno hadi, 2016: 5). this examination is helped by spss 20.0 for windows. results 1. description of the result emotional quotient the result is described by descriptive statistical analysis: minimum value 61; maximal value 113; mean 90,54; median 92; modus 93; standard deviation 11,24. based on that level of emotional quotient, it can be explain on interval as follows: table 1. emotional quotient categorization interval frequency percentage category >107,4 6 6 baik sekali 96,2 – 107,4 28 28 baik 84,9 96,2 39 39 sedang 73,7 84,9 18 18 kurang <73,7 9 9 kurang sekali total 100 100% 2. description of study performance result the result from the study is described with descriptive statistical analysis as follow: minimum value 3,10; maximal value 3,80; mean 3,41; median 3,4; modus 3,4; and 68 febri sulistiya, komarudin standard deviation 0,16. based on the level of study performance, it can be explain on interval: table 2. study performance categorization interval frequency percentage category < 3,70 2 2 baik sekali 3,50 – 3,70 21 21 baik 3,30 – 3,50 53 53 sedang 3,20 – 3,30 14 14 kurang > 3,20 10 10 kurang sekali total 100 100 3. prerequisite test analysis a) normality table 3. normality test result no variables asymp.sig result 1 emotional quotient 0,600 normal 2 study performance 0,258 normal since the significance value is > 0.05, the data distributed normal. the normality test result done by spss 20.0 for windows. b) linearity table 4. linearity test result significance result emotional quotient-study performance 0,268 linear the criteria is if the significance value f<0,05 then the relation is nonlinear, while if the significance value is f ≥ 0,05 then the relation is linear. the test result done by spss 20.0 for windows (ghozali imam:2017). 4. data analysis a) hypothesis examination the first hyphothesis says that there is emotional quotient with physical education study performance in junior high school in yogyakarta. this test uses t-analyzation technique. the result is on the table below. table 5. the second hypothesis analysis result type of correlation t p result amount table (n=100, α=5%) x1 y 3,500 1,98 0,001 significant the coeffision t-test is 3,500 and bigger rather thab t-table = 1,98. it is means that there is a significant influence of emotional quotient and the physical education performance for state junior high schooler in yogyakarta the relation between emotional quotients (eq) towards physical education performance in junior high school in yogyakata 69 y = 0,03 x + 2,708 the result is: 1) constanta 2,708, it shows the physical education performance value when emotional quotient is equals with zero. 2) b2 = 0,03, means if the variable of intelectual quotient equals with zero, thus the incrase of intellectual variable can moreover incrase the physical education performance. hyphothesis can be proven by coefficient multiple linear regression (ry). the result is 0.368, which means that the correlation is positive. the resume of the coefficient is on the table below: table 6. the result of the significance of multiple linear regression ry df f p result amount table 0,386 2 ; 97 8,515 3,09 0,000 significant the significance of multiple linear regression were done by using the amount of f. based on multiple correlation analysis, the researcher finds that the amount of f is 8.515, subsequently, consulted by f-table on db 2 versus 97 with the level of significant 5%, the result is 3,09. the amount f (8,515) is bigger than f-table (3,09), it means that the multiple regression is significant. it may concluded that there is a significance influence of students’ emotional quotient with physical education performances in state junior high school in yogyakarta. the amount of r square from emotional quotient (x2) is 7,4%. discussion this study aims to determine the effect of emotional intelligence of students with the level of learning achievement in physical education, sports and health in junior high schools in yogyakarta. the results of this study reinforce the research conducted by irman firman conducted in 2018 titled "to what extent the level of emotional intelligence affects junior high school students” learning achievement, the results of the study indicate there is an influence but not a significant level of emotional intelligence on student achievement, emotional intelligence only affects of 2.3% with the same sample studied, 100 respondents. but his research was carried out in different cities with different cultures. based on the analysis of the influence of emotional quotient towards physical education performances for state junior high schooler in yogyakarta, it shows that there is a significant influence. it means that emotional quotient has a significant role on students’ performance in physical education, thus the better emotional quotient application then physical education performance will increase. the reason is emotional quotient demands to acknowledge and to respect their feelings and others and respond it correctly, apply it effectively emotional energy in daily life. subsequently, emotional quotient can be measured by self-recognition, self-control, motivation, empathy, and social skills are factors that affect physical education performances. the study about the influence of emotional quotient toward students’ physical education performances may conclude that there is a significant influence toward physical education performance in state junior high school in yogyakarta. so it is important for a 70 febri sulistiya, komarudin teacher to be able to improve other factors that support physical education learning achievement such as emotional intelligence. conclusion based on the data on discussion section, it can be concluded emotional quotient (eq) has a significant influence towards physical education performances. emotional intelligence (eq) has a significant effect on learning achievement in physical education, sports and health. the higher the emotional intelligence of a student the higher the level of learning achievement in physical education, sports and health, but if the emotional intelligence results of these students are low then the level of learning achievement in physical education, sports and health, students will be lower too. students who are able to control emotional stability well, will get good indications in learning, but conversely if students cannot control their emotions in learning physical education, sports, and health, they will get unsatisfactory results. so it is important for a teacher to be able to improve other factors that support physical education learning achievement such as emotional intelligence. so that it will further maximize the potential of students. references abdul gafur. (2018). physical education. jakarta: depdikbud dikti de porter, bobbi. (2018). quantum teaching. bandung: kaifa cooper, r. k dan a sawaf. (2016). isq executive; emotional intelligence in organizational leadership (interpreting: alextri khajono widodo). jakarta: gramedia pustaka utama. depdiknas. (2016). curriculum level unit education subjects physical education, sports, and health. jakarta: dikdasmen desmita el-idhami. (2009). developmental psychology of students. bandung: remaja rosdakarya. dwi siswono, dkk. (2011). education. yogyakarta: uny press. efendi. (2015). 21st century intelligence revolution. bandung: alfabeta firman irman. (2018). the effect of emotional intelligence on junior high school learning achievements in ciputat. skripsi: uin goleman, d. (2015). emotional intelligence; why el is more important than iq. jakarta: gramedia pustaka utama. ghozali, imam. (2017). multivariate analysis application with spss program. semarang: badan penerbit universitas diponegoro. ikra maulana, dkk. (2018). effects of emotional intelligence and learning motivation on physical education learning outcomes of students in mts n al-ikhlas kilo. tudalako journal sport sciences and physical education-vol.6, no.1, hal 15-21. mardapi, djemari. (2017). measurement, assessment and evaluation of education. yogyakarta: parama publishing. nixon, j.e. dan jewett, a.e. (2016). an introduction to physical education. (9th ed). philadelphia: saunders college 27. sugiyono. (2016). quantitative, qualitative, and r&d research methods. bandung: alfabeta. sri rumini. (2015). educational psychology. yogyakarta: upp ikip. the relation between emotional quotients (eq) towards physical education performance in junior high school in yogyakata 71 suharsimi arikunto. (2017). research procedure for a practice approach. jakarta: rineka cipta. sukmadinata, nana syaodih. (2017). the foundation of the psychology of educational process. bandung: rosdakarya. sutrisno hadi. (2016). statistics 2. yogyakarta: andi offset. william, evelyn. (2015). teach empathy. bandung: nuansa. yusuf, syamsu dkk. (2015). platform for guidance and counseling. bandung: rosdakarya. 22 quality in sport 3 (5) 2019, p. 22-33, e-issn 2450-3118 received 10.10.2019, accepted 15.11.2019 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2019.014 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/907868 barbara majewska1 czestochowa university of technology, faculty of management institute of logistics and international management an international network sporting event based on the example of the four hills tournament abstract the major research objective of the paper is to identify the essence of international sporting events, whose network nature is related to organizational links between cities, sports associations, the media, sponsors and other stakeholders. the analysis is based on the example of a cyclical event the four hills tournament. the stakeholder analysis was carried out and a model of network management of the relationship and organization of the sporting event was indicated. the history of the tournament was also discussed in conjunction with the marketing, organizational and technological trends that have changed over the years. keywords: network of connections, ski jumping, four hills tournament, sporting event introduction the organization of sporting events includes a number of services such as, for instance, planning, finding sponsors, team management, social media activities, negotiations, services for event participants or a comprehensive technical and logistical implementation. therefore, it is a combination of diverse, but complementary activities. in addition, due to the increasing difficulties occurring during the organization of major sporting events, international network events are becoming increasingly important. due to this approach in managing a sporting event, the scope of activities is much broader, thus distributing costs while increasing profit for individual stakeholders. what networking here means is focusing attention on the relationship between the main entity and its environment. the essence of the relationship between stakeholders of the event determines organizational activities carried out professionally. a well-prepared sporting event looks great in the media, which, in turn, allows the promotion of brands, cities and entire regions. the research objective of the study is to identify the essence of international sporting events whose network nature concerns organizational links between cities, sports associations, media, sponsors, and other stakeholders. the article is both 1 barbara majewska, e-mail: basia_majewska@poczta.fm, orcid: 0000-0002-0489-3729 https://orcid.org/0000-0002-0489-3729 an international network sporting event based on the example of the four hills tournament 23 theoretical and empirical. the first part presents a review theoretical analysis related to the organization of sporting events, highlighting the importance of networking and stakeholder relationships. the second part contains the results of empirical research. in order to illustrate the research thesis, an example of an international sporting event was used, which is the four hills tournament. its network nature has been visible for several decades. the descriptive analysis method was applied in the study. also, the observation method was used to classify event sponsors. organization of sporting events in the network dimension sporting events, apart from extraordinary emotional experiences, bring about significant economic effects generating profits for clubs, sports arenas, cities, local entrepreneurs and sponsors. the organization of world-scale events can also affect the increase in tourist traffic in the region, improve economic conditions or the implication of socio-ecological initiatives (shipway, fyall 2012). the organization of sporting events requires comprehensive actions based on stable relations between stakeholders. indicating strong and stable relations between stakeholders of sporting events translates into desirable market behaviour of all entities. this leads, in turn, to the strengthening or improvement of the position of the event on the international stage, emphasizing its significance as well as importance for fans or players. the consequence of such a strong position of the event in the minds of all stakeholders is setting a higher price for tickets, contracts with the media and sponsors. such activities contribute to building shareholder value, which in the case of network sporting events applies to host cities or sponsors. the possibilities of establishing such relationships depend on the organization's ability to build trust, mutual understanding of the parties to the relationship, a long-term perspective of cooperation, communication and mutual involvement in the continuous development of relationships (rudawska 2011). the literature on sporting events lacks references to the network dimension. however, the importance of building relationships between stakeholders is increasingly emphasized. relationship marketing is related to sports marketing, which indicates the importance of relationships, not only within the organization or the immediate environment, but with all stakeholders. however, more attention should be paid to the changing socio-economic conditions. the importance of networking as an opportunity to maintain the importance of international sporting events should also be emphasized. when discussing the essence of the network of sporting events, one should take into account the numerous benefits that the host cities of a given international sporting event gain. first of all, organizing of sporting events translates into job creation, the arrival of an increased number of tourists from abroad, or the launch of new investments and global promotion of the entire country, as well as the huge profits of cities, various stakeholders or complementary services. the benefits of creating international sports games are primarily the ease of communication with the customer, because sporting events appeal to a larger audience in the world, so it is easier to promote and sell them anywhere. secondly, sporting events have a greater 24 barbara majewska impact on society due to the fact of emotional experiences or a sense of belonging to a group of supporters and building relationships with teams or sportsmen representing cities or the country. in the long run, sporting events can also use the city's image, because they attract huge interest of many recipients, including cities and brands that invest money in and make efforts to support a given event (herstein, berger 2013). therefore, city authorities are competing with each other for obtaining the status of the organizer of prestigious sporting events, which proves that these events have a beneficial effect on the city, despite the costs of organization and expensive accompanying investments. although most events are of a short-term nature, they still contribute to promoting the city internationally, making it perceived as more attractive, both for investors and tourists, which in the long run can bring benefits in the form of a constant inflow of capital, people and constant initiating infrastructure development (budner 2012). the implementation of major sporting events potentially provides opportunities to generate countries' attractiveness, even if they have unattractive political characteristics. however, countries attempt to attract others through actions that create a positive impression and increase understanding among foreign recipients (grix, lee 2013). currently, sports organizations are compared to medium-sized enterprises in terms of the number of employees and the annual turnover (nufer and bühler 2010). the situation is similar in the case of organizers of sporting events, because they concentrate representatives of many different industries. therefore, the quality and professionalism of people managing these entities grow in importance. increasingly, the main decision-makers in sports organizations are management specialists that are aware of the need to use various management techniques to improve the efficiency of the event and strengthen its image in the environment. changing conditions on the international stage are causing a growing demand for a marketing approach to sport management. this means that all decisions and actions should lead to satisfactory meeting of the needs of individual stakeholders (rudawska 2011). the organization of sporting events is also related to sponsorship. the cost of professional creation of events, especially those on an international scale, is enormous, which compels the use of sports marketing tools. for potential sponsors this is a great opportunity to build their brand and strengthen its publicity. in the literature, sports sponsorship is defined as an activity involving financial support, through the services or physical means of sportspersons, sports organizations or events, in exchange for the services of sponsored entities that achieve the sponsor's promotional and communication goals (ivan 2010). the sponsor's efforts, which contribute to the success of a sporting event, translate into a positive assessment of the investor in two ways. on the one hand, being an official sponsor can be considered as brand promotion through a credible reference to the recipients of advertising messages, i.e., consumers, investors and shareholders. in this sense, it is expected that sports sponsorship, understood as a unique advertisement, will convince the current investor and shareholder to make additional investments or to attract new investors to buy the shares of the sponsoring company and customers to buy the offered products. on the other hand, a sponsoring company can enjoy a long-term positive and socially responsible image of a sports sponsor. by sponsoring a sporting event, the company can offer many players the opportunity to work in a stable financial an international network sporting event based on the example of the four hills tournament 25 environment. taking this into account, a sponsoring company can be considered as a good scholarship funder who fully understands social responsibility, which leads to increased investment on the part of investors. therefore, sports sponsorship is expected to improve the financial value of the sponsoring company (kim 2010). from the point of view of internationality or cross-border events, it is worth paying attention to networking between stakeholders. the cooperation of the organizers with other participants, as well as between them, affects the building of a network of relationships. networking means focusing attention on the relationships between the main element and the entities of its environment (czakon 2005). krzyżanowski distinguishes two types of relation, i.e., relations, ruled as those occurring between two or more objects in the epistemological sense and interactions that actually occur between two or more real objects. the first of these relationships distinguishes relationships due to their spatial location, temporal succession, size, functions, similarity, belonging, congruence, compliance. the second type is a concrete phenomenon, defined in terms of time, place and material, energy or information flow. the real existence of flows in the network of sports organizations or during events is beyond doubt. thus, the definition of a network essentially refers to interactions referred to as ties (krzyżanowski 1999). the history of the four hills tournament the four hills tournament organized in germany and austria is an international network sporting event. the idea of playing the new year ski jumping competition originated in 1921, but the first tournament was not played until 1953. after the reincorporation of the german ski association (dsv) into fis in 1949, a joint new year competition was immediately organized. in may 1952, at night ski jump at seegrube, the organization chart of the ‘german-austrian jumping tournament’ was created, covering three locations: partenkirchen, innsbruck and bischofshofen. however, it was necessary to find a second german partner because of the parity of the german and austrian ski association. ultimately, the bet was oberstdorf. the first tournament began with a new year's jump in garmischpartenkirchen in 1953 in front of 20,000 fans. the competitors came from six countries (except the best german and austrian sportspersons four swedes, three norwegians and three swiss and five ski jumpers from slovenia). then the competition was held in the other three cities, creating a new network of connections between clubs and hosts. in the following years, it was necessary to overcome a number of political and natural obstacles. there were problems related to visa requirements for entry to germany and austria or travel from one country to another. in addition, other ambiguities arose, such as, for instance, the gdr flag dispute and similar political difficulties that had to be overcome in order to make the tournament a cyclical event. political problems could be resolved through cooperation. in spite of the obstacles, the rank of the tournament was increasing from year to year to achieve even greater success. 26 barbara majewska figure 1. the four hills tournament history timeline source: own study based on www.vierschanzentournee.com/en/fans/geschichte (reading february 22, 2019). over the next decades, the organizers adapted to technological progress and changing management trends. already in 1956 bayerische rundfunk broadcast the new year ski-jumps on television and significantly contributed to the popularity of the tournament, and since 1960 the tournament has also been broadcast by other television stations. at present, 25 stations broadcast the tournament worldwide. since 1962, the results have been analysed by computers, which allowed for more efficient running of the competition and increasing the popularity of the discipline on the international stage. along with the development of sports marketing, in 1972 cooperation with the sponsor, i.e., the intersport company, began and for over 25 years a stable relationship with the organizers was being created and this significantly contributed to the success of the tournament. the group of major sponsors of the event included such companies as milka, audi, generali, honda or jack wolfskin. an important point in the history of the tournament was connecting it with the world cup, and creating a unique cup for the winner in the form of the golden eagle statuette, which has been a characteristic element of the tournament to this day. if a network event is to apply to all event organizers, it is important to set specific organizational principles. nowadays, in accordance with the binding regulations, the heads of four ski clubs from the tournament's host cities change successively the function of the president of the entire event every three years (https://www.vierschanzentournee.com/en/fans/geschichte). the network nature of the four hills tournament over the years the organizers of the four hills tournament have developed a specific image of this competition. its rank is indisputable, despite the fact that new, guaranteeing high prizes, tournaments are being created, such as, for example, the an international network sporting event based on the example of the four hills tournament 27 norwegian raw air. the network and cross-border nature of the tournament depends on conducting competitions in four different cities in two countries. the german oberstdorf and garmich-partenkirchen commence the tournament, and immediately after the new year's competition, the time comes for the austrian part in innsbruck and bischofshofen, ending the competition on january 6. strong relationships built with contenders, supporters or companies supporting the tournament point to unwavering interest in competitions. in addition, the tournament displays certain distinctive features when compared with other international events (figure 2). first of all, the main organizers of the tournament are four sports clubs representing individual cities. local governments, tourist organizations and entrepreneurs from host cities are also becoming increasingly involved in the organization. it is important to organize additional attractions, as well as substitution services, which from the point of view of the tourist-fan will support the implementation of activities related to the tournament. another element characteristic of this tournament is the financial prize of 20,000 swiss francs, or the prize for winning the qualifying competition at the level of 5,000 euros. especially the last award serves as an example of the event's network nature, since the sponsor of the award in each city is a different company, adjusted in such a way as to best influence the target group of its clients. new technical solutions are also tested during the tournament to attract even more attention from supporters and other stakeholders. figure 2. characteristics of the four hills tournament source: own study based on the research conducted. every year, a set of fans gather in the vicinity of the german and austrian hills, and those who failed to purchase tickets participate in the event in special fan zones in the host cities, or via tv broadcasts. there are over 100,000 places prepared for spectators under the four hills (figure 3). most fans, almost 27,000, can support their favourites in the first competition in oberstdorf. the new year's competition in garmich-partenkirchen, which is already a tradition, attracts the largest audience in 28 barbara majewska front of tv sets. the ski jump in austrian innsbruck offers the lowest number of places. the last stop of this tournament is bischofshofen, where 26 thousand tickets prepared are waiting for fans. figure 3. number of places made available to fans as per individual hills source: own study based on https://www.vierschanzentournee.com/en. currently, the four hills tournament is a worldwide event, widely commented in the media and among the public. therefore, it became necessary to create a characteristic logo compatible with the vision of the tournament. the logo contains four stripes of different colour corresponding to individual host cities. each city is assigned a specific colour and its own unique but unambiguous logo. such activities are aimed at building relations between cities, highlighting the shared purpose and coordination of activities. figure 4 shows the main logo of the tournament as well as those assigned to individual cities. figure 4. the logo of the four hills tournament and of individual competitions source: https://www.vierschanzentournee.com/en. marketing activities while organizing this sporting event are based on attracting sponsors and developing stable relationships with them. enterprises that have decided to cooperate with the organizers have been connected with winter sports an international network sporting event based on the example of the four hills tournament 29 for years, despite the fact that their activities have no connection with sport. only the official sponsor, i.e., the polish sportswear brand 4f, is a reflection of the relationship based on the close links of physical activity. the 4f company has replaced the audi group, and thus has become the main sponsor of the entire tournament. the company logo will be incorporated into the official logo of the four hills tournament over the next four years. the company logo was also placed in the most important points of the competition. an additional advantage and opportunity for the company's development is the special clothing line referring to the tournament, sold both by the official online store and under the hills on the days of the tournament. the other sponsors of the four hills tournament are german companies, which indicates the willingness of the organizers to support local entrepreneurs. two global brands, which are the main sponsors of ski jumping, such as audi or viessmann, are imposed. for many years, the sponsors of events related to ski jumping remain the same companies, which indicates the stability of partner relations. relationships and networking between sponsors are characterized by a clearly visible breakdown shown in table 1. table 1. sponsors of the four hills tournament company characteristics logo location country official sponsor sportswear brand plastrons (bischofshofen) score board, led boards, coach tower, jumping platform, a step and repeat banner (used during starts), a step and repeat banner (used while awarding winners), exit gate, spots and advertising materials, inflatable portable arches poland tournament sponsors the hörmann group is europe's largest supplier of doors and gates. ski plastrons (innsbruck), protective barriers around the hill, a step and repeat, banner (used while awarding winners), spots and advertising materials, inflatable portable arches germany building centre ski plastrons, protective barriers around the hill, a step and repeat banner, (used while awarding winners), spots and advertising materials switzerland manufacturer of engine oils protective barriers around the hill, a step and repeat banner (used during starts), a step and repeat germany 30 barbara majewska banner, (used while awarding winners), spots and advertising materials a leading producer on the low-alcohol beverages market ski plastrons (the german part), protective barriers around the hill, a step and repeat banner (used during starts), spots and advertising materials germany fis sponsors manufacturer of passenger cars protective barriers around the hill, a step and repeat banner (used during starts), a step and repeat banner (used while awarding winners), spots and advertising materials germany a company specializing in heating systems protective barriers around the hill, a step and repeat banner (used during starts), a step and repeat banner (used while awarding winners), spots and advertising materials germany source: own study based on the research conducted. the need for cooperation, certain compromises or restrictions depend on the marketing standards adopted by the ski association and sports clubs. it should also be noted that during the competition there are also visible brands that represent individual sponsors of individual players or entire national teams and associations, which challenges the organizers to effectively display their sponsors. creating international sporting events poses not only marketing challenges, but above all organizational and technological ones. all three aspects of management are necessary and must be implemented in conjunction with each other so that the final result is satisfactory for all stakeholders of the event. therefore, along with changes in world standards, the management processes of the four hills tournament were also transformed. in recent years, the focus has been on using modern technologies to contact fans, sports associations and the media. a dedicated website, profiles on social networks, as well as an application supporting marketing activities in other channels have been created. the application also allows supporters gathered under the jumps to participate in the event at different levels. solutions that meet current standards are also created special packages and promotions for participants at selected tournament partners in individual host cities. to facilitate the sale of tickets for the main qualifiers and competitions, a website has been created that allows fans from all over the world to buy tickets starting september each year. an international network sporting event based on the example of the four hills tournament 31 figure 5. model of a network sporting event source: own study. the proposed model of a network sports event refers to the four hills tournament as an international event. the main organizers, i.e., the previously mentioned four ski clubs -skiclub 1906 oberstdorf, skiclub partenkirchen (scp), sport club bergisel (sc bergisel), and skiclub bischofshofen, as well as the international ski federation and host cities, must ensure comprehensive management activities and distribute them among themselves while working closely together. the next level concerns the key stakeholders of the event, without which the tournament could not take place, i.e., players and associated training staffs or sports associations, sponsors, fans and the media. all activities carried out must comply with the guidelines provided by the main organizers, taking into account the relationship between stakeholders. substitution and complementary services are also of considerable importance. for all participants of the tournament, there is a professionally prepared hotel and catering base, security for all participants, or transport services extremely important in the context of cross-border and network events. all these elements form the whole of a comprehensive network of sports event connections, where each part is of great importance for the final result and building the image and efficiency of the the four hills tournament comprehensive management understood in the broad sense, including planning, organizing, motivating, coordinating and controlling 4 ski clubs international ski federation host cities building the structure and competences, introducing organizational structures, building a supporter community, offer bundling, communication with the media, ticket sale, advertising activities, activities performed in accordance with the contracts of players and sponsors, planning in accordance with the requirements of sports associations contenders training staffs sports associations sponsors media fans employees providing all stakeholders with access to necessary services, a professional approach resulting from the experience possessed hotel and catering services transportation services security services 32 barbara majewska tournament. therefore, strong cooperation based on trust and experience become the essence of network connections during the organization of sporting events. summary the literature on the subject lacks references to the organization of network sporting events. however, it can be assumed that this is a new approach on a global scale, resulting from changing socio-economic conditions. it is becoming increasingly difficult for one enterprise, city or state to organize an event without the help of other entities. these events ceased to be profitable for them, thus depriving fans of the chances of an extraordinary sports experience. therefore, some evolution in this aspect is visible internationally. putting the importance of relationships and cooperation in the minds of our stakeholders brings positive changes. indicating strong and stable relations between stakeholders of sporting events translates into desirable market behaviour of all entities. this leads to an improvement in the international position of the event, emphasizing its significance for fans and athletes. the possibilities of establishing such relationships depend on the organization's ability to build trust, mutual understanding of the parties to the relationship, a long-term perspective of cooperation, communication and mutual involvement in the continuous development of relationships. references budner w. (2012), organizacja wielkich imprez sportowych jako wyraz wzrostu konkurencyjności miasta, w: gulczyński w. (ed.) lokalne i regionalne problemy gospodarki przestrzennej, wydawnictwo wyższej szkoły biznesu w gorzowie wielkopolskim, gorzów wielkopolski, pp. 35-46. czakon w. (2005), istota relacji sieciowych przedsiębiorstwa, „przegląd organizacji”, no. 9, pp. 10-13. grix j., lee d. (2013), soft power, sports mega-events and emerging states: the lure of the politics of attraction, global society, 27:4, 521-536, doi:10.1080/13600826.2013.827632. herstein r., berger r. (2013), much more than sports: sports events as stimuli for city re-branding, “journal of business strategy”, vol. 34, no. 2, pp. 38-44. iwan b. (2010), nowe trendy w marketingu sportowym, „zeszyty naukowe polityki europejskie, finanse i marketing”, no. 3(52), pp. 353-367. kim j.w. (2010), the worth of sport event sponsorship: an event study, “journal of management and marketing research”, vol. 5, pp. 1-14. krzyżanowski l. (1999), o podstawach kierowania organizacjami inaczej, pwn, warszawa. nufer g., bühler a. (2010), establishing and maintaining win-win relationships in the sports sponsorship business, „journal of sponsorship”, vol. 3, no. 2. an international network sporting event based on the example of the four hills tournament 33 rudawska e. (2011), interesariusze w marketing relacji na rynku usług sportowych, „zeszyty naukowe uniwersytetu szczecińskiego. ekonomiczne problemy usług”, no. 690, pp. 153-165. shipway r., fyall a. (2012), international sports events. impacts, experiences and identities, routledge, new york. internet source https://www.vierschanzentournee.com/en. quality in sport 3 (6) 2020, p. 55-62, e-issn 2450-3118 received 20.06.2020, accepted 27.08.2020 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2020.020 55 chandra febriyan fitriawan1 , muchsin doewes2 , sapta kunta purnama3 management analysis of the indonesian national lawn bowls team at the 2018 asian para games 1,2,3 sebelas maret university, indonesia abstract the purpose of this study was to investigate the management of lawn bowls indonesia's national team. this research is a qualitative and descriptive study. data collection techniques using observation, interviews, and document analysis. the data validity technique uses two triangulation techniques, namely data triangulation and method triangulation. data analysis was carried out in four stages namely: data collection stage, data reduction stage, data presentation stage, conclusion drawing stage. the results showed that the management role of lawn bowls was already good. this has been proven in the application of the four main functions in management including planning, organizing, directing, controlling. the condition of the infrastructure owned by lanw bowls indonesia is good even though the field does not meet the standards. lawn bowls indonesia coaches have done a good job as a trainer. lawn bowls indonesia coaches also prioritize discipline towards athletes or players. aside from being a motivator for athletes to always be diligent in practicing, maintaining body condition and stamina as well as the drive to continue to excel. the source of coaching funds is still supported by the ministry of youth and sports through the indonesian national paralympic committee (npc). the nutrition law for indonesian bowls has been fulfilled. this is because the athlete's diet has been prepared and controlled directly by lawn bowls indonesia's management. meeting energy needs through carbohydrate consumption, through protein consumption and through fat consumption. lawn bowls indonesia's achievements in the event, the lawn bowls sports branch won 15 medals consisting of 5 gold, 4 silver, 6 bronze. it has been proven that lawn bowls indonesia is ranked 2nd in the 2018 asian paragames event in jakarta. keywords: management, indonesian national lawn bowls, asian para games introduction management is a process carried out to get results through other people (chelladurai, 2013). this is consistent with robbin's opinion that management is the process of getting results efficiently and through others. this shows that the management of the organization achieves the goals of the organization through the arrangement of other people to carry out various jobs that are needed, or in other words by not doing their work alone (piekarz, 2013). management is the science and art of regulating the process of utilizing human resources and other resources effectively and efficiently to achieve a certain goal (dowling 1 chandra febriyan fitriawan, e-mail: chandrafebry7@gmail.com, orcid: 0000-0001-6159-4381 2 muchsin doewes, e-mail: mdoewes2000@yahoo.com, orcid: 0000-0001-5820-4119 3 sapta kunta purnama, e-mail: saptakunta_p@yahoo.com, orcid: 0000-0001-7198-1385 mailto:mdoewes2000@yahoo.com2 https://orcid.org/0000-0001-6159-4381 https://orcid.org/0000-0001-5820-4119 https://orcid.org/0000-0001-7198-1385 56 chandra febriyan fitriawan, muchsin doewes, sapta kunta purnama et al., 2014). management as a set of activities designed to achieve an organizational goal by using resources effectively and efficiently in changing the environment (symonds & tapps, 2019). management is closely related to the organization, where management takes place within the organization (court et al., 2011). as a social process, management does its function in interpersonal interactions, both within and above the operational position of a person in the organization (minikin, 2012). this illustrates that management has elements of cooperation and leads to goals to be achieved and is only applied to groups of people who have clear goals. to produce these objectives supported by management as a function (andrew et al., 2011). lawn bowls is a precision sport with low impact, where people with physical disabilities can participate equally with able-bodied or normal competitors (sayers et al., 2015). there are no changes to the standard competition rules from lawn bowl applied. this game involves a radial asymmetrical radial ball called lawn bowls (grass bowls) towards smaller white ball targets called jacks (sayers, 2019). this game originated in england in the 13th century. the oldest existing bowling ground is the south hampton old bowling green, opened in 1299. the ball for athletes with cerebral palsy and vision impairment was introduced in 1984 at the paralympic games and was later dropped from the paralympics in 2000. the lawn bowl sports was played at the 2014 commonwealth games (zou, 2013). the inclusion of the para-sport lawn bowl at the commonwealth games helps improve sports and integrate these athletes into healthy-bodied sports organizations (kardiyanto, 2017). lawn bowls is played on a large, rectangular, manicured field or synthetic surface known as bowling green which is divided into parallel playing parts called rinks (silk et al., 2006). the aim of the game is to get one or more of your team's balls closer to jack than your opponents. the game starts with a coin toss and the winner puts down the mat (met) and rolls the small ball (jack) to the other end of the field to become the target. after stopping, the jack is parallel to the center of the arena and players take turns throwing their balls from the small mat towards the jack and thus forming a crowd (a group of bowls around the jack). lawn bowls is open to women and men. in the lawn bowls game, players with physical impairments compete in the b1-b8 sports class while athletes with visual impairments use special rules. athletes who compete in class b1-b4 are blind athletes (blind) and b4-b8 with disabilities (physical) (misener & darcy, 2014). the government has provided a forum so that people with disabilities can express themselves in accordance with their desire and exercise (hendri & supriyono, 2019). npc (national paralympic committee) indonesia is one of the parent organizations of sporting achievements for people with disabilities in indonesia (wijayanti, dwi gansar santi, soegiyanto, 2016). thanks to the efforts of disability athletes under the auspices of npc indonesia who competed in the asean para games 2017 indonesia event has become the overall champion, from this, people with disabilities like or hobbies with disability sports (herlian et al., 2017). at the 2018 asian paragames event, lawn bowls were competed for the first time. lawn bowls competes in several competition classes including b1-b8, men's and women's singles and mix. class b1 is a class filled by athletes with total blindness, b2b4 is filled by athletes with low vision or limited vision, b5 is a classification for people with disabilities paraplegi, b6-b7 is filled by wheelchair and disabilities in the legs and b8 is filled by athletes with disabilities hand part. in this event, lawn bowls won 15 medals consisting of 5 gold, 4 silver and 6 bronze. therefore, the author will examine how management analysis of the indonesian national lawn bowls team at the 2018 asian para games 57 the management of the lawn bowls sports branch so that it can achieve its best performance considering lawn bowls is a new sport in indonesia and was first competed in the 2018 asian paragames event. methods research on the application of the management of the sports branch of the lawnbolws at the 2018 asian para games was conducted at predetermined national training venues, with the consideration that these places were expected to provide complete information and could conduct the research needed to compile this research. another consideration is lawnbowls indonesia is willing to be used as a place of research and is willing to provide complete data and information needed to compile this research. research time is a term that researchers use for research purposes. this research was conducted since the approval of the title of this thesis, which is in july 2019 and ends until march 2020. this research is a qualitative and descriptive study. qualitative descriptive research is research by taking problems by focusing the meaning and quality of data that exist in the present by describing the object which is the subject of the problem by collecting, compiling, classifying, analyzing, and interpreting (colorafi & evans, 2016). data collection techniques using observation, interviews, and document analysis (sugiyono, 2016). researchers in this study used a semi-structured interview method, namely interviews which in practice were freer than structured interviews. the interviewer gives questions to the informant but can develop and be freer according to the situation and information needed by the informant. semi-structured interviews aim to find problems more openly. in this study, interviews were conducted directly with informants regarding the data on the condition of the lawnbowls team in indonesia. researchers used direct observation or passive role observation by visiting the location that was the object of research in order to get the truth and see the reality that happened. the technique used is to analyze documents and archives about the lawnbowls indonesia team, by observing, recording and concluding from what is implied and implied in each document and archive that is the source of the data. information from this method can be found books, government and private documents, and data from written archives relevant to the lawnbowls indonesia team. the data validity technique uses two triangulation techniques, namely data triangulation and method triangulation. in this study, researchers used two triangulation techniques, namely data triangulation and method triangulation. data or source triangulation is the use of multiple data sources in a study, for example, interviewing people in different status positions or from different points of view. this means that the same or similar data, as a group, come from similar sources or different types. using data triangulation because in this study researchers collected data from various sources, both from management and management, then information from other sources, so that similar data could be tested for its stability and correctness. the second triangulation is the method triangulation. methodological triangulation is the use of multiple methods to study a single problem or program, such as interviews, observations, structured questionnaires and documents. using the triangulation method, because in this study the data collection was carried out by different methods, namely by using the method of interviewing, observation, and document analysis methods (huberman & miles, 2012). data analysis was carried out in four stages namely: data collection stage, data reduction stage, data presentation stage, conclusion drawing stage (moleong, 2017). 58 chandra febriyan fitriawan, muchsin doewes, sapta kunta purnama researchers collect data that are considered helpful in helping provide information related to research. then the data is reduced by selecting, focusing, simplifying and abstracting data from the field notes (field notes). this process continues throughout the study until the final report to emphasize, simplify and focus, remove unnecessary things, and organize data so that final conclusions can be made. then, after data reduction, the researcher presents the data, namely assembling the information regularly so that it is easy to see and understand in a compact form. after the data is presented, the authors draw conclusions from the data obtained from the beginning to the end of the search. in making conclusions, the researcher is open, meaning that if at the end of the study he finds inaccurate data, the researcher does not hesitate to make a re-conclusion (nassaji, 2015). figure 1. components of interactive model data analysis (lexy j. moleong, 2019) results and discussion 1. the management role of lawn bowls was already good. this has been proven in the application of the four main functions in management including: a. planning lawn bowls indonesia has planned training programs both short and long term and has also prepared talented athletes since the event has not been held. if the athlete has entered the team it will be fostered so that supervision can be directly controlled by the management of lawn bowls indonesia, because management has prepared mess for athletes and coaches. b. organizing organizing in lawn bowls indonesia has carried out their obligations and responsibilities in order to achieve a program that has been agreed upon and the results will be evaluated by the management of lawn bowls indonesia. c. directing management provides direction, controlling and evaluation of the coaching team that has been formed. at the end of the training team and athlete's turn around the team is accountable to management. management is responsible for its performance to the management d. controlling the management always provides direct supervision to the management of lawn bowls indonesia and also provides direct supervision to the athletes and their coaches. this is done by the management so that what has been programmed can be carried out, both from training, competition, nutrition, sources of funds management analysis of the indonesian national lawn bowls team at the 2018 asian para games 59 available, the condition of athletes and coaches as well as the existing infrastructure in lawn bowls indonesia. 2. facilities and infrastructure owned by lawn bowls indonesia are as follows: a. the soccer field in the regular village is intended for the routine training activities of indonesian lawn bowls athletes and local and national competitions. this field is the only one that is used by lawn bowls indonesia's team. but the field has not met the standards contested in international events. b. mess player mess the player is in the alana surakarta hotel. this message consists of rooms for male and female athletes, 1 room for 2 athletes and lawn bowls indonesia secretariat room. c. mess coach has 1 room for 2 lawn bowls indonesia team trainers. d. secretariat office lawn bowls indonesia has a secretariat office which is in the npc. is an office that is used for administrative activities and other activities. 3. the existing organizational structure in lawn bowls has carried out their respective obligations and responsibilities in order to achieve the agreed program and the results will be evaluated by the management of lawn bowls. 4. in determining the exercise program must refer to several factors that support the success of the exercise. to produce a good training program, it must have stages of a training program that is divided into: a. long-term training program b. medium-term training program c. short-term training program the role of a trainer also has an important meaning in determining training programs. the main objective of the training program is to determine the athlete's ability and achieve maximum achievement. 5. funding is one of the most important factors in an organization. it can be said, the organization can run or not be influenced by the funds they have. to support the activities in the indonesian bowls lawn team, it cannot be separated from adequate funding. the source of coaching funds is still supported by the ministry of youth and sports through npc indonesia, funds are used to motivate athletes and the need for facilities and infrastructure. 6. fulfillment of individual athlete nutrition in achieving athletes' achievements not only training and coaching programs must be considered, nutrition is also very supportive for the performance of the athlete's physical condition. nutrients absorbed by the body must be really noticed and maintained. the nutrition law for indonesian bowls has been fulfilled. this is because the athlete's diet has been prepared and controlled directly by lawn bowls indonesia's management. meeting energy needs through carbohydrate consumption, through protein consumption and through fat consumption. athlete lawn bowls performs much greater physical activity so that his energy needs are also increased and require not less nutritional intake. that way the energy expended for sports must be balanced or equal to the energy that comes from food as an energy source. npc (national paralympic committee) indonesia is the parent of the sports branch for the achievements of people with disabilities in indonesia. lawnbowls sports branch has experienced growth abroad, indonesia is the first time the formation of the national 60 chandra febriyan fitriawan, muchsin doewes, sapta kunta purnama sports lawn bowls pelatnas in 2018. as host of asian paragames 2018 indonesia embodies the existence of lawn bowls sports branches so that they are competed at the 2018 asian paragames event. 2018 is expected to get the maximum achievement. lawn bowls, which was established in early 2018, is one of the first sports to be established in indonesia under the name lawn bowls indonesia. lawn bowls is a long journey from the history of the asian paragames event, so that every event has a new sport to compete. lawn bowls indonesia also took part in the progress of the indonesian team at the 2018 asian paragames event which took place in jakarta where the indonesian lawn bowls team managed to get 5 gold medals, 4 silver medals and 6 bronze medals. the role of lanw bowls management has been good in improving and developing the achievements of its athletes. this has been proven in training and learning athletes always get motivation, knowledge, friends and experience. because in the training process athletes do not only train with friends on the field, but sometimes athletes train outside the field. with the try out and try in, athletes are able to measure their ability or development of their own abilities, are athletes ready to compete in future events. the condition of the infrastructure owned by lanw bowls indonesia is already good even though the field has not met the standards, the facilities owned include a mess of good players and coaches. fairly good management secretariat. although there were a few constraints on the ground related to technical problems during training. but if you review the facilities and infrastructure other than that it is suitable for matches and coaching players. the indonesian lawn bowls coach has done his job as a coach well. coaches are not just technical coaches in lawn bowls. but also a friend of athletes or indonesian lawn bowls players. indonesia's lawn bowls coach also prioritizes discipline towards athletes or players. as well as being a motivator for athletes to always be active in training, maintain the condition and stamina of the body and encourage them to continue to excel. in achieving athletes' achievements, it is not only training and coaching programs that must be considered, nutrition is also very supportive of athlete's performance and physical condition. the nutrients that are absorbed by the body must really be considered and maintained. indonesian lawn bowls athletes have fulfilled their nutrition. this is because the athletes' diet has been prepared and controlled directly by the indonesian lawn bowls management. the development of an achievement in sports is not necessarily obtained instantly or directly, to get high achievements many factors must be met. these factors are organization or management, coaching, training programs, facilities and infrastructure, and sources of funds. all these factors are interrelated and form a unity in the achievement of high achievements. if all factors are in good condition then even high achievements can be achieved. high achievements become an aspiration of athletes, coaches and the team itself. the smoothness and quality of training from sports activities must be supported by good facilities and infrastructure. infrastructure and facilities that support the implementation of training can run smoothly and the quality of training increases better. completeness of the required facilities in accordance with the branches of sports that are fostered so that the ability of athletes increases. factors that support achievement can be developed to the maximum, so that the quality of athletes will improve and maximum achievement can be realized. maximum achievement is the goal of sports coaching. the maximum achievement requires a long process, because to realize the maximum achievement is not an easy job. many factors influence the achievement of the factors that support achievement can be management analysis of the indonesian national lawn bowls team at the 2018 asian para games 61 developed to the maximum, so that the quality of athletes will improve and maximum achievement can be realized. conclusion based on the results of research and discussion, it can be concluded that the results showed that the management role of lawn bowls was already good. this has been proven in the application of the four main functions in management including: planning, organizing, directing, controlling. the condition of the infrastructure owned by lanw bowls indonesia is good even though the field does not meet the standards. lawn bowls indonesia coaches have done a good job as a trainer. lawn bowls indonesia coaches also prioritize discipline towards athletes or players. aside from being a motivator for athletes to always be diligent in practicing, maintaining body condition and stamina as well as the drive to continue to excel. the source of coaching funds is still supported by the ministry of youth and sports through the indonesian national paralympic committee (npc). the nutrition law for indonesian bowls has been fulfilled. this is because the athlete's diet has been prepared and controlled directly by lawn bowls indonesia's management. meeting energy needs through carbohydrate consumption, through protein consumption and through fat consumption. lawn bowls indonesia's achievements in the event, the lawn bowls sports branch won 15 medals consisting of 5 gold, 4 silver, 6 bronze. it has been proven that lawn bowls indonesia is ranked 2nd in the 2018 asian paragames event in jakarta. references andrew, d. p. s., pedersen, p. m., & mcevoy, c. d. (2011). research methods and design in sport management. in research methods and design in sport management. https://doi.org/10.5040/9781492596417 chelladurai, p. (2013). a personal journey in theorizing in sport management. in sport management review. https://doi.org/10.1016/j.smr.2011.12.003 colorafi, k. j., & evans, b. (2016). qualitative descriptive methods in health science research. health environments research and design journal. https://doi.org/10.1177/1937586715614171 court, i., tribunals, d., drayer, j., stewart, b., & adair, d. (2011). sport management review. sport management review. https://doi.org/10.1016/j.smr.2011.08.003 dowling, m., edwards, j., & washington, m. (2014). understanding the concept of professionalisation in sport management research. in sport management review. https://doi.org/10.1016/j.smr.2014.02.003 hendri, t., & supriyono. (2019). employment development survey of npc swimming atlets in surakarta 2018. journal of physical education, sport, health and recreations. herlian, e., pitana, t. s., & daryanto, t. j. (2017). pusat pelatihan nasional atlet paralimpik dengan penekanan aksesbilitas arsitektur di karanganyar. arsitektura. https://doi.org/10.20961/arst.v14i2.9058 huberman, a., & miles, m. (2012). understanding and validity in qualitative research. in the qualitative researcher’s companion. https://doi.org/10.4135/9781412986274.n2 62 chandra febriyan fitriawan, muchsin doewes, sapta kunta purnama kardiyanto, d. w. (2017). the evaluation of indonesia paralympic coaching. european journal of special needs education. https://doi.org/10.5281/zenodo.891047 lexy j. moleong, d. m. a. (2019). metodologi penelitian kualitatif (edisi revisi). pt. remaja rosda karya. https://doi.org/10.1016/j.carbpol.2013.02.055 minikin, b. (2012). sports management, principles and applications. european sport management quarterly. https://doi.org/10.1080/16184742.2012.684590 misener, l., & darcy, s. (2014). managing disability sport: from athletes with disabilities to inclusive organisational perspectives. in sport management review. https://doi.org/10.1016/j.smr.2013.12.003 moleong, l. j. (2017). metodologi penelitian kualitatif (edisi revisi). in pt. remaja rosda karya. nassaji, h. (2015). qualitative and descriptive research: data type versus data analysis. in language teaching research. https://doi.org/10.1177/1362168815572747 piekarz, m. (2013). sport management: principles and applications. managing leisure. https://doi.org/10.1080/13606719.2013.767966 sayers, m. g. l. (2019). the influence of bowling velocity on movement variability in experienced older aged lawn bowlers. journal of science and medicine in sport. https://doi.org/10.1016/j.jsams.2019.04.005 sayers, m. g. l., tweddle, a. l., & morris, j. (2015). balance control during the delivery stride in competitive older age lawn bowlers. journal of aging and physical activity. https://doi.org/10.1123/japa.2013-0060 silk, a. j., hammond, j., & weatherby, r. p. (2006). “resting toucher”: a time and motion analysis of elite lawn bowls. journal of sports science and medicine. sugiyono. (2016). memahami penelitian kualitatif. bandung: alfabeta. symonds, m., & tapps, t. (2019). sport management. in coaching for sports performance. https://doi.org/10.4324/9780429299360-12 wijayanti, dwi gansar santi, soegiyanto, n. (2016). pembinaan olahraga untuk penyandang disabilitas di national paralympic committee salatiga. journal of physical education and sport. zou, y. (2013). english newspaper and sport: the south china morning post ’s lawn bowls reporting in british colonial hong kong. international journal of the history of sport. https://doi.org/10.1080/09523367.2012.755348 akademia wychowania fizycznego we wrocławiu quality in sport 4 (3) 2017, s. 69-83, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 10 i 2018, praca została przyjęta do druku 6 iv 2018 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2017.024 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/868008 69 ryszard panfil1, leszek mazur2 akademia wychowania fizycznego we wrocławiu monitorowanie operacyjne gry jako podstawa ewaluacji efektywności graczy (na przykładzie zespołów grających w piłkę nożną) operative game monitoring as a fundamental for a football players efficiency evaluation streszczenie monitorowanie operacyjne gry oznacza zobiektywizowaną, regularną opartą o kryteria, obserwację gry. materiał z takiego procesu stanowi podstawę do ewaluacji efektywności działań graczy na boisku. wobec zagrożeń, wynikających z istniejących form oceny i analizy działań w grach zespołowych, autorzy zaprezentowali nowatorskie narzędzie służące do monitoringu oraz ewaluacji tych działań. zebrane dane (pozyskane z wykorzystania narzędzia) mogą służyć do prowadzenia zespołów oraz podnoszenia ich poziomu efektywności sportowej. wykorzystanie narzędzia przedstawiono na przykładach zespołów: polskiej ekstraklasy oraz 4 ligi pzpn. stosowana metoda spełnia swoje cele, pozwalając na indywidualną ewaluację graczy, a jej wykorzystanie aktywizuje zawodników do wykonywania działań mających realny i istotny wpływ na końcowy wynik gry. metoda stanowiła także fundament do opracowania autorskiej metody zindywidualizowanego premiowania graczy. słowa kluczowe: monitorowanie, ewaluacja, monitoring operacyjny, efektywność, piłka nożna abstract operative monitoring of the game means objective and regular, based on the rules, observation of the game. the groundwork of the observation makes the basis of the evaluation players’ actions. according to the existing threats which come from the regular, commonly used analysis and evaluation of actions on team games, the authors want to present the innovative tool which allows monitoring and evaluation of actions and therefore raises the level of effectiveness of the teams. the use of this innovative tool is presented on the two examples of the teams: one from the best polish league (“ekstraklasa”) and one from 5th polish division team. the applied method fulfills its aims, allows the individual evaluation of the players and also actives players to do as much as they could to raise up the score of the whole game. this method determines the authors to prepare another method for individual reward of the players. keywords: monitoring, evaluation, operative monitoring, effectiveness, football 1 prof. dr hab. ryszard panfil 2 mgr leszek mazur 70 ryszard panfil, leszek mazur wstęp definiując zespołową grę sportową panfil (2006) stwierdza, że są to zaskakujące, antycypowane układy umiejętnego działania i współdziałania uczestników gry w ofensywie oraz przeciwdziałania i przeciw-współdziałania w defensywie, dążących do realizacji niepewnych indywidualnych, wspólnych i przeciwstawnych celów, dostosowywanych elastycznie do przyjętych reguł (przepisów gry i przyjętej strategii). racjonalne identyfikowanie tych działań wymaga wyznaczenia obiektywnych przesłanek. taką przesłanką są niewątpliwie dane, pozyskane z obserwacji gry, zwanej monitorowaniem operacyjnym, pozwalające na ewaluację efektywności graczy. monitoring operacyjny gry oznacza regularną, zobiektywizowaną, jakościową oraz ilościową obserwację i rejestrację działań uczestników gry zespołowej. program monitoringu jest stosowany w celu gromadzenia informacji o przebiegu gry. zgromadzone dane ułatwiają wybór właściwych działań w odniesieniu do oczekiwanych. pozwalają także na podjęcie akcji naprawczych lub usuwania negatywnych skutków, przez zastosowanie techniki kierowania, określanej jako reagowanie na wyjątki. podstawowe zasady monitoringu operacyjnego gry obejmują: • cykliczność identyfikowania działań objętych obserwacją, • unifikację sprzętu i kryteriów zbierania danych, • obiektywizację kryteriów interpretacji wyników. monitorowanie (ang. „monitoring”) w znaczeniu podstawowym, to zorganizowany sposób obserwacji, najczęściej ciągły lub systematyczny i długoterminowy, przy pomocy kamery lub innego rejestratora obrazu zdarzeń (działań), w oparciu o zdefiniowane kryteria. wg. słownika języka polskiego (2018) jest to stała obserwacja oraz kontrola zachodzących zjawisk i procesów. tak więc monitorowanie operacyjne gry jest regularną identyfikacją (obserwacją i rejestracją) działań uczestników gry, stanowiącą materiał do ewaluacji ich efektywności. jest to systematyczne pozyskiwanie informacji, w celu racjonalizowania decyzji podejmowanych w procesie zarządzania graczami. pozwala na identyfikowanie różnych wyników działania w grze, które pojawiają się w trakcie realizacji działań, diagnozowanie ich przyczyn oraz określenie sposobów rozwiązywania lub przeciwdziałania im. w trakcie monitoringu bada się i analizuje przebieg działań pod względem zgodności z wcześniej ustaloną strategią ich realizacji. istotą tej czynności jest fakt, że prowadzona jest ona w sposób ciągły, w celu zidentyfikowania zagrożeń, które mogą zakłócić realizację działań. dzięki temu dane zgromadzone w wyniku monitorowania operacyjnego gry, opracowane w wymiernej formie i upowszechnione wśród graczy, stanowią podstawę decyzji zarządczych o pozycjonowaniu graczy w zespole i w grze. monitorowanie wymaga również ustalenia mechanizmów oraz sposobów komunikacji, gwarantujących powstanie precyzyjnych informacji, które zostaną wykorzystane w sposób terminowy i skuteczny. jako proces systematycznego zbierania, opracowania i upowszechniania informacji, pozwala on na opisywanie tendencji w grze, czyli postępu, stabilizacji lub regresu w realizacji pożądanych działań, a także zapewnia dostęp do danych służących ewaluacji zgodności wykonywania działań w zgodzie z przyjętą strategią. ewaluacja (ang. „evaluate”, czyli oceniać, szacować) działań graczy to systematyczne badanie ich wartości z punktu widzenia przyjętych kryteriów, w celu ich usprawnienia, rozwoju lub lepszego zrozumienia. sjp (2018) tłumaczy ewaluacje jako określenie wartości „czegoś” (tj. danego procesu, przedmiotu, itp.) jest to ocena wartości interwencji (decyzji zarządczej) w działania graczy, z zastosowaniem określonych kryteriów tejże oceny. ewaluacja jest częścią procesu podejmowania decyzji. obejmuje monitorowanie operacyjne gry jako podstawa ewaluacji efektywności graczy (na przykładzie zespołów grających w piłkę nożną) 71 wydawanie opinii o wartości działania poprzez systematyczne, jawne zbieranie i analizowanie informacji o nim, w odniesieniu do znanych celów, kryteriów i wartości. we współczesnej analizie (monitorowaniu i ewaluacji) treści gier zespołowych, na wszystkich poziomach zawansowania sportowego, dominują kryteria statystyczne, które nie uwzględniają wymiaru jakościowego monitorowanych działań tj. ich zróżnicowanej wartości i znaczenia dla wyniku gry. dodatkowo efektywność indywidualną ocenia się przez pryzmat wyników zespołowych (wygranej/przegranej). wnioski wynikające ze statystycznokolektywnej analizy działań graczy są nieadekwatne i zniekształcają ich ocenę. współczesna krytyka stosowanych instrumentów służących do oceny efektywności indywidualnej graczy, rejestrowanej w warunkach działań zespołowych, opiera się na dwóch błędnych przesłankach, zniekształcających oceny tj.: kolektywnej odpowiedzialności oraz ilościowego rejestrowania działań o różnym znaczeniu dla realizacji celów gry np. unifikacji wartości podań piłki w różnych sytuacjach gry (aktualnego wyniku gry, miejsca rozegrania piłki). zniekształcone wyniki ewaluacji wynikają ze stosowania kolektywnej odpowiedzialności, przejawiającej się w takich aspektach jak m.in: • wygrana lub przegrana zespołu uzasadnia pozytywną lub negatywną ocenę gry poszczególnych graczy; • zdobycie bramki, kosza, punktu odnoszone jest do rodzaju całego ataku (szybki, pozycyjny, kontratak w pierwszym, drugim tempie), nie analizuje się skuteczności działań cząstkowych, realizowanych kolejno w trakcie rodzaju ataku; • nie odróżnia się przechwytu podania (działanie indywidualne) od odbioru piłki przez podwojenie następcze(współdziałanie); • skuteczny odbiór piłki przez podwajanie, potrajanie (gra w piłkę nożną, koszykówkę) lub blokowanie podwójne, potrójne (gra w piłkę siatkową, piłkę ręczną) zalicza się graczowi, który jako ostatni miał kontakt z piłką; • jedynie ostatnie (przedostatnie) podanie piłki po których uderzenie rzut do kosza, na bramkę czy atak piłki przez siatkę są skuteczne (zdobyty został kosz, bramka, punkt), rejestruje się jako asysty; • nie rejestruje się skutecznych podań (asyst) po których nie zdobyto bramki, kosza, punktu; • rejestruje się jako asysty tylko ostatnie (przedostatnie) podanie piłki, nie uwzględnia się asyst indywidualnych tj. prowadzeń piłki ( drybling, kozłowanie) prowadzących do wykreowania sytuacji umożliwiającej zdobycie kosza, bramki, punktu. natomiast brak uwzględnienia zróżnicowanego wpływu graczy na końcowy wynik gry (zróżnicowanego znaczenia, trudności wykonania) podczas wartościowania działań przejawia się w: • ocenie przemieszczeń piłki (podań/prowadzeń) utrzymujących przestrzeń gry oraz zdobywających tę przestrzeń, jako równorzędnie wartościowych; • ocenie odbiorów (wybić) piłki, niezależnie od miejsca odbioru (wybicia) w przestrzeni gry jako równorzędnie wartościowych; • braku różnicowania wartości wyników działań w grze wykonywanych „pod presją” (miejsca, przeciwnika, wyniku) i bez tej „presji”, tj. brak zróżnicowania ujemnego wpływu na końcowy wynik gry błędów popełnianych w różnych sytuacjach gry (straty /zdobyte piłki przy korzystnym i niekorzystnym wyniku 72 ryszard panfil, leszek mazur gry, straty/zdobyte piłki w strefach zagrożenia bramki/kosza i strefach neutralnych). w świetle przedstawionych zagrożeń, wynikających z istniejących form oceny i analizy działań w grach zespołowych, autorzy postanowili zaprezentować nowatorskie narzędzie służące do monitorowania oraz ewaluacji działań, które może zostać wykorzystane w prowadzeniu oraz podnoszeniu poziomu efektywności sportowej zespołów. zobiektywizowane monitorowanie gry wymaga zdefiniowania systemowo postrzeganej struktury działań stosowanych w grze. gry zespołowe składają się z faz, w których podejmowane są różne działania zarówno dotyczące ofensywy jak i defensywy. istotą gier zespołowych jest współdziałanie, które pozwala na realizację takich celów gry, których gracze indywidualnie nie byli by wstanie spełnić. o istocie współdziałania w swoich pracach wspomina m.in. panfil (2011b), panfil, superlak (2011), superlak i mazur (2015), mazur (2017). współdziałanie zaliczane jest do grupy działań bezwzględnie zależnych od partnerów, czyli takich, gdzie ich obecność jest niezbędna aby dane współdziałanie wykonać. w grze występują także działania względnie zależne od partnerów, czyli takie, gdzie obecność współpartnerów nie jest konieczna, aby wykonać dane działanie, ale stanowi efekt ułatwiający oraz wspomagający (panfil, 2006). panfil (2012) wyróżnił podział struktury działań umożliwiających osiąganie celów gry zespołowej. w ofensywie są to: 1. pozycjonowanie działań w grze oznaczające ustawianie się i przemieszczanie się graczy, zapewniające utrzymanie piłki i przestrzeni gry, a zmierzające do umożliwiania kreowania sytuacji punktowej – zdarzenia dynamiczne, lub utrzymanie wyniku gry zdarzenia statyczne. w ramach pozycjonowania działań możemy wyróżnić: działania umożliwiające osiąganie celów gry, względnie zależne od partnerów, np.: zdobywanie przestrzeni gry piłką przez prowadzenie piłki z przeciwnikiem i bez, a także ominięcie przeciwnika z zastosowaniem zwodu w kierunku bramki przeciwnika, przez walkę o tzw. piłki niczyje (odbite od partnera lub przeciwnika), przechwyty tzw. piłek odbitych i grę jeden przeciwko jednemu lub dwom przeciwnikom; działania umożliwiające osiąganie celów gry, bezwzględnie zależne od partnerów: zdobywanie przestrzeni gry piłką przez podania piłki po przyjęciu lub bez przyjęcia wykonanego w pierwszym lub drugim tempie, umożliwiające partnerowi przyjmującemu piłkę jej podanie , prowadzenie lub utrzymanie. 2. kreowanie sytuacji punktowej oznaczające działanie względnie lub bezwzględnie zależne od partnerów (asysty i przedasysty) umożliwiające wykonanie działania, którego celem jest zdobycie punktu. przykłady działań kreujących sytuacje punktowe: działania umożliwiające osiąganie celów gry, względnie zależne od partnerów, np.: kreowanie sytuacji punktowych przez wprowadzenie piłki z przeciwnikiem i bez, a także ominięcie przeciwnika z zastosowaniem zwodu do strefy bezpośredniego zagrożenia bramki przeciwnika, walkę o tzw. piłki niczyje(odbite od partnera lub przeciwnika), przechwyty tzw. piłek odbitych w strefie bezpośredniego zagrożenia bramki przeciwnika; działania umożliwiające osiąganie celów gry, bezwzględnie zależne od partnerów, np.: kreowanie sytuacji punktowych przez rozegranie stałych i dynamicznych fragmentów gry, w strefie bezpośredniego zagrożenia bramki przeciwnika, z podaniem piłki do jednego z partnerów uczestniczących w kombinacji dwójkowej: np. wybiegającego lub obiegającego partnera z piłką, wybiegającego na tzw. wolne pole, posiadającego chwilową swobodę manewru, podanie piłki do partnerów monitorowanie operacyjne gry jako podstawa ewaluacji efektywności graczy (na przykładzie zespołów grających w piłkę nożną) 73 wykonujących wzajemnie zmianę pozycji. 3. zdobywanie punktów czyli działania względnie zależne od partnerów, których pozytywnym wynikiem jest przemieszczanie piłki w miejsce przestrzeni gry, zapewniające uzyskanie punktów, czyli do bramki przeciwnika. przykłady działań zdobywających punkty: uderzenia (rzuty) piłki do bramki po jej przyjęciu lub bez, po prowadzeniu piłki lub po przejęciu piłki odbitej np. od bramkarza. podobna struktura występuje w przypadku działań defensywnych. są to: 1. przeciwdziałanie pozycjonowaniu gry ofensywnej – rozumiane jako ustawianie i przemieszczanie się graczy w defensywie utrudniające przeciwnikowi pozycjonowanie działań, czyli działaniom z piłką w kierunku bramki lub kosza przeciwnika (z wyłączeniem przeciwdziałania kreowaniu sytuacji punktowych): przeciwdziałania umożliwiające osiąganie celów gry, względnie zależne od partnerów, np.: ustawianie się przed przeciwnikiem prowadzącym piłkę i jej blokowanie lub wybijanie, walka o piłkę barkiem w bark z przeciwnikiem z piłką, w piłce nożnej gra tzw. wślizgiem, przeciwdziałanie zdobywaniu przestrzeni gry piłką przez przeciwników przez przechwyt podania lub wyprzedzenie przeciwnika do którego zmierza piłka, walka o tzw. piłki niczyje (odbite od partnera lub przeciwnika), przechwyty tzw. piłek odbitych, walka o piłkę przeciwko zawodnikowi utrzymującemu piłkę; przeciwdziałania umożliwiające osiąganie celów gry, bezwzględnie zależne od partnerów: stosowanie równoczesnego lub następczego podwojenia lub potrojenia liczby graczy broniących przeciwko zawodnikowi z piłką (gracze uczestniczący podwojeniu lub potrojeniu stosują takie same lub różne działania składowe np. jeden walczy bark w bark drugi przejmuje piłkę). 2. przeciwdziałanie kreowaniu sytuacji punktowych oznaczające uniemożliwienie lub utrudnianie działań przeciwnika kreujących sytuacje punktowe, czyli przeciwdziałanie asystom i przedasystom uniemożliwiającym wprowadzenia lub podania piłki do strefy bezpośredniego zagrożenia bramki przeciwnika. przykłady przeciwdziałania kreowaniu sytuacji punktowych: przeciwdziałania umożliwiające osiąganie celów gry, względnie zależne od partnerów, np.: ustawianie się przed przeciwnikiem prowadzącym piłkę i jej blokowanie lub wybijanie, walka o piłkę barkiem w bark z przeciwnikiem z piłką, gra tzw. wślizgiem, przeciwdziałanie zdobywaniu przestrzeni gry piłką przez przeciwników przez przechwyt podania lub wyprzedzenie przeciwnika do którego zmierza piłka, walka o tzw. piłki niczyje (odbite od partnera lub przeciwnika), przechwyty tzw. piłek odbitych, walka o piłkę przeciwko zawodnikowi utrzymującemu piłkę; przeciwdziałania umożliwiające osiąganie celów gry, bezwzględnie zależne od działań partnerów, np.: uniemożliwianie wprowadzenia lub podania piłki do strefy bezpośredniego zagrożenia bramki przeciwnika, stosując podwojenie równoczesne lub następcze, a także potrojenie liczby graczy broniących przeciwko zawodnikowi z piłką (gracze uczestniczący podwojeniu lub potrojeniu stosują takie same lub różne działania składowe np. jeden walczy bark w bark drugi przejmuje piłkę), gra na tzw. „spalony”. 3.przeciwdziałanie zdobywaniu punktów oznaczające uniemożliwienie lub utrudnienie wykonywania działań zdobywających punkty: blokowanie pojedyncze lub podwójne tułowiem i kończynami dolnymi, często z upadkiem, uderzeń (rzutów) piłki do bramki. 74 ryszard panfil, leszek mazur racjonalizowanie ocen efektywności graczy, czyli ich ewaluacji, wymaga zdefiniowania obiektywnego zbioru spójnych kryteriów sprawnościowych. o ocenach sprawności działań w swoich pracach wspominali, a także wykorzystywali m.in. łasiński (1988), naglak(2001), panfil (2006, 2011a) oraz superlak i wsp. (2011). kryteria ewaluacji efektywności działań w grze zespołowej obejmują pozytywnie oceniane cechy tych działań, w kontekście realizowanych celów w grze. cechy te mogą być uwzględniane kompleksowo jak i syntetycznie, czyli każda cecha odrębnie. wśród pragmatycznych kryteriów ewaluacji gry możemy wyróżnić: aktywność graczy – która świadczy o podejmowaniu działań zmierzających do realizacji celów gry niezależnie od wyniku tych działań. miernikiem aktywności jest ich liczba tj. suma działań skutecznych i nieskutecznych. ewaluacja w przypadku tego kryterium może dotyczyć poszczególnych działań (np. gdy zespół posiada piłkę ewaluujemy aktywność zdobywania przestrzeni gry piłką stosując działania względnie zależne o partnerów) lub zbiorów działań (np. ewaluujemy aktywność kreowania sytuacji punktowych piłką stosując zarówno działania względnie i bezwzględnie zależne od gry partnerów). możliwe jest także ewaluowanie aktywności działań w odniesieniu do poszczególnych graczy, z uwzględnieniem zajmowanej przez nich w grze pozycji lub grup graczy (np. zbioru graczy o zadaniach głównie ofensywnych), a także ewaluowanie aktywności działań zespołu jako całości. zasadą służącą w interpretacji wyników ewaluowania jest porównanie zgodności pomiędzy oczekiwaną (określoną w strategii gry) aktywnością działań, a faktycznie zidentyfikowaną. skuteczność działań określana odrębnie dla poszczególnych działań, w aspekcie ich zgodność z celami gry. miernikiem skuteczności gry jest liczba działań, których wyniki są zgodne z jej celami. ewaluacja skuteczności, podobnie jak aktywności może dotyczyć poszczególnych działań (np. gdy przeciwnik posiada piłkę ewaluujemy skuteczność przeciwdziałania zdobywaniu przestrzeni gry piłką stosując działania względnie zależne od partnerów) a także zbiorów tych działań (np. skuteczność przeciwdziałania kreowaniu sytuacji punktowych stosując zarówno działania względnie i bezwzględnie zależne od gry partnerów (ewaluacja przedmiotowa)). możemy także ewaluować skuteczność działań w odniesieniu do poszczególnych graczy z uwzględnieniem zajmowanej w grze pozycji, grup graczy (np. grupy graczy o zadaniach głównie defensywnych) oraz działań zespołu jako całości (ewaluacja podmiotowa). zasadą interpretacji wyników ewaluowania skuteczności jest: im wyższa liczba działań skutecznych tym lepiej. wartość działań gracza różnicowana ze względu na cenność (zróżnicowane znaczenie) skutecznego wykonania określonych działań dla wyniku gry, zajmowaną w grze pozycję oraz trudność sytuacji, w których są stosowane. miernikiem wartości poszczególnych działań są punkty o zróżnicowanej wartości. skuteczne wykonywanie istotnych działań w trudnych sytuacjach, na pozycjach „niewyjściowych” dla ocenianego gracza, jest punktowane wyżej, natomiast wykonywanie mniej ważnych działań, w łatwych sytuacjach niżej. zasadą interpretacji wyników jest porównanie zgodności pomiędzy oczekiwaną (określoną w strategii gry) sumą punktów wyrażającą wartość działań gracza, a faktycznie zidentyfikowaną. niezawodność gracza lub graczy – rozumiana jako dominacja wykonywania przez niego/nich działań skutecznych nad wszystkimi podejmowanymi działaniami w grze. ewaluacja niezawodności działania graczy dokonywana jest na podstawie stosunku monitorowanie operacyjne gry jako podstawa ewaluacji efektywności graczy (na przykładzie zespołów grających w piłkę nożną) 75 działań skutecznych do wszystkich podejmowanych w grze, dla realizacji określonego celu gry (np. zdobywania przestrzeni gry piłką, liczby podań, strzałów na bramkę). miernikiem niezawodności jest wskaźnik wyrażony liczbą lub wartością: od 0,0 [0,0 %] (kiedy wszystkie identyfikowane działania były nieskuteczne), do 1,0 [100 %] (kiedy wszystkie identyfikowane działania były skuteczne). ewaluacja niezawodności może dotyczyć zarówno działań stosowanych w grze, jak i graczy, z uwzględnieniem zajmowanej przez nich określonej pozycji. zasadą interpretacji wyników jest porównanie zgodności pomiędzy oczekiwaną (określoną w strategii gry) niezawodnością działań, a faktycznie zidentyfikowaną. przyjmuje się, że cenność działań dla wyniku gry i trudność sytuacji, w których są stosowane określone działania, wyznaczają oczekiwaną wartość wskaźnika. wykonywanie ważnych działań w trudnych sytuacjach, powoduje oczekiwanie niższych wskaźników tj. od 0,3 do 0,5, a mniej ważnych działań w łatwych sytuacjach, powoduje oczekiwanie wyższych wskaźników tj. od 0, 6 do 0,9. efektywność (sprawność) działań graczy wynikająca z hybrydowej identyfikacji aktywności działań graczy oraz ich niezawodności. efektywność działań najbardziej kompleksowo odzwierciedla wartość działania graczy w odniesieniu do celów gry zespołowej. ewaluacja efektywności (sprawności) działania graczy jest dokonywana na podstawie iloczynu wskaźnika aktywność i wskaźnika niezawodności działań podejmowanych w grze dla realizacji określonego celu gry np. zdobywania przestrzeni gry piłką. ewaluacja efektywności gry może dotyczyć zarówno działań stosowanych w grze, jak i graczy, z uwzględnieniem zajmowanej przez nich w grze pozycji. zasadą interpretacji wyników jest porównanie zgodności pomiędzy oczekiwaną (określoną w strategii gry) niezawodnością działań a faktycznie zidentyfikowaną. biorąc pod uwagę krytyczną ocenę stosowanych sposobów monitorowania i ewaluacji gry oraz zdefiniowane przesłanki pozwalające na ich obiektywizację, sformułowano pragmatyczny cel publikacji i zaprezentowano aplikacyjne wymiary wyników badań. 1. cel pracy celem tej publikacji jest zaprezentowanie zweryfikowanego instrumentu monitorowania operacyjnego działań w grze zespołowej i ewaluacji efektywności ich wykonywania, stosowanego w prowadzeniu zespołu graczy i stanowiącego podstawę racjonalizacji wyznaczania zadań realizowanych w grze i indywidualizacji premiowania za sprawną ich realizację. 2. materiał i narzędzia badawcze w celu prezentacji instrumentu monitorowania operacyjnego, materiał badawczy stanowią obserwacje z dwóch meczów, gdzie zastosowano nowatorskie narzędzie. w celu przedstawienia skuteczności narzędzia wybrano przykłady jego zastosowania w zespole polskiej ekstraklasy (najwyższy poziom rozgrywkowy w polsce) oraz drużynie z 4 ligi pzpn (5ty poziom rozgrywkowy w polsce). przedstawienie wykorzystania instrumentu monitorowania na przykładach dwóch zespołów graczy, będących na różnym poziomie sportowym, udowadnia, że jego zastosowanie ma wymiar 76 ryszard panfil, leszek mazur uniwersalny. w obserwacjach zastosowano autorskie arkusze, które zaprezentowane zostały w tab.1, 2 oraz tab. 4,5. przeprowadzony monitoring i ewaluacji działań w grze, dokonała osoba – ekspert w danej dziedzinie. rozumienie zasad gry, jej charakterystyki oraz przebiegu, pozwala bowiem na dokładniejszą analizę działań, sprawniejsze i bardziej poprawne ich ocenianie. w celu wyznaczenia zadań meczowych dla poszczególnych zawodników, założono odpowiedni wzorzec strategii gry, do którego odnoszono się podczas oceny działań. podczas dokonanych obserwacji, „benchmark” strategii gry zakładał: − organizacja gry realizowana zgodnie z regułą „wszyscy atakują wszyscy bronią”, − ustawienie i zadania w grze : • bramkarz (przewaga działań defensywnych); • czterech graczy o przewadze działań defensywnych (zadania ofensywne do defensywnych 40% do 60 %); • dwóch graczy o równowadze zadań defensywnych i ofensywnych; • czterech graczy o przewadze działań ofensywnych (zadania ofensywne do defensywnych 60% do 40 %); − w grze stosowana jest strategia „ofensywnej defensywy” (dominuje odbiór piłki w środku przestrzeni gry, mniej przeciwdziałania kreowaniu sytuacji punktowych) i „defensywnej ofensywy” (dominuje zdobywanie przestrzeni gry piłką, w mniejszej liczbie stosowane są działania, których celem jest kreowanie sytuacji bramkowych); − w grze obowiązuje wzorzec proporcji działań indywidualnych do współdziałania, w wartościach: 1 do 2 w defensywie i 1do 3 w ofensywie . zastosowanie tej metody pozwala na indywidualne ewaluowanie gry zawodników w warunkach współdziałania (ogranicza pozorowanie gry i wykonywanie działań obojętnych dla wyniku gry, zmusza do zwiększania aktywności wykonywania działań wpływających na wynik gry). wyniki obserwacji gry pozwalają graczom na ustalenie własnej strategii gry (stosunek zaangażowania w ofensywę do zaangażowania w defensywę) i poziomu jej kompatybilności w strategią zespołową. warto dodać, że prowadzenie monitoringu i ewaluacji działań w grze, powinna wykonywać osoba – ekspert w danej dziedzinie. rozumienie zasad gry, jej charakterystyki oraz przebiegu, pozwala na dokładniejszą analizę działań, sprawniejsze i bardziej poprawne ich ocenianie. 3. wyniki i interpretacja wyników badań pierwszym przykładem, w którym zastosowano instrument monitorowania operacyjnego był mecz ekstraklasy pomiędzy zespołami kghm zagłębie lubin, a polonią warszawa, który został rozegrany 3.05.2012 i zakończył się wynikiem 4:0 dla zagłębia lubin. tabele 1. oraz 2. przedstawiają efektywność realizacji strategii indywidualnej w ofensywie oraz defensywie zawodnika j. bilka, który pełnił funkcję pomocnika. monitorowanie operacyjne gry jako podstawa ewaluacji efektywności graczy (na przykładzie zespołów grających w piłkę nożną) 77 tab. 1. ocena efektywności realizacji strategii ofensywnej (individual offensive strategy execution assessment) wskaźniki (indicators) rodzaje działań (types of actions) a (a*) n (r**) e (e*** ) samoocena zawodnika (player’s selfassessment) p o z y c jo n o w a n ie g r y ( p la y p o si ti o n in g ) p o d a n ia p ił k i (p a ss e s) bez przyjęcia zdobywające pole (first touch forward passes) 3 0,5 1,5 po przyjęciu zdobywające pole (other forward passes) 14 0,8 11 bez przyjęcia utrzymujące pole (first touch passes for maintaining territory) 8 1 8 po przyjęciu utrzymujące pole (other passes for maintaining territory) 19 0,5 9,5 suma (sum) 44 30 p r o w a d z e n ie p ił k i (b a ll c o n tr o l) zdobywające pole (advancing) 0 0 utrzymujące pole (for maintaining territory) 3 1 1,5 suma (sum) 3 1,5 k r e o w a n ie s y tu a c ji b r a m k o w y c h (c re a ti n g g o a lsc o ri n g o p p o rt u n it ie s) p o d a n ia p ił k i (p a ss e s) przedasysta (pre-assist) 2 0,75 1,5 do bzb (into the itz) 1 0 0 suma (sum) 3 1,5 w p r o w a d z e n ie p ił k i (l e a d in g t h e b a ll ) do bzb (into the itz) 0 0 suma (sum) 0 0 u d e r z e n ia d o b r a m k i (s h o ts o n g o a l) z bzb (from inside the itz) 0 0 spoza bzb (from outside the itz) 0 0 suma (sum) 0 0 σ 50 33 78 ryszard panfil, leszek mazur tab.2. ocena efektywności realizacji strategii defensywnej (individual defensive strategy execution assessment) wskaźniki (indicators) rodzaje działań (types of actions) a (a*) n (r**) e (e***) samoocena zawodnika (player’s selfassessment) p r z e c iw d z ia ła n ie p o z y c jo n o w a n iu g r y ( c o u n te rp o si ti o n in g ) p r z e c iw w sp ó łd z ia ła n ie (c o o p e ra ti v e d e fe n si v e p la y ) podwajanie równoczesne (simultaneous double-teaming) 1 0 0 podwajanie następcze ( follow-up in double-teaming) 6 0,8 7,5 suma (sum) 7 7,5 p r z e c iw d z ia ła n ie in d y w id u a ln e ( in d iv id u a l d e fe n si v e p la y ) gra 1x1 (one on one play) 7 0,85 6 przechwyt podania (pass interception) 6 1 6 gra głową (heading) 4 0,75 3 suma (sum) 17 15 p r z e c iw d z ia ła n ie k r e o w a n iu s y tu a c ji b r a m k o w y c h ( p re v e n ti n g g o a lsc o ri n g o p p o rt u n it ie s) p r z e c iw w sp ó łd z ia ła n ie (c o o p e ra ti v e d e fe n si v e p la y ) podwajanie równoczesne (simultaneous double-teaming) 1 0 0 podwajanie następcze ( follow-up in double-teaming) 2 0,5 1 suma (sum) 3 1 p r z e c iw d z ia ła n ie in d y w id u a ln e (i n d iv id u a l d e fe n si v e p la y ) gra 1x1 (one on one play) 1 0 0 przechwyt podania (pass interception) 3 1 3 gra głową (heading) 1 0 0 suma (sum) 5 3 p r z e c iw d z ia ła n ie u d e r z e n io m d o b r a m k i (p re v e n ti n g sh o ts o n g o a l) blokowanie uderzonej piłki (blocking shots) 0 0 blokowanie uderzającego przeciwnika (blocking shooting opponent ) 0 0 wślizg (sliding tackle) 0 0 suma (sum) 0 0 σ 32 26,5 legenda dla tab. 1. oraz tab 2.: bzb – strefa bezpośredniego zagrożenia bramki (immediate threat zone in penalty area itz)*a – (activity) aktywność; **r – (reliability) niezawodność; ***e – (efficiency) skuteczność. monitorowanie operacyjne gry jako podstawa ewaluacji efektywności graczy (na przykładzie zespołów grających w piłkę nożną) 79 tab. 3. wskaźniki efektywności indywidualnej zawodników biorących udział w meczu zawodnik czas gry (min) efekty ofensywne efekty defensywne suma 1. banaś 90 1,1 3,1 4,2 2. vidanov 90 1,7 2,2 3,9 3. costa 90 2,8 2,6 5,4 4. horvath 90 1,0 2,4 3,4 5. bilek 90 3,3 2,7 6,0 6. hanzel 20 0,9 0,4 1,3 7. pawłowski 80 5,3 1,2 6,5 8. rakowski 90 3,4 2,0 5,4 9. małkowski 90 2,4 0,8 3,2 10. woźniak 90 1,8 0,6 2,4 11. abwo 70 1,9 1,1 3,0 uwagi: kolor zielony – wyróżnienia pozytywne, kolor czerwony – wyróżnienia negatywne. tabele 1. oraz 2. przedstawiają proces monitorowania jednego zawodnika podczas wybranego meczu. tabela 3. pokazuje zestawienie wskaźników efektywności indywidualnej wszystkich zawodników biorących udział w wybranym spotkaniu. w zgodzie z twierdzeniami opisanymi we wstępie publikacji, monitoring operacyjny to proces długotrwały i systematyczny. w przypadku tej drużyny, monitorowanie i ewaluacja działań graczy było prowadzone systematycznie przez 6 miesięcy, w rundzie wiosennej rozgrywek o mistrzostwo polski, w sezonie 2011/12. monitorowano i ewaluowano efektywność poszczególnych graczy, postrzeganych jako pracowników realizujących w meczach klasyfikowanych zadania, które wpływały na wyniki tych meczów i w konsekwencji na pozycję rynkową firmy. ocena efektywności operacyjnej graczy miała na celu ograniczenie zdarzeń negatywnie wpływających na przebieg gry. wyniki ewaluacji miały w szczególności ograniczyć: wykonywanie w grze działań pozorowanych, przejawianie w grze tzw. próżniactwa zespołowego, rozmywanie odpowiedzialności indywidualnej za wynik zespołowy, a miały natomiast zwiększyć indywidualne zaangażowanie graczy – pracowników w realizację zadań w grze. zastosowana metoda monitorowania operacyjnego gry i ewaluacji efektywności graczy pozwoliła na poprawę wyników uzyskiwanych w grach klasyfikowanych w rundzie wiosennej sezonu 2011/12, gdy ewaluacja była systematycznie prowadzona. należy zauważyć, że w okresie monitorowania i ewaluacji gry nie wzmacniano personalnie zespołu i nie wprowadzano w nim zmian kadrowych. wyniki uzyskiwane w rundach jesiennej i wiosennej sezonu 2010/11 przed ewaluacją oraz w rundach jesiennej i wiosennej sezonu 2012/13 (kiedy zrezygnowano z ewaluacji), były istotnie słabsze niż w rundzie ewaluowanej. tabele 4., 5. przedstawiają zastosowanie instrumentu monitorowania operacyjnego na przykładzie 4. ligowej drużyny poloni 1912 leszno. monitorowanym zawodnikiem był w tym przypadku ł.b, pełniący funkcję defensywnego pomocnika, w spotkaniu z victorią ostrzeszów. w tym celu stworzono specjalne arkusze obserwacji (tab. 4.,5.) (zmodyfikowane arkusze tab.1. oraz tab.2.), gdzie zanotowano zapis aktywności w ofensywie oraz defensywie. następnie wyniki oceny wszystkich 80 ryszard panfil, leszek mazur zawodników zaprezentowano w tabeli 6. tab.4. zapis aktywności działań defensywnych zawodnika ł.b przerywanie gry przeciwnika w strefie środkowej przeciwdziałanie przemieszczeniom piłki na pole karne (do bzb) gra 1v1 przechwyt piłki wybicie piłki faule podwojenie/ potrojenie przechwyt piłki wybicie piłki zablokowanie podania / strzały faule podwojenie/ potrojenie 1 5 1 3 9/ 1 4 -/ -/ w tym: podwojenia z partnerami : 2x m.p, 2x ł.g., 2x a.k., 1x p.k., 1x k.k., 1x t.w. potrojenia z partnerami: brak tab.5. zapis aktywności działań ofensywnych zawodnika ł.b zdobywanie pola gry piłką kreowanie sytuacji bramkowych (do bzb) uderzenia piłki do bramki (strzały) podania prowadzenia piłki (drybling) podania wprowadzenie piłki (drybling) celne niecelne 11 skuteczne 3 nieskuteczne 11/14 78% 4 skuteczne 4/4 100% 3 skuteczne 2 nieskuteczne 3/5 60% 2 2 2/4 50% w tym: podania w środkowej strefie do : skuteczne – 3x a.k., 3x p.k., 3x ł.g., 1x ł.g., 1x m. p. nieskuteczne – 3x ł.g. podania do strefy bzb do : skuteczne – 2x ł.g., 1x a.k. nieskuteczne – 2x ł.g. tab. 6. wskaźniki efektywności indywidualnej zawodników biorących udział w meczu gracz pozycja w grze czas gry gra w defensywie gra w ofensywie wartość gry (pkt.) przeciwdzi ałanie przemieszc zaniu piłki w strefie środkowej przeciwd ziałanie przemies zczaniu piłki w pole karne zdobywanie pola gry piłką w strefie środkowej kreowanie sytuacji bramkowych piłką wd wd wo no wo c/n eg p.k boczny obrońca 90 9,5 4,0 4,5 33% 6,0 0/0 24 ł.b defensywny pomocnik 90 17,5 7,5 15 81% 8,5 2/2 48,5 t.w środkowy obrońca 90 12,5 7,0 13,5 70% 2.0 0/0 35 monitorowanie operacyjne gry jako podstawa ewaluacji efektywności graczy (na przykładzie zespołów grających w piłkę nożną) 81 legenda : wd – wartość działań w defensywie wo – wartość działań w ofensywie no – niezawodność ofensywna c/n – strzały celne/ niecelne tabele 4, 5, 6 prezentują wyniki zastosowania monitorowania operacyjnego w zespole 4. ligi pzpn. w tym przypadku zmodyfikowano tabele zapisu aktywności indywidualnej zawodnika, lecz są one także oparte na strukturze działań ofensywnych i defensywnych, umożliwiających osiąganie celów gry, zaproponowanej przez panfila (2012). instrument monitorowania operacyjnego przedstawiony przez autorów pokazuje, że jest to skuteczne narzędzie służące do wyciągania odpowiednich wniosków, konstruowania zadań treningowych i usprawniania procesu treningowego, niezależnie od poziomu sportowego. poza tym jego wykorzystanie, naucza graczy odpowiedzialności za wynik oraz świadomości działań podczas gry, stale poprawiając ich umiejętności. zastosowanie monitorowania operacyjnego pozwoliło na stworzenie założeń metody premiowania graczy, na podstawie wyników ewaluacji ich efektywności w grze. jej główne założenia to: • metoda pozwala na indywidualną ocenę skutecznego zaangażowania poszczególnych zawodników w grę z uwzględnieniem wymiaru zespołowego ich działań; • metoda pozwala na indywidualną obserwację zakresu zaangażowania (specjalizacja a uniwersalizm graczy) w realizację celów gry np. zdobywania pola gry piłką w ofensywie, przeciwdziałanie kreowaniu sytuacji bramkowych itd.; • metoda premiowania stanowi instrument budowania zespołu i zarządzania graczami z uwzględnieniem zasady „unikania odpowiedzialności zbiorowej”; • gracze są oceniani w formie mecz punktów, za efektywność realizacji zadań opisanych w strategii gry, których zakres wyznacza trener i zajmowana w grze pozycja; • wartość mecz-punktów wyrażających efektywność gry zawodnika wynika z trudności wykonania ocenianego działania i jego znaczenie dla wyniku gry; • nagradzane są za zagrania skuteczne w meczu wygranym, zremisowanym i przegranym (gracze nie są karani za błędy popełniane w grze, gdyż ich popełnianie wskazuje na stopień zaangażowania zawodników w grę ); • premia obejmuje: 50 % za udział w grze (proporcjonalnie do czasu gry w meczu) + 50 % za efektywność wyrażoną w meczpunktach obliczonych na podstawie wartości działań, określonych przez trenera, a dodatkowo: k.k boczny obrońca 90 15,5 1,0 12,5 60% 2.0 1/0 31 m.p środkowy pomocnik 90 24 0,0 6,0 62% 6,5 1/1 36,5 ł.g defensywny pomocnik 78 13,5 3,0 13 92% 3.5 0/2 33 k.r boczny pomocnik 90 6,5 1,5 4,0 50% 3,5 0/1 15,5 ł.g napastnik 90 9,0 2,0 5,0 100% 8,5 0/3 24,5 a.k boczny pomocnik 90 11.0 0,0 9,0 70% 9,0 2/0 29 m.l środkowy obrońca 90 5,5 1,0 3,0 33% 0,0 0/0 9,5 82 ryszard panfil, leszek mazur − w ofensywie x zł za bramki zwycięskie + x zł za pozostałe bramki; − w defensywie – x zł za uniemożliwienie zdobycia bramki w sytuacji tzw. beznadziejnej (np. wybicie piłki zmierzającej do pustej bramki, wygranie przez bramkarza pojedynku 1x1) + x zł za uniemożliwienie zdobycia pozostałych bramek; • oceniamy efektywność gry w każdym meczu (także przegranych). efektywność w meczach przegranych będzie uwzględniana przy podziale premii za miejsca 1-3; • premie za mecze wypłacane rozgrywane w soboty wypłacane najpóźniej we wtorek po meczu(małe nagrody muszą być wypłacane zaraz po sukcesie, wtedy są kojarzone z tym sukcesem i są motywujące); • wypłaty premii dokonywane będą na podstawie danych zarejestrowanych w trakcie monitorowania działań w grze, podanych analizie jakościowej. 4. wnioski zaprezentowany instrument monitorowania operacyjnego jest doskonałym narzędziem służącym do indywidualnej ewaluacji graczy, a w konsekwencji, aktywizowania ich do wykonywania działań mających realny i istotny wpływ na końcowy wynik gry. metoda ta pozwala na zobiektywizowaną ocenę działań podejmowanych przez zawodników podczas gry w aspekcie realizacji założeń strategii gry. skupianie się na analizie działań podczas meczu i odnoszenia ich do wyznaczonych wcześniej, indywidualnych i grupowych zadań meczowych, ogranicza subiektywne spojrzenie na poszczególnych graczy, a także zapobiega popełnienia błędów w ocenie dokonywanej przez pryzmat kolektywnej odpowiedzialności lub braku uwzględnienia zróżnicowanego wpływu zawodników na końcowy wynik meczu. dzięki tej metodzie zawodnicy oceniani są indywidualnie, ale z uwzględnieniem wpływu zespołowego, z docenieniem zarówno działań bezwzględnie zależnych od partnerów, jak i tych względnie zależnych, podczas realizacji celów gry. stosowanie monitoringu operacyjnego wraz z ewaluacją efektywności, stanowi fundament do opracowanej przez autorów, metody zindywidualizowanego oceniania (premiowania) graczy, gdzie zawodnicy oceniani są właśnie na podstawie wykonanych działań na boisku. stosowanie tej metody pozwala na usprawnianie procesu kierowania zespołem (tj. doboru „składu” ustawienia w grze, wyznaczania celów zespołowych oraz indywidualnych), a także wzmacnianie poczucia odpowiedzialności w grze i koncentracji na zadaniach meczowych. dzięki temu ograniczone jest wykonywanie przez graczy działań pozornych, które nie mają istotnego wpływu na efektywność zespołową. metoda aktywizuje graczy także do podejmowania ryzykownych działań indywidualnych i grupowych, realnie wpływających na wynik gry. monitorowanie operacyjne gry jako podstawa ewaluacji efektywności graczy (na przykładzie zespołów grających w piłkę nożną) 83 literatura łasiński g.(1988): prakseologiczno-systemowe podstawy badania i usprawniania treningu sportowego. studia i monografie, awf wrocław. mazur l. (2017): identyfikacja modelu efektywnego współdziałania w pozycjonowaniu gry w piłce siatkowej. quality in sport 3 (3), umk toruń, s. 25-41. mazur l., superlak e. (2015): organizacja i efektywność współdziałania w ataku ze względu na pozycję zawodnika rozgrywającego na boisku w grze w piłkę siatkową. rozprawy naukowe 51, awf wrocław, str. 118-126. naglak z. (2001): teoria zespołowej gry sportowej. kształcenie gracza. awf wrocław. panfil r.(2006): prakseologia gier zespołowych. studia i monografie nr 82, wrocław. panfil r. (2011a): synergizm działań bezwzględnie zależnych w zespole sportowym (na przykładzie gry w piłkę siatkową i piłkę nożną). rozprawy naukowe awf wrocław, 32, s.20-32. panfil r.(2011b): the effectiveness of cooperation in the team game (pragmatic study of unique cases). antorpomotoryka vol. 21, nr 55, awf kraków, wrocław, s. 73-87. panfil r.(2012): pragmatyka współdziałania w grach sportowych. wszic, wrocław. panfil r., superlak e. (2011): strategie wykorzystania umiejętności współdziałania w kreowaniu sytuacji punktowych (pragmatyczne studium gry w piłkę siatkową). antropomotoryka, vol.21,nr 53, s. 110-119. superlak e., wojtyczka m. (2011): ocena umiejętności współdziałania w ataku reprezentantów polski w siatkówce. rozprawy naukowe, 32, awf, wrocław, s. 3536. słownik języka polskiego pwn (2018): wydawnictwo naukowe pwn. https://sjp.pwn.pl/ 88 quality in sport 1 (7) 2021, p. 88-93, e-issn 2450-3118 received 10.12.2020, accepted 13.01.2021 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2021.006 paweł kalinowski1 , marcin kasprowicz2 , katarzyna kalinowska3 monika nowakowska4 , damian jerszyński5 human capital and recruitment processes for the position of a trainer in poland 1 department of theory and methodology of team sport games, poznan university of physical education, poland 2 department of tourism and recreation, faculty of health sciences, państwowa szkoła wyższa im. papieża jana pawła ii w białej podlaskiej, poland 3,5 department of sport kinesiology, faculty of sport sciences, poznan university of physical education, poland 4 department of theory of sport, poznan university of physical education, poland abstract a high sports score is composed of many factors that determine the final result. it is difficult to state clearly which of them are the most important ones. however, it can be said that a right human material is necessary for success in sport. at the same time players with specific predispositions and highly qualified trainers, who together with their mentees aim at a specific goal to a certain degree, are needed. researchers have already dealt with the designation of the most important predictors of sporting success in the last century. the process of determining the gradation of factors is extremely difficult and complicated. nevertheless, it is the player's relationship with the coach that seems to be one of the most important aspects in the training process. hence, the purpose of the work is to try to describe recruitment processes for the position of a trainer in poland. referring to the hypotheses and research questions, the authors showed some premises that might affect the selection of trainers in sport. moreover, they might have some impact on the position of polish sports disciplines in world rankings. keywords: sport, training process, training system, football introduction in the search for predictors of sporting success, it is necessary to be familiar with the current situation and the prevailing processes in the sports market. polish sport of the glorious summer passed during the communist regime. the reasons for this phenomenon were provided only after the change of a political system in the nineties of the last century (godlewski 2006). the introduction of the term "physical culture" in post-war poland was in line with the ideological assumptions of the socialist state (krawczyk 2000). the marxist concept of sport and physical education originated from the leninist concept of culture which predicted the impact on the future of humanity in the form of three elements 1 paweł kalinowski, e-mail: pawel.kalinowski1030@gmail.com, orcid: 0000-0002-7288-7208 2 marcin kasprowicz, orcid: 0000-0002-4286-3803 3 katarzyna kalinowska, orcid: 0000-0001-7393-8698 4 monika nowakowska, orcid: 0000-0001-5441-6843 5 damian jerszyński, orcid: 0000-0001-8979-6022 https://orcid.org/0000-0002-7288-7208 https://orcid.org/0000-0002-4286-3803 https://orcid.org/0000-0001-7393-8698 https://orcid.org/0000-0001-5441-6843 https://orcid.org/0000-0001-8979-6022 human capital and recruitment processes for the position of a trainer in poland 89 such as mental education, technical training and physical education (godlewski 2006). according to socialist assumptions, physical culture was destined to support polytechnic and mental education, raise morale attitude and shape patriotic one but above all it was connected with defensive adoption. at the same time lenin and stalin allocated large amounts of money to mass sport which became their huge propaganda tool (godlewski 2006). in the post-war years poland followed the solutions introduced in the ussr. universality, state financing and general availability of sport have become an advantage because of such a policy. due to the low level of employees’ professionalism, the ruling party encouraged the employment of young people who could be taught by more experienced executives. criteria for competence and professionalism in recruitment processes were developed (godlewski 2006). ten trainers were brought to poland from abroad in 1948: football, fencing, and motorcycle sport (godlewski 2006). all in all, a particular focus was put on the trainers’ professionalism. after a period of prosperity and a change in the political system in the nineties of the last century, a slow regression of polish competitive sport took place. many disciplines such as football, volleyball and basketball have ceased to play a significant role in the international club competitions for years. clubs cut off from centralized funding began to be dissolved in other countries of the former socialist bloc such as the ddr (kalinowski et al. 2019). traditionally clubs lost their importance for 31 years. it can be concluded that history has come full circle. many disciplines have already been revived such as volleyball or handball. nevertheless, the revival of these disciplines was related to a satisfying financing, compared to the one in european countries, and the employment of coaches from abroad. however, football is still developing. despite many favorable changes, the position in club rankings is unfavorable. due to the greatest popularity of the discipline, the authors of this article are particularly interested in the situation related to football. polish football in clubs is ranked 32nd in europe and in 2017 it was ranked 29th in europe (kalinowski, chorążyk 2017). there are certainly many difficulties which can not be overcome easily. hence, attempts were made to describe the recruitment processes of trainers in poland. as it was written earlier in the 1950s, the state authorities undertook to employ qualified training staff in our country. nowadays clubs are independent and autonomous units. the president with the supervisory board makes decisions about the company’s profile which is the club regardless of whether it leads to immediate profit or implies long-term activities. it can be assumed that we come to an irrational conflict of interest quick profit vs patience in developing. in a democratic and a free country, it is difficult to find certain standards or development paths (kalinowski et al. 2017). taking this fact into consideration, it was decided to try to analyze human capital among trainers of an almost 40 million country. the focus was put on areas according to the rules for recruiting trainers. the information was obtained on the basis of direct observation, interviews with players, trainers and activists as well as on the basis of analysis of internet sources and a review of literature. at this point it is worth quoting a passage from an article by kalinowski et al. (2017) in which the authors raise the problem of applying for free coaching internships in football. during a lecture with the students of the academy of physical education with a specialization in trainers a discussion about the situation on the labor market arose. "there was a sad voice of resignation among young valuable people who are supposed to build our future. talented and ambitious people with their own goals and dreams are slowly being killed by us. someone will classify them in an unambiguous way as less operative. this may be the case but not necessarily. they unanimously commented that in poland there is practically no chance of employment or even a free trainer internship at the club 90 paweł kalinowski, marcin kasprowicz, katarzyna kalinowska, monika nowakowska, damian jerszyński from ekstraklasa" (kalinowski et al. 2017 p. 25). hence, the purpose of the work is to try to describe the recruitment processes for the position of football coach in poland. therefore, adequately to the set goal of the work, the following research questions were formulated: 1. are the selection criteria for trainers in sports clubs known? 2. how is the competence of recruited trainers checked? 3. can you find job offers at top football academies? 4. what is the most common coach profile in football academies? a club as a sports organization nowadays sports clubs resemble an organization. they have intangible assets embedded in a specific structure. correct synergy between all elements is necessary for proper functioning. hence, proper human selection seems to be justified in the organization (stosik, morawski 2009). the performance of a sports club is assessed by achieving its goals. in a club the implementation of tasks and goals is possible only through wellselected human capital. a non-profit organization has evolved into commercial entities. over the years funding and rules for obtaining sponsors have changed. clubs began to create specific products that generate revenue using the brand. at this point a trainer, who is jointly responsible for the results of their team on the market, began to play a special role in a training process. in a team a trainer plays an overarching role, namely they divide tasks, define operating principles and directions of an action. the functioning of a team depends on its vision (kurzawski, miszkiewicz 1977). on a daily basis a trainer selects training measures that help their team to achieve established objectives. a sports result depends on their competence. a trainer often plays the role of an educator, a psychologist or sometimes even a guardian (gołaszewski 2003). constant coordination of activities and setting directions brings a desired result. their conceptual activity leads a team in a certain direction (naglak 2001). in the past many authors pointed to the need for recruiting highly qualified trainers (lachowicz 1974). the author paid attention to the relations between people, atmosphere and specialist knowledge as invaluable elements of effective work. in addition to proper competences, skills and resources, in literature it appears slightly problematic to observe appropriate moral standards and attitudes that determine the behavior of the mentees (żukowski 1994). as a result, such a multifaceted and a complex situation in sports shows a huge role of a trainer. hence, the articles prove that a trainer is a key worker who sets the directions for their mentees’ development (poczwardowski 2000, czerwiński j., jastrzębski z. 2006). success is not possible without proper selection of people. the greatest visions or strategies can be ineffective without proper human resources (welch, welch 2005). trainers, regardless of their work style or personality, are assessed on the basis of the effectiveness of their work. martens (2009) distinguishes three basic styles of team management in his work. an imperative, a liberal or a cooperative style as well as a substantive preparation are the components of success but they do not determine it. a properly selected person and a their manner to work in a team can bring the expected results. a style should be compatible with trainer’s personality. players intuitively feel every inconsistency of the trainer who is exposed to systematic loads and pressure at work (herzig 2004). the trainer’s work can be considered by the need to keep training records, write plans and reports the need for continuous decision making daily conflicts arising from the differences in the assessment of player's commitment, reliability, punctuality, taking their comments the need to care for a positive atmosphere in a team human capital and recruitment processes for the position of a trainer in poland 91 the need of taking care of proper interpersonal relations in the section, club and not only own physical and mental fatigue player's fatigue (both physical and mental) player's expectations towards a trainer competition pressure and their importance relationships with other trainers a significant or a complete limitation of contact with players during competitions a sense of being obliged to make good decisions during the game (herzig 2004). all these components reflect the complexity of the situation in which a trainer finds themselves. in addition, under a constant pressure coming from the environment, including people, they are accounted for achieving a set of specific goals. in a sense, the presented requirements illustrate a certain competence and a qualification profile that are necessary to perform this demanding profession. therefore, a reliable recruitment and a selection of people seems to be necessary in this profession. trainer development paths and the situation on the labor market in poland looking from the perspective of expectations of high sport results, choosing the right candidates seems to be an extremely difficult process. in response to the research questions posed, the authors attempted to illustrate in which situations trainers find themselves on the polish labor market. while the selection of trainers at the highest representative and first-class level seems to be fully justified, the search for trainers at the youth level is a certain incomprehensible phenomenon. until 2017 no competitive ads from major football academies were found in the history of google search engines (kalinowski et al. 2017). over the next three years only two job offers appeared in legia warsaw and pogoń szczecin clubs. therefore, the authors attempted to analyze the training staff of the largest academies. based on personal analysis, it was found that the largest number of employed trainers are graduates of the university of physical education. however, former top-class players are missing (kalinowski 2019). based on the interviews, it was determined that this was due to the low earnings offered by football clubs. the situation on the polish market looks different than e.g. in germany. in the country of our western neighbors offers are coming from major clubs such as vfl wolfsburg, hoffenheim, borussia dortmund and hsv hamburg. in addition, a platform with competition offers is active on the dfb (german football association) website (kalinowski et al. 2017). a certain status quo in employment is maintained between former players playing in the past at the highest level called practitioners and graduates of physical education universities called theoreticians. it is different in poland. there are more young people with less financial requirements but who are also less experienced. employment criteria are not clearly defined. there are no systematic open competitions. such actions may affect the level of polish club football. career development paths for trainers are difficult to define. there is no system repeatability in them. these are some restrictions that seem to have a significant impact on picking the best vessels. hence, there are doubts that make it difficult to determine the qualification criteria and paths of trainers' development. such important activity is left to intuitive actions. according to these activities, it can be presumed that the low cost of employing the employee is appreciated, not the quality and experience. at this stage, the question of how recruitment for workplaces is carried out arises. is the selection of human capital supported by scientific research and proven methods? we do not know this but no clear recruitment criteria were encountered. club environments are hermetically sealed. as you know, restrictions are not conducive to development and there are many ones in polish football. the problem seems to be very complex. obviously, clubs functioning as free enterprises have the right to operate according to their own rules. only are the largest 92 paweł kalinowski, marcin kasprowicz, katarzyna kalinowska, monika nowakowska, damian jerszyński enterprises characterized by transparency and openness? effective solutions for acquiring the best specialists on the labor market in business distinguish the best companies. however, it is different in the polish sports business. here comes another question: “does it affect the results of polish sports clubs in the international arena?” results of polish club teams as stated in the introduction, the overall situation in polish clubs is very unsatisfactory. the polish premier league is classified 32nd, the best polish club legia warsaw is 81th (kalinowski 2019). the last time when the polish team participated in the european cup final was in the 1969/1970 season (kalinowski, kalinowski 2018). from 2017 the polish team cannot qualify for the european cup. it is not in the champions league. for a population of almost 40 million, one may be tempted to state that the situation is dramatic. it is worth noting that there are probably many reasons for it. the authors would like to draw the reader's attention to such important aspect as recruitment of trainers. perhaps this is an aspect that has a significant impact on the level of polish football. although an unambiguous answer will not be received, it is worth looking at the problem from a new perspective. summary and conclusions when looking for factors which influence sports success, it is impossible to consider the role of a trainer. it is worth noting that over the years transformations in poland and changes in the management of people have undergone metamorphoses. the process of moving from accidental actions, through system solutions, and returning to intuitive actions does not make us feel optimistic. the lack of open systematic competitions, specific criteria or unclear ways of looking for specialists cause concern. in line with modern technologies and progress it is nevertheless worth considering and perhaps analyzing again. moreover, the role of subjectivity in a broadly understood training process must be emphasized. nevertheless, human capital still seems to be the most important element. therefore, it is worth considering whether intuitive actions or existing methods are still the only irreplaceable ones. modest financial possibilities or poorly developed infrastructure are often claimed to lead to low sports results in clubs. the authors have doubts whether it is right. the assessment from our perspective is similar to the results of the participation of polish clubs in european cups in recent years. hence, it can be assumed that options in other countries such as belgium, the netherlands, croatia which, despite low human resources, achieve high results, must be taken into consideration. does the recruitment of trainers resemble a similar process there? it is worth checking and comparing it. nevertheless, the most important thing to keep in mind is that not only the world but also europe can stop supplying poland with their assistance and, as a result, new explanations for that should be found. it is possible to look at this phenomenon and just take it for granted which will not necessarily confirm the lack of success but will rather encourage the search of effective solutions (kalinowski et al. 2017). in the opinion of the authors, previous activities require scientific research, deeper analysis and substantive discussion of experts. in summary, it is worth using the huge human capital that we have in our society. introduce young, creative people in a systematic, repeatable way that will fully satisfy fans and the environment. in response to the research questions posed, the following conclusions were formulated: human capital and recruitment processes for the position of a trainer in poland 93 1. no qualification criteria were found for employed trainers. 2. it can be assumed that the competences of recruited trainers are checked on the basis of opinions and interviews. 3. by 2020, two job offers were found in the best football academies in poland. 4. the most employed coach in football academies at the highest level is a graduate of the academy of physical education. 5. it is worth verifying the hypotheses provided in this article in experimental research. references czerwiński, j., jastrzębski, z. (2006). proces szkolenia w zespołowych grach sportowych: teoria i praktyka. akademii wychowania fizycznego i sportu gdańsk. godlewski, p. (2006) sport w polsce na tle politycznej rzeczywistości lat 1944-1956. awf poznań. monografie nr. 367 isbn 8388923-73-0. gołaszewski, j. (2003) piłka nożna. skrypty nr. 121.akademia wychowania fizycznego poznań. herzig, m. (2004) „trener”. kalinowski, p., kulicka, k., pietranis, d., nowakowska, m., pietrzak, m., wieczorek, a. (2019). organizational structure of the german club berliner tsc journal of education, health and sport, 9 (1) , 317-325. kalinowski, p., chorążyk, m. (2017) europejska jakość szkolenia sportowego w piłce nożnej. trener, 5 , 20-23. kalinowski, p., kulicka, k., bartkowiak, s., bezler, a. (2017) praca trenera w polsce i w niemczech kwalifikacje, kompetencje czy szczęście i polecenia? [w:] j. nyćkowiak, j. leśny (red) badania i rozwój młodych naukowców w polsce. aktywność fizyczna wydawnictwo młodzi naukowcy, poznań , 25-30. kalinowski, p., kalinowski, s. (2018) co z tą piłką ? asystent trenera, 22, 34-37. kalinowski, p. (2019) czy piłka nożna stała się sportem dla wybranych ? trener, 4 (147), 40-43. krawczyk, z. (2000) przemiany kultury fizycznej w europie środkowo-wschodniej [w:] sport na przełomie tysiącleci: szanse i nadzieje, cz. iii: społeczno-polityczne uwarunkowania sportu. warszawa. kurzawski, k., miszkiewicz, a. (1997) praca trenera. trening, 3, 69-86. lachowicz, l. (1974) znaczenie wybranych czynników dla podnoszenia efektywności pracy trenera, sport wyczynowy 1, 27-35. martens, r. (2009). jak być skutecznym trenerem. centralny ośrodek sportu. naglak, z. (2001) teoria zespołowej gry sportowej. kształcenie gracza. awf wrocław isbn 83 – 8738962 – 5. poczwardowski, a. (2000) reakcje pomiędzy trenerem i zawodnikiem. jak je doskonalić? sport wyczynowy, 3-4, 23-31. stosik, a., morawski, m. (2009) zarządzanie kapitałem ludzkim w organizacjach sportowych. akademia wychowania fizycznego we wrocławiu. isbn: 978-8389156-91-4. welch, j., welch, s. (2005) winning znaczy zwyciężać. wyd. studio emka, warszawa – zawodnik – psycholog. sport wyczynowy, 7 – 8/ 475 476, 13 -19. żukowski, r. (1994) trener jako centralne ogniwo kierowania treningiem. trening, 1, 285-294. http://klio.awf.poznan.pl/cgi-bin/expertus.cgi?kat=%2fbaza%2fbp%2fpar%2f&fst=data.fst&fdt=data.fdt&ekran=iso&lnkmsk=2&cond=and&mask=2&f_00=02&v_00=kalinowski+pawe%b3+ http://klio.awf.poznan.pl/cgi-bin/expertus.cgi?kat=%2fbaza%2fbp%2fpar%2f&fst=data.fst&fdt=data.fdt&ekran=iso&lnkmsk=2&cond=and&mask=2&f_00=02&v_00=kulicka+katarzyna+ http://klio.awf.poznan.pl/cgi-bin/expertus.cgi?kat=%2fbaza%2fbp%2fpar%2f&fst=data.fst&fdt=data.fdt&ekran=iso&lnkmsk=2&cond=and&mask=2&f_00=02&v_00=pietranis+dariusz+ http://klio.awf.poznan.pl/cgi-bin/expertus.cgi?kat=%2fbaza%2fbp%2fpar%2f&fst=data.fst&fdt=data.fdt&ekran=iso&lnkmsk=2&cond=and&mask=2&f_00=02&v_00=nowakowska+monika+ http://klio.awf.poznan.pl/cgi-bin/expertus.cgi?kat=%2fbaza%2fbp%2fpar%2f&fst=data.fst&fdt=data.fdt&ekran=iso&lnkmsk=2&cond=and&mask=2&f_00=02&v_00=pietrzak+micha%b3+ http://klio.awf.poznan.pl/cgi-bin/expertus.cgi?kat=%2fbaza%2fbp%2fpar%2f&fst=data.fst&fdt=data.fdt&ekran=iso&lnkmsk=2&cond=and&mask=2&f_00=02&v_00=wieczorek+andrzej+ http://klio.awf.poznan.pl/cgi-bin/expertus.cgi?kat=%2fbaza%2fbp%2fpar%2f&fst=data.fst&fdt=data.fdt&ekran=iso&lnkmsk=2&cond=and&mask=2&f_00=26&v_00=journal+of+education+health+and+sport+ http://klio.awf.poznan.pl/cgi-bin/expertus.cgi?kat=%2fbaza%2fbp%2fpar%2f&fst=data.fst&fdt=data.fdt&ekran=iso&lnkmsk=2&cond=and&mask=2&f_00=26&v_00=journal+of+education+health+and+sport+ http://klio.awf.poznan.pl/cgi-bin/expertus.cgi?kat=%2fbaza%2fbp%2fpar%2f&fst=data.fst&fdt=data.fdt&ekran=iso&lnkmsk=2&cond=and&mask=2&f_00=02&v_00=kalinowski+pawe%b3+ http://klio.awf.poznan.pl/cgi-bin/expertus.cgi?kat=%2fbaza%2fbp%2fpar%2f&fst=data.fst&fdt=data.fdt&ekran=iso&lnkmsk=2&cond=and&mask=2&f_00=02&v_00=chor%b1%bfyk+maciej+ http://klio.awf.poznan.pl/cgi-bin/expertus.cgi?kat=%2fbaza%2fbp%2fpar%2f&fst=data.fst&fdt=data.fdt&ekran=iso&lnkmsk=2&cond=and&mask=2&f_00=26&v_00=trener+ http://klio.awf.poznan.pl/cgi-bin/expertus.cgi?kat=%2fbaza%2fbp%2fpar%2f&fst=data.fst&fdt=data.fdt&ekran=iso&lnkmsk=2&cond=and&mask=2&f_00=02&v_00=kalinowski+pawe%b3+ http://klio.awf.poznan.pl/cgi-bin/expertus.cgi?kat=%2fbaza%2fbp%2fpar%2f&fst=data.fst&fdt=data.fdt&ekran=iso&lnkmsk=2&cond=and&mask=2&f_00=02&v_00=kulicka+katarzyna+ http://klio.awf.poznan.pl/cgi-bin/expertus.cgi?kat=%2fbaza%2fbp%2fpar%2f&fst=data.fst&fdt=data.fdt&ekran=iso&lnkmsk=2&cond=and&mask=2&f_00=02&v_00=bartkowiak+sylwia+ http://klio.awf.poznan.pl/cgi-bin/expertus.cgi?kat=%2fbaza%2fbp%2fpar%2f&fst=data.fst&fdt=data.fdt&ekran=iso&lnkmsk=2&cond=and&mask=2&f_00=02&v_00=bezler+armin+ http://klio.awf.poznan.pl/cgi-bin/expertus.cgi?kat=%2fbaza%2fbp%2fpar%2f&fst=data.fst&fdt=data.fdt&ekran=iso&lnkmsk=2&cond=and&mask=2&f_00=06&v_00=badania+i+rozw%f3j+m%b3odych+naukowc%f3w+w+polsce+aktywno%b6%e6+fizyczna+ http://klio.awf.poznan.pl/cgi-bin/expertus.cgi?kat=%2fbaza%2fbp%2fpar%2f&fst=data.fst&fdt=data.fdt&ekran=iso&lnkmsk=2&cond=and&mask=2&f_00=06&v_00=badania+i+rozw%f3j+m%b3odych+naukowc%f3w+w+polsce+aktywno%b6%e6+fizyczna+ quality in sport 4 (6) 2020, p. 21-29, e-issn 2450-3118 received 12.11.2020, accepted 26.11.2020 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2020.023 21 rovena elmazi1 , florian miftari2 fundamental motor skills in identifying differences in performance level between students and athletes ages 10-12 years 1,2 faculty of physical activity and recreation, sports university of tirana, albania abstract fundamental motor skills that are developed during childhood are considered to be the building blocks for sport-specific movement patterns and are typically the focus of physical development programs for children, to develop gross motor skills from early childhood. specifically, it has been shown that within a sport-specific environment, fundamental motor skills can separate children with potential for sport success. this is because gross motor skills underpin the development of the more specific sport skills that will likely be required for future sport success. the study aimed to assess fundamental motor skills in identifying differences in performance levels between students and athletes aged 10-12 years living in albania, and further examine the indicators obtained in order to study how these two groups of children compare to each other. the data gathered through this study are indispensable in revealing the level of obesity, physical and technical capacities and identifying talented athletes. 641 students coming from the primary and secondary school systems and 410 athletes were subjected to standard anthropometric measurements (weight/height/bmi), standard physical fitness tests (push-up, abdominal press high jump, long jump, horizontal stretch, 30m dash, shuttle run 112 m) and technical measurements (bridling, passing boll, moving in defence and shooting) based on bmi standards for students and athletes of this age group, it can be observed that athletes demonstrate a growth in body mass, even the physical fitness and technical indicators tested speak for a bigger development of athletes . therefore, testing procedures should be expanded from only subjective measures of players’ abilities and objective tests of specific conditioning capacities to the objective assessments of technical capacities connected to the motor skills of individuals. this could then be used to select children at an age when the goal is to identify those talented in basketball. keywords: motor development, physical abilities, students, youth athletes, basketball, talent identification intoduction traditionally, the process of identifying talents has been based upon observing an athlete in a trial game or in training session environment, where the players want to impress coaches (larkin, o’connor, 2017). in this process, coaches tend to rely on their intuitive knowledge based on socially constructed “images” of the perfect player and talent, which they subjectively find logical (meylan, cronin, oliver, hughes, 2010; bergeron, et al., 2015). this implies that the selection process depends on personal taste, knowledge, and expertise. however, research has revealed that this approach can lead to repetitive 1 rovena elmazi, orcid: 0000-0002-7643-9322, e-mail: rd.elmazi@gmail.com 2 florian miftari, orcid: 0000-0003-0242-1151, e-mail: florian.miftari@uni-pr.edu https://orcid.org/0000-0002-7643-9322 https://orcid.org/0000-0003-0242-1151 22 rovena elmazi, florian miftari misjudgments in talent identification. fundamental motor skills (fms) that are developed during childhood are considered to be the building blocks for sport-specific movement patterns and are typically the focus of physical development programs for children, to develop gross motor skills from early childhood. specifically, it has been shown that within a sport-specific environment, fundamental motor skills can separate children with a potential for success in sport. this is because gross motor skills underpin the development of the more specific sport skills that will likely be required for future sport success (beamer, cote, ericsson, 1999; oliver, lloyd, meyers, 2011). some authors even suggest that, unless fundamental motor skills are developed during childhood, future sport-specific success at high levels may not be attainable (moore, collins, burwitz, 1998; lloyd, et al., 2016; moharram, 2013). based on this reasoning, it seems rational to implement fundamental motor skill tests in the selection process of very young athletes with the aim of identifying at-risk players who might need to further develop their fundamental motor skills. given the importance of fundamental motor skills and the scarcity of information about the objectiveness of the selection process in very young age groups (i.e., 9 to 10 years old), it would be of a great value to address this gap in the literature. in addition, little is known about what coaches perceive as important qualities for a player at this very young age. to the best of our knowledge, no previous study has simultaneously observed the fmss, specific conditioning capacities (sccs) and specific sport skills of basketball players at a very young age and also examined the differences between the performance levels of very young basketball players in these batteries of tests. therefore, this study aimed to investigate whether fmss, sports sccs and specific sport skills could determine the differences in performance levels between students and basketball players, within a sport-specific environment; and thus identify children with strong potential for sport success. we found that junior athletes who were trained three times a week for 60 minutes longer than their peers appeared superior in all fms and sport specific skills tests, indicating that the coach's perception of their competence would be based largely on their technical skills. methodology the research surveyed six hundred forty-one students and 410 basketball players between the ages of 10-12, which consists of different cities located in urban and rural areas. respectively, 505 of the participants were female and 546 were male. the instrument used for the survey was a questionnaire containing different open and multiply choice questions. based on euro fit-test battery indicator, this study is focused on the measurement of six sub indicators that cover flexibility, speed, agility, endurance and strength. euro fit test battery is a standardized test battery designed by the council of europe (1983) 3 for school children, applied in many european schools since 1988. it is designed in a way that allows tests to be carried out within 35-40 minutes, using very simple equipment. tests items used for this study are: 1. height (l), 2. weight (w), 3. body mass index (bmi) 4. sit-ups –abdominals (sup), 5. sit and reach (sar), 6. standing broad jump (sbj). 3 “testing physical fitness eurofit experimental battery: provisional handbook,” council of europe, strasbourg, 1983. fundamental motor skills in identifying differences in performance level between students and athletes ages 10-12 years 23 for the purpose of this study, in addition to the six tests mentioned above, a number of alternative tests were also used: 7. vertical jump (vj), 8. push-ups (pu), 9. 30-meter speed test (30mst), 10. shuttle run 112 meters (shr), 11. lower limb, 12. upper limb, 13. chest measurement-pause, 14. chest measurement – respire difference, 15. throwing compact ball, 16. moving in defense, 17. dribbles between stands, 18. dribbles straight, 19. passing, 20. loops made by dribbling 21. shooting-while-moving time, 22. shootingwhile-moving number, 23. shooting-while-moving coefficient, 24. shooting from place, 25. free throws. the tests mentioned above are estimated based on anthropometry parameters, the level of obesity, physical fitness, technical preparation and identification of talented athletes. weight was assessed to the nearest 0.1 kg using an electronic scale (tanita segmental body composition bc-545n). to measure the heights of the students, a harpenden portable stadiometer with 1 cm sensitivity was used. body mass index was calculated as kg/m. the standing broad jump (sbj) and vertical jump tests are estimated based on the implementation of an application, used to determine the heights of the student’s jumps (fernández, glaister, lockey, 2015). data analysis data were codified and statistical analysis was computed through spss 22 program in the whole population and subgroups. basic descriptive statistics such as percentages, means, and standard deviation for physical and motor values were calculated to describe the sample used in the study. tests for the difference of two proportions were applied to control a significant difference in the observed percentages in the population of the sample and its subgroups. a p-value (< 0.005) was determined as significant. the observed data are considered with normal distribution. the relative stability of the sample enabled the estimation of 95% confidence intervals. based on the standard methodology of bmi, determined by aashp (american public health agency), when the students have a bmi value (in percentage) above the standard norm of 25 units are considered overweight. otherwise when the students have a bmi value (in percentage) above the standard norm of 30 unit are considered obese. according to the results, some substantial differences (p<0,05) between the players, regarding to height (cm), weight (kg), flexibility (cm), standing broad jumping and vertical jump (cm), 112-meter-shuttle run test (ml/kg/min), 30-meter-sprint were observed. from the other side, no crucial difference (p>0,05) was found regarding parameters such as bmi (%), sit-ups and push-up.4 results ibm spss statistics 22 software was used to perform statistical analyses. the sampling for this research consisted of 1051 students (n=1051), (641 students and 410 athlete students). five hundred and five were female of whom 165 were 10 years old, 206 were 11 years old and 134 were 12 years old. the remaining 546 were male, of whom 165 were 4 (sit-ups and push-up are measured with the number of push – up and sit up executed in (30 s) 24 rovena elmazi, florian miftari 10 years old, 220 were 11 years old and 161 were 12 years old. tables 1-4 demonstrate the results achieved. table 1: age groups & gender of participants age 10 11 12 total count row n % count row n % count row n % count row n % s tu d e n t/ a th le te s athlete gender boy 53 26.1 76 37.4 74 36.5 203 100 girl 57 27.5 80 38.6 70 33.8 207 100 student gender boy 112 32.7 144 42.0 87 25.4 343 100 girl 108 36.2 126 42.3 64 21.5 298 100 total gender boy 165 30.2 220 40.3 161 29.5 546 100 girl 165 32.7 206 40.8 134 26.5 505 100 source: author’s own calculations table 2: case summaries – bmi & lower limb & pull-up & chest measurement test5 case summaries – bmi & lower limb & pull-up & chest measurement test athlete student total n mean std. dev n mean std. dev n mean std. dev bmi test 1 410 17.76 3.446 641 17.80 2.93 1051 17.78 3.25 bmi test 2 410 18.94 3.529 641 19.36 2.59 1051 19.11 3.20 lower limb test 1 410 90.24 3.44 641 85.69 7.217 1051 87.47 6.43 lower limb test 2 410 91.22 3.59 641 86.28 7.891 1051 88.21 6.99 upper limb test 1 410 68.32 4.73 641 61.56 8.703 1051 64.20 8.11 upper limb test 2 410 69.37 5.97 641 70.35 205.12 1051 69.97 160.19 pull-up test 1 410 15.38 4.87 641 9.41 5.68 1051 11.74 6.11 pull-up test 2 410 16.59 4.82 640 10.12 5.36 1050 12.64 6.05 chest measurement pause test 1 410 77.72 8.26 641 77.00 8.23 1051 77.28 8.25 chest measurement pause test 2 410 78.37 9.60 641 77.91 7.80 1051 78.09 8.55 chest measurement-respire difference test 1 410 82.05 8.13 641 81.07 7.72 1051 81.46 7.89 chest measurement–respire difference test 2 410 82.96 8.17 641 81.89 7.92 1051 82.31 8.03 source: author’s own calculations 5 note: descriptive statistics results (mean ± standard deviation) and comparison between the two measurements for the variables: bmi, lower limb, upper limb, pull-up, and chest measurement are presented in the following table. fundamental motor skills in identifying differences in performance level between students and athletes ages 10-12 years 25 table 3: case summaries test 1 & test 26 athlete student total n mean std. dev n mean std. dev n mean std. dev sit and reach test 1 410 18.36 5.18 641 11.32 7.97 1051 14.06 7.82 sit and reach test 2 410 19.41 5.10 641 12.29 7.53 1051 15.07 7.54 msprint30 test 1 410 5.73 .54 641 6.09 2.04 1051 5.95 1.66 msprint30 test 2 409 5.68 .58 640 6.00 2.07 1049 5.87 1.67 shuttle run112m test 1 410 21.44 1.36 641 32.70 146.28 1051 28.31 114.34 shuttle run 112m test 2 410 21.24 1.56 641 26.08 84.73 1051 24.20 66.21 height jump test 1 410 27.21 3.43 641 22.97 5.78 1051 24.63 5.41 height jump test 2 410 28.29 3.71 641 23.85 5.61 1051 25.58 5.41 long jump test 1 410 158.72 7.33 641 141.76 17.63 1051 148.38 16.70 long jump test 2 410 160.93 10.35 641 143.36 18.78 1051 150.21 18.18 throwing compact ball test 1 410 337.87 33.84 641 281.47 59.07 1051 303.48 57.71 throwing compact ball test 2 410 341.28 35.60 641 286.49 142.49 1051 307.86 116.55 moving in defence test 1 410 19.71 1.83 641 27.55 122.14 1051 24.49 95.45 moving in defence test 2 410 19.64 1.83 640 26.18 120.08 1050 20.33 1.85 abdominal press test 1 410 19.02 4.33 641 11.31 5.420 1051 14.32 6.27 abdominal press test 2 410 20.14 4.23 641 12.60 7.975 1051 15.55 7.70 dribble between stands test 1 410 19.88 1.75 641 22.37 3.362 1051 21.40 3.09 dribble between stands test 2 410 19.78 1.84 640 22.43 3.373 1050 22.48 3.391 dribble straight test 1 410 16.85 2.75 641 16.95 2.25 1051 16.89 2.57 dribble straight test 2 410 16.83 2.85 641 16.85 2.16 1051 16.84 2.60 passing test 1 410 19.69 4.57 641 4.90 3.62 1051 10.67 8.26 passing test 2 410 20.83 4.43 641 6.11 3.23 1051 11.85 8.10 loops made by dribble test 1 410 21.58 2.85 641 27.84 3.32 1051 25.40 4.38 loops made by dribble test 2 410 21.49 2.80 641 27.86 4.10 1051 25.37 4.79 shooting while moving time test 1 410 22.87 3.92 641 25.51 5.24 1051 24.48 4.94 shooting while moving time test 2 410 22.51 2.65 639 25.74 7.90 1049 24.48 6.57 shooting while moving number test 1 410 13.20 2.78 641 9.28 2.83 1051 10.81 3.40 shooting while moving number test 2 410 14.33 2.68 641 9.71 2.67 1051 11.51 3.50 shooting while moving coefficient test 1 410 5.39 1.96 641 2.86 1.98 1051 3.84 2.33 shooting while moving coefficient test 2 410 6.49 1.86 639 3.62 1.70 1049 4.74 2.25 shooting from place test 1 410 4.59 1.45 641 2.41 1.84 1051 3.26 2.00 shooting from place test 2 410 5.74 1.39 641 3.26 1.64 1051 4.23 1.97 free throws test 1 410 5.52 1.67 641 2.36 1.80 1051 3.59 2.33 free throws test 2 410 6.55 1.64 582 3.03 1.94 992 4.49 2.52 source: author’s own calculations 6 descriptive statistics results (mean ± standard deviation) and comparison between the two measurements for tests: sit and reach, sprint 30 m, shuttle run, long jump, etc. are presented in the following table. 26 rovena elmazi, florian miftari table 4: paired samples test v paired differences t df sig. (2tailed) mean std. deviation std. error mean 95% confidence interval of the difference lower upper pair 1 bmitest1 bmitest2 -1.333 2.118 .065 -1.461 -1.205 -20.401 1050 .000 pair 2 lowerlimbtest1 lowerlimbtest2 -.739 3.035 .094 -.923 -.556 -7.896 1050 .000 pair 3 upperlimbtest1 upperlimbtest2 -5.769 160.396 4.948 -15.477 3.939 -1.166 1050 .244 pair 4 pull-uptest1 – pull-uptest2 -.901 1.279 .039 -.978 -.824 -22.828 1049 .000 pair 5 chestmeasurementpausetest1 chestmeasurementpausetest2 -.803 4.243 .131 -1.060 -.546 -6.136 1050 .000 pair 6 chestmeasurrespirdifferencetest1 chestmeasurrespirdifferencetest2 -.853 2.001 .062 -.974 -.731 -13.815 1050 .000 source: author’s own calculations table 1 illustrates the distribution of units according to age and gender for two sub groups athletes and students. the tests for the difference of two proportions gave significant difference within the variable age and status. the evidence did show the variable of gender to be significantly associated with bmi. table 2 crossed four sub indicators (lower limb, upper limb, pull-up, and chest measurement) through the measure of bmi. the percentages of bmi according to the two tests is lower than the standard norm of (25) for both of students and athletes, with a slightly difference between them (bmi test 1/test 2 for athletes < bmi test 1/test 2 for students 17.76/18.94 < 17.80/19.36). data obtained from the estimation of other sub indicators such as sit and reach, sprint 30 m, shuttle run, long jump, etc (table 3) demonstrated a significant result (p<0.05) , concluding that there were differences in all the components included in the test between students and athletes. it is clearly noted the advantage of athletes in technical elements, and the enhancement of their skills from the first test to the second test. a significant association was observed between the frequency of training, exercise time and the performance of athletes. table 4 illustrates the paired samples t test which consists on comparing two means of different indicators and sub indicators mentioned and computed in table 2 and 3. the paired samples t test is a parametric test and its purpose is to determine whether there is statistical evidence that the mean difference between paired observations on a particular outcome is significantly different from zero7. there is six pair tests computed in the table, according to six indices. (i) data regarding bmi pair tests obtained in table 4 demonstrates: 7 paired samples t test, kent state university fundamental motor skills in identifying differences in performance level between students and athletes ages 10-12 years 27 • positive correlation between bmi test 1 and bmi test 2 scores (p < 0.001); • there was a significant average difference bmitest1 bmitest2 scores (t1050 = 20.401, p < 0.001); • on average, mbi test 1 scores were 1.3 points lower than bmi test 2 scores (95% ci [-1.461, -1.205]). data regarding pair 2 demonstrates: • there is an average difference lowerlimbtest1 – lowerlimbtest2 scores (t1050 = 7.896, p < 0.001); • on average, upperlimbtest1 scores were 0.739 points lower than upperlimbtest2 scores (95% ci [-0.923, -0.556]). information about pair 4, 5, 6 set out the same tendency accompanied with a significant association among all the variables which were observed, (p<0,001), while the case of pair 3 constitutes an exception. data regarding pair 3 demonstrates: • there is an insignificant average difference upperlimbtest1 – upperlimbtest2 scores (t1050 = 1.166, p > 0.001); • on average, upperlimbtest1 scores were 5.7 points lower than upperlimbtest2 scores (95% ci [-15.477, -3.939]). limitations results achieved in this study are characterized by their own limitations. therefore they cannot be considered exhaustive, moreover if the purpose is focused for long term effectiveness. other factors, not taken into consideration in this paper, may be favorable for improving the results; reported data can be influenced by different obstacles or need appropriate interventions. however, we strongly believe that this study may offer useful information and statistics data for planning better the selection and identification process of new talents. discussion and conclusions the results derived this study provide an insight into the relationship between fms competence and physical activity (training). a review by (lubans, morgan, cliff, barnett, okely, 2010) concluded that there is a positive relationship between general motor competence and physical activity (lubans, morgan, cliff, barnett, okely, 2010). stodden suggested that as fms competence increases, physical activity participation also increases, and this increased participation contributes to further fms competence (stodden, goodway, langendorfer, roberton, rudisill, garcia, 2008). seefeldt (seefeldt, 1980) proposed a hierarchical order of motor skill development that included four levels: reflexes, fundamental motor skills, transitional motor skills, and specific sport skills. the progression through each level occurs over time as a result of growth, maturation, and experience. based on the findings of the present study, it can be concluded that there were differences in all the components included in the test between students and athletes but 28 rovena elmazi, florian miftari significant differences were also found between the results of the first test and those of the second test. the results of the study clearly show the advantage of athletes in technical elements. it is also clearly highlighted the enhancement of their skills from the first test to the second test. this advantage best proves that the frequency of training and exercise time are essential to the increased and improved performance of athletes. specifically, this study brings into light the conclusion that within a sport-specific environment, fundamental motor skills can make the difference on children with strong potential for sport success. this outcome can be explained by the fact that gross motor skills underpin the development of more specific sport skills that will likely be required for future sport success. in addition, basketball coaches are likely to consider the technical elements associated with fms to be an essential discriminatory tool between performance levels. thus, the integration of objective tests into evaluation of these fms is warranted as incorrect judgments by the coach may occur. therefore, testing procedures should only be extended by subjective measures of players’ skills and objective tests of sccs in objective assessments of technical capabilities related to the motor skills of individuals. further this tool can be used to select children at a certain age when the goal is to identify those talented in basketball as well as those who have defective movement patterns and may need more focus in these areas to prevent poor future results. references beamer, m., cote, j., ericsson, k.a. (1999). a comparison between international and provincial level gymnasts in their pursuit of sport expertise. proceedings of the 10th annual european congress of sport psychology, fepsac, prague, czech republic, 7–12 july 1999. bergeron, m.f., mountjoy, m., armstrong, n., chia, m., cote, j., emery, c.a., faigenbaum, a., hall, g., kriemler, s., leglise, m., et al. (2015). international olympic committee consensus statement on youth athletic development. br. j. sports med. 49, 843–851. fernández c., glaister m., lockey r. (2015). “the validity and reliability of an iphone app for measuring vertical jump performance,” journal of sports sciences, 33(15):15741579. larkin, p., o’connor, d. (2017). talent identification and recruitment in youth soccer: recruiter’s perceptions of the key attributes for player recruitment. plos one, 12, 1–15. lloyd, r.s., cronin, j.b., faigenbaum, a.d., haff, g.g., howard, r., kraemer, w.j., micheli, l.j., myer, g.d., oliver, j.l. (2016). national strength and conditioning association position statement on long-term athletic development. j. strength cond. res. 30, 1491–1509. lubans, d.r., morgan, p.j., cliff, d.p., barnett, l.m., & okely, a.d. (2010). fundamental movement skills in children and adolescents. sports medicine (auckland, n.z.), 40, 1019–1035. meylan, c., cronin, j., oliver, j., hughes, m. (2010). talent identification in soccer: the role of maturity status on physical, physiological and technical characteristics. int. j. sports sci. coach, 5, 571–592. fundamental motor skills in identifying differences in performance level between students and athletes ages 10-12 years 29 moharram, r. (2013). comparative analysis of motor competence & self-perception between lower & higher skilled male basketball players ages 8–11 years. master’s thesis, california state university, long beach, ca, usa. moore, p.m., collins, d., burwitz, l. (1998). the development of sporting talent: an examination of the current practices for talent development in english sport; english sports council: london, uk. oliver, j.l.; lloyd, r.s.; meyers, r.w. training elite child athletes: promoting welfare and well-being. strength. cond. j. 2011, 33, 73–79. seefeldt, v. (1980). developmental motor patterns: implications for elementary school physical education. in c.h. nadeau, w.r. halliwell, k.m. newell, & g.c. roberts (eds.), psychology of motor behavior and sport (pp. 314–323). champaign, il: human kinetics. stodden, d.f., goodway, j.d., langendorfer, s.j., roberton, m.a., rudisill, m.e., garcia, c., & garcia, l.e. (2008). a developmental perspective on the role of motor skill competence in physical activity: an emergent relationship. quest, 60, 290–306. quality in sport 4 (6) 2020, p. 7-14, e-issn 2450-3118 received 29.08.2020, accepted 25.09.2020 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2020.021 7 katarzyna żołądkiewicz1 , łukasz pabianek2 , łukasz jaśkiewicz3 , paulina brzezińska4 muscle dysfunction during physical activity – muscle rhabdomyolysis 1,2 institute of physical education, kazimierz wielki university, sportowa 2 str, 85-091 bydgoszcz; poland 3 gdansk university of physical education and sport, department of physiology and biochemistry, gdansk, poland 4 gdansk university of physical education and sport, department of gymnastics and dance, gdansk, poland abstract rhabdomyolysis is the breakdown of striated muscle fibers, which results in the release of muscle cell components into the peripheral circulation. most cases of rhabdomyolysis are the result of trauma, often a consequence of seizures, alcohol and drug abuse but in some cases it is associated with very intensive physical activity. proper understanding of muscle rhabdomyolysis can contribute to better preparation of sportsman for the intensive physical activity and to protect his body from episodes of extensive muscle breakdown and prevent their occurrence. this article is a attempted to summarize and show medical and biochemical basics of muscle rhabdomyolysis with a special attention to the episodes that occurs during physical activity. it may help in prevention of such cases in the future and protects the body of a sportsmen. keywords: rhabdomyolysis, physical activity, myoglobin, muscle introduction building the right level of muscle mass is one of the key factors determining the achievement of high sports results, but it is also one of the important factors of the attractiveness of the human body (phillips and hill, 1998; andreoli et. all 2001). moreover, the proper development of muscle tissue is recognized as a key factor necessary to maintain adequate health ((hikida, 1983; heithoff et. all 1997). rhabdomyolysis is the process of breaking down muscle strings, which results in the transfer of muscle cell components to the peripheral circulation [vanholder, 2000; warren et. all. 2002]. one of the most important compounds released into circulation is myoglobin, a protein contained in striated muscles, which contributes to the storage of oxygen. structurally, the myoglobin molecule, analogically to hemoglobin, is classified as a protein. the myoglobin released into the circulation is filtered and excreted into the 1 katarzyna żołądkiewicz – corresponding author. e-mail: zoladkiewicz.k@gmail.com, orcid: 0000-00015222-8419 2 łukasz pabianek, orcid: 0000-0001-8513-9551 3 łukasz jaśkiewicz, orcid: 0000-0003-0932-8259 4 paulina brzezińska, orcid: 0000-0001-5274-6208 https://orcid.org/0000-0001-5222-8419 https://orcid.org/0000-0001-8513-9551 https://orcid.org/0000-0003-0932-8259 https://orcid.org/0000-0001-5274-6208 8 katarzyna żołądkiewicz, łukasz pabianek, łukasz jaśkiewicz, paulina brzezińska urine, which can damage the kidneys. the renal threshold is 15 mg / 100 ml of myoglobin in the blood serum. the presence of myoglobin in the urine indicates significant muscle damage. it is assumed that about 200 g of muscle breakdown can lead to myoglobinuria. lumps and rollers clog the renal tubules, causing the vessels in the ball and capillaries to contract, leading to drainage disorders. they lead to the death of the distal tubules and kidney failure. during the breakdown of muscle fibers, creatine kinase often increases, which is a marker of renal filtration disorders. rhabdomyolysis is reported to be one of the leading causes of acute kidney injury (arf). however, it should be remembered that not every case of arf is associated with rhabdomyolysis, and not every case of muscle breakdown results in acute nephritis. in most cases, rhabdomyolysis is the result of trauma, often a consequence of seizures, alcohol abuse, and drug abuse [vanholder, 2020]. to diagnose the er disease entity, urine tests for myoglobin and blood tests are necessary, where the activity of muscle enzymes (rheratin kinase, lactate dehydrase), potassium and calcium levels are measured [vanholder, 2020]. etiology one of the causes is injuries due to high-voltage electric shock (e.g. lightning), resulting in myolysis due to disruption of the sarcolemic membranes, resulting in pore formation, loss of barrier function, and increased calcium permeation through the membrane [eiser, 1982]. raised body temperature (e.g. from infection) can also cause rhabdomyolysis. in connection with hyperthermia, neuroleptic malignant syndrome develops, which is characterized by high fever in patients treated with phenothiazides or haloperidol [eiser, 1982]. another potential cause is malignant hyperthermia, an inherited condition characterized by a rapid increase in body temperature (1°c/5min), usually after anesthesia [abraham, 1997]. as a result of excessive sweating, these patients also often have hypokalemia, which can worsen muscle damage. the breakdown of muscle fibers is noticeable in some hereditary diseases. these disorders usually occur in childhood, and careful observation is required whether myolysis occurs in the manner that usually occurs in healthy people or occurs without the interference of external factors. if er recurs in a healthy young patient, hereditary muscle enzyme defects should be considered. the most common are carnitine palmitoyl transferase deficiency, myophosphorylase deficiency (mcardle's disease) and adenosine monophosphate deaminase deficiency. electrolyte disturbances are closely related to the breakdown of muscle fibers. hypocalcaemia, i.e. insufficient level of calcium in the blood (below 2.25mmol / l). hypophasphataemia (phosphorus deficiency in the blood serum below 0.9 mmol / l) contributes to a decrease in atp synthesis. hyponatraemia and hypernatmia, disorders of sodium metabolism in the body and hyperosmotic states. the causes of these conditions can be excessive alcohol consumption, as well as severe malnutrition, disease or malabsorption of the elements. changes in cellular metabolism stretching of sarcoplasmic membranes increases and an influx of sodium, chloride and water occurs, which causes cell swelling and self-destruction [poels, 1993]. calcium enters the cell in exchange for intracellular sodium. large amounts of free calcium ions induce persistent contraction, leading to energy depletion and cell death [brumback, 1992]. in addition, calcium activates phospholipase a2 as well as various vasoactive molecules and proteases. in addition, it leads to the production of oxygen free radicals. the damaged muscle is attacked by activated neutrophils, which amplify the damage by releasing proteases and muscle dysfunction during physical activity – muscle rhabdomyolysis 9 free radicals. consequently, inflammation occurs, a self-sustaining molar reaction instead of pure necrosis. very intense muscle exercise can cause myolysis in untrained people or in those who exercise in extremely unfavorable conditions, e.g. in very high temperature and high humidity. muscle necrosis is much more common when going downhill than in ascents or climbs. the combination of muscle exertion, hypoxemia, and corticosteroidinduced myopathy can cause myolysis, exercise causes faster muscle ischemia in hypokalemia [knochel, 1990]. exercise rhabdomyolysis exercise rhabdomyolysis is a common phenomenon, most likely occurring in a mild form by anyone who has performed exercise, as it is perceived as muscle stiffness. within 24 hours after heavy physical stress, a set of characteristic ailments develops. they especially affect the legs, especially the calves. increasing pain leads to muscle tension, swelling and contracture. the patient is lying in bed, unable to move. myoglobinuria lasts until disease peak, most commonly 4 to 6 days. the pain gradually subsides after about 1-2 weeks. sometimes slight paresis remains. the disease most often affects young men [knochel, 1990]. if serum ck was measured at this time, a slight increase in serum ck would be noticeable. some of the most classic examples of rhabdomyolysis occur among the best trained endurance runners. in the subjects, subsequent muscle tests showed no results suggesting a hereditary myopathy, but carnitine palmityl transferase deficiency or other myopathy. for this reason, it is assumed that any normal person can develop rhabdomyolysis, provided that the triggers for it are sufficient. strenuous exercise, especially during the competition, and especially when the athlete makes every effort to win in the final stage of the competition, provocative factors. hot or warm weather and high humidity increase the risk considerably. victims of this disorder report that they continued to exercise despite cramps, pain, and a feeling of numbness in their lower limbs. some of them kept running despite feeling confused. observers of these struggles usually reported that the players had pale skin, as if their blood vessels had narrowed, which could be explained by massive norepinephrine discharge or, alternatively, their cardiac output and peripheral circulation had failed. it appears that during the final stage of the competition, the patient develops severe soft tissue damage, and in some cases heat stroke is a concomitant disease. the state of acute exercise rhabdomyolysis is often underestimated by doctors who deal with players right after the competition. while most patients recover quickly, some develop potentially fatal metabolic acidosis or hyperkalemia, which may develop over the next 24 hours [hikida, 1983]. symptoms of the disease are often underestimated in the early stages, while its accurate diagnosis and treatment of complications can save lives. there is evidence that training causes some degree of resistance to the development of exercise rhabdomyolysis as exercise heat stroke, however, a well-trained athlete can still develop exercise rhabdomyolysis. physical training is a kind of adaptation, it helps to protect the body against the effects of exercise, it helps to reduce heat excretion, thanks to which there are fewer physical complications. training helps to reduce the incidence of exercise rhabdomyolysis, but does not completely protect against it. one of the most important adaptation elements is the adaptation of the cardiovascular system to exercise. according to brodthagen (1983), cardiac output increases significantly after training and resting heart rate is lower. these changes are noticeable after a week of regular training. they are 10 katarzyna żołądkiewicz, łukasz pabianek, łukasz jaśkiewicz, paulina brzezińska characterized by an overall increase in blood volume, an increase in the volume of plasma and albumin circulating in it [convertino, 1980]. there is also an increase in capillaries surrounding the muscle fibers, which in turn increases blood flow through the muscle cell [brodal, 1977]. the increased blood volume and increased red blood cell mass help maintain oxygen delivery to the working tissue. during training, the amount of myoglobin in skeletal muscles increases, which allows the delivery of more oxygen to the mitochondrion, which in turn has an impact on maintaining the production of atp [adiseshiah, 1992]. in the research conducted by del coso (2013), participants of the marathon run were examined, blood analysis was performed before and after the run, urine analysis and biopsy of the gastrocnemius muscle. the aim of the study was to determine what factors influence the maintenance of a constant speed of runners during the marathon. as the authors stated, completing a marathon can severely damage the muscle fibers [hikida, 1983] and cause the release of muscle protein (mainly myoglobin) into the bloodstream [schiff, 1978]. by performing a biopsy of the gastrocnemius muscle before and after the marathon, it has been proven that running a marathon distance causes necrosis and inflammation of the muscle fibers [hikida, 1983]. these muscle abnormalities correlated with clinical reports of rhabdomyolysis [hikida, 1983], additionally, there was a correlation between the presence of myoglobin in the urine and a decline in performance during the marathon. tab. 1 blood serum results before and after the marathon race in rhabdomyolysis (according to del coso 2013) variable pre post osmolality (mosm/kg h2o) 289 ± 4 297 ± 6 glucose (mmol/l) 5.2 ± 0.8 5.8 ± 1.2 myoglobin (µg/l) 45 ± 12 952 ± 1064 ck (u/l) 176 ± 98 453 ± 348 ast (u/l) 30 ± 8 45 ± 15 alt (u/l) 27 ± 13 26 ± 11 ggt (u/l) 39 ± 37 37 ± 35 urea (mmol/l) 5.8 ± 1.2 7.3 ± 1.3 ldh (u/l) 379 ± 68 630 ± 142 internal muscle dysfunction is often seen when the muscle is overloaded (muscle fibers break down during work), causing rhabdomyolysis associated with vigorous longdistance runners. if not treated quickly, complications such as acute kidney failure can occur. in 2001, the case of [wong, yeung] of a 30-year-old woman who presented to the hospital with hematuria after running a marathon was reported. the general condition of the patient was good, she did not complain of any muscular pains or lower abdominal pain. blood tests were performed, in which an increase in ck 1070 iu/l was found. there were also tests for rhabdomyolysis. the test for myoglobin in the urine confirmed the patient's rhabdomyolysis. during rhabdomyolysis, there was an enzymatic destruction and dysfunction of mitochonders in muscle cells, which leads to changes in the blood, muscle dysfunction during physical activity – muscle rhabdomyolysis 11 including myoglobin, creatine kinase, potassium, uric acid, phosphates and others. due to the release of these components into the blood, the filtration function of the kidneys was disturbed, which resulted in haematuria. interestingly, rhabdomyolysis in women is much less common than in men [wong, yeung, 2001]. rhabdomyolysis in women rhabdomyolysis associated with septic shock, electrolyte disturbances, mineral deficiencies, drug and alcohol abuse appear to occur with equal frequency in both men and women. however, exercise rhabdomyolysis and exercise heat stroke are virtually unheard of in women. this is interesting because an increasing number of women participate in competitive endurance races [knochel, 2003]. differences in response to exercise-induced muscle damage between males and females have been noted and discussed in relation to the protective role of the female sex hormone estrogen [kendal, 2002]. through the high antioxidant capacity of estrogen, the stabilization of membrane properties, or the regulatory effect of genes or the complex interplay of these properties. the lower creatine kinase responses shown by women after exercise-induced muscle damage [krieder, 2003] do not conclusively suggest that estrogen alleviates the muscle damage process because functional measures usually suggest that the hormone is ineffective in minimizing muscle damage [rogers, 1985]. therefore, more research is needed to quantify the role of estrogen in muscle damage. in the studies of shumate et al. (1979) investigated the effect of 120 minutes of exercise on a bicycle ergometer, the effort was moderate. the subjects had blood drawn before, during, immediately after and 72 hours after training. venous blood lactate levels remained unchanged. baseline cpk values were higher in men, most likely the cause was greater muscle mass in men. twenty-four hours after training, men had a mean cpk of 664 iu / liter compared to 152 iu / liter for women. the authors suggested that the symptoms of muscular dystrophy in men may be related to the x chromosome. they also indicate that diethylstilbestrol (an oral drug, non-steroidal estrogen) reduces ck, suggesting that estrogens may be a protective factor for cpk. in fact, when exercises are performed that are predominantly eccentric (for example, going downhill) as opposed to predominantly concentric contractions (such as climbing stairs with muscles tense), the gender difference is not significant [nicholson, 1986]. the explanation for the lack of exercise rhabdomyolysis in women is not obvious. some studies of body temperature when working in hot environments indicate that women are able to cool off more effectively than men due to the amount of work done by the body, body surface area or by having more body weight [bransword & howley, 1977]. this shows that men secrete a greater amount of sweat under conditions of elevated temperature as well as a result of evaporation under comparable working conditions [wong, yeung 2001]. 12 katarzyna żołądkiewicz, łukasz pabianek, łukasz jaśkiewicz, paulina brzezińska metabolic disorders during rhabdomyolysis the release of the necrotic muscle components causes changes in the plasma concentration of inorganic and organic compounds that can lead to life-threatening complications. the accumulation of these compounds worsens the condition of the already disturbed glomerular filtration of the kidneys. there is necrosis with accompanying inflammation, there is an exudation of fluid outside the cell and swelling of the limb fluid accumulates in them. the release of organic acids from dying muscle cells causes acidosis with a high anion gap. hypoxic muscles release lactic acid (which results from the use of glucose during anaerobic combustion) into the circulation; its removal by the liver is insufficient if the patient is hypovolaemic. acidosis impairs metabolic functions and may increase hyperkalemia. lower urine ph and intraocular acidosis will facilitate the interstitial precipitation of myoglobin and uric acid. in the early stages of rhabdomyolysis, calcium builds up in the muscles. in the presence of hyperkalaemia, severe hypocalcaemia may lead to cardiac arrhythmias, muscle spasms, or convulsions, which may further damage the muscles. in the later stages of the disease, the accumulated calcium is released from storage. it is often associated with hyperparathyroidism and hypervitaminosis d and overt hypercalcemia. however, hyperparathyroidism and d hypervitaminosis are not evident in all cases. hypercalcaemia is more common in the presence of calcium supplemented during the hypocalcaemia phase. phosphorus is released from damaged muscle and accumulates in patients with renal failure. hyperphosphatemia causes tissue deposition of calcium phosphate complexes and the suppression of 1α-hydroxylase, the enzyme responsible for the production of the active vitamin d analog. these factors cause early hypocalcemia. in patients with massive muscle breakdown, significant amounts of potassium are released into the blood. renal elimination is insufficient if patients have arf. often, hyperkalemia in patients with rhabdomyolysis is life-threatening and requires immediate treatment. nucleosides are released from disintegrating cell nuclei into the blood and are metabolized in the liver to purines such as xanthine, hypoxanthine and uric acid, the latter of which may contribute to tubular obstruction. the creatinine precursor, creatine, is one of the major components of the muscles where it plays a role in energy transport. it is massively released from non-viable muscle cells and converted into creatinine. it would appear that during rhabdomyolysis, serum creatinine levels should be extremely high, but such a disproportionate increase is not seen, which can be explained by kinetic and mechanistic reasons. serum creatinine is indeed higher in some patients with rhabdomyolysis, but this can be explained by the fact that patients are younger than those with other causes of arf of acute renal failure [byrne, 2004]. conclusions the primary management in muscle rhabdomyolysis is to prevent acute kidney damage. the filtration function of the kidneys should be improved by administering a physiological saline solution in order to remove the components of the breakdown of muscle fibers from the body. it is important to avoid solutions containing potassium or lactatin. a solution with approximately 50% sodium can be administered as sodium bicarbonate. this helps to correct induced acidosis by releasing protons from damaged muscles to prevent myoglobin precipitation in the tubules and reduce the risk of hyperkalemia. muscle dysfunction during physical activity – muscle rhabdomyolysis 13 myoglobinuria without kidney damage does not require specific treatment. rest, hydration and control of urine output are required. hospital treatment is required if there are signs of developing arf. a large amount of fluids (up to 10 l), urine alkalinization above ph 6.5 (sodium bicarbonate), electrolyte control and increasing diuresis to at least 300 ml per hour (manitol) in the first 24 hours of the disease prevent kidney damage. references abraham, r. b., cahana, a., krivosic-horber, r. m., & perel, a. (1997). malignant hyperthermia susceptibility: anaesthetic implications and risk stratification. qjm: an international journal of medicine, 90(1), 13-18. aleckovic-halilovic, m., pjanic, m., mesic, e., storrar, j., woywodt, a. (2020). from quail to earthquakes and human conflict: a historical perspective of rhabdomyolysis. clinical kidney journal. bransford, d. r., howley, e. t. (1977). oxygen cost of running in trained and untrained men and women. medicine and science in sports, 9(1), 41-44. brodal, p., ingjer, f., hermansen, l. (1977). capillary supply of skeletal muscle fibers in untrained and endurance-trained men. american journal of physiology-heart and circulatory physiology, 232(6), h705-h712. brodthagen u.a., hansen k.n., knudsen j.b., jordal r., kris-tensen 0., paulev p.e. (1985). red cell 2,3-dpg, atp, and mean cell volume in highly trained athletes. eur j app! physiol 53:334—338. brumback, r. a., leech, r. w., feeback, d. l. (1992). rhabdomyolysis in childhood: a primer on normal muscle function and selected metabolic myopathies characterized by disordered energy production. pediatric clinics of north america, 39(4), 821-858. byrne, eston, twist (2004) sports medicine · february 2004 neuromuscular function after exercise-induced muscle damage doi: 10.2165/00007256-20043401000005 · source: pubmed convertino, v. a., brock, p. j., keil, l. c., bernauer, e. m., & greenleaf, j. e. (1980). exercise training-induced hypervolemia: role of plasma albumin, renin, and vasopressin. journal of applied physiology, 48(4), 665-669. del coso j, ferna´ndez d, abia´n-vicen j, salinero jj, gonza´lez-milla´n c, et al. (2013) running pace decrease during a marathon is positively related to blood markers of muscle damage. plos one 8(2): e57602. doi: 10.1371/journal.pone.0057602 ekinci akdemir, f. n., gülçin, i̇., karagöz, b., & soslu, r. (2016). quercetin protects rat skeletal muscle from ischemia reperfusion injury. journal of enzyme inhibition and medicinal chemistry, 31(sup2), 162-166. hikida rs, staron rs, hagerman fc, sherman wm, costill dl (1983) muscle fiber necrosis associated with human marathon runners. j neurol sci 59: 185–203. james, d. e., kraegen, e. w., chisholm, d. j. (1985). effects of exercise training on in vivo insulin action in individual tissues of the rat. the journal of clinical investigation, 76(2), 657-666. kendall, b., eston, r. (2002). exercise-induced muscle damage and the potential protective role of estrogen. sports medicine, 32(2), 103-123. kimura, i., ichimura, a., ohue-kitano, r., igarashi, m. (2020). free fatty acid receptors in health and disease. physiological reviews, 100(1), 171-210. 14 katarzyna żołądkiewicz, łukasz pabianek, łukasz jaśkiewicz, paulina brzezińska knochel (1990) kidney international, vol. 38 (1990), pp. 709—719, catastrophic medical events with exhaustive exercise: "white collar rhabdomyolysis” kreider, r. b. (1998). creatine supplementation: analysis of ergogenic value, medical safety, and concerns. j exerc physiol online, 1. lameire, n., matthys, e., vanholder, r., de keyser, k., pauwels, w., nachtergaele, l., & ringoir, s. (1987). causes and prognosis of acute renal failure in elderly patients. nephrology dialysis transplantation, 2(5), 316-322. mondon, c. e., dolkas, c. b., & reaven, g. m. (1980). site of enhanced insulin sensitivity in exercise-trained rats at rest. american journal of physiology-endocrinology and metabolism, 239(3), e169-e177. newham, d. j., jones, d. a., edwards, r. h. t. (1983). large delayed plasma creatine kinase changes after stepping exercise. muscle & nerve: official journal of the american association of electrodiagnostic medicine, 6(5), 380-385. nicholson, g. a., morgan, g. j., meerkin, m., strauss, e. r., mcleod, j. g. (1986). the effect of aerobic exercise on serum creatine kinase activities. muscle & nerve: official journal of the american association of electrodiagnostic medicine, 9(9), 820-824. poels, p. j. e., & gabreels, f. j. m. (1993). rhabdomyolysis: a review of the literature. clinical neurology and neurosurgery, 95(3), 175-192. pugh, j. n., sparks, a. s., doran, d. a., fleming, s. c., langan-evans, c., kirk, b., ... & close, g. l. (2019). four weeks of probiotic supplementation reduces gi symptoms during a marathon race. european journal of applied physiology, 119(7), 1491-1501. rogers, m. a., stull, g. a., & apple, f. s. (1985). creatine kinase isoenzyme activities in men and women following a marathon race. medicine and science in sports and exercise, 17(6), 679-682. rowell, l. b., saltin, b., kiens, b., christensen, n. j. (1986). is peak quadriceps blood flow in humans even higher during exercise with hypoxemia?. american journal of physiology-heart and circulatory physiology, 251(5), h1038-h1044. schiff hb, macsearraigh et, kallmeyer jc (1978) myoglobinuria, rhabdomyolysis and marathon running. q j med 47: 463–472. shumate, j. b., brooke, m. h., carroll, j. e., & davis, j. e. (1979). increased serum creatine kinase after exercise: a sex‐linked phenomenon. neurology, 29(6), 902902. wong, yeung (2001) hong kong journal of medicine 2001;8:38-39, rhabdomyolysis after marathon run. zager, r. a. (1996). rhabdomyolysis and myohemoglobinuric acute renal failure. kidney international, 49(2), 314-326. zierler, k., rogus, e. m. (1980). hyperpolarization as a mediator of insulin action: increased muscle glucose uptake induced electrically. american journal of physiology-endocrinology and metabolism, 239(1), e21-e29. quality in sport 2 (7) 2021, p. 45-51, e-issn 2450-3118 received 24.04.2021, accepted 08.06.2021 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2021.010 45 viktoriia matiichuk1 , tamara khabynets2 , leonid yarmolinsky3 dynamics of geometry indicators of students’ body mass in the process of their physical training under the influence of author’s technology 1lesya ukrainka volyn national university, lutsk, ukraine 2,3 national university of ukraine on physical education and sport, kyiv, ukraine abstract sublimation of advanced scientific ideas into the strategy of student youth’s rehabilitation involves the creation and implementation of effective innovative technologies. at the present stage of physical culture and sports field development, in terms of effectiveness of body correction the most recognized are health fitness systems. objective. the experiment involved 121 female students aged 17–18 with different body types, namely mesomorphs – 64, ectomorphs – 35, endomorphs – 22 individuals (n = 121). methods. theoretical ones have been used to study and substantiate the basic provisions of the study, outline its problem field, systematize the scientists’ experience on the issue of female students' physique correction in the process of their physical training, study of modern scientific approaches to the development and improvement of physical education; empirical methods included pedagogical observation; anthropometric examination of female students; body type of students – using the pinier index. method of recording and analysis of female students’ body static-dynamic stability (diagnostic and training complex “sportkat 650 ts” on the basis of a movable platform, the degree of mobility of which is adjustable); consistently pedagogical transformative experiment; statistical methods have been applied to process the results of the study. results of the study. the positive impact of the suggested technology is evidenced by changes in the average values of the circumferential body size of female students with mesomorphic body type: increase in the average values of chest girth ( ; s) (before: 85.3; 5.50 cm after: 88.2; 4.71 cm), (p <0.01); increase in average values of shoulder girth (before: 26.2; 3.81 cm after: 27.7; 2.19 cm), (p <0.01); decrease in the average values of the circumferential abdomen size (before: 68.1; 5.51 cm after: 66.3; 3.32 cm), (p <0.05); decrease in the average values of the thigh girth (before: 55.0; 3.80 cm after: 53.9; 2.00 cm), (p <0.05). statistically significant changes have been found in the direction of increasing the average values of the shoulder circumferential size among female students of ectomorphic body type: ( ; s) (before: 23.3; 3.71 cm after: 24.9; 2.21 cm), (p<0.05); average values of the thigh circumferential size (before: 52.1; 4.94 cm after: 53.9; 2.01 cm), (p<0.05). during the examination of female students of endomorphic body type, we have also observed the improvement (decrease) of the average values of the abdomen girth ( ; s) (before: 75.4; 4.83 cm after: 72.1; 2.95 cm), (p <0.05) and the average values of the hip circumference (before: 58.3; 4.25 cm after: 56.2; 2.19 cm), (p <0.05). conclusions. the substantiated technology of physique correction for female students taking into account geometry of their body mass in the course of physical training is aimed at achieving the corresponding purpose by using system, normativetarget, personality-oriented approaches. the structure of the technology has included the 1 viktoriia matiichuk – corresponding author: matiychuk_viktoria@ukr.net, orcid: 0000-0001-8484-892x 2 tamara khabynets, orcid: 0000-0001-8395-5635 3 leonid yarmolinsky, orcid: 0000-0002-5558-028x https://orcid.org/0000-0001-8484-892x https://orcid.org/0000-0001-8395-5635 https://orcid.org/0000-0002-5558-028x 46 viktoriia matiichuk, tamara khabynets, leonid yarmolinsky purpose, tasks, principles, pedagogical conditions, stages, namely organizational-introductory, correctional-preventive, supportive. keywords: correction, technology, physique, body type, body mass geometry, female students, physical training. problem formulation the importance of health in the system of universal values is associated with its status as a fundamental basis for the optimal implementation of each individual’s abilities and potential [1, 3, 17]. therefore, in the current context of reforms in ukraine, the health of its population is recognized as a component of national development, which serves as a determinant of the range of tasks in the state-declared social program [12, 13, 14]. under modern conditions the health state of adult ukrainians in general and children and youth in particular is an unprecedented challenge to society and the state, and thus clearly poses a threat to humanitarian security of ukraine [5, 6, 8]. this emphasizes the expediency of paying more attention to ensuring adequate motor activity as a condition for improving health, maintaining efficiency and promoting the diverse development of ukrainian population, including students [4, 9]. analysis of recent research and publications based on the systematization and generalization of sources devoted to the research issue [7, 10, 11], it is obvious that the physique is one of the parameters of physical development, which allows to gain an objective idea of the spatial organization of human body morphological components, constitutional features of its body, proportions, etc. it is also known that the physique is characterized by individual gender and age characteristics, which gives grounds to position it in the systemic dimension as an interdetermined and interrelated spectrum of human body morphofunctional components [14, 15]. sublimation of advanced scientific ideas into the strategy of student youth’s rehabilitation involves the creation and implementation of effective innovative technologies. at the present stage of the field of physical culture and sports development, health fitness systems are recognized the most in terms of body correction effectiveness means [15]. in this context, it should be noted that within current transformation of physical education paradigm, which is related to clarifying the range of interests and needs of students related to their physical and spiritual improvement [],the issues of female students’ physique correction remain unresolved taking into account the peculiarities of their body mass geometry. as a result of a thorough study of the professional specialized literature, it has been established that the term "mass geometry" was introduced into scientific circulation by the frenchman anton de la guerre in 1857 [2]. digression into the history of formation and interpretation of “mass geometry” concept has made it possible to state that today the geometry of body mass is interpreted as a concept which outlines the distribution of human body biolinks in space relative to somatic frame of reference, it includes data on the location of the body general center of mass (gmc), moments of inertia of body biolinks according to their planes and axes of rotation, ellipsoids of inertia and a number of other indicators [2]. dynamics of geometry indicators of students’ body mass in the process of their physical training under the influence of author’s technology 47 the scientific and methodological dimension of the relevance of this work is determined by the inconsistency between the need to correct the physique of female students given the peculiarities of their body geometry and improper methodological development of physical fitness means, used during physical training, which in its turn allows effective solution of the declared problem. the study has been performed in accordance with the 2018 – 2023 research plan of the lesia ukrainka east european national university on the topic “modern technologies for formation and maintenance of health for various population groups by means of health-improving physical activity”, state registration number is 0118u004196. objective the experiment has involved 121 female students aged 17–18 with different body types, among which: mesomorphs – 64 females, ectomorphs – 35 ones, endomorphs – 22 individuals (n = 121). methods and organization of the study completion of the tasks set in the dissertation involves a set of methods, namely: theoretical ones are used to study and substantiate the basic provisions of the study, outline its problem field, systematize the experience of scientists on the correction of female students’ physique in the process of physical training, development of modern scientific approaches to development and improvement of physical education; empirical methods include pedagogical observation as a method of empirical level of research that helps get acquainted with the process of organizing physical education at department of physical education at kyiv national economic university named after v. hetman; anthropometric examination of female students with the use of standard tools (the examination has presupposed the use of a reference point when measuring anthropometric points with a very specific localization in relation to the selected skeletal bone formations, and for more accurate measurement – the use of somatic coordinate axis. the location of an anthropometric point has been determined based on palpation, painless pressing, and then further marking it with a demographic pencil; defining students’ body type has been provided by using the pinier index. method of recording and analysis of static-dynamic stability of the female students body (diagnostic and training complex “sportkat 650 ts” on the basis of a mobile platform, the degree of mobility is adjustable), pedagogical experiment – consistently transforming, statistical methods – to process the results of the study, to determine the statistical significance of the results. experimental data have been processed using conventional methods of mathematical statistics based on the calculation of averages ( ); standard quadratic deviations (s); errors of representativeness (m). in establishing the statistical significance of the differences between the sample indicators, the distribution of which did not comply with the normal law, nonparametric criteria have been used: for independent samples – mann-whitney u-test has been applied, for dependent samples wilcoxon criterion has been applied [16]. all calculations required the use of computer software statistica 7, statista 6.0, offered by microsoft, statsoft. the study was conducted during years 2018 – 2019 on the basis of department on physical education, kneu named after vadym hetman. x 48 viktoriia matiichuk, tamara khabynets, leonid yarmolinsky the technology of female students’ physique correction, substantiated taking into account their body mass geometry in the course of physical training, is aimed at achievement of the corresponding purpose by observance of system, normative-target, personality-oriented approaches. the structure of the technology has contained the purpose, tasks, principles, pedagogical conditions, stages, namely organizationalintroductory, correctional-preventive, supportive ones. the peculiarity of the suggested technology is the correctional and preventive direction reflected in the developed classstudio “grace”, which includes “studio of postural disorders prevention”, “studio of static-dynamic stability” and “correctional studio”. based on the content and structure of the author's technology, the criteria of its effectiveness are outlined, which determine the degree of its effectiveness in the process of female students’ physical training. results the technology previously developed and presented by us was further tested during a consistent transformation experiment, in particular during its implementation in the process of physical education for 17 – 18 year old female students. the positive effect of the suggested technology is evidenced by changes in the average values of circumferential body size among female students of mesomorphic body type: increase in average values of the chest girth ( ; s) (before: 85.3; 5.50 cm after: 88.2; 4.71 cm), (p <0.01); increase in average values of shoulder girth (before: 26.2; 3.81 cm after: 27.7; 2.19 cm), (p <0.01); decrease in the average values of the circumferential abdomen size (before: 68.1; 5.51 cm after: 66.3; 3.32 cm), (p <0.05); decrease in the average values of thigh girth (before: 55.0; 3.80 cm after: 53.9; 2.00 cm), (p <0.05). statistically significant changes have been found regarding the increase of average values of circumferential shoulder size among students of ectomorphic body type: ( ; s) (before: 23.3; 3.71 cm after: 24.9; 2.21 cm), (p <0.05); average values of thigh girth (before: 52.1; 4.94 cm after: 53.9; 2.01 cm), (p <0.05). during the examination of female students that belong to endomorphic body type, we have also noticed an improvement (decrease), namely: the average values of the circumferential abdomen size ( ; s) (before: 75.4; 4.83 cm after: 72.1; 2.95 cm), (p <0 , 05) and the average values of hip circumference (before: 58.3; 4.25 cm after: 56.2; 2.19 cm), (p <0.05). analysing the results of tests aimed at performing motor tasks with more active body movements, in particular “dynamic test – clockwise movement”, it has been found out that 17 – 18 year old girls who participated in the study had some difficulties in implementation of these movements. the subjects of the experiment could not clearly display or get as close as possible to the desired result of the movement, which is set by the software “sport kat 650 ts”. in particular, it is necessary to repeat the trajectory of the point movement (circle shape; direction of movement clockwise or anticlockwise), the movement of which is displayed on the monitor screen, controlling the position of the body pressure centre (pc) on a movable support (platform), the movement of which is also shown on the monitor screen. however, a certain tendency has been established, according to which the results of tests are the worst for 17 – 18 year old girls of endomorphic body type comparing to other experimental groups. particularly, in fig. 1 it can be seen that the experimental group is characterized by a rather chaotic movement of their body pc with corresponding, rather dynamics of geometry indicators of students’ body mass in the process of their physical training under the influence of author’s technology 49 sharp, changes of motion due to macro-oscillations, which leads to a corresponding shape of the trajectory of the body pc on a moving support. fig. 1: examples of test results, performed on the diagnostic and training complex “sport kat 650 ts” by 17 – 18 year old girls of endomorphic body type: “dynamic test – clockwise movement” among 17 – 18 year old girls of ectomorphic and mesomorphic body types during the performance of these tests, the shape of the trajectory of the body pc is closer to the specified, although the nature of the movement should be associated with quite sharp changes in direction and macro-oscillations. it is an interesting fact that a common feature of the two groups is that during performing “dynamic test – clockwise” the trajectory of the body pc, as a rule, is similar to an ellipse in its shape in which the anterior-left and posterior right traffic area prevail. the available factual material allows noting that when conditions of exercises performance are complicated (it refers to test tasks), 17 – 18 year old girls of endomorphic body type have worse results in contrast to 17 – 18 year old girls of mesomorphic and ectomorphic body types. it is likely that increased body weight negatively affects the completion of more complex test exercises. conclusions the technology of female students’ physique correction, substantiated taking into account their body mass geometry in the course of physical training, is aimed at achievement of the corresponding purpose by observance of system, normative-target, personalityoriented approaches. the structure of the technology has contained the purpose, tasks, principles, pedagogical conditions, stages, namely organizational-introductory, correctional-preventive, supportive ones. the peculiarity of the suggested technology is the correctional and preventive direction reflected in the developed class-studio “grace”, which includes “studio of postural disorders prevention”, “studio of static-dynamic stability” and “correctional studio”. based on the content and structure of the author's technology, the criteria of its effectiveness are outlined, which determine the degree of its effectiveness in the process of female students’ physical training. prospects for further research are possible regarding issues related to development, implementation and testing of the effectiveness of multimedia technologies use in fitness programs for female students of different body types. 50 viktoriia matiichuk, tamara khabynets, leonid yarmolinsky references [1] goncharova n, kashuba v, tkachova a, khabinets t, kostiuchenko o, pymonenko m. correction of postural disorders of mature age women in the process of aqua fitness taking into account the body type. теорія та методика фізичного виховання. 2020;20(3):127-136. [2] kashuba,v. (2003). biomechanics of posture. k .: olympic literature. (in ukrainian). [3] kashuba v.a., martynyuk o.a. to the issue of the use of corrective-prophylactic program sin the process of physical education of female students with various violations of the spatial organization of the body scientific journal of the national academy of sciences of ukraine / ed. by h.m. arzytov. – k ., 2013. – issue 1 (27). – p. 28-35. [4] kashuba v.a., dudko m.v. modern approaches, technique sand technologies to the formation of a healthy lifestyle of students in the process of physical education youth scientific bulletin of the eastern european national university named after lesya ukrainka. 2015. issue 17. p. 52-57. [5] kashuba v.a., dudko m.v. thetechnology of prevention of student post uraldisorders in the process of physical education science and sport: modern trends. no. 2 (volume 11), 2016. p. 24-31. [6] kashuba, v. a. et al. (2016). formation of motor skills of a person in the process of ontogenesis lutsk: vezha-druk. [7] kashuba, v. kolos m., rudnytskyi o., yaremenko v., shandrygos v., dudko m., andrieieva o. modern approaches to improving body constitution of female students within physical education classes. journal of physical education and sport, 2017 (4), art 227. 2472– 2476. [8] kashuba v., savlyuk s. structure and content of the technology of prevention and correction of disturbances of spatial organization of the body of children 6-10 years old with sensory systems deprivation journal of education, health and sport, 7(8), 2017, pp.1387-1407. [9] kashuba v., futorny s. modeling and integration of the information environment for the formation of a healthy lifestyle in the educational process of higher education institutions scientifican methodical bases of using information technologies in the field of physical culture and sports: a collection of scientific works [electronicresource]. kharkiv: kdafk, 2017.issue 1. p. 46-50. [10] kashuba v, asaulyuk i, diachenko a. a modern view on the use of information technologies in the process of physical education of student youth. journal of education, health and sport. 2017;7(2):765-75. eissn 2391-8306. http://dx.doi.org/10.5281/zenodo.2538698 [11] kashuba v, asaulyuk i, diachenko a. the formation оf theoretical knowledge of students in the discipline of "physical education" in the process of professional and applied physical training. journal of education, health and sport 2017;7(5):105465. eissn 2391-8306. http://dx.doi.org/10.5281/zenodo.2547839. [12] kashuba v, asaulyuk i, dyachenko a. characteristics of the biogeometric profile of students' posture in the process of vocational and physical training. journal of education, health and sport. 2017;7(6):1255-64. eissn 2391-8306. http://dx.doi.org/10.5281/zenodo.2548845 [13] kashuba, v.a., golovanova n. l.increase in efficiency of professionally applied physical training of pupils of 16-17 years old based on application of informational and methodicals sytems. physical education of students, 2018, 22(2). р.57–62. dynamics of geometry indicators of students’ body mass in the process of their physical training under the influence of author’s technology 51 [14] kashuba v., andrieieva o., goncharova n., kyrychenko v., karp i., lopatskyi s., & kolos m. (2019). physical activity for prevention and correction of postural abnormalities in young women. journal of physical education and sport ® (jpes), supplement issue, 19 (2), 500 – 506. [15] kashuba v, rudenko y, khabynets t, nosova n. use of correctional technologies in the process of health-recreational fitness training by men with impaired biogeometric profile of posture. pedagogy and psychology of sport. 2020;6(4):4555. elssn 2450-6605.doi http://dx.doi.org/10.12775/pps.2020.06.04.005. [16] kashuba v, stepanenko o, byshevets n, kharchuk o, savliuk s, bukhovets b, grygus i, napierała m, skaliy t, hagner-derengowska m, zukow w. the formation of human movement and sports skills in processing sports-pedagogical and biomedical data in masters of sports. international journal of human movement and sports sciences. 2020;8(5), 249-257. [17] tkachova a, dutchak m, kashuba v, goncharova n, lytvynenko y, vako i, kolos s, lopatskyi s. practical implementation of differentiated approach to developing water aerobics classes for early adulthood women with different types of body build. journal of physical education and sport (jpes). 2020;20(1):456-460. http://dx.doi.org/10.12775/pps.2020.06.04.005 31 dubel, robert, dubel, julia, ruszel, kinga, czekaj, aleksandra & namroży, natalia. depression and anxiety inseparable companions of a student? prevalence of mental disorders in the academic environment, factors predisposing to their occurrence, treatment, forms of assistance. quality in sport. 2022;8(3):31-34. eissn 2450-3118. doi http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.03.003 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41040 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2022; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 25.10.2021. revised: 19.11.2022. accepted: 26.11.2022. depresja i lęk nieodłączni towarzysze studenta?rozpowszechnienie zaburzeń psychicznych w środowisku akademickim , czynniki predysponujące do ich wystąpienia, leczenie, formy pomocy depression and anxiety inseparable companions of a student? the prevalence of mental disorders in the academic environment, factors predisposing to their occurrence, treatment, forms of help robert dubel2, julia dubel1, kinga ruszel3, aleksandra czekaj4, natalia namroży2 1 medical university of warsaw, żwirki i wigury street 61, 02-091 warsaw 2clinical hospital no.4, jaczewskiego street 8, 20-954 lublin, poland 3military clinical hospital no.1 al. racławickie 23, 20-904 lublin 4clinical frederick chopin’s hospital no.1 fryderyka szopena 2, 35-055 rzeszów orcid ids: kinga ruszel orcid.org/0000-0002-9633-4288 kingaruszel@gmail.com robert dubel orcid.org/ 0000-0001-7666-2893 r_dubel@wp.pl aleksandra czekaj orcid.org/0000-0003-3104-683x lexi7979@gmail.com natalia namroży orcid.org/0000-0002-7553-4395 natalia.namrozy0@gmail.com julia dubel orcid.org/0000-0002-4854-2912 julkadubel@gnail.com correspondence author: robert dubel, r_dubel@wp.pl http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.03.003 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41040 32 abstrakt: studia owiane są złą sławą bycia wymagającym i trudnym doświadczeniem dla młodego człowieka. studia to czas stawiający przed młodymi dorosłymi wiele wyzwań i skłaniający do konieczności licznych wyrzeczeń, a także dostarczający potężnej dawki codziennego stresu. biorąc pod uwagę obecne tempo życia, do którego człowiek jako gatunek nie jest przystosowany ewolucyjnie, zestawione z codziennymi ekstremalnymi stresorami, nasuwa się pytanie jakie konsekwencje i koszty ponosi młody człowiek, w odpowiedzi na taki tryb życia. jakie problemy ze zdrowiem psychicznym mogą się pojawić wskutek doświadczania długotrwałego stresu? celem powstania tej pracy jest podsumowanie i zebranie dostępnych informacji na temat rozpowszechnienia, czynników predysponujących do wystąpienia oraz form pomocy i leczenia depresji oraz wyszczególnienie najpopularniejszych zaburzeń psychicznych w grupie studentów. abstract: studies are shrouded in the notoriety of being demanding and hard experience for a young person. studies that demand a lot of challenges and sometimes force young adults to give up on activities that truly interest them, as well as provide the enormous amount of daily stress. taking into consideration nowadays life pace to which man as a species is not adapted, which composes an adverse juxtaposition with an extreme stress, leads us to arising question what are the consequences and costs of living such a lifestyle. what mental health problems can we expect due to exposition to prolonged stress? the aim of this work is a summary and collection of information on dilation, factors predisposing to the occurrence of mental health issues, as well as mentioning how to deal with the most popular mental disorders in the group of students. słowa klucze: depresja, zaburzenia lękowe, zaburzenia psychiczne, psychiatria key words: depression, anxiety, psychiatry, mental health issues cel: celem powstania tej pracy jest zaznaczenie istotnej pozycji zdrowia psychicznego młodych pokoleń w hierachii ważności oraz zwrócenie uwagi na problem zaburzeń zdrowia psychicznego, coraz bardziej rozpowszechniony w środowisku studentów. poza tym artykuł traktuje o czynnikach predysponujących do wystąpienia wcześniej wspomnianych zaburzeń oraz formach pomocy i leczenia depresji. materiały i metody: bazy danych pubmed i google scholar przeszukiwano w październiku i listopadzie 2022 r. w bazie pubmed i google scholar wykorzystano publikacje medyczne zawierające hasła „depresja wśród studentów”; „depresja”. nie dodano żadnych ograniczeń językowych. przeszukano 9 artykułów naukowych. wprowadzenie: depresja definiowana jest jako przewlekłe obniżenie nastroju. już na podstawie kilku pytań specjalista potrafi postawić właściwe rozpoznanie. odpowiedź twierdząca na pytania o występowanie podstawowych trzech głównych objawów depresji takich jak : anhedoniaczyli utrata przyjemności z aktywności, które dotychczas 33 przynosiły radość i satysfakcję; obniżenie napęduczyli zmniejszenie aktywności psychomotorycznej, obniżenie nastroju wyraźny spadek ogólnego zadowolenia, w myśl kryteriów diagnostycznych pozwala wykryć depresję. objawy depresji można podzielić na dwie główne grupy : objawy osiowe oraz objawy dodatkowe. do pierwszej grupy zaliczamy: obniżony nastrój; anhedonię oraz obniżenie napędu psychoruchowego, podczas gdy w drugiej grupie wyróżnia się objawy takie jak : obniżenie samooceny i poczucia własnej wartości, osłabienie funkcji kognitywnych, zaburzenia koncentracji oraz uwagi, poczucie małej wartości i winy, pesymistyczne nastawienie wobec przyszłości, zaburzenia snu, spadek libido, utrata apetytu, czy też myśli i tendencje samobójcze. depresja wśród medyków życie młodego człowieka w dzisiejszych czasach jest obarczone wysokim poziomem stresu z wielu powodów. z jednej strony wciąż aktywna pandemia covid-19, co więcej niespotykane dotąd w europie konflikty wojenne, a przy tym wszystkim obowiązki i wymagania stawiane przez uczelnie wyższe.(2) odnalezienie się w nowej rzeczywistości, która pokazuje, że żaden stan rzeczy nie jest gwarantowany i z dnia na dzień codzienność może zostać zupełnie przearanżowana doprowadza do sytuacji, w której sprzyjający zdobywaniu wiedzy i rozwijaniu zainteresowań „constance” świata otaczającego zostaje poważnie zachwiany. taka sytuacja prowadzi do pojawienia się wewnętrznego konfliktu wśród młodych jednostek i predysponuje do wystąpienia zaburzeń z grupy : depresyjnych, lękowych czy też obsesyjno-kompulsywnych, których według badań doświadczy aż do 20% młodych osób do 18 roku życia. [4,6] paradoksalnie, choć zdawałoby się, że studenci, kształcący się na kierunkach medycznych powinni mieć wyższy poziom samoświadomości w zakresie zdrowia psychicznego i możliwych problemów je obejmujących, często okazuje się, że znalezienie profesjonalnej pomocy i reakcja na czas jest postrzegane przez młodych medyków jako stygmatyzująca pięta achillesowa.(1) studenci kierunków medycznych rzadziej otrzymują właściwą pomoc niż osoby zmagające sie z depresją w populacji ogólnej. tłumaczenie takiego stanu rzeczy można tłumaczyć zjawiskiem autostygmatyzacji. ponad połowa studentów wykazujących objawy ze spektrum zaburzeń depresyjnych obawia się ujawnienia informacji o swojej chorobie(4). motywacją takiego postrzegania rzeczywistości zdaje się być lęk przed uznaniem poszukiwania specjalistycznej pomocy za wyraz słabości oraz braku pożądanych kompetencji w zakresie medycyny. prowadzi to do sytuacji, w której młodzi medycy rzadziej otrzymują właściwą pomoc niż przeciętny reprezentant populacji ogólnej. (7,8) szacuje się, że problem depresji może dotyczyć aż 30% studentów kierunków medycznych.(9) formy pomocy i leczenie: z dostępnych danych jasno wynika, że świadomość dotycząca wagi zdrowia psychicznego rośnie w polskim społeczeństwie z roku, na rok. coraz więcej młodych ludzi zdaje się przekonywać o tym, że zdrowiu psychicznemu należy poświęcać tyle samo atencji, co zdrowiu somatycznemu, są to bowiem równocenne składowe ogólnego dobrobytu jednostki. podobne stanowisko prezentuje coraz więcej polskich uczelni wyższych, jak wynika z raportu rzecznika praw pacjenta, w polskich uczelniach studenci mogą liczyć na formy wsparcia w postaci : konsultacji psychologicznych, edukacji prozdrowotnej, poradni psychologicznej, warsztatów prozdrowotnych, grup wsparcia, wsparcia finansowego, czy też urlopów zdrowotnych dla studentów. (5) skuteczne leczenie zaburzeń depresyjnych to w większości przypadków wypadkowa działań w postaci psychoterapii, która może przyjmować formę nurtu poznawczo-behawioralnego, nurtu psychodynamicznego, systemowego czy też gestalt. w wielu przypadkach olbrzymią rolę odgrywa jednak farmakoterapia, oddziałująca na biologiczne podłoże depresji. najpopularniejszym wyborem w farmakoterapii zaburzeń depresyjnych jest grupa leków ssri(selective serotonin re-uptake inhibitors), reprezentantem której jest escitalopram, stanowiący rekomendowane leczenie pierwszego rzutu. poza lekami z grupy ssri stosuje się szeroki wachlarz wyspecjalizowanych substancji wpływających na neuroprzekaźnictwo układu nerwowego pacjenta, m.in inhibitory wychwytu zwrotnego noradrenaliny i serotoniny (snri), trójpierścieniowe leki http://m.in 34 przeciwdepresyjne (tlpd), inhibitory monoaminooksydazy (imao) oraz leki o innych mechanizmach działania.(3) podsumowanie: jak wynika z przytaczanych w pracy informacji depresja wśród młodych ludzi jest coraz powszechniejszym i realnym problemem. młodzi dorośli stanowiący członków świata akademickiego pod wpływem specyfiki środowiskowej oraz tempa życia studenckiego są bardziej narażeni na wystąpienie zaburzeń psychicznych niż standardowy przedstawiciel populacji. wartym zauważenia jest fakt występowania zjawiska autostygmatyzacji, prowadzącego do nieotrzymywania należytej pomocy przez osoby zaangażowane w środowisko opieki zdrowotnej, którego przedstawiciele mają statystycznie niższe szanse na rozpoznanie, prewencję i wdrożenie właściwego leczenia. pocieszającym zdaje się być fakt wzrastającej świadomości społecznej dotyczącej równocenności zdrowia psychicznego ze zdrowiem somatycznym. bibliografia: 1 psychiatr. pol. 2017; 51(3): 503–513pl issn 0033-2674 (print), issn 2391-5854 (online) www.psychiatriapolska.pl doi: http://dx.doi.org/10.12740/pp/onlinefirst/67373 2.pérez-cano hj, moreno-murguía mb, morales-lópez o, crow-buchanan o, english ja, lozano-alcázar j, somilleda-ventura sa. anxiety, depression, and stress in response to the coronavirus disease-19 pandemic. cir cir. 2020;88(5):562-568. english. doi: 10.24875/ciru.20000561. pmid: 33064695. 3.”psychiatria” 2017 r. gałecki p., szulc a.. wydawnictwo: edra urban & partner. kod isbn: 9788365835901 4. schwenk tl, davis l, wimsatt la. depression, stigma, and suicidal ideation in medical students. jama 2010; 304(11): 1181–1190. 5.zdrowie psychiczne na polskich uczelniach raport rzecznika praw pacjenta internet dostepne na https://www.gov.pl/web/rpp/zdrowie-psychiczne-na-polskich-uczelniach---raport-rzecznika-praw-pacjenta 6. werner-seidler a, perry y, calear al, newby jm, christensen h. school-based depression and anxiety prevention programs for young people: a systematic review and meta-analysis. clin psychol rev. 2017 feb;51:30-47. doi: 10.1016/j.cpr.2016.10.005. epub 2016 oct 24. pmid: 27821267. 7. givens jl, tjia j. depressed medical students’ use of mental health services and barriers to use. acad. med. 2002; 77(9): 918–921. 8.chew-graham ca, rogers a, yassin n. ‘i wouldn’t want it on my cv or their records’: medical students’ experiences of help-seeking for mental health problems. med. educ. 2003; 37(10): 873–880. 9.ibrahim ak, kelly sj, adams ce, glazebrook c. a systematic review of studies of depression prevalence in university students. j. psychiatr. res. 2013; 47(3): 391–400. quality in sport 4 (5) 2019, p. 35-45, e-issn 2450-3118 received 05.12.2019, accepted 08.01.2020 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2019.023 35 djamel mokrani1 , houcine benzidane2 , ahmed ataalah3 , fateh zereg4 counselling needs of students in the institute of physical education and sport university of mostaganem (algeria) 1,2,3 institute of physical education and sport, university of abdel hamid ibn badis mostaganem, algeria 4 russian state university of physical education, sport, youth and tourism in moscow, russia abstract in the light of researches aim knowing the counselling needs for students of institute of physical education and sport, university of abdel hamid ibn badis mostaganem (algeria), the researcher suggest that there are many counselling needs for students this institute, so the researcher choose the sample by using random level method of (480) students divided into two samples for building and applying uses, to achieve goals of research the researcher build research tool represented by showing counselling needs consisted of (7) fields of (81) items, placing in front of each one three replacements (always, sometime, never) then correct them by giving marks as (1,2,3) respectively, then the researcher analyzes counselling needs in its final form on applying sample of (120) students (male and female) for students institute of physical education and sport, university of abdel hamid ibn badis mostaganem. after treating the results statistically, results showed that there are (38) counselling needs should be saturated inside the students of institute. in the lights of research’s results the researcher insisted on taking the advantages of studying counselling needs for students of physical education institute in developing counselling programs in the institute and build it on a scientific bases emanated from a real needs of students. keywords: counselling needs, students, physical education introduction the counseling need is a need of the individual to express his problems to another individual for reassurance, trust, and guidance to overcome problems and obstacles (labidi, 1987). sports psychologists are interested in the educational process to build 1 djamel mokrani, e-mail: djamel.mokrani@univ-mosta.dz, orcid: 0000-0001-5911-7930 2 houcine benzidane, e-mail: houcine.benzidane@univ-mosta.dz, orcid: 0000-0002-6309-0707 – corresponding author 3 ahmed ataalah, e-mail: ahmed.attalah@univ-mosta.dz, orcid: 0000-0001-6758-4950 4 fateh zereg, e-mail: fateheps@mail.ru, orcid: 0000-0003-0982-7285 https://orcid.org/0000-0001-5911-7930 https://orcid.org/0000-0002-6309-0707 https://orcid.org/0000-0001-6758-4950 https://orcid.org/0000-0003-0982-7285 36 djamel mokrani, houcine benzidane, ahmed ataalah, fateh zereg a balanced approach to the athlete's personality, integrated in all its aspects, physical, intellectual and social, in order to adapt to the different circumstances of life and to be able to face the challenges of the time and its demands (donahue, 1982). educational guidance is part of the educational process. it is represented by a series of integrated activities aimed at achieving the objectives set. one cannot think of education without guidance (zahran, 1982). both work towards achieving healthy growth in individual sport. a balanced education touches all aspects of his personality; they must identify their problems, identify their needs and understand their behavior so that they can invest in their abilities. (dhari, 2002). this is a fundamental objective of all sport education institutions, which is at the same time an important step in any counseling program, whether preventive or therapeutic, it must specialize to understand the nature the educational process (touk, adess, 1984). it should identify the problems of intellectuals who approve of the process, enlighten them on their abilities, preferences and attitudes, helping them to adapt to their environment and the different circumstances of their lives (abu atiya, 1988). abraham maslow suggests that human motivations be ranked hierarchically in such a way that the pyramid of physiological needs is located at the base while the civil-needs and needs of self-realization are even higher (jourarad, 1974). behaviour that is adequate to meet innate needs is a learned behaviour that varies among individual (seltz, 1983). this research takes as a sample the students of the institute of physical education of the university of mostaganem. they must be well educated scientifically and pedagogically. this will depend in large part on the extent of their knowledge of their needs at this stage, as it is a critical step for the student who is confronted with the choice that determines the course of his career and his future, this explains the importance of research for the students of the institute of physical education of the university of mostaganem. problematic the psychologist's counseling needs constitute the basic part of his training because they affect his personality and his behavior. he lives most of his life to satisfy his needs, to overcome his anxieties, to reach his goals and to have a look on human life as if it were a series of needs that the individual constantly tries to satisfy (ezzebadi and alkhatib 2001). thanks to the work of some researchers at the institute of physical education at the university of mostaganem who have noticed that their students suffer from many problems and in various fields and this is due to several reasons including a lack of interest for counseling and guidance in order to overcome them. to solve the problems of the students, we must identify them, know their interests and the needs of their emancipation in the period they are going through, to offer them a psychological and educational environment adapted to the different living conditions they can to be confronted. counselling needs of students in the institute of physical education and sport university of mostaganem (algeria) 37 objectives a) build and apply a questionnaire adapted to the needs of students of the institute of physical education and sport, university of abdel hamid ibn badis mostaganem. b) identify the counseling needs of students at the institute of physical education and sport, university of abdel hamid ibn badis mostaganem hypothesis the students of institute of physical education and sport, university of abdel hamid ibn badis mostaganem have a great need in counselling. methodology i used the descriptive approach to match the nature of the research problem. the researcher choose the sample by using random level method of (480) students divided into two samples for building and applying uses, to achieve goals of research the researcher build research tool represented by showing counselling needs consisted of (7) fields of (81) items, placing in front of each one three replacements (always, sometime, never) then correct them by giving marks as (1,2,3) respectively. for the development of the questionnaire, i followed the following steps: a) access to measurement tests in the field of sports psychology. b) apply the questionnaire open to students to answer questions about: the problems they encounter at the institute of physical education and sport (administration, theoretical and practical lessons, and examinations). the material and economic problems in terms of expenditure to meet their basic needs. problems of relations with their fellow students. psychological problems such as withdrawal, shyness. family problems: their relationships with parents and siblings. physiological problems: health, diseases. after obtaining the answers to the open questionnaire, i defined (7) following fields: educational field, psychological field, social field, sexual field, economic field, field of health and religious field. these fields have been proposed to specialists in educational psychology and sports psychology. experts' responses have been subjected to statistical work using the test (k2) to see the significance of differences of experts at degrees of freedom = 1, and significance level = 0.05, shows that all fields are acceptable because they are statistically significant. following the responses given by the students to the open-ended question, i developed a questionnaire with (81) items encompassing the problems in seven fields in order to ensure the validity of these items. they were presented to a group of experts and specialists in psychology of education and sport psychology, and 38 djamel mokrani, houcine benzidane, ahmed ataalah, fateh zereg depending on the points of view and observations, 11 items to arrive at the final questionnaire = 70 items. the statistical methods used are as follows: the system (spss), the k2 for a single sample, the t test for the significance of the differences between the averages, the simple correlation coefficient (pearson), the alpha cronbach to calculate the coefficient of reliability, the weighted average. the questionnaire covered a sample of (320) students who were selected by the stratified random method in the institute of physical education for the purpose of using statistical analysis which consists of following the two contrasted groups and internal consistency methods. results the two contrasted group’s method: after correcting the students' answers on the search tool, consisting of (70) items, their degrees were ranked in descending order, and then we chose as the proportion (27%) of the upper and lower degrees which represents the two contrasted groups. each group includes (86) students, the statistically significant t value is considered as an indicator to discriminate items. table 1 representing discriminate force for the t values of the items counseling needs t values items number t values items number t values items number t values items number 1.728* 55 2.492 37 5.778 19 2.353 1 1.490* 56 5.119 38 4.122 20 4.617 2 1.191* 57 4.600 39 4.411 21 1.727* 3 3.151 58 2.539 40 2.010 22 3.151 4 3.518 59 3.186 41 4.818 23 5.307 5 3.738 60 2.827 42 3.702 24 1.732* 6 5.592 61 4.831 43 1.825* 25 2.162 7 3.652 62 1.510* 44 2.001 26 2.983 8 2.792 63 2.951 45 5.242 27 4.341 9 2.094 64 4.906 46 1.459* 28 2.317 10 4.862 65 2.385 47 4.736 29 4.696 11 3.997 66 2.381 48 3.452 30 3.262 12 5.231 67 3.516 49 1.484* 31 2.444 13 1.516* 68 1.438* 50 3.015 32 2.276 14 4.655 69 3.612 51 4.494 33 3.647 15 2.227 70 3.934 52 1.821* 34 2.216 16 3.528 53 4.306 35 2.381 17 2.402 54 5.407 36 3.516 18 * weak discrimination item. critical t value at a degree of freedom =168 and significant level at (0.05) = 1.98 internal consistency: counselling needs of students in the institute of physical education and sport university of mostaganem (algeria) 39 i used the pearson correlation coefficient to determine the correlation between the marks of each item and the total result of the scale, and after obtaining the results and comparing the correlations coefficients with the critical value of the correlations coefficients (0.159). all items are correlated to the statistical significance in level of (0.05) as shown in table n°(2). table 2 representing the correlation coefficients of items counseling needs with the overall result of the total degrees of the scale items number correlation coefficient items number correlation coefficient items number correlation coefficient 1 0.415 25 49 0.411 2 0.324 26 0.444 50 3 27 0.425 51 0.425 4 0.384 28 52 0.371 5 29 0.250 53 0.355 6 30 0.384 54 0,345 7 0.243 31 55 8 0.332 32 0.356 56 9 0.373 33 0.384 57 10 0.359 34 58 0.405 11 0.401 35 0.428 59 0.374 12 0.412 36 0.374 60 0.405 13 0.419 37 0.380 61 0.382 14 0.394 38 0.372 62 0.398 15 0.414 39 0.320 63 0.437 16 0.388 40 0.351 64 0.361 17 0.337 41 0.339 65 0.355 18 0.411 42 0.378 66 0.342 19 0.378 43 0.374 67 0.337 20 0.281 44 68 21 0.392 45 0.379 69 0.311 22 0.332 46 0.417 70 0.225 23 0.323 47 0.334 24 0.355 48 0.364 to meet the objectives of the research, counseling needs were identified on a final sample of 120 students from the mostaganem institute of physical education. the weighted averages of the marks were calculated to determine counseling requirements. the item that obtained a high-weighted average against the standard set = 2, is an indicator of the existence of problems in counseling need. 1. educational field results: the ranking of items questionnaire shows that the values of the weighted average vary between (2.33 1.22) for the 12 items in the school field. compared to the standard that has been established= 2, we have found 09 needs whose weighted average exceeds the degrees average scale. item number 03(i have great difficulty in assimilating 40 djamel mokrani, houcine benzidane, ahmed ataalah, fateh zereg theoretical subjects) is ranked first. item number 07(i have difficulties to show my skill is ninth). while items 04, 05, 08 are below standard =2 and are not a problem for students of the mostaganem institute of physical education. table 3 counseling needs of students in the field of education items ranking weighted average items items number 5 2.24 i feel disorganized because of the irregularity of the courses 1 2 2.31 i cannot concentrate during classes 2 1 2.33 i have great difficulty in assimilating theoretical subjects 3 12 1.22 i am slow in learning motor 4 11 1.57 teachers do not help me improve my physical abilities 5 7 2.19 i suffer from the lack of sports equipment at the institute 6 9 2.05 i have difficulties to show my skills 7 10 1.91 i have no motivation to learn and realize 8 6 2.23 i complain about the lack of suitable sports grounds 9 8 2.13 i complain about the bad behavior of students in class 10 4 2.26 i complain about the use of notes by teachers as a means of pressure 11 3 2.30 i cannot express my opinion to teachers 21 2. psychological field results: the table shows that the weighted average is between (2.52 1.47) for the 11 items of the psychological field. compared with the standard that has been established = 2 , we have found 8 needs whose weighted average exceeds the degrees average scale. item number 11(i suffer from the pressure of others) is ranked first. the item number four (i feel disturbed by my shyness) is eighth. , while items 05, 07, 10 are below standard =2, and are not a problem for students of the mostaganem institute of physical education. table 4 students counseling needs in psychological field items ranking weighted average items items number 4 2.37 i am afraid of situations deemed normal by my fellow student 1 5 2.18 i worry about the things i feel and do not deserve this concern 2 counselling needs of students in the institute of physical education and sport university of mostaganem (algeria) 41 3 2.39 i feel i get angry quickly 3 8 2.03 i feel disturbed by my shyness 4 9 1.94 i express my joy in a way that others might reject 5 6 2.14 i despair if i do not achieve my goals 6 11 1.47 i imagine achieving my goals when i cannot reach them 7 7 2.09 suffer from the lack of concentration and misguidance 8 2 2.43 i have difficulty controlling my emotions 9 10 1.69 i hesitate to discuss many topics with others 10 1 2.52 i suffer from the pressure of others 11 3. social field results: the table shows that the weighted average is between (2.59 1.3 9) for the 11 items of the social field. compared with the standard that has been established =2 , we have found 6 needs whose weighted average exceeds the degrees average scale. item number 9 (i have little respect for the customs and traditions of society) is ranked first. item number 6 (i am disturbed by the criticism of others) is sixth, while items 2, 3, 5.7.11 are below standard= 2 and are not a problem for students of the mostaganem institute of physical education. table 5 student counseling needs in the social field items ranking weighted average items items number 2 2.51 i find it difficult to integrate with others people 1 11 1.39 i feel hurt because i do not find a friend that suits me 2 7 1.66 i am not well regarded by others people 3 3 2.46 i am not tolerant with others people 4 9 1.56 i do not interfere in the private affairs of others people 5 6 2.27 i am disturbed by the criticism of others people 6 10 1.42 i offer little help to people who need help 7 5 2.29 i realize my desires without taking into account the desires of other people 8 1 2.59 i have little respect for the customs and traditions of society 9 4 2.38 i do not respect the laws if they are against what i want to do 10 8 1.59 i love solitude and do not like to frequent other people 11 42 djamel mokrani, houcine benzidane, ahmed ataalah, fateh zereg 4. sexual field results: the table shows that the weighted average is between (2.47 1.20) for the 7 items of the sexual field. compared with the standard that has been established= 2, we have found 7 needs whose weighted average exceeds the degrees average scale. item number 3 (i feel preoccupied by the idea of marriage) is ranked first. item number 6 (i am embarrassed by the lack of sex education) is fifth, while items 2, 1, are below standard =2 and are not a problem for students of the mostaganem institute of physical education. table 6 student counseling needs in the sexual field items ranking weighted average items items number 6 1.82 i do not want to establish a friendship relationship with the opposite sex 1 7 1.20 i do not like that some students contradict other students girls 2 1 2.47 i feel preoccupied by the idea of marriage 3 4 2.13 i am embarrassed when i speak with girls students 4 3 2.19 i am ashamed when the question is about sexuality 5 5 2.12 i am embarrassed by the lack of sex education 6 2 2.34 i suffer from the practice of certain nonconforming sexual habits 7 5. economic field results: the table shows that the weighted average is between (2.22 1.61) for the 5 items of the economic field. compared with the standard= 2 that has been established, we have found 4 needs whose weighted average exceeds the degrees average scale. item number 2(i suffer from a lack of spending money for my needs) is ranked first. item number 4 (i suffer because i do not have proper clothes) is fourth, while item 5 are below standard= 2 and are not a problem for students of the mostaganem institute of physical education. table 7 student counseling needs in the economic field items ranking weighted average items items number 2 2.14 i am suffering from the poor financial situation of my family 1 1 2.22 i suffer from a lack of spending money for my needs 2 counselling needs of students in the institute of physical education and sport university of mostaganem (algeria) 43 3 2.09 i feel the need to work to earn my pocket money 3 4 2.00 i suffer because i do not have proper clothes 4 5 1.61 i feel embarrassed by the existence of material differences between me and my colleagues 5 6. health field results: the table shows that the weighted average is between (2.71 1.29) for the 7 items of the health field. compared with the standard that has been established=2 , we have found 4 needs whose weighted average exceeds the degrees average scale. item number 6(i complain about the lack of health care) is ranked first. item number 7(i complain about frequent sports injuries) is fourth, while items 1, 4, 5, are below standard= 2 and are not a problem for students of the mostaganem institute of physical education. table 8 student counseling needs in the health field items ranking weighted average item items number 5 1.93 i am suffering from anemia 1 3 2.11 i feel apathetic, lazy, and dizzy 2 2 2.29 i suffer from a lack of appetite 3 6 1.56 i suffer from a lack of appetite 4 7 1.29 i have respiratory problems 5 1 2.71 i complain about the lack of health care 6 4 2.06 i complain about frequent sports injuries 7 7. religious field results: the table shows that the weighted average is between (2.22 1.61) for the 4 items of the religious field. compared with the standard that has been established=2 , we have found 2 needs whose weighted average exceeds the degrees average scale. item number 1 (i feel that i do not fulfill my religious duties) is ranked first. item number 3(i find it difficult to fulfill my religious duties) is second, while items 2, 4, are below standard= 2 and are not a problem for students of the mostaganem institute of physical education. table 9 student counseling needs in the religious field items ranking weighted average items items number 2 2.22 i feel that i do not fulfill my religious duties 1 3 1.27 i cannot find people who guide me in matters of religion 2 1 2.12 i find it difficult to fulfill my religious duties 3 44 djamel mokrani, houcine benzidane, ahmed ataalah, fateh zereg 4 1.10 i am struggling because of the rigidity of some religious teachers 4 discussion the tables (3,4,5,6,7,8,9) show that there are (38) counseling needs which require to be satisfied by the students of the institute of physical education, university of mostaganem in the educational, psychological, social ,sexual, health, economic and religious fields. counseling needs for physical education students in the field of education are due to a lack of resources. they also need counseling in the psychological field because they are subject to external pressure and lack of psychological burden. lack of aptitude, competence, cooperation, tolerance of students to establish good relations with others, and to participate in social activities are real indicators of their needs in counseling in the social field. the need for counseling in the fields of health and sexuality can be explained by the absence of institutions involved in raising awareness of health and sexuality. the counseling needs of students in the economic field are firstly due to the low standard of living of the family and secondly to the prices which are constantly rising. the feelings of guilt of the students resulting from a breach of their religious duties show their needs in counseling in the religious field. conclusion there are thirty eight counselling needs that must be satisfied by the students of the institute of physical education, university of mostaganem. nine counselling needs have emerged in the field of education, which relate to the student's relationship with teachers, problems related to their studies, examinations, problems with teaching activities and vocabulary problems. in the psychological field, eight counselling needs have appeared. they revolve around feelings of guilt, their weakness in controlling their emotions, as well as their shyness and fear of meeting others. six counselling needs have emerged in the social field. they relate to their relationships with other students, their ability to help each other and to seek advice from others. five counselling needs have arisen in the sexual field. they concern sexual sensitization. four counselling needs appear in the economic field. they are related to the standard of living of the students. four counselling needs have emerged in the health field related to health care, sports injuries, laziness, lethargy and lack of appetite. two counselling needs have arisen in the religious field and concern the religious duties of the students. counselling needs of students in the institute of physical education and sport university of mostaganem (algeria) 45 recommendations develop and construct a counseling program at the institute of physical education on a scientific basis arising from the real needs of the students. propose to the ministry of higher education to create a counseling unit to solve problems affecting students in physical education. sensitizing researchers to make detailed and in-depth studies on the counseling needs of students in important fields that this study has shown. references abu atiya, s.d. (1988). principles of psychological counseling. t1-koweit. dhari, m.k. (2002). school performance and its relationship to the behavior of isolation and counseling needs of students in reputed schools. master thesis, faculty of education of the university of baghdad. 45. donahue, r.w. (1982). counseling need of adult black students inurbancom unity colleges, university of florida dissertation abstracts international vol, 43. no. 6 december. 125. ezzebadi, a.m., alkhatib, h. (2001). principles of psychological guidance and counseling. international scientific publishing house. amman-jordanie. jourarad, s.m. (1974). healthy personality. macmillian publishing company, inc. new york, p. 7. labidi, s. (1987). counseling needs of vocational schools from the perspective of students and administrative workers. magister thesis. faculty of education. cairo university. 187. seltz, d. (1983). theories of personality. touk, m., adess, a. (1984). basic notions of psychology of education. the editions journal. jordan. zahran, a.h. (1982). psychological guidance and counseling, the world of books. 26, cairo. 74 quality in sport 2 (4) 2018, s. 74-88, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 21 ii 2018, praca została przyjęta do druku 15 i 2019 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2018.011 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/913226 jennifer b.f. wichers1 hanze university of applied sciences, institute for sportstudies groningen ben h. hattink2 university of twente, nikos department enschede hanze university of applied sciences, institute for sportstudies groningen judo as a supportive tool for business and entrepreneurship abstract sports and business or entrepreneurship have frequently been linked to one other in various ways. the world of sport makes use of general management theories and general business and entrepreneurship knowledge for professionalizing the management of sport. within this article the other way around is explored. the sport in this article is limited to the sport judo. the objective is to find out in what way judo sport can be helpful in developing business and entrepreneurship. the level of using sport/judo as a metaphor in the literature on business and entrepreneurship can be transcended. a comparative study using a multi-method approach was conducted with two groups. one containing entrepreneurs with a background in elite-level judo (including a world champion, an olympic medal winner, a european champion and a national champion) and another group of entrepreneurs without any background in judo. it can be concluded that there are opportunities that the (basic) principles of judo could be deployed to inspire and support an entrepreneurial orientation. judo involves both technical and moral principles. the technical principles of judo, in particular, can be translated to the elements of an entrepreneurial orientation. in addition, the moral principles of judo can assist in focusing attention on (corporate) social responsibility and social entrepreneurship. keywords: judo, sports, business, entrepreneurship, sportsmetaphore introduction the sports world is becoming more professional and is making increasing use of knowledge from the field of business sciences. this phenomenon is borne out by the emergence of fields of study such as sports entrepreneurship (ratten, 2010; 2011; ciletti & chadwick, 2012) and sports management (parkhouse & ulrich, 1979; zeigler, 1989; chelladura, 1994; westerbeek, 2003). this research adopts an inverse approach, and is concerned with what significance (active) sports can have for management/business know-how in general. sports experiences are most often used as a metaphor (segane, 2000). any other influences on business and entrepreneurship know how in general can be seen as a gap in the current (sport)management/business research. this research is limited to the sport of judo, and the objective is to examine what added value of judo practices can be applied to support business, especially entrepreneurship. 1 jennifer b.f. wichers, orcid: 0000-0002-3054-9067 2 ben h. hattink, orcid: 0000-0003-1938-8845 http://orcid.org/0000-0002-3054-9067 http://orcid.org/0000-0003-1938-8845 judo and entrepreneurship: a challenging combination 75 judo was developed at the end of the nineteenth century in japan by jigoro kano, who brought a new martial art into life with the so-called kodokan judo (translated as the gentle way or soft way). kano regarded kuzushi as essential; this means bringing the opponent out of balance with substantial but extremely effective timing. kuzushi is carried out by a precise placing of one’s own body (tsukuri) and a precise kake (throw). when one’s kuzushi, tsukuri, and kake are in balance, it is very easy to throw one’s opponent (kano, 1937; 1964). kano, who studied the way of life behind practising martial arts, wished to bring more ethics into sport. he found winning a contest superficial. according to him it had only limited value if it could not be applied in one’s daily life and/or in society as a whole. therefore, (kodokan) judo is developed on basis of two basic principles (kano, 1937; 1964) which are still valid within the sport of judo today (stevens, 2013). 1. technical principle: seiryoku-zen’yo: maximum efficiency with determined amount of effort. kano clarifies this with an example: “imagine that my opponent has ten units of power and i only have seven. if he pushed me backwards with all his present power, i would lose with my power. at least if i used my power against his power. but i give in to the power and see what happens. by stepping aside, i keep my balance and my seven units of power, whereas he loses his balance by leaning forward.” keeping one’s balance and learning to do so play a major role in this. for kano, the sentence ‘soft can control the hard, weak can control strong. being soft at the right time is a virtue; being hard at the wrong time is a disaster.’ was important and played a great role in the development of the sport of judo (kano, 1937). 2. moral principle: jita kyoei: general prosperity for the whole world. a person is to reach a higher level by practising judo in this way. the personality and the spiritual and physical balance are to be strengthened, which indicates that life will be lived joyously and meaningfully. it is beneficial for the society if it consists of balanced people. showing discipline, perseverance, respect, civilization and self-control in all circumstances is practised in judo and can be applied as a daily lifestyle (kano, 1937). due to the fact that several judo instructors established themselves in europe, inter alia, the rest of the world could also slowly get to know judo and its principles. judo became more popular and was given a place within physical education (pe) programmes in schools. it was recognized for its educational and pedagogical value (manolachi et al., 2010; neofit et al., 2011). with judo it is possible to contact others, to improve resilience, to take the necessary care, and to learn from each other. research question there seems to be a number of possibilities to apply judo to business and entrepreneurship. first, all the existing links between judo and business/entrepreneurship-related aspects will be investigated to provide an overview of this relationship. second, focus will be placed on the link, on an individual level, between judo on the one hand and business on the other. due to the fact that judo is an individualistic sport practised by one person against an opponent, the research zooms in on the managers and entrepreneurs as individuals. as far as business is concerned, there is a link to be made with entrepreneurial orientation. an entrepreneurial orientation proves to be an important asset and is an issue in several businesses and educational institutions and programs. therefore this research investigates whether the sport of judo can be deployed to support business, with specific focus on the entrepreneurial orientation. 76 jennifer b.f. wichers, ben h. hattink entrepreneurial orientation (eo) was introduced by miller and friesen (1982). it is a concept that states that there is an entrepreneurial mindset (lumpkin & dess, 2001) or frame of mind (dess & lumpkin, 2005) that supports entrepreneurship (miller & friesen, 1982; covin & slevin, 1988; lumkin & dess, 1996; 2001; 2005; wiklund & sheperd, 2003). for both an individual and an organisation this means strategy-making processes and styles within an organisation that support entrepreneurial activities (chaston & sadler-smith, 2012). within the literature on entrepreneurship, an eo correlates positively with a firm level (covin & slevin, 1991; zahra & covin, 1995; green, covin & slevin, 2008), social capital ((stam & elfering, 2008), market orientation (lee et al., 2000, cano et al., 2005, rauch et al., 2009, hakala, 2011; boso et al., 2013) and organisational learning (atuahene-gima & ko, 2001). eo is involved in many aspects of businesses. miller et al. (1982) describe three basic dimensions of eo: connecting with product-market innovation, daring related to risky organisations, and coming to consensus with actors involved. these three characteristics can be summarised as: innovativeness, risk-taking and proactiveness. later on there are two dimensions added. the first one of these is autonomic acting. companies with an entrepreneurial relation tend to act independently (autonomically) with a provident view on the market (lumpkin, 1996). autonomy refers to ability and willingness to act independently in the pursuit of opportunities. the other dimension is competitive aggression, which can be identified by one of the basic elements in an entrepreneurial company, namely “beating competitors to the punch” (miller, 1983). this eo element refers to companies that have the willingness and tendency to challenge their competitors fast and directly in order to gain a better position in the market (lumpkin, 1996). lumpkin and dess (1996) note that the five dimensions of eo can be very distinctive and different from each other within different contexts in a company. they distinguish between employees/individuals, entrepreneurs/start-ups and top supervisors/management team of established companies in the market. the central research question is: to what extent can the (basic) principles of judo be deployed to inspire and/or support an entrepreneurial orientation? the existing links between judo and business-related aspects are investigated in the literature review. the empirical part of the research focuses on the question: which basic principles of judo can be linked to which elements of an entrepreneurial orientation? furthermore relevant is the question: to what extent can judo deliver added value in supporting an entrepreneurial orientation? the combination of judo and businesses/entrepreneurship based on a literature review we find that judo is used as a metaphor for business in three areas: economics, strategic management, and entrepreneurship. the first connection of judo to economic/management sciences is seen in the article by gelman and salop (1985). the term ‘judo economics’ is introduced and a strategy is described which makes it possible for an organization to take advantage of its competitors. in the judo economics model a challenger (newcomer) must decide how aggressively it wants to be involved in the market penetration. a simple supposition is given as a clarifying example: when a newcomer enters the market, and wants to take it over, an existing company will fight back and most likely win. however, if the newcomer can convince the existing company that it can be valuable for the company, the existing company gives in and facilitates the newcomer’s entry to the market. it is likely that the judo and entrepreneurship: a challenging combination 77 newcomer must make a sacrifice to ‘warm up’ the other company by serving only a small part of the market. this is better for the existing company, as it is better off giving up a part of the market than fighting for the complete market by constantly reducing its prices in order to win in the long run. nonetheless, the existing company would survive longer reducing prices, due to the fact that it has been active in the market for a longer time and has reserves. the essential idea behind the model is to use the power of the opponent to be able to make use of it oneself. follow-up research was subsequently conducted to examine what new entrants do in the case of disturbance caused by collusion on the market. the conclusion was that judo economics were not applicable (sørgard, 1995). second, judo is related to strategic management with regard to so-called judo strategy (maruyama, 1992; yoffie & kwak, 1999; 2001). judo strategy (yoffie and kwak, 2001; 2002) offers a way of thinking which is connected to techniques that make it possible to defeat a larger competitor. maruyama (1992) addressed the method as extremely useful in international business. elaborating on judo economics, and referring to the original source of inspiration, the sport of judo (kano, 1937; 1964) offers judo strategy several tools that not only help a business to survive, but also to grow within a market with intensive rivalry. three aspects of judo are central in this regard: (i) movement, (ii) balance, and (iii) the leverage principle. it is stated that before an opponent can be beaten, there must be mobility and movement. i: by letting the opponent move you avoid a head-to-head conflict with an opponent with more weight and strength. ii: be flexible and give away when attacked directly by superior force, the opponent is put off balance. iii: subsequently, the opponent can be beaten (thrown) by exploiting leverage, that uses the weight and strength of opponents against them. similarly, managers can make the best of their starting position by moving, and thus taking the lead. by staying in balance, they can successfully connect with the opponents and thus be able to react to attacks by competitors. by making use of the leverage principle, managers can use the power of their competitors by changing strategic responsibilities. yoffie and kwak (2001, p. 21) explicitly state that ‘judo strategy is not a surefire recipe for success.’ it is exactly like in a judo contest: making the move at the right moment to enable the maximum benefit from the movement. each company, depending on the sector, will implement mobility, balance, and the leverage principle differently. in a follow-up article, yoffie and kwak (2002) suggest techniques to beat a stronger opponent by providing more insight with regard to the stated three central aspects of judo. among others, the following instructions are given: understanding the opponent, and how to get a hold of him or her; in a situation where an opponent is attacking, do not respond with the same technique; practise safe falling, which does not mean direct loss, etc. the judo strategy consists of different techniques that can be mixed and matched. later on these principles where also addressed as organizational judo (richardson, 2005). finally, drucker (1985) makes a link between judo and entrepreneurship. by entrepreneurial judo he refers to formulating strategies which allow the entrepreneur to exploit the competitors’ (bad) habits. the principles of judo have been brought to economic life by taking advantage of the competitors’ power and weight, and using it for one’s own benefit. entrepreneurial judo is always market-focused and market-driven. the strategy formulation process starts with analyzing the industry with an emphasis on manufacturers and suppliers. analysis of their habits (especially the bad ones) and policies is followed by an analysis of the market. here, research is undertaken into where an alternative strategy would work with the least resistance. the strategy also assumes that the leaders continue behaving according to foreseen patterns. even if they were repeatedly defeated, they would refuse to change. drucker (1985, p. 208) gives the following 78 jennifer b.f. wichers, ben h. hattink example: ‘entrepreneurial judo aims first at securing a beachhead, and one which the established leaders either do not defend at all or defends only halfheartedly… once the beachhead has been secured, that is, once the newcomers have an adequate market and an adequate revenue stream, they then move on to the rest of the beach, and finally to the whole island.’ so entrepreneurial judo requires some degree of genuine innovation. it is not enough for the newcomers simply to do as the established leader at a lower cost or with a better service, the newcomers have to make themselves distinct. the authors refer to certain restrictions in their publications. for example, the fact that gains for a new entrance in a market are not quantified using judo techniques. alternative entry or competitor strategies are not taken into account; moreover, the use of a metaphor does, of course, have its restrictions. a metaphor is not the same as evidence. characteristic of all theories that relate judo to businesses is the fact that the technical principle is dominant. furthermore, the metaphor emphasises the aspect of organisation. however, judo is a sport for individuals with a direct opponent, in which you are responsible yourself for your own behaviour and actions. this means that the way towards an entrepreneurial orientation can be likened to a kind of wasteland. methodology the literature review on judo relating to businesses and the entrepreneurial orientation is followed by a qualitative comparative case study with an experimental blocking design. in this design, multi-methods (triangulation) are used; these include a document and website analysis, semi-structured interviews, and a survey using the delphi method. on basis of the document and website analyses, two groups of research units were studied: group x: a group of entrepreneurs in small and/or medium enterprises (smes), who also have a background (athlete and/or coach) in elite-level judo (black-belt, practised professional judo at an international level). they include a world champion, an olympic medal winner, a european champion, and dutch national champions. the assumption is that this group of five will be able to make a link between judo and entrepreneurship c.q. the eo. group y: another group of five entrepreneurs in smes, without any background in judo were found and used as a control-group. the group without judo know-how recognized the sport from television and the internet and knew that the main objective of a judo contest was to beat the opponent by getting the opponent on its back, but had no further knowledge of rules, material, organizations, techniques, tactics, etc. all the entrepreneurs were ultimately responsible for an sme company. the companies were registered with the chamber of commerce, employed three or more people, had existed for longer than three years, and preferably had several locations and an ambition to grow. a semi-structured interview was conducted with all 10 entrepreneurs. the interviews were based on the literature review and were conducted with the help of an interview guide. the five-dimension construction of eo – referring to innovation, risktaking, proactivity, competitive aggression and autonomy – was used. the dimensions were measured by representative items per dimension named in the interview guide (lumpkin & dess, 1996; jambulingam et al., 2005; boso et al., 2013). the interviews were recorded and transcribed, and then axially and selectively coded by two researchers. furthermore, delphi methodology was applied in both groups separately. the delphi methodology is a method for structuring a group communication process so that judo and entrepreneurship: a challenging combination 79 the process is effective in allowing a group of individuals, as a whole, to deal with a complex problem (linestone & turoff, 1975). it maps opinions of experts, or stakeholders and attempts to create consensus concerning the direction of the desired solution. this method is known for its anonymity, information-gathering in several rounds and structured feedback processes, and delivers mostly useful information on complex problematic situations where the individual perceptions of stakeholders play an important role (kieft, 2011). the aim is to find as reliable a way as possible to form a shared opinion within a group of experts. the experts are confronted with each other’s knowledge and positions (dalkey & helmer, 1963). the goal is to interactively produce a product that consists of the knowledge from the research field instead of knowledge about the field (delbecq et al., 1975; hsu, 2007). in fact, there were two parallel delphi paths – on the one hand, the five people with expertise and experience in judo and entrepreneurship (group x) and on the other, the other group of people with expertise and experience in entrepreneurship but not in judo (group y). all the participants were employed in the netherlands – in different areas. the participants were repeatedly given – in several rounds – the opportunity to articulate their opinion in the form of semi-structured interviews and feedback. the verification of these statements (per person) was collected into a document. afterwards, all the documents were put together by a group of researchers, thus forming a document with results. it was therefore possible to formulate a synthesis between the opinions of group x and those of group y. furthermore, the documentation was shared with the participants, who were asked to comment on it. the researchers knew only the participants who left comments; the sources of supportive information were kept anonymous to others. synthesis of the document, feedback and supportive information per group was identified for a second time after linking the given feedback back to the individual documents. based on this, a stepby-step judgement was formulated, bearing in mind that participants were over-optimistic in the short-term and over-pessimistic in the long-term (kieft, 2011) due to fact that certain points had been clarified and the wide range of possibilities of measured interventions and adjustments. the consensus was often presented in the form of quantitative terms such as ‘majority view’ or ‘above the average’. the schedule that was followed is set out below. individual interviews: entrepreneurs with a judo background entrepreneurs without a judo background synthesis interviews group x synthesis interviews group y delphi round a: synthesis xa synthesis ya delphi round b: synthesis xb synthesis yb findings and results interviews group x: entrepreneurs with a judo background first, before explaining the research, the interviewees unanimously related entrepreneurship to elite sport, especially the drive to win. this was explained in the context of judo in a contest: victory within the given rules is a must. therefore, competitive aggression scored the maximum amount. the other aspects relating to an entrepreneurial orientation were brought up, although very little. proactivity was the only aspect that did not get scored in association with judo and entrepreneurship. see table 1. 80 jennifer b.f. wichers, ben h. hattink the introduced theoretical constructions (entrepreneurial judo, judo economics and judo strategy) were all unknown to the group. however, after they were explained, the group seemed to recognize these constructions in practice. it was pointed out that the technical aspects of judo could be applied to several stakeholders: customers, employees, partners and competitors. “when a nationwide company landed right next to us, i thought this giant, this ‘heavyweight’ would pulverize our company. however, from judo you know that big judokas are often slower and if you, as a small one, as a ‘lightweight’ adjust your tactics, the chance of your winning becomes suddenly greater. as judoka you learn to go with your own power. you learn that there are different ways to use your strengths against your opponent.” (quote of an entrepreneur and elite judo coach) after the principles of judo were explained, it was the moral principles, in particular, that seemed to receive attention and recognition. concerning the moral principles, it seemed that judo could basically be summarized on the basis of respecting others and the rules. the pedagogic/educational value of judo was unanimously agreed upon and also linked to the entrepreneurship. the social component of practising/teaching judo was emphasized in this regard, and it was regarded as important in the entrepreneurial context by all the interviewees. another value of judo, mentioned by every interviewee, regarding the social aspect, was the physical contact with another person and getting into each other’s comfort zones. three of the five interviewees referred to the importance of social responsibility. an important aspect of judo and entrepreneurship is taking care of each other. mutual dependency was mentioned several times by these interviewees. however, two people explicitly stated that they did not value the so-called eastern philosophy. they felt that judo’s symbolic value (rituals) should not dominate, but should rather serve as part of the social component. “of course you want to beat your opponent and in the final minute maybe at all costs. however you also have to respect him/her, by following the rules and tradition of judo, you know there is respect on both sides. at the end you know you need your opponent. maybe except the important competitive matches you take care, that is normal.” (quote of an entrepreneur and olympic medalist) in addition, the five items of entrepreneurial orientation were briefly explained, and the participants were asked whether they recognized them. as table 1 illustrates, after the explanation most of the items were recognized in practice. competitive aggression and risk-taking scored maximum points (see table 1). “judo is a very risky sport. each step can be fatal. that is a parallel to entrepreneurship; you can also take a calculated risky step: if you step forward, someone can wipe you out.” (quote of an entrepreneur and judo world champion) judo and entrepreneurship: a challenging combination 81 table 1. number of respondents with a judo background who recognized eo elements in the practice of judo respondents: eo-element: entrepreneurs with a judo background group x before explanation after explanation autonomy 1/5 4/5 competitive aggressiveness 5/5 5/5 innovation 2/5 4/5 proactiveness 0/5 4/5 risk-taking 2/5 5/5 after the explanation, the participants were asked to translate the eo items into judo situations and techniques. concrete judo examples were given in respect of all the eo items. the most frequently given examples (mentioned by more than two people within group x) are presented in figure 1. figure 1. transfer of entrepreneurial orientation items to judo practice interviews group y: entrepreneurs without a judo background group y functions as a control group for the entrepreneurs with a judo background, especially in view of the expected passion and involvement in judo in the first group (x). at first, before the research was further explained, the majority of the interviewees linked judo to staying in balance (three out of five) and believed that both judo and entrepreneurship can involve confrontation (two out of five): the weakest are punished (this aspect belongs to risk-taking). one interviewee mentioned competitive aggression and the aspect of being positioned against one another. see table 2. the other items could not be directly identified in the associations and reactions of the interviewees. the introduced theoretical constructions (entrepreneurial judo, judo economics and judo strategy) were all unknown to the group, but once the terms had been further explained, several items were recognized in practice. about half the group had some judo experiences at school (in physical education) decades ago. it was said that the technical • autonomy: one cannot blame anyone else for one’s own mistakes; one has the opportunity to act freely; the influence of others (besides one’s opponent) is minimal during a match. • competitive aggressiveness: there is direct physical contact and confrontation, and a drive to win games and matches within the rules. • innovation: during training one can practice together; new techniques and tactics can be found; one can train by trial and error, with and without others, while moments later the other person can be your opponent in a match. • proactiveness: passiveness during a match will be punished by judo regulations. • risk-taking: learning to lose: if one does something wrong, one will suffer the consequences right away. judo is falling and standing up, literally and metaphorically. physically, one is situated in somebody else’s comfort zone. 82 jennifer b.f. wichers, ben h. hattink aspects of judo were applicable in terms of reacting to the competitor’s (opponent’s) actions. in general, all the participants were interested in the combination of judo and entrepreneurship. all of them wanted to know more about it, and the researcher therefore explained the principles of judo. when it came to the moral principles, the group believed that (basic) judo could be related to respecting the other party, the rules, the referee, and the context. the educational/pedagogic value of judo was unanimously agreed upon and linked to entrepreneurship. the social aspect was emphasized, and was also regarded by each interviewee as important in relation to entrepreneurship. the link and importance of social responsibility in entrepreneurship was referred to by two out of five interviewees. moreover, two interviewees admitted that in their business practice the social component was not given priority, due to the fact that the economic/commercial component was regarded as more important. furthermore, the participants were asked about recognizing the five elements of entrepreneurial orientation, after each of these elements was briefly explained. as table 2 shows some aspects were recognized in practice. risk-taking and innovation, in particular, scored high. innovation was recognized in the comparison between judo and entrepreneurship as a metaphor. risk-taking was recognized in the consequences of failed actions: you lose, or you fall (literally/metaphorically). the remaining items scored low and it was difficult to link them to practice. table 2. number of respondents without a judo background who recognized eo elements in the practice of judo respondents: eo-element: entrepreneurs without a judo background group y before explanation after explanation autonomy 0/5 2/5 competitive aggressiveness 1/5 3/5 innovation 0/5 4/5 proactiveness 1/5 2/5 risk-taking 2/5 5/5 delphi rounds group x: entrepreneurs with a judo background table 1 and figure 1 were used as input in the delphi methodology. the acceptance of this information was a formality. however the participants continued with social entrepreneurship, which adds value to the development of society. the added value of judo was put forward in relation to dealing with certain developments in the world: respect for differences between people (race, culture, etc.), respect for rules and agreements, and respect for the environment. “judo can contribute to entrepreneurship because it is a sport where you strive for an individual victory within decent norms and values, not forgetting for a moment the other one’s well-being.” (quote of an entrepreneur and judo national champion) a link was made with the pedagogical values of judo. the entrepreneurs with a judo background placed value on the commercial perspective: money must be made. judo and entrepreneurship: a challenging combination 83 however, this was not possible without the socially oriented goals within entrepreneurship. therefore, people and profit issues were mentioned quite strongly, in contrast to aspects relating to the planet. sustainability was not explicitly mentioned. however it was stated that when working in and for a society, social responsibility could be accomplished by entrepreneurship. this was concretely interpreted as supporting common goals. the majority (three out of five) of the participants had an ‘connective approach’. concrete they mentioned the relationship with a judo voluntary club. something that is to be accomplished within an european voluntary judo club is evolving and developing the (young) members. here, reference is being made to the level of formality of mutual contacts and how meaningful those contacts are to both parties. in the case of some entrepreneurs, the relationships between their firm and (judo or sport) clubs have been developing naturally over time. it is striking that the contacts within a judo club structure in general are informal and are formed by using one’s own network. the relationships between entrepreneurs and these judo clubs could be more strongly formed. the entrepreneurs’ own frame of reference plays a role here, because due to the time spent in clubs, they are still connected to elite sports. they had a certain affinity with judo and were interested in the theoretical information. the research activities confronted the participants with the relationship between judo and entrepreneurship. the passion and involvement of the participants may have led to answers that were socially desirable. nevertheless, it is certain that relationships will not be established with all the eo items. up to now judo is hardly linked to social entrepreneurship. this point should be noted, since this relationship was unanimously agreed on and connected with the educational value of judo, and received much attention in the delphi exercise. “co-operation is essential: you need people to be able to practice judo, in business you also need people; otherwise you cannot survive.” (quote of an entrepreneur and judo olympic champion) the link between social entrepreneurship and judo was identified especially in the culture and habits of judo: greeting to show respect for the environment and the opponent, but also being concerned about one’s opponent by providing support when the opponent falls, and being willing and able to work (integrate) with handicapped people, or people with special needs, in a group. judo can be regarded as a practice for how to deal with certain circumstances related to profit (performance), people (taking care, respect for agreements) and respect for the (social) environment. delphi rounds group y: entrepreneurs without a judo background in the delphi round of group y, table 2 was discussed and the relationship between judo and entrepreneurship appeared to be inspiring. the participants had never made the connection, but they were triggered by the information and interpretations of others. the participants unanimously came to the conclusion that judo seemed to be an unexpected source of inspiration to change one’s point of view on one’s own and other people’s entrepreneurial activities. initially, the entrepreneurial orientation was seen as a point of engagement, but the idea was not taken any further. no concrete examples were given, but participants did unanimously express an interest in possible relationships and examples. examples were not only sought on the technical side, but also in the visible culture of judo 84 jennifer b.f. wichers, ben h. hattink as a sport, for example, respect towards others and pedagogical values. in addition, participants were open to the idea of participating in experiments supervised by judo experts to find and experience these examples. participants expressed an interest in examples relating to the technical principles of judo (as set out in the theoretical information) as well as examples relating to judo culture – for example, respect towards others, pedagogical values, etc. therefore, the moral principles of judo also appeared to be interesting to the participants in this group. discussion, conclusion, and implication despite the fact that this research has its restrictions in terms of reliability and validity, due to the selected number of participants, the dutch setting and a limited amount of delphi rounds, several findings have appeared that require further attention in practice and possible follow-up research into the relationship between judo and entrepreneurship. the focus on moral principles and socially responsible entrepreneurship, in particular, is a new and interesting item it is remarkable that both groups connected the moral principles of judo with (corporate) social responsibility and social entrepreneurship. in particular, respect towards others (opponent, referee/jury) was mentioned. this is also related to the pedagogical value of sport, but the value here is for adults working in business. the entrepreneurs with a professional judo background automatically referred to a close cooperation between their enterprise and voluntary judo clubs. in this situation commercial/economic values and social values appear to go hand in hand. porter and kramer (2006; 2011) already stated this combination of values is not as a zero-sum game but in which (corporate) social responsibility can become a source of social progress, as the business applies its considerable resources, expertise and insights to activities that benefit society. it can be concluded that the basic principles of judo can be applied in supporting entrepreneurial orientation (eo). this includes judo techniques, rules/habits and forms of training. for example, the technical principles in judo can be related to all the elements of eo. to achieve this, however, certain information about judo (rules, habits, and techniques) should be provided. entrepreneurs with a background in professional judo associate sport in general with an eo element, namely competitive aggression. for this group, the technical principles of judo achieve a high score for all the various elements of an eo. although some information needed to be provided to make the relations, the participants were then able to link all the elements of an eo to concrete judo situations and techniques. entrepreneurs without a judo background only scored the relation between judo and eo high on the eo elements of risk-taking and competitive aggression. they were inspired by the metaphor or tool of judo but could not make the transfer themselves. entrepreneurs without a judo background stated that the basic principles of judo could be deployed to support eo. to achieve this, the technical principles of judo are relevant on the one hand – for example, judo techniques and training exercises could be used. on the other hand, the moral principles with the culture of symbols, rituals, and rules within judo relating to respect and mutual independence could be helpful to bring social entrepreneurship and (corporate) social responsibility into practice. further research is also needed into the manner in which way the principles of judo can be used to support an entrepreneurial orientation, but also support the combination of commercial and socially responsible entrepreneurship. that is a challenge judo and entrepreneurship: a challenging combination 85 to all who want to combine sport and management/entrepreneurship. on the one hand the professionalization of sports and on the other hand to challenge overall business/entrepreneurship with the help of sport. acknowledgements parts of this article were presented at the 24th european association for sport management (easm) conference, september 2016, warsaw, poland. special thanks to the anonymous peer reviewers and conference participants for the additional comments. references amo, b.w., l. kolvereid (2005) organisational strategy, individual personality and innovation behaviour, journal of enterprising culture, vol. 13 no. 1, pp. 7-19. atuahene-gima. k., a. ko (2001) an empirical investigation of the effect of market orientation and entrepreneurship orientation alignment on product innovation, organization science, vol. 12 no. 1, pp. 54-74. boso, n., v.m. story, j.w. cadogan (2013) entrepreneurial orientation, market orientation, network ties, and performance, journal of business venturing, vol. 2 no. 6, pp. 708-727. brock, w.a., s.n. durlauf, k.d. west (2003) policy evaluation in uncertain economic environments, brookings papers on economic activity, vol. 1, p. 235-322. brousse, m. (2015) judo for the world, lausanne: international judo federation. burgelman, r.a. (1984) design for corporate entrepreneurship, california management review, vol. 26 (2), pp. 154-166. cantillon, r. (1734) essay on the nature of trade in general (translated by h. higgs, 1755), london: frank cass and co. certo, s.t., t.w. moss, j.c. short (2009) entrepreneurial orientation: an applied perspective, business horizons, vol. 52 no. 4, pp. 310-324. chaston, i., e. sadler-smith (2012) entrepreneurial cognition, entrepreneurial orientation and firm capability in the creative industries, british journal of management, vol. 23 no. 3, pp. 415-432. chelladurai, p. (1994) sport management: defining the field, european journal of sport management, vol. 1 no. 1, pp. 7-21. ciletti, d., s. chadwick (ed.) (2012), sports entrepreneurship, theory and practice, morgantown (usa): west virginia university, fitness information technology. covin j.g., d.p. slevin (1988) the influence of organization structure in the utility of an entrepreneurial top management style, journal of management studies, vol. 25 no. 3, pp. 217-234. covin j.g., d.p. slevin (1989) strategic management of small firms in hostile and benign environments, strategic management journal, vol. 10 no. 1, pp. 75-87. covin j.g., d.p. slevin (1991) a conceptual model of entrepreneurship as firm behavior. entrepreneurship theory and practice, vol. 16 no 1, pp. 7-25. crum, b. (1992) over de versporting van de samenleving, haarlem: de vrieseborch. dalkey, n., o. helmer (1963) an experimental application of delphi method to the use of experts, management science, vol. 9 no. 3, pp. 458-467. delbecq, a.l., a.h. van de ven, d.h. gustafson (1975) group technique for program planning, glenview (il): scott, foresman and co. 86 jennifer b.f. wichers, ben h. hattink dess, g.g., g.t. lumpkin (2005) the role of entrepreneurial orientation in stimulating effective corporate entrepreneurship, the academy of management executive vol. 19 no. 1, pp. 147-156. diericks, i., cool, k. (1989) asset stock accumulation and sustainability of competitive advantage, management science, vol. 35 no. 12, pp. 1504-1511. doorn, van s. (2012) managing entrepreneurial orientation, erim ph.d. series research in management, rotterdam, erasmus university/erasmus research institute of management. drucker, p.f. (1985) innovation and entrepreneurship, oxford: elsevier. geesink, a.j. (1999) tot hier en niet verder, utrecht: tirion. gelman, j.r., s.c salop (1985) judo economics: capacity limitation and coupon competition, the bell journal of economics, vol. 14 no. 2, pp. 315-325. green, k.m., j.g. covin, d.p. slevin (2008) exploring the relationship between strategic reactiveness and entrepreneurial orientation: the role of structure-style fit, journal of business venturing, vol. 23 no. 3, p. 356-383. hakala, h. (2011) strategic orientations in management literature: three approaches to understanding the interaction between market, technology, entrepreneurial and learning orientations, international journal of management reviews, vol. 13 no. 2, pp. 199-217. hsu, c.c., b.a. sandford (2007) the delphi technique: making sense of consensus, practical assessment, research & evaluation, vol. 12 no. 10, pp. 1-7. huang, s.k., y.l. wang (2011) entrepreneurial orientation, learning orientation and innovation in small and medium enterprises, procedia social and behavioural sciences, vol. 24, pp. 563-570. jambulingam, t., r. kathuria, w.r. douchette (2005) entrepreneurial orientation as a basic for classification within a service industry, journal of operations, vol. 23 no. 1, p. 23-42. jansen, j.j.p., f.a.j. van den bosch, h.w. volberda (2006) exploratory innovation, exploitative innovation, and performance: effect of organizational antecedents and environmental moderators, management science, vol. 52 no. 11 pp. 1661-1674. kano, j. (1937), judo, tokyo: maruzen. kano, j. t.p. leggett (1964) the demonstration of gentleness: ju-no-kata, london: foulsham. kieft, m. (2011) de delphi methode nader bekeken, nijmegen: samenspraak advies. lee, s.m., s.j. peterson (2000) culture, entrepreneurial orientation and global competitiveness, journal of world business, vol. 35 no. 4, pp. 401-416. luiten, w. (1971) judo, sport voor iedereen, deventer: kluwer. lumpkin, g.t., g.g. dess (1996) clarifying the entrepreneurial orientation construct and linking it to performance. academy of management review, vol. 21 no. 1, pp. 135-172. lumpkin, g.t., g.g. dess (2001) linking two dimensions of entrepreneurial orientation to firm performance: the moderating role of environment and industry life cycle, journal of business venturing, vol. 16 no. 5, pp. 429-451. manolachi, v., m. chirazi, d. rosu, m. ion-ene (2010) judo the alternative method of the contemporary education, annals of the university dunarea de jos of galati: fascicle xv: p.e. and sport management, vol. 1, p. 20-23. miller, d., p.h. friesen (1978) archetypes of strategy formulation, management science, vol. 24 no. 9, pp. 921-933. judo and entrepreneurship: a challenging combination 87 miller, d., p. h., friesen (1982) innovation in conservative and entrepreneurial firms: two models of strategic momentum, strategic management journal, vol. 3 no. 1, pp. 1-25. miller, d. (1983) the correlates of entrepreneurship in three types of firms, management science, vol. 29 no. 7, pp. 770-791. neofit, a., m. ion-ene (2011) pedagogical and psychological arguments in favour of the early training of children through judo, annals of the university dunarea de jos of galati: fascicle xv: p.e. and sport management, vol. 1, p. 178-181. parkhouse, b.l., d.o. ulrich (1979) sport management as a potential cross discipline: a paradigm for theoretical development, scientific inquiry and professional application, quest, vol. 31 no. 2, pp. 264-276. pinchot, g., e. pinchot (1978) intra-corporate entrepreneurship, new york: tarrytown school for entrepreneurs. porter, m., m. kramer (2006) the link between competitive advantage and corporate social responsibility, harvard business review vol. 84 no. 12, pp. 78-92. porter, m., m. kramer (2011) creating shared value, harvard business review vol. 89 no. 1/2), pp. 62-77. ratten, v. (2010) 'developing a theory of sport-based entrepreneurship'. journal of management & organization, vol. 16 no. 4, pp. 557-565. ratten, v. (2011) sport-based entrepreneurship: towards a new theory of entrepreneurship and sport management, international entrepreneurship and management journal, vol. 7 no. 1, pp. 57-69. rauch, a., j. wiklund, g.t. lumpkin, m. frese (2009) entrepreneurial orientation and business performance: an assessment of past research and suggestions for the future, entrepreneurship theory and practice, vol. 33 no. 3, pp. 761-787. richardson, r.a., (2005) organizational judo: adapting purchasing strategies to complement corporate culture, paper presented at the ism’s 90th annual international supply management conference, san antonio texas. schumpeter, j.a. (1934) the theory of economic development, cambridge, harvard university press. segane, j.o. (2000) the sports metaphor in american cultural discourse, sport in society, vol. 3 no. 1, pp. 48-60. slevin, d.p., j.g. covin (1990) juggling entrepreneurial style and organizational structure, mit sloan management review, vol. 43 no. 2, pp. 43-53. sørgard, l. (1995) judo economics reconsidered: capacity limitation, entry and collusion, international journal of industrial organization, vol. 15, pp. 349-368. stam, w., t. elfering (2008) entrepreneurial orientation and new venture performance: the moderating role of intraand extra industry social capital, academy of management journal, vol. 51 no. 1, p. 97-111. stevens, j. (2013) the way of judo, boulder: shambhala publications. stinchcombe, a.l. (1965) social structure and organizations, in march j.g. handbook of organizations 7, chicago: rand mcnally and co, pp. 142-193. venkatraman, n., v. ramanujam (1986) measurement of business performance in strategy research: a comparison of approaches, academy of management review, vol. 11, p. 801-814. westerbeek, h.m., smith, a. (2003) sport business in the global marketplace. london: palgrave macmillan. 88 jennifer b.f. wichers, ben h. hattink wiklund, j., d. sheperd (2003) knowledge based resources, entrepreneurial orientation and the performance of small and medium sized businesses, strategic management journal, vol. 24 no. 13, pp. 1307-1314. yoffie, d.b., m.a. cusumano (1999) judo strategy: the competitive dynamics of internet time, harvard business review, vol. 77 no. 1 pp. 71-84. yoffie, d.b., m. kwak (2001) judo strategy: 10 techniques for beating a stronger opponent, business strategy review, vol. 13 no. 1, pp 20-30. yoffie, d.b., m. kwak (2002) judo strategy, harvard business review. zahra, s.a., j.g. covin (1995) contextual influences on the corporate entrepreneurshipperformance relationship, journal of business venturing vol. 10 no. 1, pp. 43 58 zeigler, e.f. (1987) sport management: past, present and future, journal of sport management, vol. 1, pp. 4-24. 36 quality in sport 2 (4) 2018, s. 36-61, e-issn 2450-3118 praca wpłynęła do redakcji 21 vi 2018, praca została przyjęta do druku 20 vii 2018 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2018.009 pbn: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/885110 karolina pawłowska1 wydział nauk ekonomicznych i zarządzania uniwersytet mikołaja kopernika w toruniu działalność drużyn ligi futbolu amerykańskiego w social mediach the activities of the teams of the league of american football in social media streszczenie celem artykułu jest przedstawienie możliwości i efektów jakie dają social media przy tworzeniu i zarządzaniu wizerunkiem oraz promocją organizacji. punktem wyjścia opracowania jest powszechne stosowanie social mediów jako głównych narzędzi do kreowania rozpoznawalności, zdobywania sponsorów i partnerów. jednymi z głównych i najbardziej popularnych narzędzi używanych w mediach społecznościowych jest facebook i instagram. poprzez te narzędzia organizacje oraz firmy tworzą relację dzięki, której można budować, podtrzymywać i tworzyć zarówno wizerunek podmiotu oraz wartości, które są przez niego reprezentowane. stosując te narzędzia użytkownicy mają możliwość zarządzania i podnoszenia jakości swojej organizacji na zdecydowanie większym obszarze w porównaniu do nieinternetowych metod. w artykule przedstawiono przykładowe aktywności klubów sportowych w social mediach na podstawie pierwszej ligi futbolu amerykańskiego w polsce. artykuł zawiera połączenie prezentacji aktywności sportowych wraz z wykorzystaniem wyżej wymienionych narzędzi. treść artykułu jest uzupełniona o komentarz i podsumowanie, które ukazują cel i efektywność wykorzystywania social mediów, które stały się powszechną i globalną metodą wzmacniania jakości organizacji. słowa kluczowe: zarządzanie jakością, zarzadzanie, social media, public relations, wizerunek organizacji, sport, futbol amerykański, internet abstract the goal of the article is to present the opportunities and effects with which social media provides its users while creating and managing one's image, and promoting an organization. the starting point of the article is the common usage of social media as the main tool in creating recognizability, gaining sponsors and partners. some of the main and mostly used tools in social media are facebook and instagram. with these tools organizations and companies build relations thanks to which they can create and maintain the image of both the subject and the values it represents. the users of such tools have the ability to manage and improve the quality of their organization in a significantly larger area in comparison with the methods that do not include the use of internet. in the article there has been presented some input of sport clubs on social media, based on the first american football league in poland. the article contains the presentation of various sport activities done with the use of previously mentioned tools. 1 karolina pawłowska, orcid: 0000-0002-9620-4483 https://orcid.org/0000-0002-9620-4483 działalność drużyn ligi futbolu amerykańskiego w social mediach 37 the article is completed with commentary and a summary which reveal the goal and efficiency of the usage of social media which have become a common, global method of improving the quality of organizations. keywords: quality management, management, social media, public relations, organization image, sport, american football, internet rola social mediów social media marketing to prężnie rozwijająca się forma marketingu internetowego. social media marketing można zaliczyć do obowiązującego obecnie trendu web 2.0. opierającego się na specyficznej, dwukierunkowej formie przekazu dokonywanego za pomocą mediów społecznościowych. w konsekwencji konsumenci – użytkownicy social media – są nie tylko odbiorcami, ale również pełnoprawnymi twórcami publikowanych treści i aktywnymi uczestnikami działań w ramach komunikacji marketingowej przedsiębiorstw. oprócz rozwoju internetu, wśród przesłanek rozkwitu marketingu mediów społecznościowych można wymienić rozwój społeczeństwa informacyjnego, opartego na nauce, racjonalności i refleksyjności oraz kultury zdominowanej przez produkty medialne i informacyjne, z typowymi dla nich znakami, symbolami i znaczeniami (grębosz i in. 2016). w dzisiejszych czasach obserwuje się coraz większe znaczenie social mediów. jest to termin służący nie tylko rozrywce ale stosowany jest przede wszystkim jako narzędzie biznesowomarketingowe. dzięki działalności w social mediach podmioty mają szansę rozbudować swój wizerunek, a nawet wypracować markę. sm pozwalają na łatwą i szybką prezentację działań, produktów czy usług otwartemu gronu odbiorców. działalność na darmowych portalach typu facebook, instagram obecnie stała się nieodłącznym elementem każdej kampanii pr-owej. zakres opracowania w niniejszym artykule zostały wybrane drużyny ligi futbolu amerykańskiego (lfa1) w celu sprawdzenia i porównania ich działalności w social mediach. mogą być one ciekawym obiektem do badań ze względu na to, że jest to stosunkowo młoda dyscyplina sportu w polsce, która walczy o wzrost swojej popularności. dodatkowo misją polskich drużyn futbolowych jest dotarcie do potencjalnych kibiców i pasjonatów w celu zwiększenia ich świadomości o istnieniu oraz zasadach tego sportu. wysnuwając teoretyczne założenie sm media powinny być pierwszorzędnym narzędziem do zrealizowania tych celów. metodyka przedmiotem badań zostało 12 drużyn z lfa1. ich działalność będzie weryfikowana i sprawdzana za pomocą takich kanałów jak facebook oraz instagram. badanie zostało przeprowadzone w terminie od 12 maja do 12 czerwca 2018 r. głównymi składnikami badania były: 38 karolina pawłowska liczba polubień na fanpage’u na facebooku liczba obserwujących na fanpage’u na facebooku liczba postów umieszczanych w przeciągu badania tematyka postów liczba postów na instagramie liczba obserwujących na instagramie tabela 1. drużyny wchodząca w skład ligi futbolu amerykańskiego lp. nazwa miejscowość rok założenia 1. seahawks gdynia gdynia 2005 2. angels toruń toruń 2006 3. lowlanders białystok białystok 2006 4. kraków football kings kraków 2006 5. tychy falcons tychy 2008 6. olsztyn lakers olsztyn 2010 7. wilki łódzkie łódź 2010 8. silesia rebels katowice 2012 9. patrioci poznań poznań 2012 10. panthers wrocław wrocław 2013 11. warsaw sharks warszawa 2013 12. rhinos wyszków wyszków 2014 seahawks gdynia zespół futobolu amerykańskiego związany z gdynią. założony w październiku 2005 roku. drużyna została trzykrotnym mistrzem polski w latach: 2012, 2014, 2015. obecnie drużyna wchodzi w skład pierwszej ligi futbolu amerykańskiego i znajduję się w grupie a. obecnie klub posiada tylko drużynę seniorską, na która składa się 39 zawodników. ryc. 1. seahawks gdynia na facebooku jeśli chodzi o ilość polubień i obserwacji jest to jedna z bardziej popularnych drużyn. seahawks znajdują się w czołówce drużyn o największych zasięgach na portalu facebook. ilość polubieni z pewnością wynika z potrzeby fanów jaką jest „bycie na bieżąco” w poczynaniach gdyńskiego klubu. 10 700 10 800 10 900 11 000 11 100 11 200 11 300 11 400 polubienia obserwacje działalność drużyn ligi futbolu amerykańskiego w social mediach 39 ryc. 2. liczba publikowanych postów na facebooku w badanym miesiącu na facebookowym fanpagu pojawiło się 95 postów. najbardziej popularna tematyką zamieszczaną przez seahawks były relacje z sezonowych meczów (36 postów) oraz publikacja sylwetek zawodników (20 postów), która w dużej mierze była również związana z osiągnieciami podczas rozgrywek meczowych. ryc. 3. liczba dziennych publikacji postów w okresie badanym na facebooku w przypadku wykresu dziennego można zaobserwować największą liczbę postów w trzech dniach (od 19 do 36 postów). są to dni, w których rozgrywały się mecze drużyny seahawks i były prowadzone relacje z meczu. w pozostałych dniach posty pojawiły się w znacznie mniejszych ilościach. ryc. 4. seahawks na instagramie 0 5 10 15 20 25 30 35 40 0 5 10 15 20 25 30 35 1 2 .0 5 . 1 3 .0 5 . 1 4 .0 5 . 1 5 .0 5 . 1 6 .0 5 . 1 7 .0 5 . 1 8 .0 5 . 1 9 .0 5 . 2 0 .0 5 . 2 1 .0 5 . 2 2 .0 5 . 2 3 .0 5 . 2 4 .0 5 . 2 5 .0 5 . 2 6 .0 5 . 2 7 .0 5 . 2 8 .0 5 . 2 9 .0 5 . 3 0 .0 5 . 3 1 .0 5 . 0 1 .0 6 . 0 2 .0 6 . 0 3 .0 6 . 0 4 .0 6 . 0 5 .0 6 . 0 6 .0 6 . 0 7 .0 6 . 0 8 .0 6 . 0 9 .0 6 . 1 0 .0 6 . 1 1 .0 6 . 1 2 .0 6 . 0 200 400 600 800 1000 1200 obserwujący obserwacje 40 karolina pawłowska patrząc na porównanie liczby osób obserwujących instagramowy profil z obserwacjami seahawsk widać znaczną rozbieżność. drużyna obserwuje wyłącznie drużyny pokrewne oraz swoich partnerów. ryc. 5. liczba postów na instagramie w badanym okresie u seahawks widać brak regularnej działalności na instagramie. pojawiają się duże skoki aktywności, które pojawiają się głównie w weekendy. treść postów dotyczy promowania wydarzeń meczowych oraz sukcesów z nimi związanymi. angels toruń toruńskie anioły swoją historię zaczęły pisać w 2011 roku. drużna bardzo mocno angażuje się w akcje sportowe oraz charytatywne w okolicach miasta toruń. 6 marca 2013 zagrali mecz tzw. arena football (halowa odmiana futbolu amerykańskiego) w przerwie meczu derbowego polski cukier toruń astoria bydgoszcz (koszykówka). ryc. 6. angels toruń na facebooku różnica występująca pomiędzy polubieniami a obserwacjami jest w granicach obserwowanej normy. popularność toruńskich aniołów ciągle wzrasta zarówno w mediach społecznościowych jak i w lokalnym środowisku. 0 1 2 3 4 5 6 1 2 .0 5 . 1 3 .0 5 . 1 4 .0 5 . 1 5 .0 5 . 1 6 .0 5 . 1 7 .0 5 . 1 8 .0 5 . 1 9 .0 5 . 2 0 .0 5 . 2 1 .0 5 . 2 2 .0 5 . 2 3 .0 5 . 2 4 .0 5 . 2 5 .0 5 . 2 6 .0 5 . 2 7 .0 5 . 2 8 .0 5 . 2 9 .0 5 . 3 0 .0 5 . 3 1 .0 5 . 0 1 .0 6 . 0 2 .0 6 . 0 3 .0 6 . 0 4 .0 6 . 0 5 .0 6 . 0 6 .0 6 . 0 7 .0 6 . 0 8 .0 6 . 0 9 .0 6 . 1 0 .0 6 . 1 1 .0 6 . 1 2 .0 6 . 6 950 7 000 7 050 7 100 7 150 7 200 7 250 7 300 polubienia obserwacje działalność drużyn ligi futbolu amerykańskiego w social mediach 41 ryc. 7. liczba publikowanych postów na facebooku najczęściej publikowanymi treściami są posty dotyczące organizowanych wydarzeń takich jak: mecze, rekrutacja, działalność społeczna. tradycją drużyny jest również publikowanie zdjęć zawodników w ich urodziny z życzeniami. ryc. 8. liczba dziennych publikacji postów w okresie badanym na facebooku publikacje pojawiające się na facebook’owym fanpagu angels pokazują regularną aktywność w mediach społecznościowych. posty publikowane są niemalże każdego dnia a ich liczba waha się od 1 do 3 aktywności na dzień. ryc. 9. angels na instagramie 0 1 2 3 4 5 6 7 8 0 1 2 3 4 1 2 .0 5 . 1 3 .0 5 . 1 4 .0 5 . 1 5 .0 5 . 1 6 .0 5 . 1 7 .0 5 . 1 8 .0 5 . 1 9 .0 5 . 2 0 .0 5 . 2 1 .0 5 . 2 2 .0 5 . 2 3 .0 5 . 2 4 .0 5 . 2 5 .0 5 . 2 6 .0 5 . 2 7 .0 5 . 2 8 .0 5 . 2 9 .0 5 . 3 0 .0 5 . 3 1 .0 5 . 0 1 .0 6 . 0 2 .0 6 . 0 3 .0 6 . 0 4 .0 6 . 0 5 .0 6 . 0 6 .0 6 . 0 7 .0 6 . 0 8 .0 6 . 0 9 .0 6 . 1 0 .0 6 . 1 1 .0 6 . 1 2 .0 6 . 0 200 400 600 800 1 000 1 200 obserwujący obserwacje 42 karolina pawłowska liczba obserwujących instagram toruń angels jest pięciokrotnie większa niż liczba profili, które obserwuje drużyna. wchodząc w szczegóły można zauważyć, że angels obserwują głównie drużyny pokrewne, partnerów oraz swoich zawodników. ryc. 10. liczba postów na instagramie w badanym okresie w przypadku instagrama toruńskie anioły nie mogą pochwalić się już tak dobrą i regularną aktywnością jak na fanpageu na fb. przez miesiąc czasu pojawiły się zaledwie 4 posty publikowane przed wydarzeniami meczowymi. lowlanders białystok drużyna żubrów z nizin powstała w 2006 roku i aktualnie jest uznawana za trzecią, a przez niektórych drugą najsilniejszą drużyną polski. działania marketingowe drużyny zawsze przyciągały oczy kibiców ale i innych interesantów, najlepszym tego przykładem jest film prima[co]l lowlanders białystok. the urban tribe, który można obejrzeć w serwisie youtube. film promocyjny „primacol lowlanders the urban tribe” autorstwa krzysztofa kiziewicza i radovana lee zdobył uznanie jurorów w konkursie klubu twórców reklamy. to jedna z najbardziej prestiżowych imprez branży reklamy i marketingu w polsce. film o białostockiej drużynie amerykańskiego futbolu lowlanders był nominowany w aż pięciu kategoriach. i w każdej z nich zdobył nagrody: dwa „złota”, dwa „srebra” i „brąz”. wygrana w kategorii „marketing miejsc” jest dla twórców najcenniejsza. jury doceniło spot za postawę antyrasistowską i wielowymiarowość przekazu.” ryc. 11. lowlanders białystok na facebooku lowlanders należy do jednej z bardziej popularnych drużyn ligi futbolu amerykańskiego w świecie facebooka. liczba polubień z pewnością wynika z popularności drużyny w białymstoku jak i z wielkości tego miasta. 0 1 2 3 1 2 .0 5 . 1 3 .0 5 . 1 4 .0 5 . 1 5 .0 5 . 1 6 .0 5 . 1 7 .0 5 . 1 8 .0 5 . 1 9 .0 5 . 2 0 .0 5 . 2 1 .0 5 . 2 2 .0 5 . 2 3 .0 5 . 2 4 .0 5 . 2 5 .0 5 . 2 6 .0 5 . 2 7 .0 5 . 2 8 .0 5 . 2 9 .0 5 . 3 0 .0 5 . 3 1 .0 5 . 0 1 .0 6 . 0 2 .0 6 . 0 3 .0 6 . 0 4 .0 6 . 0 5 .0 6 . 0 6 .0 6 . 0 7 .0 6 . 0 8 .0 6 . 0 9 .0 6 . 1 0 .0 6 . 1 1 .0 6 . 1 2 .0 6 . 15900 15950 16000 16050 16100 16150 16200 16250 16300 16350 16400 polubienia obserwacje działalność drużyn ligi futbolu amerykańskiego w social mediach 43 ryc. 12. liczba publikowanych postów na facebooku do typowych treści publikowanych przez białostockich futbolistów należą takie tematy jak zawodnicy i filmy. na fanpagu pojawiają się relacje z wydarzeń meczowych jak i inicjatyw społecznych. w kategorii „zawodnicy” pojawiają się informacje o indywidualnych osiągnięciach zawodników podczas rozgrywek. ryc. 13. liczba dziennych polubień w okresie badanym na facebooku lowlanders mogą pochwalić się płynną aktywnością na facebooku. przez okres badany posty były publikowane codziennie z wyłączeniem tylko dwóch dni. średnia liczba publikowanych postów to około 3 aktywności dziennie. ryc. 14. lowlanders na instagramie w kwestii instagrama drużyna nie wyróżnia się liczbą obserwujących na tle innych; osiągając podobne liczby powyżej 1000 obserwacji. białostockie żubry obserwują 0 5 10 15 20 0 2 4 6 8 10 12 14 1 2 .0 5 . 1 3 .0 5 . 1 4 .0 5 . 1 5 .0 5 . 1 6 .0 5 . 1 7 .0 5 . 1 8 .0 5 . 1 9 .0 5 . 2 0 .0 5 . 2 1 .0 5 . 2 2 .0 5 . 2 3 .0 5 . 2 4 .0 5 . 2 5 .0 5 . 2 6 .0 5 . 2 7 .0 5 . 2 8 .0 5 . 2 9 .0 5 . 3 0 .0 5 . 3 1 .0 5 . 0 1 .0 6 . 0 2 .0 6 . 0 3 .0 6 . 0 4 .0 6 . 0 5 .0 6 . 0 6 .0 6 . 0 7 .0 6 . 0 8 .0 6 . 0 9 .0 6 . 1 0 .0 6 . 1 1 .0 6 . 1 2 .0 6 . 0 200 400 600 800 1000 1200 obserwujący obserwacje 44 karolina pawłowska wąskie grono użytkowników, którymi są głównie drużyny futbolowe i ich partnerzy. podczas okresu, w którym były prowadzone badania lowlanders nie opublikowali żadnego postu na swoim instagramowym profilu. kraków football kings założony w 2009 jako kraków knights następnie kraków dragons w lipcu 2012 roku jako kraków kings. królowie z krakowa od powstania grają bez wsparcia zawodników bądź trenerów spoza polski tzw. importów. trenerzy tej drużyny często uczestniczą w szkoleniach futbolowych, na takie szkolenia potrafią polecieć nawet do stanów zjednoczonych. bez wcześniej wspomnianych zawodników, drużyna z krakowa aktualnie rozgrywa mecze na najwyższym polskim poziomie, pokazując, że bez pomocy z zewnątrz można stworzyć solidną drużynę stawiając na miejscowy, ludzki kapitał. kraków kings to też drużyna lacrosse, działają oni pod jedną nazwą, logiem i barwami. ryc. 15. kraków kings na facebooku różnica między polubieniami a obserwacjami wynosi około 300 osób. liczba ta nie jest niczym obiegającym o normy obserwując pozostałe drużyny lfa, jednak pojawia się tendencją o mniejszej ilości obserwacji w stosunku do polubień, co nie zmienia faktu, że king również cieszą się dużą popularnością. ryc. 16. liczba publikowanych postów na facebooku kings podobnie jak lowlanders swoją aktywność na facebooku opierają przede wszystkim na publikowaniu filmów promocyjnych lub relacji oraz informacji związanych z zawodnikami. 7700 7800 7900 8000 8100 polubienia obserwacje 0 2 4 6 8 10 12 14 16 działalność drużyn ligi futbolu amerykańskiego w social mediach 45 ryc. 17. liczba publikacji postów w okresie badanym na facebooku kings również prowadzą regularną aktywność na swoim fanpage’u na facebooku, a liczba ich postów znacząco się waha od 1-6 dziennie, choć w 1/3 przypadków przystają na publikacji około 2 aktywności na dzień. ryc. 18. kings na instagramie kraków kings należą do grupy, które osiągnęły największą liczbę obserwujących na instagramie. sami zaś pozostali przy obserwacji swoich zawodników, parterów i drużyn z rodziny futbolu. ryc. 19. liczba postów na instagramie w badanym okresie w rankingu aktywności na instagramie krakowscy królowie plasują się aż na 2 miejscu publikując posty przez polowe dni z badanego okresu. 0 1 2 3 4 5 6 7 1 2 .0 5 . 1 3 .0 5 . 1 4 .0 5 . 1 5 .0 5 . 1 6 .0 5 . 1 7 .0 5 . 1 8 .0 5 . 1 9 .0 5 . 2 0 .0 5 . 2 1 .0 5 . 2 2 .0 5 . 2 3 .0 5 . 2 4 .0 5 . 2 5 .0 5 . 2 6 .0 5 . 2 7 .0 5 . 2 8 .0 5 . 2 9 .0 5 . 3 0 .0 5 . 3 1 .0 5 . 0 1 .0 6 . 0 2 .0 6 . 0 3 .0 6 . 0 4 .0 6 . 0 5 .0 6 . 0 6 .0 6 . 0 7 .0 6 . 0 8 .0 6 . 0 9 .0 6 . 1 0 .0 6 . 1 1 .0 6 . 1 2 .0 6 . 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 obserwujący obserwacje 0 1 2 3 1 2 .0 5 . 1 3 .0 5 . 1 4 .0 5 . 1 5 .0 5 . 1 6 .0 5 . 1 7 .0 5 . 1 8 .0 5 . 1 9 .0 5 . 2 0 .0 5 . 2 1 .0 5 . 2 2 .0 5 . 2 3 .0 5 . 2 4 .0 5 . 2 5 .0 5 . 2 6 .0 5 . 2 7 .0 5 . 2 8 .0 5 . 2 9 .0 5 . 3 0 .0 5 . 3 1 .0 5 . 0 1 .0 6 . 0 2 .0 6 . 0 3 .0 6 . 0 4 .0 6 . 0 5 .0 6 . 0 6 .0 6 . 0 7 .0 6 . 0 8 .0 6 . 0 9 .0 6 . 1 0 .0 6 . 1 1 .0 6 . 1 2 .0 6 . 46 karolina pawłowska tychy falcons tyskie sokoły swoją przygodę z futbolem amerykańskim rozpoczęły w 2008 roku lecz dopiero w 2011 rozegrały swój pierwszy ligowy mecz. w środowisku futbolowym są oni uważani za drużynę która nie może być lekceważona i śmiało może walczyć o najwyższe trofea ligi. drużyna sokołów jest aktualnie posiadaczem tytułu „największa ilość zdobytych punktów w jednym spotkaniu” po zwycięstwie z warsaw dukes 88:34. ryc. 20. falcons tychy na facebooku w przypadku falcons tychy liczba polubieni i obserwujących sięga średniego poziomu ligi futbolu amerykańskiego w social mediach i nie występują odbiegające od normy zjawiska. ryc. 21. liczba publikowanych postów na facebooku najczęstszą kategorią poruszaną na fanpage’u przez falcons są wydarzenia związane z meczami oraz rekrutacją do drużyny. ryc. 22. liczba dziennych publikacji postów w okresie badanym na facebooku 8450 8500 8550 8600 8650 8700 8750 8800 polubienia obserwacje 0 2 4 6 8 10 0 1 2 3 4 5 1 2 .0 5 . 1 3 .0 5 . 1 4 .0 5 . 1 5 .0 5 . 1 6 .0 5 . 1 7 .0 5 . 1 8 .0 5 . 1 9 .0 5 . 2 0 .0 5 . 2 1 .0 5 . 2 2 .0 5 . 2 3 .0 5 . 2 4 .0 5 . 2 5 .0 5 . 2 6 .0 5 . 2 7 .0 5 . 2 8 .0 5 . 2 9 .0 5 . 3 0 .0 5 . 3 1 .0 5 . 0 1 .0 6 . 0 2 .0 6 . 0 3 .0 6 . 0 4 .0 6 . 0 5 .0 6 . 0 6 .0 6 . 0 7 .0 6 . 0 8 .0 6 . 0 9 .0 6 . 1 0 .0 6 . 1 1 .0 6 . 1 2 .0 6 . działalność drużyn ligi futbolu amerykańskiego w social mediach 47 tychy falcons w porównaniu do wcześniejszych drużyn nie mogą pochwalić się regularną aktywnością na swoim fanpagu, tylko przez 2/3 badanego okresu można było zaobserwować aktywność ze strony futbolistów z tych. ryc. 23. falcons na instagramie falcons na tle poprzednich drużyn wyróżniają się na instagramie. obserwują aż ponad 600 profili, co oznacza, że w strategie ich działania na ig wchodzi również obserwacja zawodników innych druzyn oraz swoich fanów. ryc. 24. liczba postów na instagramie w badanym okresie jednak zawracając uwagę na ilość publikowanych postów przez falcons nie można mówić o płynności w aktywności, a wręcz o jej śladowej ilości. olsztyn lakers pierwsza i aktualnie jedyna drużyna z województwa warmińsko-mazurskiego. klub powstał 15 maja 2010 roku. do 2013 roku drużyna nie odnotowała żadnego zwycięstwa, przegrali oni 12 meczy, a pechowa „13” okazała się dla nich szczęśliwa, wygrali wtedy mecz z crusaders warszawa. ryc. 25. lakers olsztyn na facebooku 0 200 400 600 800 1000 1200 obserwujący obserwacje 0 1 2 3 1 2 .0 5 . 1 3 .0 5 . 1 4 .0 5 . 1 5 .0 5 . 1 6 .0 5 . 1 7 .0 5 . 1 8 .0 5 . 1 9 .0 5 . 2 0 .0 5 . 2 1 .0 5 . 2 2 .0 5 . 2 3 .0 5 . 2 4 .0 5 . 2 5 .0 5 . 2 6 .0 5 . 2 7 .0 5 . 2 8 .0 5 . 2 9 .0 5 . 3 0 .0 5 . 3 1 .0 5 . 0 1 .0 6 . 0 2 .0 6 . 0 3 .0 6 . 0 4 .0 6 . 0 5 .0 6 . 0 6 .0 6 . 0 7 .0 6 . 0 8 .0 6 . 0 9 .0 6 . 1 0 .0 6 . 1 1 .0 6 . 1 2 .0 6 . 6600 6650 6700 6750 6800 polubienia obserwacje 48 karolina pawłowska olsztyn lakers należą do drużyn, które osiągają jedną z niższych ilości polubień. przyczyną tej sytuacji mogą być zarówno miejsce pochodzenia drużyny (jedno z mniejszych miast) oraz staż drużyny, ponieważ jest to jedna z młodszych drużyn w całej lidze. ryc. 26. liczba publikowanych postów na facebooku lakers w swoich postach stawiają gównie na sponsorów i wydarzenia. mimo jednego z najkrótszych staży w prowadzeniu drużyny jak i sm drużyna wyróżnia się w kwestia współpracy z partnerami i pozyskiwania sponsorów. ryc. 27. liczba dziennych publikacji postów w okresie badanym na facebooku olsztyńscy futboliści wykazują się średnią płynnością publikacji postów na facebookowym fanpagu, posty pojawiły się przez 2/3 badanych dni i w większości sytuacji były to pojedyncze aktywności. ryc. 28. lakers na instagramie 0 2 4 6 8 10 12 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 2 .0 5 . 1 3 .0 5 . 1 4 .0 5 . 1 5 .0 5 . 1 6 .0 5 . 1 7 .0 5 . 1 8 .0 5 . 1 9 .0 5 . 2 0 .0 5 . 2 1 .0 5 . 2 2 .0 5 . 2 3 .0 5 . 2 4 .0 5 . 2 5 .0 5 . 2 6 .0 5 . 2 7 .0 5 . 2 8 .0 5 . 2 9 .0 5 . 3 0 .0 5 . 3 1 .0 5 . 0 1 .0 6 . 0 2 .0 6 . 0 3 .0 6 . 0 4 .0 6 . 0 5 .0 6 . 0 6 .0 6 . 0 7 .0 6 . 0 8 .0 6 . 0 9 .0 6 . 1 0 .0 6 . 1 1 .0 6 . 1 2 .0 6 . 0 200 400 600 800 1000 obserwujący obserwacje działalność drużyn ligi futbolu amerykańskiego w social mediach 49 lakers również na instagramie osiągają jedną z mniejszych liczb obserwujących profil. skupiają się również na obserwacji niewielkiej ilości profili (56). ryc. 29. liczba postów na instagramie w badanym okresie lakers wykazują się znikomą ilości postów na swoim profilu i prawdopodobnie instagram nie należy do ich czołowych kanałów przekazywania informacji i promowania wizerunku. wilki łódzkie wilki łódzkie to drużyna futbolu amerykańskie, powstała w pabianicach w 2011 roku. w 2012 roku pierwszy raz wystartowała w ogólnopolskich rozgrywkach w ramach polskiej ligi futbolu amerykańskiego. pierwszy sezon wilki rozegrały pod nazwą wilki pabianice w lidze plfa8, czyli w rozgrywkach drużyn futbolu ośmioosobowego. ryc. 30. wilki łódzkie na facebooku wilki łódzkie można stwierdzić, że raczkują w dziedzinie social mediów. należą to mniej popularnych drużyn w lfa fizycznie jak i medialnie. dodatkowo drużyna jako jedyna nie posiada konta na portalu jakim jest instagram. ryc. 31. liczba publikowanych postów na facebooku 0 1 2 3 1 2 .0 5 . 1 3 .0 5 . 1 4 .0 5 . 1 5 .0 5 . 1 6 .0 5 . 1 7 .0 5 . 1 8 .0 5 . 1 9 .0 5 . 2 0 .0 5 . 2 1 .0 5 . 2 2 .0 5 . 2 3 .0 5 . 2 4 .0 5 . 2 5 .0 5 . 2 6 .0 5 . 2 7 .0 5 . 2 8 .0 5 . 2 9 .0 5 . 3 0 .0 5 . 3 1 .0 5 . 0 1 .0 6 . 0 2 .0 6 . 0 3 .0 6 . 0 4 .0 6 . 0 5 .0 6 . 0 6 .0 6 . 0 7 .0 6 . 0 8 .0 6 . 0 9 .0 6 . 1 0 .0 6 . 1 1 .0 6 . 1 2 .0 6 . 7100 7150 7200 7250 7300 7350 7400 polubienia obserwacje 0 1 2 3 4 5 6 7 8 50 karolina pawłowska głównym tematem publikowanej niewielkiej ilości postów wyraźnie są wydarzenia, które były związane z trwaniem sezony rozgrywkowegopromocja meczy wyjazdowych i domowych. ryc. 32. liczba dziennych publikacji postów w okresie badanym na facebooku liczba publikowanych postów przez wilki jest niewielka (13 postów w badanym okresie). posty były publikowane przez 1/3 okresy badanego i były to pojedyncze aktywności. silesia rebels najstarsza śląską drużyna futbolu amerykańskiego, data założenia klubu 8 kwietnia 2006 roku. do 2011 roku zespół występował jako silesia miners, obecną nazwę przyjął po fuzji z klubem warriors ruda śląska w styczniu 2012. wicemistrz polski z 2007 roku, mistrz polski roku 2009. ryc. 33. silesia rebels na facebooku silesia rebels plasują się na ostatnim miejscu w rankingu zdobywania polubieni na facebooku w lidze futbolu amerykańskiego 1, ale zarówno osiąga najmniejszą różnicę pomiędzy polubieniami a obserwacjami. 0 1 2 3 1 2 .0 5 . 1 3 .0 5 . 1 4 .0 5 . 1 5 .0 5 . 1 6 .0 5 . 1 7 .0 5 . 1 8 .0 5 . 1 9 .0 5 . 2 0 .0 5 . 2 1 .0 5 . 2 2 .0 5 . 2 3 .0 5 . 2 4 .0 5 . 2 5 .0 5 . 2 6 .0 5 . 2 7 .0 5 . 2 8 .0 5 . 2 9 .0 5 . 3 0 .0 5 . 3 1 .0 5 . 0 1 .0 6 . 0 2 .0 6 . 0 3 .0 6 . 0 4 .0 6 . 0 5 .0 6 . 0 6 .0 6 . 0 7 .0 6 . 0 8 .0 6 . 0 9 .0 6 . 1 0 .0 6 . 1 1 .0 6 . 1 2 .0 6 . 5500 5550 5600 5650 5700 5750 5800 polubienia obserwacje działalność drużyn ligi futbolu amerykańskiego w social mediach 51 ryc. 34. liczba publikowanych postów na facebooku rebels dla odmiany od pozostałych drużyn najwięcej publikują zdjęć na swoim profilu facebookowym. zdjęcia są zarówno z meczy, spotkań z fanami jak i inicjatywami lokalnymi. ryc. 35. liczba dziennych publikacji postów w okresie badanym na facebooku silesia rebels nie należy do drużyn, która prowadzi swój profil z zacięta płynnością, posty pojawiają się okazjonalnie i w okolicach szczególnie ważnych wydarzeń. ryc. 36. silesia rebels na instagramie katowiccy futboliści znajdują się poniżej średniej liczby instagramowych obserwacji w lfa 1. różnica między obserwującymi a obserwacjami jest czterokrotna co świadczy o tym, że rebels mają dość szerokie grono w swoim zainteresowaniu. 0 2 4 6 8 10 12 14 16 0 1 2 3 4 5 6 1 2 .0 5 . 1 3 .0 5 . 1 4 .0 5 . 1 5 .0 5 . 1 6 .0 5 . 1 7 .0 5 . 1 8 .0 5 . 1 9 .0 5 . 2 0 .0 5 . 2 1 .0 5 . 2 2 .0 5 . 2 3 .0 5 . 2 4 .0 5 . 2 5 .0 5 . 2 6 .0 5 . 2 7 .0 5 . 2 8 .0 5 . 2 9 .0 5 . 3 0 .0 5 . 3 1 .0 5 . 0 1 .0 6 . 0 2 .0 6 . 0 3 .0 6 . 0 4 .0 6 . 0 5 .0 6 . 0 6 .0 6 . 0 7 .0 6 . 0 8 .0 6 . 0 9 .0 6 . 1 0 .0 6 . 1 1 .0 6 . 1 2 .0 6 . 0 200 400 600 800 1000 obserwujący obserwacje 52 karolina pawłowska ryc. 37. liczba postów na instagramie w badanym okresie liczba postów publikowanych przez rebels na instagramie mogłaby wydawać się niewielka jednak mimo tego jest większa od połowy drużyn z lfa 1. patrioci poznań jest to druga wielkopolska drużyna futbolu amerykańskiego założona 15 czerwca 2012 roku. bardzo mocno zaangażowana w projekt rewitalizacji stadionu na poznańskim golęcinie – „sportowy golaj”. dzięki działaniom klubu na rzecz tego projektu poznański klub może pochwalić się jednym z niewielu boisk specjalnie przystosowanych do tego sportu. ryc. 38. patrioci poznań na facebooku patrioci poznań zachowują średnią liczbę polubień na swoim facebookowym fanpagu, podobnie jest też z liczbą obserwacji, która jest delikatnie mniejsza od wcześniej przetoczonych polubień. ryc. 39. liczba publikowanych postów na facebooku patrioci wykazują się przeciętną aktywnością na swoim fanpagu, jedną z najbardziej popularnych treści na ich profilu są wydarzenia. podobnie jak w pozostałych drużynach 0 1 2 3 1 2 .0 5 . 1 3 .0 5 . 1 4 .0 5 . 1 5 .0 5 . 1 6 .0 5 . 1 7 .0 5 . 1 8 .0 5 . 1 9 .0 5 . 2 0 .0 5 . 2 1 .0 5 . 2 2 .0 5 . 2 3 .0 5 . 2 4 .0 5 . 2 5 .0 5 . 2 6 .0 5 . 2 7 .0 5 . 2 8 .0 5 . 2 9 .0 5 . 3 0 .0 5 . 3 1 .0 5 . 0 1 .0 6 . 0 2 .0 6 . 0 3 .0 6 . 0 4 .0 6 . 0 5 .0 6 . 0 6 .0 6 . 0 7 .0 6 . 0 8 .0 6 . 0 9 .0 6 . 1 0 .0 6 . 1 1 .0 6 . 1 2 .0 6 . 7000 7050 7100 7150 7200 7250 7300 polubienia obserwacje 0 1 2 3 4 5 6 7 8 działalność drużyn ligi futbolu amerykańskiego w social mediach 53 aktywności dotyczą promocji i informacji o wydarzeniach meczowych w czasie sezonu rozgrywkowego. ryc. 40. liczba dziennych publikacji postów w okresie badanym na facebooku wcześniej wspomniana przeciętna aktywność wiąże się z publikacją postów przez 2/3 z badanych dni. aktywność dzienna z reguły przejawia się w liczbie 1-2 postów na dzień. ryc. 41. patroci na instagramie poznańscy futboliści posiadają szerokie grono osób i stron, które wchodzą w ich obserwacje, które stanowią prawie ½ profili obserwujących i instagramowy fanpage. przez okres prowadzenia badani patrioci nie opublikowali żadnego postu na instagramie. panthers wrocław drużyna powstała po fuzji w 2013 roku dwóch drużyn, giants wrocław z devils wrocław. powstała drużyna początkowo zmagała się z falami krytyki, lecz zdominowanie rozgrywek na każdym polu w 2016 roku pokazał, jak dobra to była decyzja. mistrzostwo polski juniorów plfa j11, mistrzostwo polski , mistrzostwo europy (puchar cefl), mistrzostwo polski plfa ii (dominacja panthers) w drużynie gra ponad 20 zawodników reprezentacji polski, według międzynarodowych notowań drużyna z wrocławia jest 10 siłą w europie, żadna inna polska drużyna nie kwalifikuje się do najsilniejszej 25-tki europy. 0 1 2 3 4 1 2 .0 5 . 1 3 .0 5 . 1 4 .0 5 . 1 5 .0 5 . 1 6 .0 5 . 1 7 .0 5 . 1 8 .0 5 . 1 9 .0 5 . 2 0 .0 5 . 2 1 .0 5 . 2 2 .0 5 . 2 3 .0 5 . 2 4 .0 5 . 2 5 .0 5 . 2 6 .0 5 . 2 7 .0 5 . 2 8 .0 5 . 2 9 .0 5 . 3 0 .0 5 . 3 1 .0 5 . 0 1 .0 6 . 0 2 .0 6 . 0 3 .0 6 . 0 4 .0 6 . 0 5 .0 6 . 0 6 .0 6 . 0 7 .0 6 . 0 8 .0 6 . 0 9 .0 6 . 1 0 .0 6 . 1 1 .0 6 . 1 2 .0 6 . 0 200 400 600 800 1000 1200 obserwujący obserwacje 54 karolina pawłowska ryc. 42. panthers wrocław na facebooku panthers wrocław znajdują się na pierwszym miejscu ilości polubieni nie tylko w pierwszej lidze futbolu amerykańskiego ale również w całej lfa. przy tak znaczącej liczbie polubień widać również mniejszą liczbę obserwacji, która różni się aż o 400 osób, co jest proporcjonalne do osiąganych zasięgów. ryc. 43. liczba publikowanych postów na facebooku najczęściej publikowanymi aktywnościami przez wrocławskie pantery są filmy oraz zdjęcia zawodników. w przypadku filmów są to nie tylko relacje z meczy ale też krótkie video związane z licznymi sponsorami drużyny, zaś zdjęcia zawodników są relacją osiągnięć meczowych. ryc. 44. liczba dziennych publikacji postów w okresie badanym na facebooku 19800 19900 20000 20100 20200 20300 20400 20500 20600 polubienia obserwacje 0 5 10 15 20 25 30 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 1 2 .0 5 . 1 3 .0 5 . 1 4 .0 5 . 1 5 .0 5 . 1 6 .0 5 . 1 7 .0 5 . 1 8 .0 5 . 1 9 .0 5 . 2 0 .0 5 . 2 1 .0 5 . 2 2 .0 5 . 2 3 .0 5 . 2 4 .0 5 . 2 5 .0 5 . 2 6 .0 5 . 2 7 .0 5 . 2 8 .0 5 . 2 9 .0 5 . 3 0 .0 5 . 3 1 .0 5 . 0 1 .0 6 . 0 2 .0 6 . 0 3 .0 6 . 0 4 .0 6 . 0 5 .0 6 . 0 6 .0 6 . 0 7 .0 6 . 0 8 .0 6 . 0 9 .0 6 . 1 0 .0 6 . 1 1 .0 6 . 1 2 .0 6 . działalność drużyn ligi futbolu amerykańskiego w social mediach 55 panthers są niezwykle regularni w prowadzeniu swojego profilu na facebooku. posty są publikowane niemalże codziennie. średnia liczba publikowanych postów to 2 na dzień jednak pojawiają się skoki aktywnościowe nawet do 16 postów dziennie. ryc. 45. panthers na instagramie na instagramie pantery również osiągają rekordową ilość obserwujących w całej lfa oraz pozostają wierni najbliższym partnerom i sponsorom, których obserwują. ryc. 46. liczba postów na instagramie w badanym okresie warsaw sharks drużyna powstała w 2013 roku z połączenia królewskich warszawa i warsaw spartans. drużyna zaliczyła wiele porażek, lecz po tym jak spadli o rangę rozgrywkową niżej, rozegrali perfekcyjny sezon 10-0, wrócili do najwyżej ligi rozgrywkowej jako odmieniona drużyna z którą rywale musieli się liczyć. warszawskie rekiny to jedna z 3 warszawskich drużyn. ryc. 47. warsaw sharks na facebooku warsaw sharks wykraczają poza przeciętną liczbę ligowych polubień, jednak można też zaobserwować jedną z większych różnic w liczbie obserwujących w stosunku do like’ów. 0 1000 2000 3000 4000 5000 obserwujący obserwacje 0 1 2 3 1 2 .0 5 . 1 3 .0 5 . 1 4 .0 5 . 1 5 .0 5 . 1 6 .0 5 . 1 7 .0 5 . 1 8 .0 5 . 1 9 .0 5 . 2 0 .0 5 . 2 1 .0 5 . 2 2 .0 5 . 2 3 .0 5 . 2 4 .0 5 . 2 5 .0 5 . 2 6 .0 5 . 2 7 .0 5 . 2 8 .0 5 . 2 9 .0 5 . 3 0 .0 5 . 3 1 .0 5 . 0 1 .0 6 . 0 2 .0 6 . 0 3 .0 6 . 0 4 .0 6 . 0 5 .0 6 . 0 6 .0 6 . 0 7 .0 6 . 0 8 .0 6 . 0 9 .0 6 . 1 0 .0 6 . 1 1 .0 6 . 1 2 .0 6 . 10700 10800 10900 11000 11100 11200 11300 polubienia obserwacje 56 karolina pawłowska ryc. 48. liczba publikowanych postów na facebooku rekiny wyróżniają się tym, że to nie wydarzenia zajmują pierwsze miejsce w publikowanych przez nich treściach. w ich przypadku zdecydowanie przodują filmy oraz zdjęcia, które są relacją z rozgrywek meczowych i kulisów warszawskiej gry w futbol. ryc. 49. liczba dziennych publikacji postów w okresie badanym na facebooku warszawskie rekiny prowadzą w miarę regularną aktywność na swoim fanpagu, a liczba publikowanych postów jest bardzo zróżnicowana i waha się nawet do siedmiu postów dziennie. nalezą do czołówki drużyn o największej ilości publikowanych treści. ryc. 50. sharks na instagramie u warsaw sharks występuję swego rodzaju anomalia. jest to jedyna drużyna, która ma około 1100 profili, które sama obserwuje. prawdopodobnie profil został utworzony z 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 0 1 2 3 4 5 6 7 8 1 2 .0 5 . 1 3 .0 5 . 1 4 .0 5 . 1 5 .0 5 . 1 6 .0 5 . 1 7 .0 5 . 1 8 .0 5 . 1 9 .0 5 . 2 0 .0 5 . 2 1 .0 5 . 2 2 .0 5 . 2 3 .0 5 . 2 4 .0 5 . 2 5 .0 5 . 2 6 .0 5 . 2 7 .0 5 . 2 8 .0 5 . 2 9 .0 5 . 3 0 .0 5 . 3 1 .0 5 . 0 1 .0 6 . 0 2 .0 6 . 0 3 .0 6 . 0 4 .0 6 . 0 5 .0 6 . 0 6 .0 6 . 0 7 .0 6 . 0 8 .0 6 . 0 9 .0 6 . 1 0 .0 6 . 1 1 .0 6 . 1 2 .0 6 . 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 obserwujący obserwacje działalność drużyn ligi futbolu amerykańskiego w social mediach 57 wcześniejszego prywatnego konta prezesa klubu stąd wynika taka wyjątkowa różnica. dodatkowo zajmują trzecie miejsce w liczbie obserwatorów. ryc. 51. liczba postów na instagramie w badanym okresie rekiny prowadzą w rankingu liczby i płynności publikowanych zdjęć na instagramie co z pewnością jest atrakcyjne dla tak dużego grona odbiorców, które ich obserwuje. rhinos wyszków ta młoda drużyna powstała w 2014 roku. w 2017 nosorożce z wyszkowa doczekały się modernizacji obiektu sportowego specjalnie przystosowanego do futbolu amerykańskiego, jest to jedno z niewielu takich boisk w polsce. ryc. 52. rhinos wyszków na facebooku różnica pomiędzy obserwacjami a polubieniami u rhinos należy do najmniejszej. sama liczba polubień należy jednak do przeciętnego standardu wśród pierwszej ligi futbolu amerykańskiego. ryc. 53. liczba publikowanych postów na facebooku 0 1 2 3 1 2 .0 5 . 1 3 .0 5 . 1 4 .0 5 . 1 5 .0 5 . 1 6 .0 5 . 1 7 .0 5 . 1 8 .0 5 . 1 9 .0 5 . 2 0 .0 5 . 2 1 .0 5 . 2 2 .0 5 . 2 3 .0 5 . 2 4 .0 5 . 2 5 .0 5 . 2 6 .0 5 . 2 7 .0 5 . 2 8 .0 5 . 2 9 .0 5 . 3 0 .0 5 . 3 1 .0 5 . 0 1 .0 6 . 0 2 .0 6 . 0 3 .0 6 . 0 4 .0 6 . 0 5 .0 6 . 0 6 .0 6 . 0 7 .0 6 . 0 8 .0 6 . 0 9 .0 6 . 1 0 .0 6 . 1 1 .0 6 . 1 2 .0 6 . 7000 7050 7100 7150 7200 7250 polubienia obserwacje 0 2 4 6 8 10 12 58 karolina pawłowska nosorożce z wyszkowa obstają przy statystycznej średniej liczbie publikowanych postów. najczęściej zamieszczane treści dotyczą sponsorów, którzy wspierają działalność drużyny i rozwój zawodników). ryc. 54. liczba dziennych publikacji postów w okresie badanym na facebooku rhinos nie przykładają szczególnej uwagi do płynności w publikowaniu treści na facebooku, przez połowę z badanych dni nie pojawiły się żadne aktywności na ich oficjalnym fanpage’u. ryc. 55. rhinos na instagramie rhinos w zestawieniu z pozostałą jedenastką drużyn z lfa posiada najmniejsza ilość obserwujących oraz sami mają najmniejszą grupę osób/profili w swoim polu obserwacji. ryc. 56. liczba postów na instagramie w badanym okresie pomimo najmniejszych zasięgów na instagramie rhinos mają jedną z bogatszych aktywności w tym obszarze i ciągle rozwijają swoją działalność w social mediach. 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 2 .0 5 . 1 3 .0 5 . 1 4 .0 5 . 1 5 .0 5 . 1 6 .0 5 . 1 7 .0 5 . 1 8 .0 5 . 1 9 .0 5 . 2 0 .0 5 . 2 1 .0 5 . 2 2 .0 5 . 2 3 .0 5 . 2 4 .0 5 . 2 5 .0 5 . 2 6 .0 5 . 2 7 .0 5 . 2 8 .0 5 . 2 9 .0 5 . 3 0 .0 5 . 3 1 .0 5 . 0 1 .0 6 . 0 2 .0 6 . 0 3 .0 6 . 0 4 .0 6 . 0 5 .0 6 . 0 6 .0 6 . 0 7 .0 6 . 0 8 .0 6 . 0 9 .0 6 . 1 0 .0 6 . 1 1 .0 6 . 1 2 .0 6 . 0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 obserwujący obserwacje 0 1 2 3 1 2 .0 5 . 1 3 .0 5 . 1 4 .0 5 . 1 5 .0 5 . 1 6 .0 5 . 1 7 .0 5 . 1 8 .0 5 . 1 9 .0 5 . 2 0 .0 5 . 2 1 .0 5 . 2 2 .0 5 . 2 3 .0 5 . 2 4 .0 5 . 2 5 .0 5 . 2 6 .0 5 . 2 7 .0 5 . 2 8 .0 5 . 2 9 .0 5 . 3 0 .0 5 . 3 1 .0 5 . 0 1 .0 6 . 0 2 .0 6 . 0 3 .0 6 . 0 4 .0 6 . 0 5 .0 6 . 0 6 .0 6 . 0 7 .0 6 . 0 8 .0 6 . 0 9 .0 6 . 1 0 .0 6 . 1 1 .0 6 . 1 2 .0 6 . działalność drużyn ligi futbolu amerykańskiego w social mediach 59 podsumowanie ryc. 57. porównanie liczby polubień na facebooku rycina 57 przedstawia zbiorowe porównanie wszystkich drużyn pierwszej ligi futbolu amerykańskiego pod względem liczby polubień na portalu społecznościowym facebook. do czołówki kolekcjonerów like’ów należą: panthers wrocław, lowladers białystok oraz na trzecim miejscu niemal że ex aequo seahawks gdynia wraz z warsaw sharks. ryc. 58. porównanie liczby polubień na instagramie podobnie jak w przypadku polubień na fanpagu facebookowym, w liczbie publikowanych treści przodują również te same klubu tj.: panthers wrocław, seahawks gdynia i lowlanders białystok. te trzy drużyny wyróżniają się szczególną aktywnością, która jest większa 3-krotnie od średniej liczby publikowanych postów przez większość drużyn. 3000 4000 5000 6000 7000 8000 9000 10000 11000 12000 13000 14000 15000 16000 17000 18000 19000 20000 21000 0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000 4500 5000 60 karolina pawłowska ryc. 59. porównanie liczby polubień na instagramie w przypadku instagrama nie można wskazać silnej trójcy, jednak panthers wrocław na tym wykresie przedstawiają duży skok, który pokazuje prawdziwą siłę i możliwości prowadzenia instrumentów pr-owomarketingowych. wrocławskie pantery aż trzy lub czterokrotnie przebijają swoim instagramowym zasięgiem resztę drużyn. ryc. 60. porównanie w badanym okresie ilości postów na instagramie patrząc na zestawienie publikowanych postów na instagramie, aż trzy drużyny nie opublikowały żadnych treści przez okres objęty badaniem. najbardziej aktywnymi klubami okazali się seahawks gdynia oraz warsaw sharks. literatura m. grębosz, d. siuda, g. szymański (2016), social media marketing, monografie politechniki łódzkiej, łódź. źródła internetowe https://www.facebook.com/seahawksgdynia/ https://www.facebook.com/angelstorun/ https://www.facebook.com/lowlandersbialystok/ https://www.facebook.com/kingskrakow/ https://www.facebook.com/tychyfalcons/ https://www.facebook.com/olsztynlakers/ https://www.facebook.com/wilkilodz/ 0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000 4500 5000 0 5 10 15 20 25 30 działalność drużyn ligi futbolu amerykańskiego w social mediach 61 https://www.facebook.com/silesiarebels/ https://www.facebook.com/patrioci.poznan/ https://www.facebook.com/pantherswroclaw/ https://www.facebook.com/warsawmets/ https://www.facebook.com/rhinoswyszkow/ quality in sport 3 (7) 2021, p. 7-13, e-issn 2450-3118 received 04.07.2021, accepted 08.08.2021 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2021.014 7 adam metelski1 the covid-19 lockdown and players’ match statistics in serie a 1 poznan university of economics and business, poznan, poland abstract purpose: in march 2020, most sports competitions around the world were suspended, ended, or canceled. as a result of the covid-19 lockdown, citizens and athletes from many countries had to stay at home. it was a very unusual break for athletes and it caused a lot of discussion how it could affect the performance of professional players. this study aims to check how the lockdown due to covid-19 affected the players’ match statistics in the premier italian football league – serie a. the italian league was chosen deliberately because this country was particularly hard hit by the onset of the covid-19 pandemic. design/methodology/approach: five-fixture rounds played after the restart (since 20th june 2020) of the 2019/2020 season were analyzed and compared with the five-fixture rounds immediately preceding the lockdown (played in february and march). in this way, it was possible to check whether the break in the games and training had significant impact in the initial period after return to play. findings: the results indicate that the players, in general, managed to stay in good overall shape during the lockdown, but when competition resumed, they attempted much fewer dribbles and tackles. research and practical limitations/implications: the research focuses on the italian league. the influence of covid-19 on sport and society varied from country to country. as a result, lockdown in particular regions could have had different impacts. originality/value: the value of the study is a description of the significance of a not-expected break in competition and training for the statistics of football players and thus the quality of football games. keywords: football players, match statistics, serie a, covid-19 lockdown 1. introduction the covid-19 pandemic has seriously affected the sports industry (european commission, 2020). in march 2020, most of the world's sports events were suspended, ended, or cancelled due to covid-19 (zucker, 2020). it was connected with huge financial losses of sports clubs. the european club association (eca, 2020) has estimated the losses of european football clubs at approximately 3.6 billion euro. the covid-19 crisis has had by far the greatest impact on matchday direct revenue, as stadiums have been closed to fans or could be only partially filled. the covid-19 situation in sport, and its uniqueness, has also led many scientists to study the topic (cordovil et al., 2021; metelski & kornakov, 2021; mozolev et al., 2020; szczepkowski, 2021; ważny, 2021). 1 adam metelski phd, e-mail: adam.metelski@ue.poznan.pl, orcid: 0000-0003-1016-7579 https://orcid.org/0000-0003-1016-7579 8 adam metelski during the lockdown and suspension of sports competitions, professional football players had to stay at home and usual team practice was not an option. there was a lot of discussion among fans and experts about the possible impact of the lockdown on the players and the overall quality of matches following a return to play. it was assumed that the inability to train together as a team during the lockdown due to covid-19 could impact the players’ performances. research shows that 8-week detraining rapidly results in declines in athletic performance (liao et al., 2016). it is worth considering what factors affect player performance. it has to be stated that player performance is dependent on many factors, including match importance, score, location, opposition, number of recovery days and the employed tactical system (paul et al., 2015). there are quite a few statistics used in football and many experts are still working on developing new ones that will help coaches and managers to run the team better and through this to win more games (kuper & szymanski, 2014). the goal is to create a system as useful in football as was introduced in baseball (lewis, 2003). the main statistic and the ultimate determinant of success in football are goals (which a team has to score more than their opponent to win a game). the remaining statistics are sometimes interpreted differently, for example, to score a goal a team has to possess the ball, and yet the interpretation of this indicator is ambiguous (jones et al., 2004). another good example is that sometimes a very good statistical result does not determine the score of the game. thus, a team can lose even after a good statistical performance (i.e. high numbers of shots, etc.) or win after a bad performance (i.e. only one shot) (paul et al., 2015). statistics in sport undoubtedly have their economic dimension, because it is usually based on statistics that the values of players are assessed, which is directly related to the level of their remuneration (metelski, 2015, 2021). in this research, match statistics from the top italian football league – serie a, were analyzed. serie a comprises 20 teams and is one of the best football leagues in the world (deloitte, 2021; poli et al., 2020; uefa, 2020). the most recognizable clubs of serie a include: inter milan, juventus fc, ssc napoli, as roma, ss lazio, acf fiorentina and ac milan. the italian league was chosen because italy as a country was hit very hard by covid-19 at the start of this pandemic (ceylan, 2020; giovannini & mosca, 2021; megna, 2020). the very difficult situation in italy also affected footballers and some of them had their salaries significantly reduced during the pandemic, for example, cristiano ronaldo agreed to sacrifice 3.8 million euros of his yearly salary to ease the financial burden on his club – juventus fc (espn, 2020). it is also worth adding that cristiano ronaldo, who plays in the italian league, is one of the best footballers in the world, and also the most popular sportsman in the world in social media in terms of the number of followers (especially on instagram) (leszczyński & metelski, 2021). the purpose of the article is to describe the effect of the lockdown due to covid-19 on players’ match statistics based on serie a. 2. material & methods the match statistics used in this study were obtained from the professional football website – whoscored.com. five fixture rounds played after the restart (since 20th june 2020) of the 2019/20 season were analyzed and compared with the five fixture rounds immediately preceding the lockdown (played in february and march). the main goal of the research was to check if the lockdown resulted in any changes to the players’ match statistics in the initial period after the end of the lockdown. as previously stated, during the lockdown, the covid-19 lockdown and players’ match statistics in serie a 9 the players could not practice as a team, so it could have affected their match form. however, with each match after the resumption of league play, players should have been able to progressively get back to their normal match shape. therefore, this research focuses only on the first five fixture rounds after the return, when the effects of a break in the competition should not have been most visible. the study focused on the following football statistics: shots, fouls, aerial duels, passes, dribbles and tackles. the study also shows which teams, after a return to play, had the greatest increases, and which had the greatest decreases in the case of the abovementioned statistics. microsoft excel and ibm spss statistics 26 were used to process the quantitative data of the research. 3. results generally, the average statistics of the players before and after the lockdown due to covid-19 are at a similar level, but there are a few interesting differences. namely, the footballers attempted fewer dribbles than they did before. the difference for all the analyzed teams was 3.46 fewer dribbles a game, which is statistically significant as shown by a student's t-test for independent samples: t (142) = 2.85; p = 0.005. it is worth noting that, as the average number of dribbles decreased, their rate of success increased by more than one pp. another interesting fact is that players attempted almost 3 tackles a game less after a return to play. this result also is statistically significant as shown by a student's ttest for independent samples: t (198) = 2.86; p = 0.005. in the case of tackles attempted, however, their smaller number did not affect their rate of success, as it fell by almost 3 pp. other results that are worth paying attention to are the lower number of shots after a return to play (on average 0.53 shots less per game), as well as the lower number of passes between players (5.46 passes less). interestingly, after a return to play, the players started to foul slightly more often (0.23 more fouls per game). all analyzed data is presented in table 1. table 1. comparison of players' statistics before and after lockdown due to covid-19 for serie a teams statistic per match pre-lockdown post-lockdown shots 14.22 13.69 fouls 13.80 14.03 aerial duels won 14.48 14.44 passes attempted 456.00 450.55 successful passes (%) 81.24 81.71 dribbles attempted 17.79 14.33 successful dribbles (%) 61.81 62.96 tackles attempted 24.77 21.96 successful tackles (%) 59.67 59.07 source: own elaboration. the study also determined which serie a teams improved their stats the most after a return to play and which worsened the most. table 2 shows the greatest increases and the greatest decreases among serie a teams. there are some interesting differences, namely the parma calcio 1913 team, after a return to play, saw a substantial increase in 10 adam metelski successful dribbles (14.6 pp) and successful tackles (11.2 pp). ac milan is also worth mentioning, with the average number of passes per game increasing by 98.4. in turn, the multiple italian champions and the best italian team in recent years – juventus fc, after a return to play, began to play more aggressively, as their average number of tackles attempted increased by 3.6. table 2. clubs that statistics improved or worsened the most after the lockdown due to covid-19 teams that reported the greatest increases statistic per match club value prelockdown value postlockdown shots fc internazionale milano 15.0 19.4 fouls brescia calcio 11.0 15.6 aerial duels won atalanta bergamasca calcio 13.0 21.0 passes attempted ac milan 468.8 567.2 successful passes (%) acf fiorentina 75.2 84.4 dribbles attempted uc sampdoria 9.0 14.4 successful dribbles (%) parma calcio 1913 53.0 67.6 tackles attempted juventus fc 21.2 24.8 successful tackles (%) parma calcio 1913 51.6 62.8 the teams that saw the biggest drops statistic per match club value prelockdown value postlockdown shots udinese calcio 15.8 10.4 fouls spal 19.0 13.4 aerial duels won ac milan 22.0 10.4 passes attempted bologna fc 1909 481.4 386.4 successful passes (%) hellas verona fc 78.0 64.2 dribbles attempted ac milan 27.6 12.8 successful dribbles (%) as roma 71.0 56.6 tackles attempted uc sampdoria 30.6 22.8 successful tackles (%) torino fc 65.2 49.4 source: own elaboration. among the teams that recorded statistical declines, it is worth paying attention to hellas verona fc, because the percentage of successful passes of this team fell by 13.8 pp. after returning to play, some teams also began to play less offensively, the best example of which is udinese calcio – their average number of shots fell by 5.4. some teams also started to play more cautiously, as shown by a much lower average number of fouls, as was the case with spal, whose average number of fouls per game fell by 5.6. 4. discussion the study compared the players' statistics from five pre-lockdown fixture rounds with the five-fixture rounds played immediately after the resumption of the competition. many fans and experts wondered how such an unusual break and the inability to train together as a team would affect the players. the results of the study show that players’ statistics have the covid-19 lockdown and players’ match statistics in serie a 11 generally remained at a similar level, but it has to be stated that a few interesting differences could be noted. the first observation is that after a return to play, the players attempted much fewer dribbles and tackles (both differences are statistically significant, p <0.05). these results can be interpreted by that when players returned to play, they began to play more cautiously. dribbling requires a lot of technical skills, and during the lockdown, players were not able to practice this type of play. it is worth noting that as the number of dribbles attempted decreased, their effectiveness increased slightly. therefore, it can be said that the players less frequently but more wisely made the decision to start to dribble. fewer dribbles may also correlate with fewer tackles. additionally, the decrease in the average number of tackles attempted per game after a return to play could also be explained by the increased caution of the players. tackles almost always involve contact, either between the players directly or with the ball between them. tackles usually are aggressive and are the main reason for injuries in football – making up 50% of all the injuries (geier, 2020). perhaps athletes, in a country so severely affected by the covid-19 pandemic, have consciously or unconsciously started to respect their health and that of their opponents more – and thus possibly they attempted far fewer tackles. the other results worth paying attention to is the fact that the serie a players started to take fewer shots per match (0.53 less), and they started exchanging fewer passes (5.46 fewer passes), but these differences did not turn out to be statistically significant. on the other hand, the average number of fouls per game increased (0.23 fouls more) and the percentage of successful passes increased (by 0.47 pp), but these differences did not turn out to be statistically significant either. to sum up, it can be said that, with the exception of two statistics (dribbles and tackles), they remained at a similar level – which clearly indicates that the players were able to properly take care of their physical condition during the break in competition. 5. conclusions the situation in march 2020 was a unique event in the world of sport because earlier in sports history events were suspended or canceled only as a result of wars or serious political crises. preventing the normal training of players in team sports could undoubtedly have an impact on their match form. the purpose of this study was to find out if the lockdown due to covid-19 had an impact on players' match statistics when they returned to play. five-fixture rounds played before lockdown were compared with five-fixture rounds played right after a return to play. during these first few rounds played immediately after a return to play, the possible impact of a break in the competition should have been most visible, as it can be assumed, that players should return to their usual form with each subsequent match. the results of the research indicate that the overall statistics remained at a similar level, but the players after returning to play began to attempt much fewer dribbles and tackles. this can be explained by the fact that dribbling requires a lot of technical skills that the athletes could not work on during the break. in turn, the lower number of tackles might be explained by them being more careful and taking more care of their health and the health of their opponents. perhaps one of the reason for this was the very difficult situation of the healthcare system in italy at that time. in subsequent studies, it would be worth comparing how such an unusual break in the competition and the inability to train normally affected players in different countries, more or less affected by covid-19. this 12 adam metelski type of study would allow general conclusions to be drawn about the break in the competitions on player statistics, and thus on the quality of sports competitions. references ceylan, z. (2020). estimation of covid-19 prevalence in italy, spain, and france. science of the total environment, 729, 138817. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2020.138817 cordovil, r., ribeiro, l., moreira, m., pombo, a., rodrigues, l. p., luz, c., veiga, g., & lopes, f. (2021). effects of the covid-19 pandemic on preschool children and preschools in portugal. journal of physical education and sport, 21(1), 492–499. https://doi.org/10.7752/jpes.2021.s1052 deloitte. (2021). football money league. https://www2.deloitte.com/uk/en/pages/sportsbusiness-group/articles/deloitte-football-money-league.html eca. (2020). covid-19 financial impacts on european clubs. https://www.ecaeurope.com/media/4771/eca_covid-19-financial-impact-oneuropean-clubs.pdf espn. (2020). juventus players agree to wage reduction that will save club €90 million. https://www.espn.com/soccer/juventus/story/4079490/juventus-players-agree-towage-reduction-that-will-save-club-90-million european comission. (2020). mapping study on measuring the economic impact of covid-19 on the sport sector in the eu final report. https://op.europa.eu/en/publication-detail/-/publication/76b94a58-2f3c-11eb-b27b01aa75ed71a1/language-en/format-pdf/source-175886302 geier, d. (2020). tackling injuries in soccer . https://www.drdavidgeier.com/tacklinginjuries-in-soccer/ giovannini, a., & mosca, l. (2021). the year of covid-19. italy at a crossroads. contemporary italian politics, 1–19. https://doi.org/10.1080/23248823.2021.1911026 jones, p. d., james, n., & mellalieu, s. d. (2004). possession as a performance indicator in soccer. international journal of performance analysis in sport, 4(1), 98–102. https://doi.org/10.1080/24748668.2004.11868295 kuper, s., & szymanski, s. (2014). soccernomics. nation books. leszczyński, m., & metelski, a. (2021). the social media activity of top athletes during the global suspension of sports competitions — based on the example of instagram. marketing i rynek, 4, 3–10. https://doi.org/10.33226/1231-7853.2021.4.1 lewis, m. (2003). moneyball: the art of winning an unfair game. w. w. norton & company. liao, y. h., sung, y. c., chou, c. c., & chen, c. y. (2016). eight-week training cessation suppresses physiological stress but rapidly impairs health metabolic profiles and aerobic capacity in elite taekwondo athletes. plos one, 11(7), 1–14. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0160167 megna, r. (2020). first month of the epidemic caused by covid-19 in italy: current status and real-time outbreak development forecast. global health research and policy, 5(1), 43. https://doi.org/10.1186/s41256-020-00170-3 metelski, a. (2015). wynagrodzenia a osiągnięcia sportowe na przykładzie koszykówki. zarządzanie zasobami ludzkimi, 5(2015 5(106) zzl w sporcie), 35–47. metelski, a. (2021). factors affecting the value of football players in the transfer market. journal of physical education and sport, 21(2), 1150–1155. https://doi.org/10.7752/jpes.2021.s2145 metelski, a., & kornakov, k. (2021). effect of lockdown owing to covid-19 on players’ the covid-19 lockdown and players’ match statistics in serie a 13 match statistics in bundesliga. journal of physical education and sport, 21(1), 110– 114. https://doi.org/10.7752/jpes.2021.01015 mozolev, o., polishchuk, o., kravchuk, l., tatarin, о., zharovska, o., & kazymir, v. (2020). results of monitoring the physical health of female students during the covid-19 pandemic. journal of physical education and sport, 20(6), 3280–3287. https://doi.org/10.7752/jpes.2020.s6445 paul, d. j., bradley, p. s., & nassis, g. p. (2015). factors affecting match running performance of elite soccer players: shedding some light on the complexity. international journal of sports physiology and performance, 10(4), 516–519. https://doi.org/10.1123/ijspp.2015-0029 poli, d. r., ravenel, l., & besson, r. (2020). scientific evaluation of the transfer value of football players. https://football-observatory.com/img/pdf/mr53en.pdf szczepkowski, j. (2021). building and maintaining the relationship with football fans during covid-19. journal of physical education and sport, 21(2), 1270–1275. https://doi.org/10.7752/jpes.2021.s2161 uefa. (2020). the european club footballing landscape. https://www.uefa.com/insideuefa/protecting-the-game/news/025f-0fe85ed2acf8db382645ca21-1000--benchmarking-report-highlights-profits-and-polarisation/ ważny, k. (2021). legal aspects of sport during the covid-19 pandemic case study of poland in the global context. journal of physical education and sport, 21(2), 1276– 1283. https://doi.org/10.7752/jpes.2021.s2162 zucker, j. (2020). timeline of coronavirus’ impact on sports | bleacher report | latest news, videos and highlights. https://bleacherreport.com/articles/2880569-timelineof-coronavirus-impact-on-sports quality in sport 1 (7) 2021, p. 45-63, e-issn 2450-3118 received 05.12.2020, accepted 17.01.2021 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2021.004 45 mohammad saeid kiani1 investigating the relationship between customer experience management and economics with relationship marketing in sports clubs 1kermanshah branch, islamic azad university, iran abstract the aim of this study was to investigate the relationship between customer experience management and relationship marketing strength of the economy in private clubs iran province. this study correlations among the research used a sample of all managers in private clubs iran province to 530 people. based on a sample of 210 subjects were selected. sampling was stratified random manner. three questionnaire to collect information from customer experience management alaguz mohammadi (2010), resistive economy yousefi questionnaire (2015) and aria relationship marketing managers' questionnaire. for analysis of data, descriptive and inferential statistics, especially kolmogorov-smirnov test path analysis using lisrel software test and structural equation modeling was used to determine the fit model. the results showed that no significant relationship between customer experience management and relationship marketing there. resistance between customer experience management and economics, there is a significant relationship. resistance between relationship marketing and economics there is a significant relationship. the index fitness adaptive (cfi), goodness of fit index (gfi), goodness of fit index modified (agfi), indicators of fitness increase (ifi), the index fit the norm of (nfi) and indicators fit the norm not (nnfi) are all close to 0/9 and more of it, so the model, about the show and was approved. finally, sports clubs suggest that the combined use of customer experience management and relationship marketing strength in these economic conditions, maintain existing customers and attract new customers to provide sports clubs. keywords: customer experience management, resistive economy, relationship marketing, club introduction in today's era, change and transformation in organizations is a necessary and inevitable thing, because societies, organizations, competitors, etc. are all changing and any organization that does not want to follow these changes and transformations to be slow, stagnant and calm and not in harmony with its external environment, is doomed and by attracting positive entropy tends to disorder and decline, because the philosophy of organizations is the need of society and therefore there are advanced and developed societies that have efficient, effective and developed organizations (khodakhah, 2018). the needs of the community are the same as the needs of customers. organizations are inevitably considering customer needs as the most important factor for 1 mohammad saeid kiani, phd student, department of sports management, kermanshah branch, islamic azad university, kermanshah, iran, e-mail: mohammadsaeidkiani@gmail.com, orcid: 0000-0001-88821097 http://orcid.org/0000-0001-8882-1097 46 mohammad saeid kiani success. but it should also be borne in mind that customers have preferences to meet their needs and based on these preferences, they choose specific organizations. so one of the ways to succeed for any organization is to become one of the unconditional choices of the customer. this requires that customer perception and experience be considered as an important factor, because the customer, based on his previous experience of interacting with an organization, decides to repeat the purchase or use the services of that organization. if the customer experience of the organization and its services is positive and he has a good mental history of that organization, he will refer to that organization again. but if in his previous interaction with the organization, his understanding of the organization was not good enough, the probability of his return will decrease, which in the long run will lead to reduced productivity and, consequently, efficiency and effectiveness in the organization (mohammadi alagoz 2010). the goal of customer experience management is to build customer loyalty and commitment by reducing negative and bad experiences that can lead to customer dissatisfaction and loss of value, as well as by turning a "satisfied" customer into a "fan or fan". creates value (bauser, 2019). in a period when goods and services cannot be significantly different from the products and products of other organizations, customer loyalty can increase your organization's lowest profitability, because the volume and frequency of purchases or more loyal customers refer and stay in touch with the organization for a longer period of time and introduce you to others. since customer loyalty depends to a large extent on your understanding of your organization, it is not surprising to say: customer experience management helps your customers become your loyal fans, to the point where they even get tattoos on them. be the brand of your organization (janfarsa, 2019). on the other hand, the main focus of marketing science is focusing on the needs of consumers. many companies and organizations today have embraced and acted on new marketing concepts. they have realized that focusing on customer needs means paying attention to product quality and providing services to customers (rusta et al., 2012). in the new situation, the old marketing methods are not effective and are less profitable. most markets are mature and face stiff competition and much more supply than demand. under these circumstances, new customers are hard to find and therefore the urgent need to retain existing customers is severe firms are felt. companies are constantly looking for ways to stay in touch with valuable customers, because loyal customers are their most important source of profitability. one of these ways is "relationship marketing", a method known as limiting dissatisfied customers and increasing the number of loyal customers (bose and bansel, 2012). relationship marketing is the process of identifying, establishing, maintaining, growing, and, when needed, ending relationships with customers and stakeholders in a profitable way, as all individuals and organizations involved achieve their goals. it is obvious that this situation is formed in the light of fidelity to the covenant (aflaki, 2010). considering the importance of customer satisfaction, in the field of economic activities in the world, customer-oriented attitude and customer satisfaction is considered as one of the principles of business and not paying attention to these principles may be eliminated from the market. it will follow, because if the goods and services meet the customer's expectations, he will feel satisfied and will help the survival of that organization and company by repurchasing himself (re-attending) and encouraging others to buy (dadkhah, 2019). sports organizations are no exception and must take steps to protect customers and their satisfaction. relationship marketing seems to be a good strategy to satisfy and retain sports customers. kim (2108) has investigated the effect of communication quality in relationship marketing on the behavior of sports club students and has reported a high investigating the relationship between customer experience management and economics with relationship marketing in sports clubs 47 relationship between the quality of communication and the behavior of sports club students. in a competitive environment, customer orientation, customer retention and customer satisfaction in organizations is very important, so identifying customer satisfaction plays a key role in the life of organizations, not only in large organizations, but also this is true in sports clubs such as football. salgen et al. (2106) in a study on football club customer relationship management report a high relationship between relationship management (relationship marketing) with customer acquisition and retention and club profitability. be and call (2106) in their study of the effect of relationship marketing on customer presence and purchase of goods with the club name and brand found that according to the relationship that each sports organization has with its customers, customer presence and purchase of club licensed goods increases. al-rubaie (2010) in examining the relationship between relationship marketing and customer loyalty showed that relationship marketing explains part of the variance of customer loyalty. guo (2012) concluded in his research that there is a positive relationship between customer satisfaction and customer relationship and customer experience with customer service experience. kaiser (2014) in his research entitled integrating customer experience management with marketing research concluded that there is a close relationship between marketing research and customer experience management. akbari and kavosh (2016) in their research showed that marketing related to customer satisfaction has a significant relationship. hosseini amiri et al. (2015) in their research showed that relationship marketing has an effect on customer loyalty of private and public pools in tehran. amirtash et al. (2015) in their research concluded that there is a relatively strong positive relationship between relationship marketing and customer loyalty of public pools in tehran. zounemat kermani and mir hosseini (2015) in their research concluded that there is a significant and positive relationship between the components of marketing related to customer loyalty of bandar abbas women bodybuilding clubs. derakhshani and mahmoudi (2014) in their research concluded that there is a positive correlation between customer experience management and customer loyalty in the hotel industry. akbari asl hasuni (2014) showed that there is a relationship between customer experience management and organizational productivity in indoor pools in west azerbaijan province. afsharian et al. (2014) found that there is a relatively strong positive relationship between marketing related to customer loyalty of public pools in tehran. rouhani (2015) showed that network marketing is effective in advancing the goals of the resistance economy. in the context of a resistance economy, it is very important to pay attention to marketing; in such a way that professional marketers can obtain information about the strengths and weaknesses of production units and target markets and provide accurate information to the production sector to create a balance between the needs of customers and the goods and services provided. , offer high quality and satisfactory products. it is also possible to pay attention to and support this idea by holding various festivals in the direction of resistance economy (abdullahi, 2015). therefore, if all the appropriate factors and contexts of economic growth and prosperity are properly identified and considered, it is the capacity for the islamic society to free itself from any economic dependence and to resist external pressures and not to allow commodity sanctions. or services harm the society's economy on which the consistency of society depends (ramazanpour et al., 2012). the world of sports is also experiencing a new era. rapid and extensive developments in all aspects of sports, the use of marketing methods and techniques in sports has been considered. on the other hand, the knowledge of sports marketing has become very important for sports federations and clubs in recent years. this skill and 48 mohammad saeid kiani knowledge has become so important that it can be considered as one of the important components of the survival of sports organizations. finally, considering the fact that little research has been done in this field, and especially research on the relationship between customer experience management and resistance economics and related marketing, especially in sports organizations, has not been reported. this research seeks to determine the relationship between customer experience management with resistance economics and related marketing in private clubs in iran province to provide the basis for further studies and provide the necessary suggestions to improve conditions and performance in sports organizations. given the above and the importance of customer experience management and relationship marketing in today's competitive environment as well as competitive pressures between sports clubs and the topic of resistance economics in recent years, the researcher intends to answer the question of what the relationship is between experience management is there a customer related to resistance economy and marketing in private clubs in iran province? research methodology the present research is applied in terms of research purpose and in terms of research method, this research is a descriptive-correlational research that has been conducted in the field. the information required for this research has been obtained through library studies and a questionnaire. the statistical population of this study includes all managers of private clubs in iran province, of which 530 clubs are equal to inquiries about the affairs of sports and youth clubs in iran province. cochran's formula was used to determine the sample size, which is sufficient for a sample size of 530 people with a sample size of 210 people. therefore, the sample size of the research is 210 people. the sampling method will be stratified random. research tools mohammadi alagoz customer experience management questionnaire (2010) this questionnaire consists of 40 questions and its answers are evaluated based on the likert scale. this questionnaire also measures four components of customer experience management, which are: customer satisfaction (6 questions), loyalty (13 questions), quality (12 questions) and brand (9 questions). the reliability of this questionnaire in the master thesis of mohammadi alagoz (2010) after making the questionnaire was done by a researcher in a pilot study among sports clubs in naghadeh city and its reliability was calculated and through cronbach's alpha equal to 0.86 to was obtained. and its validity was confirmed by the professors. yousefi resistance economics questionnaire (2015) this questionnaire consists of 19 questions that include four dimensions. the dimensions of resistance economics that are included in this questionnaire are: organizational capacity (7 questions), correlation between employees and managers (2 questions), consumption control (2 questions) and the use of domestic production (8 questions), which is the total economy they measure resistance. this questionnaire was made by yousefi in 2015. the validity of this questionnaire in yousefi (2015) research has been confirmed by professors and experts and the reliability of the instrument in this research has been obtained using cronbach's alpha coefficient α = 0.94. investigating the relationship between customer experience management and economics with relationship marketing in sports clubs 49 relationship marketing questionnaire aria manager this questionnaire has been prepared by aria company, the manager of research and management projects and industrial projects based on software in this specialized field, with the permission of the companies registration office and the islamic guidance organization, and its reliability and validity have been proven in various researches. this questionnaire has 6 dimensions of social factors (5 questions), information exchange (3 questions), trust (3 questions), service quality (13 questions), staff (4 questions) and customer complaint management (4 questions). to assess the validity, a questionnaire designed based on the valid literature of the research was provided to experts and academics. in order to determine the reliability of the questionnaire, cronbach's alpha coefficient was calculated for the whole questionnaire. the value of this coefficient was 0.86. to further ensure validity, the questionnaires were approved by expert professors. cronbach's alpha coefficient was used to calculate the reliability. the reliability of the customer experience management questionnaire was 0.85, the reliability of the resistance economics questionnaire was 0.88 and the reliability of the relationship marketing questionnaire was 0.83. statistically, the obtained coefficients were at a high level. this research is in two levels (frequency, frequency percentage, mean and standard deviation) and inferential statistics (klogrov-smirnov, path analysis test using lisrel software and structural equation model test to determine the model fit) and using spss software version 21 was analyzed. research findings: findings showed that out of 210 samples, 163 were male (equivalent to 81.5%) and 37 were female (equivalent to 18.5%). table 1 shows other demographic characteristics of the sample. table 1. describe the demographic characteristics of the sample in the present study, based on library studies and the study of domestic and foreign articles, the theoretical foundations of research inside and outside the country were variable group group percent level of education associate degree 11 5/5 masters 115 5/57 ma 75 5/32 phd 9 5/4 age 30-20 year 26 0/13 40-31 year 80 0/40 50-41 year 66 0/33 over the 50 year 28 0/14 sports history less than 5 years 52 0/26 10-6 year 68 0/34 15-11 year 37 5/18 20-16 year 34 0/17 21 years and up 9 5/4 50 mohammad saeid kiani examined. then, using the results of the theoretical foundations of the research, a set of concepts, definitions and theories related to the subject was developed. therefore, after gaining sufficient knowledge of the subject, a couple of questionnaires were extracted and compiled based on in-depth interviews with experts in the field of sports management. after ensuring its validity and validity by obtaining expert opinions, the reliability of customer experience management, resilience economics and related marketing questionnaires through cronbach's alpha was estimated to be 0.88, 0.85 and 0.83, respectively. and a statistical sample of 210 people was provided. these data were analyzed using descriptive statistics and confirmatory factor analysis using spss and lisrel software. the latent external and internal variables and the explicit variables of the model are discussed. therefore, the aim is to determine the validity or reliability and reliability or reliability of the indicators used. to check the validity and reliability of the model, the amount and level of significance (t-value) of the paths between each of the latent variables with the related indicators are examined. after ensuring the validity and reliability of each dimension, the standard estimation coefficients, in order to show the effect of each of the indicators on organizational pride and also the fitness index table to reveal the fact that the data are sufficient for the model? is provided for each dimension. confirmatory factor analysis the overall validity of the conceptual model is systematically tested using multiple goodness-of-fit criteria. this means that in the structural equation model, on the one hand, the degree of conformity of the research data and the conceptual model of the research will be examined, whether it has a suitable fit. on the other hand, the significance of relationships in this fitted model is tested. suitable indicators to ensure the goodness of the model fit (chisquare to the degree of freedom), rmsea (mean square error of the model) gfi (goodness-fit index), agfi (adjusted goodness-fit index). therefore, according to table 2, the model has a good fit. if the value is less than 3, the closer the value of gfi and agfi is to one, the better the data model fits. also, the rmsea value for good models is below 0.08, for models with average fit is 0.05 to 0.1. all values above 0.1 indicate poor model fit. table 2: the appropriateness of some fit indices in factor analysis fitness index a good fit acceptable fit p-value p<0/05 0.05≤p≤0.1 𝑥2/𝑑𝑓 0 ≤ 𝑥2/𝑑𝑓 ≤ 2 2 ≤ 𝑥2/𝑑𝑓 ≤ 3 rmsea 0≤ rmsea≤0.05 0.05≤rmsea≤0.1 gfi 0.95≤gfi≤1 0.8≤gfi≤0.95 agfi 0.95≤agfi≤1 0.8≤agfi≤0.9 nnfi 0.95≤agfi≤1 0.9≤agfi≤0.95 cfi 0.95≤agfi≤1 0.9≤agfi≤0.95 ifi 0.95≤agfi≤1 0.9≤agfi≤0.95 nfi 0.95≤agfi≤1 0.9≤agfi≤0.95 confirmatory factor analysis (construct validity) of research variables investigating the relationship between customer experience management and economics with relationship marketing in sports clubs 51 in the first-order confirmatory factor analysis, a model was developed based on the order of the questionnaires. this form of factor analysis is calculated using lisrel software. in the following, the results of the first-order confirmatory factor analysis of all components of the questionnaires of customer experience management, resilience economics and related marketing have been reviewed by lisrel software. criteria for suitability of model fit have also been investigated. the results show that the validity of all questions of customer experience management, resilience economics and related marketing questionnaires is confirmed because their factor load is more than 0.3 and their significance level is more than 1.96. it should be noted that in the confirmatory factor analysis, the factor load should be above 0.3 and the significance level should not be between (96 1.96). figure 1 shows the measurement model of customer experience management figure 1: first-order confirmatory factor analysis (standard estimation) 52 mohammad saeid kiani chi-square=1713.35, df=796, p-value=0.00000, rmsea=0.076 figure 2: first-order confirmatory factor analysis (t-test) chi-square=1713.35, df=796, p-value=0.00000, rmsea=0.076 the results of the above diagram show that because the factor load of all questions (except m32 questions) is higher than 0.3 and the significance level is higher than 1.96, therefore, the validity of all questions except question 32 is acceptable. this is the validity of the customer experience management questionnaire in this study. investigating the relationship between customer experience management and economics with relationship marketing in sports clubs 53 table 3: results of first-order factor analysis fit indicators (customer experience management) absolute fit indicators scope acceptance range the amount of index obtained rmsea values less than 0.08 indicate a good fit range of the model and values above 0.1 indicate a poor fit of the model. 076/0 p-value values above 0.05 0000/0 𝑥2/𝑑𝑓 values less than 3 22/2 gfi values above 0.8 90/0 agfi values above 0.8 91/0 relative fit indices scope acceptance range the amount of index obtained cfi values of 0.80 or higher 91/0 ifi values of 0.80 or higher 92/0 nfi values of 0.80 or higher 94/0 nnfi values of 0.80 or higher 93/0 the results of the first-order factor analysis model fit indices in table (3) show that all the first-order factor analysis fit indicators of customer experience management were approved. figure 3 shows the relationship measurement marketing model. figure 3: first-order confirmatory factor analysis (standard estimation) chi-square=1160.05, df=549, p-value=0.00000, rmsea=0.075 54 mohammad saeid kiani figure 4: first-order confirmatory factor analysis (t-test) chi-square=1160.05, df=549, p-value=0.00000, rmsea=0.075 the results of the above diagram show that, because the factor load of all questions is higher than 0.3 and the level of significance is higher than 1.96, therefore, the validity of all questions related to the dimensions of marketing is acceptable, which means that the validity of the marketing questionnaire is related to this research. table 4: results of first-order factor analysis fit indicators (relational marketing) absolute fit indicators scope acceptance range the amount of index obtained rmsea values less than 0.08 indicate a good fit range of the model and values above 0.1 indicate a poor fit of the model. 075/0 p-value values above 0.05 0000/0 𝑥2/𝑑𝑓 values less than 3 11/2 gfi values above 0.8 93/0 agfi values above 0.8 95/0 relative fit indices scope acceptance range the amount of index obtained cfi values of 0.80 or higher 91/0 ifi values of 0.80 or higher 93/0 nfi values of 0.80 or higher 94/0 nnfi values of 0.80 or higher 91/0 investigating the relationship between customer experience management and economics with relationship marketing in sports clubs 55 the results of the fit indices of the first-order factor analysis model in table (4) show that all the fit indices of the first-order factor analysis of relational marketing were confirmed. figure 5 shows the measurement model of the resistance economy. figure 5: first-order confirmatory factor analysis (standard estimation) chi-square=340.05, df=173, p-value=0.00000, rmsea=0.07 figure 6: first-order confirmatory factor analysis (t-test) chi-square=340.05, df=173, p-value=0.00000, rmsea=0.07 56 mohammad saeid kiani the results of the above diagram show that because the factor load of all questions (except questions e1-e2) is higher than 0.3 and the significance level is higher than 1.96, therefore, the validity of all questions of the dimensions of resistance economics except questions one and two is acceptable, which is the validity of the resistance economics questionnaire in this study. table 5: results of first-order factor analysis fit indices (resistance economics) absolute fit indicators scope acceptance range the amount of index obtained rmsea values less than 0.08 indicate a good fit range of the model and values above 0.1 indicate a poor fit of the model . 070/0 p-value values above 0.05 0000/0 𝑥2/𝑑𝑓 values less than 3 96/1 gfi values above 0.8 90/0 agfi values above 0.8 94/0 scope acceptance range scope acceptance range the amount of index obtained cfi values of 0.80 or higher 92/0 ifi values of 0.80 or higher 91/0 nfi values of 0.80 or higher 92/0 nnfi values of 0.80 or higher 94/0 the results of the fit indices of the first-order factor analysis model in table (5) show that all the fit indices of the first-order factor analysis of customer experience management were approved. path analysis (structural equation model) in order to test the conceptual model of the research and also to test the model hypotheses, data analysis by structural equation model (path analysis) was used. structural equation modeling is a comprehensive statistical approach to test hypotheses about the effect of latent exogenous and endogenous variables. through this approach, we can test the acceptability of theoretical models in a specific community using correlation, nonexperimental and experimental data. for this purpose, the maximum likelihood method in lisrel 8.8 software has been used to estimate. to examine the research model, which includes an exogenous latent variable (customer experience management) and two endogenous latent variables (relational marketing and resistance economics). before approving the structural relationships, it is necessary to make sure that they are suitable and fit. in this study, the sem model was used to test the hypotheses. in this model, the amount of chi-square in degrees of freedom is less than 3. also, the root value of the estimated variance of the approximation error (rmsea) is less than 0.09. also, the adaptive fitness index (cfi), good fit index (gfi), adjusted fit goodness index (agfi), incremental fitness index (ifi), normalized fitness index (nfi) and abnormal fitness index (nnfi) are all close to 9 / 0 and more, so the fitting model is almost shown and approved. investigating the relationship between customer experience management and economics with relationship marketing in sports clubs 57 table 6: results of fitting indices the relationship between customer experience management and resistance economics and marketing absolute fit indicators scope acceptance range the amount of index obtained rmsea values less than 0.09 indicate a good fit range of the model and values above 0.1 indicate a poor fit of the model. 072/0 p-value values above 0.05 0000/0 𝑥2/𝑑𝑓 values less than 3 02/2 gfi values above 0.8 92/0 agfi values above 0.8 94/0 relative fit indices scope acceptance range the amount of index obtained cfi values of 0.90 or higher 93/0 ifi values of 0.90 or higher 92/0 nfi values of 0.90 or higher 95/0 nnfi values of 0.90 or higher 92/0 figures (7) and (8) show the significant numbers (coefficients) and standardized estimates (coefficients) of the structural equation model for the conceptual model of the relationship between customer experience management and relationship marketing and resistance economics. figure 7: standard estimation model based on coefficients 58 mohammad saeid kiani figure 8: model of significance coefficients table 7: model output results regarding the relationship between customer experience management and relationship marketing variable route coefficient (β ) tvalue r2 result independent variable the dependent variable customer experience management relationship marketing 53/0 76/18 28/0 confirmation according to table 7, it can be said that the path coefficient between the variables of customer experience management and related marketing is equal to 0.53. the statistical value of t (significance coefficient) for both variables is equal to 18.76, and since this value is greater than 1.96, the first hypothesis of the research is confirmed. also, the results of table 7 showed that the exogenous variable of customer experience management predicts 0.28 of the changes of the related marketing variable. table 8: model output results regarding the relationship between customer experience management and resistance economics variable route coefficient (β ) t-value r2 result independent variable the dependent variable customer experience management economic strength 43/0 43/0 18/0 confirmation investigating the relationship between customer experience management and economics with relationship marketing in sports clubs 59 according to table 8, it can be said that the path coefficient between the variables of customer experience management and resistance economy is equal to 0.43. the statistical value of t (significance coefficient) for both variables is equal to 9.25 and since this value is more than 1.96, the second hypothesis of the research is confirmed. also, the results of table 8 showed that the exogenous variable of customer experience management predicts 0.18 of the changes of the resistance economy variable. table 9: model output results regarding the relationship between relational marketing and resistance economics variable route coefficient (β ) t-value r2 result independent variable the dependent variable relationship marketing economic strength 33/0 74/8 10/0 confirmation according to table (9), it can be said that the path coefficient between the relationship marketing variables and the resistance economy is equal to 0.10. the statistical value of t (significance coefficient) for both variables is equal to 8.74 and since this value is more than 1.96, the third hypothesis of the research is confirmed. also, the results of table 9 showed that the exogenous variable of relational marketing predicts 0.10 of the variables of the process of resistance economy process. discussion and conclusion the overall purpose of this study was to investigate the relationship between customer experience management and resistance economics and related marketing in private clubs in iran province. the first hypothesis of the study was related to the relationship between customer experience management and resistance economy in private clubs in iran province, which based on the research findings there is a significant relationship between customer experience management and resistance economy in private clubs in iran province. and customer experience management predicts 0.18 of resistance economy changes. this result is to some extent in line with the results of derakhshani and mahmoudi (2014) and akbari asl hasouni (2014) researches. this finding suggests that one of the strategies for success for clubs in the context of a resistance economy is to consider customer perception and experience as an important factor, because the customer based on his previous experience of interacting with a club, decided to repeats attendance or enjoys the services of that club. therefore, timely and organized communication with the customer and gaining his satisfaction through sufficient attention to his experience in interacting with sports clubs, is the most appropriate way to retain existing customers and attract new customers in private sports clubs in a resilient economy. at a time when the goods and services of clubs cannot be significantly different from the products of other competitors, customer loyalty can increase the lowest profitability of clubs, because the volume and frequency of purchases or the number of loyal customers is higher and they stay in touch with the clubs for a longer period of time and introduce the clubs to others. club managers should also know that service quality is a profitable strategy for clubs. they must believe that investing in service quality leads to the profitability of the organization. improving the quality of service leads to attracting new customers and also enables clubs to retain their current customers. providing better customer service leads to 60 mohammad saeid kiani repetitive purchases and the spread of positive word-of-mouth advertising to potential customers. as a result, it improves the performance of clubs in a resilient economy. the second hypothesis of the research was related to the relationship between relationship marketing and resistance economy in private clubs in iran province, which based on the research findings between relationship marketing and resistance economy in private clubs in iran province is significant. and relational marketing predicts 0.10 of changes in the resistance economy. this result is partly in line with the results of research by akbari and kavosh (2015), hosseini amiri et al. (2015), rouhani (2015), amirtash et al. (2015), zonemat kermani and mir hosseini (2015), afsharian et al. (2014) , al-rubaie (2010), kim (2108), salgen et al. (2016) and b. and cal (2106) are in the same direction. in the context of a resistance economy, it is very important to pay attention to marketing; in such a way that professional marketers can obtain information about the strengths and weaknesses of production units and target markets and provide accurate information to the production sector to create a balance between the needs of customers and the goods and services provided. , offer high quality and satisfactory products. at present, in our country, sports organizations need to attract and retain customers more than ever due to privatization and the resistance economy. relationship marketing seems to be a good strategy to satisfy and retain sports customers. therefore, clubs can hire people with sufficient knowledge, skills and abilities (for example, qualified coaches) to develop relationship marketing in their club. also, in the conditions of resistance economy, clubs should make optimal use of the available facilities and manpower, pay attention to the expertise and competence of employees to make decisions in times of economic crisis, increase employees' abilities to deal with economic problems, optimally manage resources and prevent waste. resources, cost-effective management in all sectors, optimal use of employees' capabilities and potentials and paying attention to their efficiency and supporting and encouraging innovative, creative and thoughtful employees and involving employees in the decision-making process while increasing relationship marketing, increase customer satisfaction. in fact, the professionalism of the club staff can help improve the quality and consequently increase the satisfaction and re-presence of sports customers. . in general, it can be said that relationship marketing is the foundation and also one of the most important factors in increasing customer satisfaction. in general, relational marketing is very important in customer satisfaction, so it can be suggested that due to the constant changes in the market and the addition of other competitors in the context of a resilient economy, clubs should try to improve relationships by considering components of related marketing in different sectors, to satisfy them. and ultimately lead to an increase in customers. the third hypothesis of the research was related to the relationship between customer experience management and relationship marketing in private clubs in iran province, which based on the research findings there is a significant relationship between customer experience management and relationship marketing in private clubs in iran province . and customer experience management predicts 0.28 of relational marketing changes. this result is somewhat in line with the results of research by kaiser (2014) and go (2012). over the past two decades, many organizations have come to realize the importance of customer satisfaction and have found that retaining existing customers is far less costly than attracting new customers. in addition, the existence of a strong relationship between customer satisfaction and profitability has been accepted and providing and promoting customer satisfaction has become a very important operational goal of most organizations. therefore, clubs can achieve the desired economic results by using customer experience management and by influencing the customer experience as well as their own experience and finally by empowering experiences. clubs investigating the relationship between customer experience management and economics with relationship marketing in sports clubs 61 should also monitor the interaction between themselves and their customers and provide them with valuable goods and services with the right knowledge and understanding of the needs and values of customers in order to build loyalty and satisfaction in them. while until recently the focus was on attracting new customers was the main policy of organizations, today strategic and business policies are focused on maintaining and improving customer loyalty and increasing trust in the organization. loyal customers mainly expand their purchases and the cost of selling to such customers is much lower than new or potential customers, and regular customers constantly recommend the organization to others. it seems that in today's business world, paying attention to the principles of relational marketing and customer experience management can play a major role in retaining current customers and thus the profitability of private clubs and can for clubs. as a sustainable competitive advantage. therefore, due to the positive relationship between customer experience management and relationship marketing, clubs can use both customer experience management and relationship marketing in sports clubs to retain existing customers and attract new customers in provide private sports clubs in this competitive pressure between sports clubs. finally, by summarizing the presented materials, it can be acknowledged that sports clubs can, by using both customer experience management and relationship marketing in sports clubs in a resilient economy, retain existing customers and attract provide new customers in sports clubs. therefore, in a resilient economy, clubs should relate to the optimal use of existing facilities and manpower, attention to the expertise and competence of employees to make decisions in times of economic crisis and increase the ability of employees to deal with economic problems while increasing marketing. increase customer satisfaction. to acquaint their employees with the benefits of customer experience management and its implementation framework, as well as to teach their employees the skills necessary for optimal communication with the customer to succeed in the successful implementation of cem in sports organizations. finally, interested researchers are advised to review the model studied in this study in other provinces. researchers can also examine the impact of customer experience management and relationship marketing on customers' willingness to return to sports clubs. on the other hand, it is recommended that future research examine the relationship between resistance economics and other variables such as internal marketing, innovation, productivity, social capital, intellectual capital and knowledge management. from a practical point of view, it is suggested to the clubs that in conditions of resistance economy with optimal management of resources and prevention of waste of resources, cost-effective management in all sectors, optimal use of capabilities and potentials of employees paying attention to their efficiency and supporting and encouraging innovative, creative and thoughtful employees and involving employees in the decision-making process while increasing relationship marketing and customer experience management to increase their customer satisfaction. references: abdullahi, khodayar. (2015). the role of marketing in a resilient economy. aftab internet network (persian). aflaki, shahrokh (2010). missing relational marketing of iranian business. selected journal of management, no. 110 (persian). afsharian, mohammad javad. amirtash, ali mohammad. sabbaghian rad, leila. (2014). "a model of relationship marketing and customer loyality in the users of 62 mohammad saeid kiani private swimming pools in tehran", indian journal of fundamental and applied life sciences, 4 (s3), pp: 984-987 . akbari, yusuf; explore, kamyar. (2016). investigating the relationship between marketing and customer satisfaction, the second national conference on key topics in management and accounting, gorgan, department of education and research, baroogster pars engineering company, farhangian university, golestan province. (persian). akbari asl hasuni, sajjad (2014). the relationship between customer experience management and organizational productivity in indoor pools in west azerbaijan province. master thesis of urmia university. (persian). alrubaiee, l. al-nazer, n. (2010). "investigate the impact of relationship marketing orientation on customer loyalty: the customer's perspective", international journal of marketing studies, 2(1), pp: 155 . amir tash, abdul reza; maleki, solmaz; afsharian, javad (1394). designing a relational marketing communication model and customer loyalty of public pools in tehran. organizational behavior management studies in sport. the second period. issue 8. pp. 114-107. (persian). bee, c.c. kahle l r.(2016)."relationship marketing in sports: a functional approach", sport marketing quarterly, 15(2), pp: 102-110 . bose, k. & bansel, h. (2012). regain management: issue and strategies in j.sheth, a. parvatiyar & g, shainesh (eds), customer relationship management: emerging concepts, tools and applications, mc graw. hill, new dehli, pp.63-70. bowser, m. (2019), “htk horizon tm , customer experience management”, intelligent customer contact, www.htk.co.uk. dadkhah, mohammad reza (2009). customer orientation. shahr ashob publications, first edition, tehran. (persian). derakhshani, omid; mahmoudi, omar. (2014). investigating the relationship between customer experience management and customer loyalty in the hotel industry. tourism, second year. second issue. from p. 49 to p. 63. (persian). guo .m.(2012)”service experience from customer point of view “an empirical case study of a chinese restaurant haidilao, master thesis, aarhus university. hosseini amiri, seyed mahmoud; nabaviyan, seyed mohammad reza and masoomnia, mehdi (2015). comparison of marketing relationship with customer loyalty in private and public pools in tehran, first international conference on management, economics, accounting and educational sciences, sari, ayandeh saz scientific research and consulting company, payame noor neka university. (persian). janfarsa, farhad. (2009). customer experience management is a step beyond customer relationship management. bank of economy, no. 92. pp. 65-62. (persian). kieser, rick.(2014).integrating customer experience management with marketing research. article id:20140108. january 2014, p. 36. kim, yu kyoum. (2108). relationship framework in sport management: how relationship quality affects sport consumption behaviors, doctoral dissertation, university of florida, p. 164. khodakhah, vahid (2018), "study of the relationship between organizational culture and productivity of staff managers of shiraz university of medical sciences", b.sc. thesis, shiraz university of medical sciences. (persian). mir hosseini, seyed mohammad ali. (2015). the relationship between relationship marketing and loyalty of female customers in bandar abbas bodybuilding investigating the relationship between customer experience management and economics with relationship marketing in sports clubs 63 clubs, international conference on new research findings in sports science, tehran, nikan higher education institute (persian). mohammadi alaguz, hajar (2010). the relationship between customer experience management and organizational productivity in sports clubs in urmia. master thesis of urmia university (persian). ramazanpour, ismail; ayagh, zahra and chehreh, maryam (2012). investigating the role of knowledge-based economy and productivity in the resistance economy, national conference on studying and explaining the resistance economy, rasht, university of guilan. (persian). rouhani, hussein (2015). the impact of network marketing on advancing the goals of the resistance economy, the first national conference on management, innovation and entrepreneurship in the conditions of the resistance economy, mashhad, iran management association, khorasan branch. (persian). rusta, ahmad; venus, davar and ebrahimi, abdul hamid (2002). marketing management, tehran, organization for the study and compilation of university humanities books (position). solgen, s., wiklund, d. (2016). customer relationship management strategy in swedish football clubs, malardlenshogskola sweden. 61 gałązka, jakub. the potential usage of thyroid hormones as sport doping a mini-review. quality in sport. 2022;8(3):61-65. eissn 2450-3118. doi http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.03.007 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41361 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2022; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 12.11.2022. revised: 19.11.2022. accepted: 19.12.2022. the potential usage of thyroid hormones as sport doping – a mini-review jakub krzysztof gałązka1 1 students’ scientific association at the department and clinic of endocrinology, diabetology and metabolic diseases, medical university of lublin, jaczewskiego 8, 20-954 lublin, poland; orcid 0000-0003-3128-773x; e-mail: jakubgalazka2@wp.pl abstract a thyroid gland is one of the most important organs of a human body. thyroid hormones, at least in physiological concentration, have anabolic features. the aid of this review is to summarize knowledge on potential usage of thyroid hormones in sport doping. thyroid hormones play a crucial role in skeletal muscles physiology. the exposition to t3 and t4 may improve myogenesis, muscles regeneration and muscles blood blow. in a long-time perspective, those hormones may help in reducing body weight. according to those mechanisms, thyroid hormones may be considered as a plausible agent in sport doping. however wada guidelines does not include t3 or t4 in a list o sport http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.03.007 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41361 mailto:jakubgalazka2@wp.pl 62 doping substances, the debate on their inclusion is on-going, and the physicians should be aware of thyroid hormones effects on human metabolism from sports medicine perspective. keywords: thyroid hormones, triiodothyronine, thyroxine, skeletal muscles, sport doping introduction a thyroid gland is one of the most important organs of a human body. thyroid hormones, at least in physiological concentration, have anabolic features. due to this, the more common symptoms of hyperthyroidism are sweeting, elevated body heat and psychosomatic hyperactivity (f.x. hyperthyroidism is more prevalent among the patients with first episode of mania) (goyal et al., 2021) . but on the other hand, symptoms similar to mentioned, appeals to be useful from the perspective of a sport doping. the aid of this review is to summarize knowledge on potential usage of thyroid hormones in sport doping. methods to access necessary articles, the literature review was performed using two databases – pubmed and googlescholar. used keywords included “thyroid hormones” and “sport” or “sport doping”. articles written in languages other than polish and english were rejected. results in skeletal muscles, the enlarged expression of type 2 iodothyronine deiodinase (dio2) was detected, what links with the crucial role of thyroid hormones in muscles development and regeneration after injury (salvatore et al., 2013) . triiodothyronine (t3) stimulates the expression of myosin heavy chain, increases mitochondrial reactions and the relaxation– contraction rate (bloise et al., 2018) . even during pregnancy, the embryonal exposition to maternal thyroid hormones results up with enhanced myogenesis(gao et al., 2022). the role of thyroid hormones in muscles regeneration may be the cause of correlation between t3 and 63 thyroxine (t4) concentration and skeletal muscles quantity among the old (di iorio et al., 2021) . thus, the significant impact of thyroid hormones on myogenesis and muscle regenerations accompanies the whole human life. thyroid hormones have protective effect on various tissues in ischemia(lourbopoulos et al., 2021), including cardiac muscle(zeng et al., 2021) and cortical neurons(li et al., 2019). in according to skeletal muscles, thyroid hormones improve blood flow through vasodilatation(selivanova & tarasova, 2020). from the perspective of sports genomic, there is a polymorphic variant of thyroid stimulating hormone receptor (tshr) gene named rs7144481 c, which correlates with better sport skills. this polymorphism variant results with hypersensitivity for thyroid stimulating hormone (tsh) and secondary higher concentration of t3 and t4 (bogdan-alexandru hagiu & ghiciuc, 2020). thyroid hormones have also effect on lipids metabolism. their enhancement of thermogenesis may result up with adipose tissue loss(ribeiro, 2008). this function of thyroid hormones is concerned for usage in dyslipidemias and obesity treatment(wiacek et al., 2021). according to current world anti-doping agency (wada) guidelines, thyroid hormones intake isn’t qualified as sport doping, in contrast to androgens and erythropoietin(gild et al., 2022; martínez brito et al., 2022). current perspective on hormonal intake in sport doping policy changes, focusing on insulin-like growth factor 1 (igf-1), directly and indirectly – f.x. indirect effect on igf-1 secretion may be the result of thyroid hormones(barroso et al., 2008). on the other hand, the endocrinologists should pay attention to potential abuse of thyroid hormones to ameliorate sport skills. on the other hand, thyroid disorders are the most prevalent among young adults – the group, which sportsmen are recruited from(gild et al., 2022). the prohibition of thyroid hormones abuse may be hard also in according to inability of differentiation from endogenous and exogenous thyroid hormones. conclusion thyroid hormones play a crucial role in skeletal muscles physiology. the exposition to t3 and t4 may improve myogenesis, muscles regeneration and muscles blood blow. in a long-time perspective, those hormones may help in reducing body weight. according to those mechanisms, thyroid hormones may be considered as a plausible agent in sport doping. however wada guidelines does not include t3 or t4 in a list o sport doping substances, the debate on their inclusion is on-going, and the physicians should be aware of thyroid hormones effects on human metabolism from sports medicine perspective. 64 references barroso, o., mazzoni, i., & rabin, o. (2008). hormone abuse in sports: the antidoping perspective. asian journal of andrology, 10(3), 391–402. https://doi.org/10.1111/j.1745-7262.2008.00402.x bloise, f. f., cordeiro, a., & ortiga-carvalho, t. m. (2018). role of thyroid hormone in skeletal muscle physiology. the journal of endocrinology, 236(1), r57–r68. https://doi.org/10.1530/joe-16-0611 bogdan-alexandru hagiu, b., & ghiciuc, c.-m. (2020). sports genomics and sport doping. athens journal of sports, 7(3), 163–172. https://doi.org/10.30958/ajspo.7-3-2 di iorio, a., paganelli, r., abate, m., barassi, g., ireland, a., macchi, c., molino-lova, r., & cecchi, f. (2021). thyroid hormone signaling is associated with physical performance, muscle mass, and strength in a cohort of oldest-old: results from the mugello study. geroscience, 43(2), 1053–1064. https://doi.org/10.1007/s11357-020-00302-0 gao, y., zhao, l., son, j. s., liu, x., chen, y., deavila, j. m., zhu, m. j., murdoch, g. k., & du, m. (2022). maternal exercise before and during pregnancy facilitates embryonic myogenesis by enhancing thyroid hormone signaling. thyroid : official journal of the american thyroid association, 32(5), 581–593. https://doi.org/10.1089/thy.2021.0639 gild, m. l., stuart, m., clifton-bligh, r. j., kinahan, a., & handelsman, d. j. (2022). thyroid hormone abuse in elite sports: the regulatory challenge. the journal of clinical endocrinology and metabolism, 107(9), e3562–e3573. https://doi.org/10.1210/clinem/dgac223 goyal, m., yadav, k., & solanki, r. (2021). a study of thyroid profile in patients suffering from the first episode of mania: a cross-sectional study. indian journal of psychiatry, 63(4), 395. https://doi.org/10.4103/psychiatry.indianjpsychiatry_33_20 li, j., abe, k., milanesi, a., liu, y. y., & brent, g. a. (2019). thyroid hormone protects primary cortical neurons exposed to hypoxia by reducing dna methylation and apoptosis. endocrinology, 160(10), 2243–2256. https://doi.org/10.1210/en.2019-00125 lourbopoulos, a. i., mourouzis, i. s., trikas, a. g., tseti, i. k., & pantos, c. i. (2021). effects of thyroid hormone on tissue hypoxia: relevance to sepsis therapy. journal of clinical medicine 2021, vol. 10, page 5855, 10(24), 5855. https://doi.org/10.3390/jcm10245855 martínez brito, d., botrè, f., romanelli, f., & de la torre, x. (2022). thyroid metabolism and supplementation: a review framed in sports environment. drug testing and analysis, 14(7), 1176– 1186. https://doi.org/10.1002/dta.3257 ribeiro, m. o. (2008). effects of thyroid hormone analogs on lipid metabolism and thermogenesis. thyroid : official journal of the american thyroid association, 18(2), 197–203. https://doi.org/10.1089/thy.2007.0288 salvatore, d., simonides, w. s., dentice, m., zavacki, a. m., & larsen, p. r. (2013). thyroid hormones and skeletal muscle—new insights and potential implications. nature reviews endocrinology 2013 10:4, 10(4), 206–214. https://doi.org/10.1038/nrendo.2013.238 selivanova, e. k., & tarasova, o. s. (2020). nongenomic effects of thyroid hormones: their role in regulation of the vascular system. moscow university biological sciences bulletin, 75(4), 189–198. https://doi.org/10.3103/s0096392520040094/figures/2 wiacek, m., markuszewski, l., tomasiuk, r., & zubrzycki, i. z. (2021). relations between performance enhancement drugs and health-defining parameters during the competition preparation period of world-class bodybuilders. https://doi.org/10.21203/rs.3.rs-779161/v1 65 zeng, b., liu, l., liao, x., & zhang, c. (2021). cardiomyocyte protective effects of thyroid hormone during hypoxia/reoxygenation injury through activating of igf-1-mediated pi3k/akt signalling. journal of cellular and molecular medicine, 25(7), 3205–3215. https://doi.org/10.1111/jcmm.16389 format dan aturan penulisan manuscript prosiding 90 adi, indra kusuma, kristiyanto, agus & nugroho, haris. requirements for badminton strokes in one game by elite athletes in single match numbers. quality in sport. 2022;8(1):90-95. eissn 2450-3118. doi http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.01.008 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41081 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2022; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 04.11.2022. revised: 19.11.2022. accepted: 07.12.2022. requirements for badminton strokes in one game by elite athletes in single match numbers indra kusuma adi1, agus kristiyanto2, haris nugroho3 email: indraiorb.11@gmail.com1, aguskriss@yahoo.co.id2, haris_silat@yahoo.com3 orcid: 0000-0002-0700-42881, 0000-0001-7961-46432, 0000-0003-3624-58973 123sports science, faculty of sports, sebelas maret university jl. ir. sutami no.36, kentingan, kec. jebres, kota surakarta, jawa tengah 57126, indonesia abstract badminton is experiencing rapid development both domestically and abroad. the ultimate goal of this game is to try to drop the shuttlecock in the opponent's playing area and try to prevent the opponent from hitting the shuttlecock and dropping it on his own court, if the shuttlecock falls on the floor or gets stuck in the net, the game stops. the purpose of this study was to analyze requirements for badminton strokes in one game by elite athletes in single match numbers. the researchers used a one-shot case study design. this research was carried out by observing badminton match videos that were broadcast on the internet media, namely youtube. in this study, observers analyzed 4 matches played by single athletes ranked in the top 10 in the world. the data that has been collected is then analyzed, while the technique used is the percentage. based on the results of the study, it can be concluded that the average results of each badminton elite athletes' stroke in single match numbers in one game, namely: service 10.20%, chop 4.86%, dropshoot 6.37%, smash 12.21%, lob 7.59%, netting 33.08%, drive 4.98%, clear lob 20.72%.the highest percentage is on badminton netting with a percentage result of 33.08%. keywords: badminton, elite athletes, single match, one game http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.01.008 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41081 mailto:indraiorb.11@gmail.com1 mailto:aguskriss@yahoo.co.id2 mailto:haris_silat@yahoo.com3 https://orcid.org/0000-0001-7961-4643 https://orcid.org/0000-0003-3624-5897 91 introduction badminton is one of the sports that has succeeded in bringing indonesia's name to the world (meiyanto et al., 2018). indonesian athletes have won many championships, such as the thomas cup, uber cup, sea games, asian games, world championships and even the olympics. all of this was achieved thanks to good cooperation between athletes, coaches, administrators and other support teams (aprilia et al., 2018). the achievements achieved require a great struggle, between the government and clubs throughout indonesia to capture the seeds of excellent athletes (nugroho et al., 2021). achievements were achieved because the training was carried out systematically and systematically (ishak et al., 2020). systemic means that training is carried out in an integrated manner, there are many elements of training in badminton so that the right method is needed. systematic means that training is carried out in a programmed manner which is carried out correctly according to the principles of training (abián et al., 2016). in this case, pbsi (indonesian badminton association) is right in carrying out the training program, it is proven that indonesia was able to become a champion in the mixed doubles sector at the all england 2020 championship last march before all international championships were temporarily suspended due to the covid-19 pandemic. the world championship and world tour final are the highest single events at the international level organized by bwf (badminton world federation). championships in the team events include the thomas cup (men's team), uber cup (women's team), and sudirman cup (mixed team). meanwhile, the badminton championships organized by bwf member countries are divided into several levels, including the world tour super 1000: all england, indonesia open, china open; world tour super 750 : denmark open, malaysia open, fuzhou china open; world tour super 500 : japan open, thailand open, india open, korea open and so on. badminton is one of the mainstay sports in indonesia (martila & sulastio, 2019). badminton is very popular with all groups from an early age to adults even veterans, both men and women (saputra et al., 2020). this game uses rackets, shuttlecocks, nets, and courts (kardani & rustiawan, 2020). the racket as a bat and the shuttlecock as the object to be hit. badminton is a sport that uses a racket as a punching tool and a shuttlecock becomes a striking object that requires basic to complex skills (subarjah & hidayat, 2007). the scoring system uses guidelines from bwf, namely rally point and two winning set system, with the aim of finding two winning sets (asbupel et al., 2020). players are declared victorious when they reach 21 points in each set. if in the game there is a double, then the player is declared to win if the difference is two points, and the maximum point for the double is 30. therefore, in order to play a good badminton game, mastery of the technique or basic skills of the game is required. the badminton strategy consists of placing the shuttlecock in the right place by crossing the net and falling within the boundaries of the opponent's court and minimizing the time for the opponent's reaction (cohen et al., 2015). the badminton game has changed the rules of the game, for example in point counting. in the past, badminton used a ball transfer system (game 15) and now uses a rally point system (game 21). rally points were officially used in may 2006, this can be seen in the bwf regulations regarding the scoring system (kardani & rustiawan, 2020). the characteristics of rally points are reward and punishment, meaning that when we make a mistake, the opponent will get points, but if we win a rally, the points become our rights. the game uses the best of three games system with normal point counting, where the athlete who first gets 21 points wins. however, if there is a 20-20 position, a double will be carried out until one athlete is 2 points ahead of his opponent. if the points are still the same up to 29-29, then the athlete who is able to reach 30 points wins. as a result of changing the scoring system from moving the ball to rally point, it will affect the training program that is run. in the past, endurance was more emphasized, but now speed and power are prioritized. 92 according to (harsono, 2015) exercise is a systematic process of practicing or working, which is carried out repeatedly, with more and more increasing the burden of training or work. systematic means planning, according to a schedule, according to certain patterns and systems, methodical, from easy to difficult, regular practice, from simple to more complex (de frança bahia loureiro et al., 2017). the intention is to repeatedly make movements that were originally difficult to do become easier, automatic, and reflective in their implementation so that they save more energy (nadzalan et al., 2018). with the importance of the training program, it is necessary to analyze every badminton stroke movement. therefore the purpose of this study was to analyze requirements for badminton strokes in one game by elite athletes in single match numbers. method this research was carried out by observing badminton match videos that were broadcast on the internet media, namely youtube. in this study, observers analyzed 4 matches played by single athletes ranked in the top 10 in the world. the matches that will be observed are as follows: 1. chou tien chen (taiwan) vs viktor axelsen (denmark) 2. anthony sinisuka ginting (indonesia) vs lee zii jia (malaysia) 3. tai tzu ying (taiwan) vs chen yufei (china) 4. ratchanok intanon (thailand) vs akane yamaguchi (japan) the data collection was carried out in three stages, namely: the preparation stage, the video capture stage, and the video analysis stage. 1. preparation stage: a. setting up the laptop b. connect with wifi 2. video capture stage: a. download match videos b. save videos on laptop 3. video analysis stage: a. playing match videos b. record data, repeat the video several times to get valid results the data that has been collected is then analyzed, while the technique used is the percentage. descriptive research has a variety of research designs (sugiyono, 2019). the use of research design is adjusted to the research aspect and the main problem to be studied (sugiyono, 2016). based on this, the researchers used a one-shot case study design. result and discussion the frequency and percentage of component requirements the need for strokes in one game can be seen in the following table: 93 table 1. requirements for badminton strokes in one game number badminton strokes amount % 1 servis 344 10.20 2 chop 164 4.86 3 dropshoot 215 6.37 4 smash 412 12.21 5 lob 256 7.59 6 netting 1116 33.08 7 drive 168 4.98 8 clear lob 699 20.72 jumlah 3374 100.00 from the results of the study, it can be obtained the average result of every badminton elite athletes' stroke in single match numbers in one game, namely: service 10.20%, chop 4.86%, dropshoot 6.37%, smash 12.21%, lob 7.59%, netting 33.08%, drive 4.98%, clear lob 20.72%. badminton is experiencing rapid development both domestically and abroad, badminton is in great demand by people of various skill levels, from men and women and from children to adults (williyanto et al., 2018). the ultimate goal of this game is to try to drop the shuttlecock in the opponent's playing area and try to prevent the opponent from hitting the shuttlecock and dropping it on his own court, if the shuttlecock falls on the floor or gets stuck in the net, the game stops (budiwanto et al., 2016). therefore, to master movement skills/techniques in badminton, athletes must practice and have a planned training program (arganata, 2016). athletes must master badminton techniques as follows: (1) stance (stance), (2) racket holding technique, racket holding technique is divided into three, namely: forehand grip, backhand grip, american grip (thump mattress), shakehand grip , frying pan grip, combination grip (mixture), (3) footwork, (4) shuttlecock hitting technique (strokes), (5) serve, the service is divided into four, including long serve, serve short, shock serve, flat serve, (6) return service, (7) smash, (8) dropshot, (9) drive, (10) netting (11) round the head, (12) underhand. by knowing the percentage of strokes that occur in each one game so that it can be used by the coach to develop a training program. the training process is an unavoidable necessity to adhere to certain laws and principles which have been empirically and scientifically proven and clearly tested along with the development of coaching science (iwandana et al., 2022). therefore, the results of the exercise are not always positive and optimal if the load is not given with the correct training principles (falaahudin et al., 2020). some of the training principles are as follows: overload, reversibility, specificity, pedagogic, individual, active involvement, and variety. if the training carried out includes these principles, the peak of achievement will be obtained (wibowo et al., 2019). conclusion based on the results of the study, it can be concluded that the average results of each badminton elite athletes' stroke in single match numbers in one game, namely: service 10.20%, chop 4.86%, dropshoot 6.37%, smash 12.21%, lob 7.59%, netting 33.08%, drive 4.98%, clear lob 20.72%.the highest percentage is on badminton netting with a percentage 94 result of 33.08%. references abián, p., coso, j. del, salinero, j. j., gallo-salazar, c., areces, f., ruiz-vicente, d., lara, b., soriano, l., lorenzo-capella, i., abián-vicén, j., abián, p., coso, j. del, salinero, j. j., gallo-salazar, c., areces, f., ruiz-vicente, d., lara, b., soriano, l., muñoz, v., … lara, b. (2016). muscle damage produced during a simulated badminton match in competitive male players. research in sports medicine, 24(1), 104–117. https://doi.org/10.1080/15438627.2015.1076416 aprilia, k. n., kristiyanto, a., & doewes, m. (2018). the exercise evaluation of badminton athletes physical conditions and sport exercise students in central java. jurnal pendidikan, 3(1), 441–446. arganata, m. a. (2016). kekalahan pemain bulutangkis ganda putra indonesia dari pemain ganda putra korea. jurnal kesehatan olahraga, 06(2), 607–616. asbupel, f., kiram, y., & neldi, h. (2020). the effect of playing training method and circuit training method towards vo2 max capacity on badminton male athlete at g-sport center padang. in atlantis press sarl (vol. 464, pp. 829–834). https://doi.org/doi.org/10.2991/assehr.k.200824.185 budiwanto, s., rahayuni, k., & sulistyorini. (2016). peningkatan keterampilan teknik dasar pukulan forehand overhead stroke menggunakan metode latihan berulang (drilling) umpan lempar. motion, 7(1), 12–20. cohen, c., texier, b. d., quéré, d., & clanet, c. (2015). the physics of badminton. new journal of physics, 17(6), 63001. de frança bahia loureiro, l., costa dias, m. o., cremasco, f. c., da silva, m. g., & de freitas, p. b. (2017). assessment of specificity of the badcamp agility test for badminton players. journal of human kinetics, 57(1), 191–198. https://doi.org/10.1515/hukin-2017-0060 falaahudin, a., admaja, a. t., & iwandana, d. t. (2020). level of physical fitness taekwondo ukm students. quality in sport, 6(1), 7–12. https://doi.org/10.12775/qs.2020.001 harsono, h. (2015). kepelatihan olahraga, teori dan metodologi. jakarta: remaja rosdakarya. ishak, m., sofyan, a., firmansyah, h., & herman, d. (2020). the effect of the shadow training model on vo2 max ability in badminton game. in atlantis press sarl (pp. 241–244). iwandana, d. t., falaahudin, a., & romadhoni, m. (2022). koordinasi kegiatan menjaga kebugaran melalui massage bagi atlit koni bantul yogyakarta. in prosiding seminar nasional hasil riset dan pengabdian (issue 4). kardani, g., & rustiawan, h. (2020). perbandingan hasil latihan lari shuttle run dengan latihan shadow terhadap kelincahan footwork pada cabang olahraga bulutangkis. jurnal keolahragaan, 6(2), 105–111. martila, a., & sulastio, a. (2019). the effect of interval training exercise on resistance in putra bulutangkis pb atlet. angkasa pekanbaru. jom fkip, 6(1), 124–134. meiyanto, a., nasuka, & pramono, h. (2018). the evaluation of the founding program of badminton clubs aged 10-11 years in semarang city. jpes (journal of physical education and sports), 7(3), 260–266. nadzalan, a. l. i., mohamad, n. u. r. i., low, j., lee, f., & chinnasee, c. (2018). relationship between muscle architecture and badminton-specific physical abilities. human movement, 19(1), 44–50. nugroho, s., nasrulloh, a., karyono, t. h., dwihandaka, r., & pratama, k. w. (2021). effect of intensity and interval levels of trapping circuit training on the physical condition of badminton players. journal of physical education and sport, 21(3), 1981–1987. https://doi.org/10.7752/jpes.2021.s3252 saputra, s. hera, kusuma, i. jati, & festiawan, r. (2020). hubungan tinggi badan, panjang lengan dan daya tahan otot lengan dengan keterampilan bermain bulutangkis. jurnal pendidikan 95 olahraga, 9(1), 93–108. https://doi.org/10.31571/jpo.v9i1.1744 sugiyono. (2016). metode penelitian dan pengembangan (research and development/r&d). bandung: alfabeta. sugiyono. (2019). metode penelitian pendidikan: penelitian kuantitatif, kualitatif, dan r&d. cv alfabeta. wibowo, a. t., syafitri, a., & iwandana, d. t. (2019). psychological characteristics of psim yogyakarta players in wading the league 2 soccer competition in 2019/2020. quality in sport, 5(3), 62. https://doi.org/10.12775/qs.2019.018 williyanto, s., nasuka, n., & kusuma, d. w. y. (2018). the development of badminton skills test instruments for athletes in age of children, cub, teenager and youth. journal of physical education and sports, 7(1), 50–54. introduction method result and discussion conclusion references quality in sport 1 (7) 2021, p. 7-19, e-issn 2450-3118 received 03.02.2021, accepted 22.02.2021 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2021.001 7 christopher huth1 , falk billion2 insights on the impact of covid-19 and the lockdown on amateur golfers 1universität der bundeswehr münchen, germany abstract the aim of the research paper is to evaluate how golfers feel about the lockdown, what they did with regard to golf during the lockdown and to what extent they understand the closure of golf courses. a standardized online questionnaire was designed for the primary empirical investigation. in total, 139 respondents completely filled out the questionnaires and were considered in our analyses. the results show that the officially ordered lockdown did not have a large impact on golfers but had at least a medium-to-increased negative influence on their favourite sport of golf. the closure of the golf courses during the lockdown led to a moderate level of approval. the length of the closure tends to be viewed negatively. despite the problems that golf can expect in the short term, golf as a healthand well-being-promoting sport and a sport that offers natural experiences could benefit from covid-19 in the medium to long term. keywords: corona, golf management, outdoor sport, nature, health, covid-19 introduction covid-19 turned the national and international sports world upside down almost overnight and probably caused the largest (market) shock that sports have had to deal with so far. after some sports leagues tried to exclude spectators, professional sports had to cancel or postpone all events to reduce transmission through close contact among spectators or athletes (clarkson, culvin, pope, & parry, 2020; toresdahl & asif, 2020). for example, the olympic games in tokyo, the european football championships and the ryder cup in golf fell victim to covid-19. all of these mega sport events have been postponed for a year. this was in response to mass gatherings, whether for music, religion or sport, contributing to the spread of the coronavirus (memish et al., 2019). additionally, nonprofit amateur sport clubs had to close immediately, in many cases mid-season, to comply with physical distancing and shelter-in-place restrictions due to the covid-19 pandemic (doherty, millar, & misener, 2020). in addition to the sports associations and clubs, the athletes themselves are also suffering from the pandemic. in addition to professional athletes who, for example, trained for the olympic games for years, recreational athletes are also particularly affected by covid-19. the immediate impact of cancelled training, practices, competitions and tournaments was felt by grassroots sport club participants as well as their families, who also lost a key part of their regular social networks (strashin, 2020). in general, various health and well-being benefits exist resulting from the participation in physical activity and sports-related activities (bo andersen et al., 2000; saxena et al., 2005; o’donovan et al., 2010). there is a significant risk regarding the lockdown that concerns the potential 1 christopher huth, e-mail: christopher.huth@unibw.de, orcid: 0000-0002-9433-8330 2 falk billion, orcid: 0000-0001-9378-1077 http://orcid.org/0000-0002-9433-8330 http://orcid.org/0000-0001-9378-1077 8 christopher huth, falk billion decline in physical activity and sports-related activities. pfefferbaum and north (2020) underline that the lockdown will contribute to widespread emotional distress and increased risk for psychiatric illness associated with covid-19. also, the covid-19 pandemic could influence existing mental health problems and lead to more cases among children and adolescents (golberstein, wen, & miller, 2020), for whom sport can otherwise be an important anchor. torales et al. (2020) add that the emerging mental health issues related to this global event may evolve into long-lasting health problems, isolation and stigma. consequently, the lockdown can have a detrimental effect on health and well-being such as coronary heart disease, obesity, stress, social isolation, negative emotions, and sleep quality (ellingson et al., 2018; lippi et al., 2020a, b; ricci et al., 2020). therefore, torales et al. (2020) propose that global health measures should be employed to address other health-related factors among the general population. however, initial trends show that sports can also benefit from the current restrictions, at least in the medium to long term (weed, 2020). as a result, recreational athletes have tried to spend even more time outdoors in nature and to be active there beyond their everyday movements, which have been far more curtailed than usual after people in many countries were barely allowed to leave their homes during the lockdown. second, weed (2020) identifies a growing understanding on the part of politics about the importance of sport and physical activity for the health and the well-being of athletes. the megatrend regarding health and wellbeing is likely to have been strengthened by covid-19, so sports, as a key promoter of human health, could benefit from it as a result – at least in the long run. one sport that could benefit from these nascent developments is golf as the sport has major advantages in the current situation. first, golf is played outdoors in an area that measures several hectares. second, it is also contactless. as social distancing is a current need until a drug or a vaccine becomes available (ebrahim et al., 2020; pandey et al., 2014), this is a great advantage for golf. furthermore, a maximum of four people play together on a given golf hole that measures several hundred metres. this shows that a sport such as golf is favourable in times like these, when social distance is to be maintained as far as possible. fourth, golf enables natural experiences. in this context, it is worth mentioning that the well-being impact of sports is greater in natural green spaces than in urban areas (barton et al., 2016; weed, 2020). however, outdoor sport is often criticized by the general public for misusing nature for its own purposes (briassoulis, 2010; hartmann, 1988). in the context of golf, the construction of facilities, surface transformations and different maintenance measures on a golf course have a significant impact on the ecological system (rosenberg, 2018; schemel & erbgut, 2000). however, common prejudices that golf courses pollute the environment have also been reduced in recent years, as different studies demonstrate that golf courses offer several advantages to nature and the environment (huth, 2017a). additionally, a number of organizations have created initiatives to make golf eco-friendly (rosenberg, 2018). in this line, environmental certificates have helped golf by changing its image as nature destroyer (huth, 2017b). in addition to the trend towards a stronger connection with nature and the increasing role of natural experiences, the trend of health and well-being has also played an increasingly important role for several years. the best available evidence suggests golf is associated with overall improved health, and has well-being benefits (murray et al., 2017; 2018). as golf has, in contrast to most sports, higher participation among middleaged and older adults, the possibility of playing golf across the lifespan is an important asset for this sport (ainsworth et al., 2011; murray et al., 2017). therefore, golf is an excellent example of moderate intensity activity for older populations (ainsworth et al., 2011). additionally, golf requires social engagement–both on the course and off it–and, insights on the impact of covid-19 and the lockdown on amateur golfers 9 consequently, increases well-being (stenner, mosewich, & buckley, 2016; wood & danylchuk, 2011). in this context, sorbie et al. (2020) show that golfers scored significantly higher on social trust and personal well-being compared with nongolfers. overall, golf can provide moderate-intensity physical activity and is associated with longevity, physical health and wellness benefits (murray et al., 2017). prospective longitudinal studies report only low injury rates compared with other sports (parkkari et al., 2000; 2004). the different perspectives and explanations clearly show that golf can make an important contribution to encouraging people to be active and play sports even during a pandemic. however, the lockdown ordered by the authorities in spring 2020 also affected golf, so golf clubs were not allowed to let golfers on the golf course for several weeks. as a result, the economic situation in many golf clubs deteriorated further. even before the covid-19 pandemic, approximately 50% of commercially run golf courses were losing money (billion, 2020a). according to initial estimates by billion (2020b), the lockdown might have resulted in economic damage of approximately €1,000 per day. golf courses are among the most expensive facilities for mass sports participation, with high fixed costs for maintenance that typically amounts to more than 50% of the total costs (billion, 2019, huth & kurscheidt, 2019). for this reason, the golf clubs tried to generate at least a little income during the lockdown by selling various vouchers, such as green fees, training or catering to their club members and golfers in general (huth & billion, 2020). the clubs hoped for the solidarity of both groups. at the same time, golfers were forced to reschedule their sporting activities during the lockdown. the aim of this article is to evaluate (1) how golfers feel about the lockdown, (2) what they did with regard to golf during the lockdown and (3) to what extent they understand the closure of golf courses. additionally, the golfers are asked about the two outlined developments nature (experience) as well as health and well-being in the context of golf. we opted for the german golf market because it is one of the most important golf markets in europe with the most golfers in absolute terms together with england. with the help of correlation analyses, it should also be shown to what extent sport-related and socio-demographic factors played a role in answering the three central questions. the results should help classify what the golfers did alternatively with regard to sporting activities during the lockdown. with the help of the results of this study, the golf clubs can also derive strategies as to how members and (potential) guest players can be treated now as well as possible in the future in similarly managed cases. bearing in mind the economically tense situation of many golf clubs, knowledge about the behaviour of consumers can be of key importance. the initial sport management-related contributions addressed the topic of sports and covid-19 from a commenting perspective and made a preliminary classification of the consequences (e.g., clarkson et al., 2020; doherty et al., 2020; parnell, widdop, bond, & wilson, 2020; parnell, bond, widdop, & cockayne, 2002). our contribution approaches the topic empirically. additionally, the first contributions focused exclusively on team sports, especially soccer. we dedicate ourselves, for the first time, to an individual sport in the context of covid-19 in this article. the article is structured as follows: first, we describe the methodology. afterwards, the results are presented and discussed. recommendations for action are also formulated within the discussion and the conclusion. here, social developments are also considered, which could potentially boost golf despite covid-19, provided that these are considered by various stakeholders in the golf business. finally, we raise questions and topics for future research projects. 10 christopher huth, falk billion methods the study follows a primary empirical research design that focuses on active golfers in germany. a standardized online questionnaire was designed for the primary empirical investigation, and for time and cost reasons, it was placed online via the qualtrics survey tool (fowler, 2014; li, pitts, & quarterman, 2008; wright, 2005). in line with the central research questions presented above, the questionnaire can be roughly divided into five parts: 1) personal golf-specific questions about handicap, membership and game frequency 2) personal golf-specific consequences of the covid-19 lockdown 3) questions about golf-related activities during the covid-19 lockdown 4) general golf-specific questions about the covid-19 lockdown and the positioning of golf in the future 5) sociodemographic data of the participants in the first part of the questionnaire, the participants answered (1) how many times per week they had played golf in 2019 [gpw], (2) whether [hcp] and, if so, what handicap they had [hcp_cur] and (3) whether they were members of a golf club [member]. in the next section, participants indicated to what extent different statements about the covid-19-related lockdown applied to them. first, it was asked to what extent the covid-19 lockdown had a negative impact on their golfing [lockdown_neggolf]. the second statement was as follows: during the lockdown, i did other sports (e.g., cycling, jogging, hiking) more often [lockdown_otherspo], this was followed by five statements: despite the lockdown, i felt physically fit [lockdown_phyfit]; despite the lockdown, i felt mentally fit [lockdown_mentfit]; i gained weight during the lockdown [lockdown_weight]; the lockdown burdened me personally [lockdown_burden] and the coronavirus worries me [covid_fear]. the third part of the questionnaire asked the participants how often they performed golf-related activities during the lockdown. in contrast to many other sports, golf provides opportunities to complete golf-related activities within the home environment. additionally, a number of golf clubs have launched various campaigns to engage their members despite the quarantine. in addition, the golfers could of course be content with other golf activities. the following activities are considered in the questionnaire: participated in golf training outside (e.g., golf swing in a net) [act_golfout], participated in indoor golf training (e.g., putting) [act_golfind], engaged in golfspecific fitness training (e.g., conditioning or coordination exercises) [act_golffit], engaged in virtual golf training (e.g., nintendo wii, virtual reality golf games) [act_golfvirtrai], played golf-related video games (e.g., on playstation, xbox, ipad) [act_golfvidgam], watched golf on tv (e.g., repetitions of tournaments, golf films) [act_golftele], watched online golf training (e.g., training videos on youtube, facebook) [act_golfonltrai], listened to golf-related audiobooks or podcasts [act_golfpod], read golf-related magazines [act_golfmag], visited the home page of their golf club [act_golfhomep], engaged with golf-related content in social media (e.g., facebook, instagram) [act_golfsocmedia] as well as was involved in actions of the home club (e.g., #homechallenge) [act_homechall]. in the questionnaire, the frequencies of the activities were graded as follows: 1 = never, 2 = rarely, 3 = sometimes, 4 = often, and 5 = daily. insights on the impact of covid-19 and the lockdown on amateur golfers 11 in the third section, the participants first evaluated three questions concerning the covid-19 lockdown and to what extent they agreed with the statements. the statements are as follows: the official measure to temporarily close the golf courses was correct [temp_close_gc]; the length of the government action to close the golf courses was correct [length_close_gc]; and it was right that golf showed solidarity with other sports [solidarity_golf]. in line with the two identified trends or developments that could also have an impact on golf, we considered five statements on this topic: golf can be seen as a health sport [golf_healthspo]; golf is good for my health [golf_healthgood]; golf can be seen as a nature sport [golf_nature]; golf makes unique nature experiences possible [golf_natureexp]; and the items "health" and "nature" are a perfect match for golf [golf_naturehealth]. finally, the age [age], sex [sex], highest educational level [edu] and net income [income] of the participants were the sociodemographic data collected in the questionnaire. to ensure consistent operationalization, 5-point likert scales were applied throughout the self-perception measurement questions in the survey (dawes, 2008; li et al., 2008; revilla, saris & krosnick, 2014). focusing on the empirical evaluation of the selected data, descriptive statistics and bivariate results are presented. values such as the mean, standard deviation, minimum and maximum were calculated for the descriptive statistics. additionally, we show the results of a pairwise correlation between the presented variables in sections two, three and four of the questionnaires and the golf-related variables gpw and hcp_cur, as well as the sociodemographic variables age, sex, edu and income. the questionnaire tool qualtrics was used for online sampling. the link was posted to two social media channels, instagram and twitter. the questionnaire was administered online for three weeks after the end of the covid-19 lockdown and the reopening of golf courses. in total, 139 respondents completely filled out the questionnaires during the survey phase and were considered in our analyses. the average participant played golf 2.63 times per week and had an average current handicap of 23. a total of 98.56% of the participants had a handicap, and 95% were active golf club members. the average participant was nearly 50 years old (x̄ = 49.94; s = 14.25), had completed a university degree and received a net salary between € 2,500 and € 3,500. finally, 62% of the participants were male. results and discussion the descriptive and bivariate statistics in table 1 indicate that the lockdown had a medium impact on the active golf of participants (x̄ = 3.57; s = 1.46), whereby frequent golfers were particularly affected, as shown by the significant correlation coefficient. the other variables also show that the lockdown had a medium influence on various factors. while lockdown_otherspo, lockdown_phyfit, and lockdown_mentfit are slightly above the average value of 3 on the likert scale, the variables lockdown_weight and lockdown_burden are slightly below 3. the pairwise correlation shows occasionally significant correlation coefficients, which, however, show a rather weak relationship. finally, this also applies to concerns about the coronavirus. the results show that the officially ordered lockdown did not have a large impact on golfers but had at least a medium-to-increased negative influence on their favourite 12 christopher huth, falk billion sport of golf. since the golf courses were closed, the golf game of golfers had to suffer as a result. thus, not only the golf clubs suffered during the lockdown from an economic point of view (billion, 2020b) but the golfers who could not practice their sport without restrictions suffered as well. in line with the explanations of weed (2020), it can be seen that a number of golfers have turned to sports that do not require special sports venues during lockdown. these could be, for example, sporting activities that can be practised directly in nature, such as cycling or running. this could also have contributed to the fact that the majority of the athletes did not experience any physical or mental impairments. the lockdown most likely has had an impact on golfers who regularly play golf. here, the alternative activities do not seem to have been enough for this group of golfers to offset the lockdown of the golf course. the results of the golf-specific activities that were done during lockdown show that most activities were never or rarely done by the golfers (table 2). a regular look at the golf club homepage as well as social media were the activities that were done quite regularly. on the other hand, there was almost no virtual training or golf video games played. the only exceptions are for younger golfers, as the pairwise correlation shows. active golf training–outside or inside–was carried out at least occasionally. younger male golfers with a low (good) handicap were particularly hard-working on their personal golf game, as the significant coefficients of the pairwise correlation show. the results largely support the results from the above question block. a majority of golfers have come to terms with the lockdown and have–with the exception of younger, male insights on the impact of covid-19 and the lockdown on amateur golfers 13 golfers with an above-average handicap–more or less stopped their active golf. however, this does not mean that the further development of the lockdown did not matter to the players. regular use of the club's homepage and the golf club's social media channels shows that golfers have informed themselves about the current situation in golf in general and in their golf club in particular. finally, table 3 shows that the closure of the golf courses during the lockdown led to a moderate level of approval. the length of the closure tends to be viewed negatively, with a medium, slightly increased agreement that golf showed solidarity with other sports. thus, the solidarity with other sports should diminish with the length of the closure of the golf courses. considering the calculated loss per day for many golf clubs (billion, 2020b), the german golf association–the governing body of golf in germany– has tried to convince local and national politicians that golf courses–with an appropriate hygiene focus–may open earlier (golf1.de, 2020). however, this initiative has had little success. the two statements that golf can be seen as a health sport and is consequently good for your own health received a high level of approval, especially for older golfers with a good current handicap. similar high approval ratings can be seen for the two nature variables. thus, the statement that the two items are a perfect match for golf also received a very high level of approval. a look at the significant values of the correlation analysis shows that this statement is particularly supported by older, higher educated, high-income golfers with a good current handicap. focusing on golf's health aspect first, the results show that golfers know and agree that golf is suitable for their health and can be seen as a healthy sport. they thus confirm numerous academic studies that have also come to this conclusion that golf has different health and well-being benefits (e.g., broman et al., 2004; grov & dahl, 2019). as already mentioned at the beginning, golf is a sport that can have a positive influence on personal health and well-being. on the other hand, golf clubs regard golf as a health sport, although this recognition has not been accompanied by action (huth, 2019). however, at this point, it is extremely important for associations and clubs to focus even more on this forwardlooking topic. this also applies to the second item, nature and nature experience. as already mentioned in the introduction, golf has long been regarded as a destroyer of nature, so the image is slowly changing through various initiatives such as cooperation with environmental associations, collaborations with political institutions and the establishment of environmental certificates (huth, 2017a). based on the results and in line with weed (2020), it would now be logical to focus more strongly on the topic of nature (experience). this would be an opportunity to take golf beyond its current image as a sport for old and 14 christopher huth, falk billion rich people (huth & breitbarth, 2020) and to reposition it in the direction of a sport that is close to nature, enables nature experiences and at the same time a promoter of health and well-being. conclusion covid-19 and the associated lockdown in the spring of 2020 had a significant impact not only on society and the general economy but also on sports. even golf, despite its attribute as an outdoor sport, was unable to avoid the lockdown and had to close its golf courses for a couple of weeks. as a number of studies and commentaries for professional sports have shown (e.g., clarkson et al., 2020; parnell, et al., 2020), the lockdown has had a major impact on a number of stakeholders, such as associations, clubs and top athletes. however, the negative effects of covid-19 can also be felt one sporting level below. this study showed that even amateur athletes are affected by the lockdown and have had to look for other activities to stay active. at least the majority of golfers seem to have done this quite successfully during this time by switching to other sports. it is exciting to see that the golfers were ready to switch to other forms of (sporting) exercise. this makes it clear why golf associations and golf clubs have tried to open golf courses as quickly as possible. at the same time, the results also show that good and regular information management by golf clubs was the central element for golfers during the lockdown. as in other industries or in professional sports, covid-19 has given greater importance to the role of social media in sports to stay “in touch” with their customers, members and fans (lópez-carril & anagnostopoulos, 2020). therefore, the golf clubs had to significantly increase—or create—their online presence to communicate with their members and guests in a contemporary way. in this context, it should be noted that other online offers from golf clubs, such as online training, have been less noticed by the general golf public. however, hardly any golf clubs have offered such offers (huth & billion, 2020), so that there has been a lack of adequate offers in many golf clubs. an improvement of the offer would certainly make sense for a future (possible) lockdown. digital offerings would also be an asset for the winter season, in which playing golf is often not possible. despite the problems that golf can expect in the short term, as well as in the medium to long term, golf as a healthand well-being-promoting sport and a sport that offers natural experiences could benefit from covid-19 in the medium to long term with the right strategy. the results impressively highlight the importance of the two topics from the golfer's point of view. for this, however, it is of central importance that national and international golf associations, golf clubs, golf media and golfers themselves position their sport even more in the direction of these social developments. due to the current situation concerning covid-19, it can be assumed that people will pay more attention to their health and well-being as well as to outdoor sports activities in the future. therefore, in line with fischer and kaiser-jovy (2018), the health and well-being benefits of golf–as well as the natural experience that golf offers–need to be used as a central argument to attract people to play golf. health and well-being are and will be a central determinant in regard to the demand of sport, reinforced, as mentioned above, by the circumstances related to the covid-19 pandemic. additionally, in line with weed (2020), it would be logical to also focus more strongly on the topic of nature (experience). consequently, local sports clubs and providers such as golf clubs will continue to be a central pillar in their communities–even after the covid-19 pandemic–and can recover, rebuild and even transform to move forward and continue to advance sports participation. for this, it is insights on the impact of covid-19 and the lockdown on amateur golfers 15 important for the stakeholders involved to develop future-oriented concepts that meet the post-covid-19 zeitgeist of people. with the two trends presented, golf would have ideal prerequisites for gaining new members–including more younger people and women, a central aim of golf associations (fischer & kaiser-jovy, 2018; stadder & dixon, 2018)– in the future. the present study was able to provide initial insights into the effects of covid19 and the lockdown on golf. however, it should be noted critically that the survey participation rate of golfers fell short of the authors' expectations. nevertheless, the results can provide a good first quantitative insight into the effects of covid-19, and these effects are overall comparable with previous theoretical, conceptual or commentary studies on the subject of covid-19 in sports (e.g., clarkson et al., 2020; duarte munoz & meyer, 2020; parnell et al., 2020). regarding future research projects, it would be interesting to see to what extent golfers’ golf behaviour changes from the short term–during the lockdown–to the medium to long term after the lockdown timespan. in this context, it is also interesting to see whether golf can even win over new golfers due to the consequences of covid-19 and the lockdown. from such research, golf associations and golf clubs could derive further strategies for the future development of golf. additionally, golf clubs–as well as professional and grassroots clubs in other sports–should be asked at regular intervals about the mediumto long-term positive and negative effects of the pandemic. based on the results, strategies should be developed that ensure the financial and overall survival of sports clubs. moreover, the topics of nature (experience), health and well-being or digital issues should be placed even more at the centre of research work in sports in general and golf in particular. references ainsworth, b., haskell, w., herrmann, s., meckes, n., bassett, d., tudor-locke, c., greer, j., vezina, j., whitt-glover, m., & leon, a. (2011). 2011 compendium of physical activities: a second update of codes and met values. medicine & science in sports & exercise, 43(8), 1575-1581. https://doi.org/10.1249/mss.0b013e31821ece12 barton, j., bragg, r., wood, c., & pretty, j. (2016). green exercise: linking nature, health and wellbeing. london: routledge. billion, f. (2019). golfmarkt deutschland 2019: ausgewählte daten und fakten. sommerfeld: edewecht. billion, f. (2020a). der marktwert von golfplatzgrundstücken – kauf bzw. pacht. zeitschrift für immobilienwirtschaft, bodenpolitik und wertermittlung, 13-18. billion, f. (2020b). corona und der deutsche golfmarkt. präsentation für den regionalkreises südwest des gmvd. bo andersen, l., schnohr, p., schroll, m., and ole hein, h. (2000). allcause mortality associated with physical activity during leisure time, work, sports, and cycling to work. archives of international medicine, 160, 1621–1628. doi: 10.1001/archinte.160.11.1621 briassoulis, b. (2010). “sorry golfers, this is not your spot!”: exploring public opposition to golf development. journal of sport and social issues, 34, 288–311. doi:10.1177/0193723510377314 16 christopher huth, falk billion broman, g., johnsson, l., & kaijser, l. (2004). golf: a high intensity interval activity for elderly men. aging clinical and experimental research, 16(5), 375–381. clarkson, b., culvin, a., pope, s., & parry, k. (2020), covid-19: reflections on threat and uncertainty for the future of elite women’s football in england. managing sport and leisure, doi: 10.1080/23750472.2020.1766377 colding, j., & folke, c. (2008). the role of golf courses in biodiversity conservation and ecosystem management. ecosystems, 12, 191–206. doi:10.1007/s10021-0089217-1 dawes, j. g. (2008). do data characteristics change according to the number of scale points used? an experiment using 5 point, 7 point and 10 point scales. international journal of market research, 51(1), 61-77. doherty, a., millar, p., & misener, k. (2020): return to community sport: leaning on evidence in turbulent times. managing sport and leisure, doi: 10.1080/23750472.2020.1794940 duarte muñoz, m., & meyer, t. (2020). infectious diseases and football – lessons not only from covid-19. science and medicine in football, 4(2), 85–86. https://doi.org/10.1080/24733938.2020.1749422 ebrahim, s., ahmed, q., gozzer, e., schlagenhauf, p., & memish, z. (2020). covid-19 and community mitigation strategies in a pandemic. bmj, 368, m1066. https://doi.org/10.1136/bmj.m1066 ellingson, l., meyer, j., shook, r., dixon, p., hand, g., wirth, m., et al. (2018). changes in sedentary time are associated with changes in mental wellbeing over 1 year in young adults. preventive medicine reports, 11, 274–281. doi: 10.1016/j.pmedr.2018.07.013 fischer, r., & kaiser-jovy, s. (2018). golf in europe. in t. breitbarth, s. kaiser-jovy, & g. dickson (eds.), golf business and management: a global introduction (pp. 212-222), new york: routledge. fowler, f. j. (2014). survey research methods. sage: boston. golberstein, e., wen, h., & miller, b. (2020). coronavirus disease 2019 (covid-19) and mental health for children and adolescents. jama pediatrics, 174, 819– 820. doi:10.1001/jamapediatrics.2020.1456 grov, e., & dahl, a. (2019). golf as therapy for individuals with mental health or substance use disorders. journal of psychosocial nursing and mental health services. https://doi.org/10.3928/02793695-20190528-02 hartmann, d. (1988). ökologie und golfsport. in u. hanke & s. woermann (eds.), golf & sportwissenschaft – ein annäherungsversuch (pp.144-152). heidelberg. huth, c. (2017a). evaluation of the golf&natur environmental certificate from an ecological-economic perspective. international journal of golf science, 6, 142158. huth, c. (2017b). umweltzertifikate im sport: gruppenspezifische analyse der relevanz und zahlungsbereitschaft im golfsport. sciamus – sport und management, 3, 113. huth, c. (2019). repositioning golf as a health sport – an empirical stakeholder analysis from the supplier’s point of view. international journal of golf science, 7. huth, c. & billion, f. (2020). forschungsreport – covid-19 lockdown: auswirkungen und aktionen deutscher golfanlagen. sciamus – sport und management, 1, 4651. insights on the impact of covid-19 and the lockdown on amateur golfers 17 huth, c. & breitbarth, t. (2020). golf’s current image and its future role as a health sport from (non-)golfers’ perspectives. german journal of exercise and sport research, doi: 10.1007/s12662-020-00653-y huth, c. & kurscheidt, m. (2019). membership versus green fee pricing for golf courses: the impact of market and golf club determinants. european sport management quarterly, 19, 331-352, doi: 10.1080/16184742.2018.1527380 li, m., pitts, b., & quarterman, j. (2008). research methods in sport management. morgantown: fit. lippi, g., henry, b., bovo, c., & sanchis-gomar, f. (2020a). health risks and potential remedies during prolonged lockdowns for coronavirus disease 2019 (covid19). diagnosis, 7, 85–90. doi: 10.1515/dx-2020-0041 lippi, g., henry, b., & sanchis-gomar, f. (2020b). physical inactivity and cardiovascular disease at the time of coronavirus disease 2019 (covid-19). european journal of preventive cardiology, 27, 906–908. doi: 10.1177/2047487320916823 lópez-carril, s., & anagnostopoulos, c. (2020). covid-19 and soccer teams on instagram: the case of corporate social responsibility. international journal of sport communication, doi: https://doi.org/10.1123/ijsc.2020-0230 nguyen, s. (2018a). sustainability and environmental impact of golf. in t. breitbarth, s. kaiser-jovy, & g. dickson (eds.), golf business and management: a global introduction (pp. 68-81), new york: routledge. memish, z. a., steffen, r., white, p., dar, o., azhar, e. i., sharma, a., & zumla, a. (2019). mass gatherings medicine: public health issues arising from mass gathering religious and sporting events. the lancet, 393(10185), 2073–2084. https://doi.org/10.1016/s0140-6736(19)30501-x murray, a., archibald, d., murray, i., et al. (2018) international consensus statement on golf and health to guide action by people, policymakers and the golf industry. british journal of sports medicine, 52, 1426–361. murray, a., daines, l., archibald, d., et al. (2017). the relationships between golf and health: a scoping review. british journal of sports medicine, 51, 12-19. murray, a., junge, a., robinson, p., et al. (2020). international consensus statement: methods for recording and reporting of epidemiological data on injuries and illnesses in golf. british journal of sports medicine. http://dx.doi.org/10.1136/bjsports2020-102380 o’donovan, g., blazevich, a. j., boreham, c., cooper, a. r., crank, h., ekelund, u., et al. (2010). the abc of physical activity for health: a consensus statement from the british association of sport and exercise sciences. journal of sports science, 28, 573–591. doi: 10.1080/02640411003671212 pandey, a., atkins, k., medlock, j., wenzel, n., townsend, j., childs, j., nyenswah, t., ndeffo-mbah, m., & galvani, a. (2014). strategies for containing ebola in west africa. science, 346(6212), 991–995. https://doi.org/10.1126/science.1260612 parkkari, j., kannus, p., natri, a., et al. (2004). active living and injury risk. international journal of sports medicine, 25, 209-216. parkkari, j., natri, a., kannus, p., et al. (2000). a controlled trial of the health benefits of regular walking on a golf course. the american journal of medicine, 109, 102108. parnell, d., bond, a., widdop, p., & cockayne, d. (2020), football worlds: business and networks during covid-19. soccer & society, doi:10.1080/14660970.2020.1782719 18 christopher huth, falk billion parnell, d., widdop, p., bond, a., & wilson, r. (2020). covid-19, networks and sport. managing sport and leisure, 1–7. https://doi.org/10.1080/23750472.2020.1750100 pfefferbaum, b. & north, c. (2020). mental health and the covid-19 pandemic. the new england journal of medecine, 383, 510-512. doi: 10.1056/nejmp2008017 revilla, m., saris, w., & krosnick, j. (2014). choosing the number of categories in agree– disagree scales. sociological methods & research, 43(1), 73-97. ricci, f., izzicupo, p., moscucci, f., sciomer, s., maffei, s., di baldassarre, a., et al. (2020). recommendations for physical inactivity and sedentary behaviour during the coronavirus disease (covid-19) pandemic. frontiers in public health. doi: 10.3389/fpubh.2020.00199 rosenberg, d. (2018). ethical foundations for sustainability in sport. in b. mccullough & t. kellison (eds.), routledge handbook of sport and the environment (pp. 54– 64). london & new york: routledge. sanderson, a., & shaikh, s. (2018). economics, sports, and the environment: incentives and intersections. in b. mccullough & t. kellison (eds.), routledge handbook of sport and the environment (pp. 36–52). london & new york: routledge. saxena, s., van ommeren, m., tang, k., & armstrong, t. (2005). mental health benefits of physical activity. journal of mental health, 14, 445–451. doi: 10.1080/09638230500270776 schemel, h.-j., & erbguth, w. (2000). handbuch sport und umwelt. ziele, analysen, bewertungen, lösungsansätze, rechtsfragen (edition sport & umwelt) (3. aufl.). aachen: meyer & meyer. sorbie, g., richardson, a. k., glen, j., hardie, s., taliep, s., wade, m., broughton, l., mann, s., steele, j., & lavallee, d. (2020). the association of golf participation with health and wellbeing: a comparative study. international journal of golf science. stadder, e., & dixon, j. (2018). golf in north america. . in t. breitbarth, s. kaiser-jovy, & g. dickson (eds.), golf business and management: a global introduction (pp. 187-199), new york: routledge. stauch, m., liu, y., giesler, m., & lehmann, m. (1999). physical activity level during a round of golf on a hilly course. the journal of sports medicine and physical fitness, 39(4), 321–327. stenner, b., mosewich, a., & buckley, j. (2016). an exploratory investigation into the reasons why older people play golf. qualitative research in sport, exercise and health, 8(3), 257-272. https://doi.org/10.1080/2159676x.2016.1148773 strashin, j. (2020). canada’s youth sports machine has ground to complete halt. cbc news. retrieved form: https://www.cbc.ca/sports/coronaviruspandemic-groundcanada-youth-sports-complete-halt-1.5517784 tanner, r., & gange, a. (2005). effects of golf courses on local biodiversity. landscape and urban planning, 71, 137–146. torales, j., o’higgins, m., castaldelli-maia, j.m., & ventriglio, a. (2020) the outbreak of covid-19 coronavirus and its impact on global mental health. international journal of social psychiatry, 66, 317-320. doi:10.1177/0020764020915212 toresdahl, b., & asif, i. (2020). coronavirus disease 2019 (covid-19): considerations for the competitive athlete. sports health, 12(3), 221-224. tovar, j. (2020). soccer, world war ii and coronavirus: a comparative analysis of how the sport shut down. soccer & society, 1–11. https://doi.org/10.1080/14660970.2020.1755270 https://doi.org/10.1080/23750472.2020.1750100 insights on the impact of covid-19 and the lockdown on amateur golfers 19 weed, m. (2020): the role of the interface of sport and tourism in the response to the covid-19 pandemic. journal of sport & tourism, doi:10.1080/14775085.2020.1794351 wood, l., & danylchuk, k. (2011). playing our way: contributions of social groups to women’s continued participation in golf. leisure sciences, 33(5), 366– 381. https://doi.org/10.1080/01490400.2011.606778 wright, k. (2005). researching internet-based populations: advantages and disadvantages of online survey research, online questionnaire authoring software packages, and web survey services. journal of computer-mediated communication, 10(3), article 11. 42 quality in sport 2 (6) 2020, p. 42-54, e-issn 2450-3118 received 25.06.2020, accepted 11.08.2020 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2020.019 łukasz pabianek1 , katarzyna żołądkiewicz2 , paulina brzezińska3 physical activity during aging – role of physical activity in muscle atrophy and physical impairment during aging 1,2 institute of physical education, kazimierz wielki university, sportowa 2 str, 85-091 bydgoszcz; poland 3 poznan university of medical sciences, collegium maius, fredry 10 str, 61-701 poznań; poland abstract regular physical activity and exercise have many beneficial effects for physical and mental health in almost every population. regular exercises may induce reduction of age-related lean body mass loss and decrease risk of bone fractures. furthermore it has been observed that regular physical activity may reduce the risk for several chronic diseases including metabolic syndrome, hypertension, diabetes mellitus type 2, and depression. exercise, however, especially in elderly populations are not done very often. this is due to the lack of awareness of their beneficial effect and the lack of ideas for such type of activity. the aim of this review is to summarize current knowledge regarding to role and effects of physical exercises on muscle functioning and coordination specially during aging. before a final recommendation can be made with respect to the possible therapeutically role of physical training in aged people, there is a substantial need for further studies to be performed on this topic. keywords: muscle strength, coordination, exercise, physical activity, aging introduction physical activity and physical training are one of the main factors affecting human body and influencing normal body aging. it has been observed that regular physical training may significantly slow down aging process and may induce adaptive changes in the functioning of most human body systems. stopping the progression of involution changes developing in the course of the aging process applies to both somatic features as well as mental sphere. this significantly translates into the functioning of the elderly in the physical (biological), social and mental aspect (paluska et al., 2000; dipietro, 2001; hawkins et al., 2003). in addition, changes related to the aging process in many situations may lead to deprivation and social exclusion, which may effects normal social functioning. regular physical activity of a certain intensity carried out on people in the elderly has a positive effect on the functioning of most human body systems, including the circulatory, respiratory, muscular and osteoarticular systems (ogawa, 1992; poole et al., 2003; padilla et al., 2011; behnke et al., 2012; gavin et al., 2014; akerman et al., 2015). invariably regular physical activity is also an important stimulus for normalizing and improving the 1 łukasz pabianek, e-mail: lukasz.pabianek@gmail.com, orcid: 0000-0001-8513-9551 2 katarzyna żołądkiewicz, orcid: 0000-0001-5222-8419 3 paulina brzezińska, orcid: 0000-0001-5274-6208 https://orcid.org/0000-0001-8513-9551 https://orcid.org/0000-0001-5222-8419 https://orcid.org/0000-0001-5274-6208 physical activity during aging – role of physical activity in muscle atrophy and physical impairment during aging 43 functioning of the central nervous system. numerous studies have proven that it significantly contributes to inhibiting the progression of age-dependent involution changes. in addition, it helps to improve brain functioning and may induce volume changes in brain and hippocampus structure, (e.g. an increase in hippocampus volume (raz et al., 2005)). this translates into the increased speed of consolidation of stimuli registered within short-term memory and their transfer to long-term memory. that may lead to improvement of learning ability’s (neeper et al., 1995; fabre et al., 1999; berchtold et al., 2002; farmer et al., 2004; pang et al., 2004; daniels et al., 2006; larson et al., 2006). in addition, regular physical activity is effecting synthesis of some neurotransmitters and hormones (including 5-ht, endorphins, enkephalins and many others) which may affect the human mental state, reducing the likelihood of depression and mood disorders (strawbridge et al., 2002; weuve et al., 2004; colcombe et al., 2004; netz et al., 2005; uda et al., 2006). regularly physical activity contributes to prevention or slowing down the progression of many civilization diseases (such like atherosclerosis, ischemic heart disease, obesity, diabetes, osteoporosis and many other). this significantly affects the length and quality of life in elderly populations (thompson et al., 2003; keysor et al., 2003; netz et al., 2005). regardless of the nature and intensity of the used "stimulus", which is physical activity, the adaptive response in the elderly can be very diverse and largely dependent on the initial physiological state of the body (hampl et al., 2004, pearce et al., 2010; kennel et al., 2010). however, physical activity always effect normal body functioning and it is essential to know the effect of it is beneficial for human health. the aim of this review is to summarize current knowledge regarding to role and effects of physical exercises on muscle functioning and coordination specially in aging populations. human muscle functioning an analysis of the anatomical structure of the human body shows its unusual diversity, and at the same time a very high level of organization. all analyzes on body movement and activity are centered on a structure and functioning of a human skeletal muscles. structurally, these are tissues qualified for the active components of the musculoskeletal system, enabling the movement of the human body in space and enabling the movement of its individual components in relation one to each other (marecki, 2004; drake et al., 2010). skeletal muscle activity is determined by their structure and properties of individual myocytes that make up the structure of this tissue. muscle fibers are able to generate any contraction as a result of which their length is shortened (reicher et al., 2003; woźniak, 2010). by classification, striated myocytes are classified as excitable cells, and their activity is conditioned by conduction of the "stimulus" provided by spinal cord alpha motoneurons. with the cessation of pulses from the spinal cord, the activity of muscle cells also ceases. muscle fibers together with a nerve cell that determines their function (contraction) is called a motor unit (marecki, 2004). the activity of every motor unit that is involved in body movement is changing after a period of physical activity adaptations. the analysis of the contraction of muscle fibers showed that each time an increase in their tension is a necessary to overcome internal and external resistance, which manifestation will be movement in the area of the joints in which the muscles occur. the 44 łukasz pabianek, katarzyna żołądkiewicz, paulina brzezińska structure and functional properties of striated muscles resulting from the above considerations are also the basis for the interpretation of the concept of muscle strength and all its manifestations (woźniak, 2010). attempting to define the concept of muscle strength, it is impossible not to cite the definitions common in the sciences of physical culture and sport defining it as a motor ability of a human being included in the group of fitness abilities (raczek, 1996). of course, the above considerations on overcoming external resistance coincide with the definition proposed in the 70s of the last century, which defines muscle strength as the ability to overcome and/or resist external resistance with the involvement of the muscular apparatus (starosta, 2003, starosta, 2006). the analysis of muscle fiber contraction strength for the needs of physical culture and sport is based solely on the assessment of its direct and indirect manifestations (strength assessment) (starosta, 2006). indirect manifestations of muscle strength are most often understood as motor activities conditioned by the activity of specific muscle groups performed under standardized conditions, e.g. throwing a medicine ball of a certain weight or other activities under standardized conditions. direct manifestations of muscle strength are currently most often analyzed in laboratory conditions and relate mainly to measurements using a variety of dynamometers. the specificity of these devices, despite their continuous development, is each time based on moving a body segment through the contraction of the muscles that are under examination (trzaskoma and trzaskoma, 2001). the specificity of muscle strength as well as all its components (anatomical, neurophysiological) changes with individual development of a human body. starting from birth, through adolescence, a constant development of body tissues is being observed, along with many hormonal changes (e.g. increase in testosterone level), increase in lean body mass, level of muscle fiber diversity, level of fiber innervation, but what is equally important in our considerations of increasing muscle strength. the peak stage of individual development is the period of adulthood, when man achieves optimal tissue strength potential resulting from the consolidation of muscular strength determinants (mccall et al., 1996; faigenbaum et al., 2009; wolański, 2012). individual development of a human includes all changes in the body from the embryonic period, through birth, adolescence, adulthood, early and late old age, to his death (wolański, 2012). the manifestation of those changes are being observed during whole life time and sometimes there are very specific and resulting in better functioning. on the other hand it may effect normal body state and cause body dysregulation. variability of factors that may have impact on the human body is very big (e.g. lifestyle, nutrition, muscle fiber loads in everyday life, work, training, taking anabolic androgenic substances and others). the genetic background largely determines the muscle crosssection, and thus the available amount and size of muscle fibers. the resulting muscle mass will be largely associated with the manifestation of muscle strength. the consequence of this hierarchy is the effect, the larger the muscle cross-section, the greater its strength capabilities (miyatani et al., 2000; miyatani et al., 2004; akagi et al., 2008; akagi et al., 2009). this relationship directly occurs only for spindle-shaped muscles, characterized by parallel location of the fibers along the entire length of the muscle, in which the fibers are located in parallel along the entire length of the muscle (bottinelli and reggiani, 2000). in the case of other types of fibers (e.g. feathery), the muscle contractile potential, and hence the strength capabilities are determined mainly by the physiological cross-section of the muscle taking into account all fibers of the working muscle (burkholder et al. ., 1994; fukunaga et al., 1997). a particularly important factor determining muscle strength potential is the neurophysiological component, which results physical activity during aging – role of physical activity in muscle atrophy and physical impairment during aging 45 in differentiation of the excitability of motor units (moritani and devries, 1980; noakes, 2000). this is due to the fact that muscle fibers shrink each time with maximum potential under given conditions. with the activation of a larger number of interacting fibers, there is an increase in the manifestation of muscle strength. the fiber involvement and the duration of their contraction depend on the number of active motor units and the frequency of their discharges. the greater the number of discharges of a given motor unit per time unit, the more the muscle contraction strength increases (rhea et al., 2016; trezise et al., 2016). of course, the duration of muscle contraction and its ability to generate manifestations of strength depends on the histological structure that determines the physiological and biochemical diversity of the muscles. when trying to assess the strength capabilities of muscles, we must not ignore the various concepts describing the characteristics of the generated strength. the basic criterion in such assessment of strength capabilities are always the anatomical conditions prevailing in the joint generating strength (static-isometric force; increase in fiber tension without shortening the length of the muscle; dynamic force-concentric contraction (the approach of the bone attachment approaches), eccentric contraction (despite the contraction muscle fibers extend their length). the presentation of strength abilities is possible in two ways. the result can be expressed in absolute values, which are the value obtained with the help of measuring tools such like dynamometer. however, this method does not take into account the anatomical diversity of the subjects, which significantly affects the value of the generated force. the correct representation of strength manifestations should always be based on normalized values, taking into account the anatomical differences in the study group (markovic and jaric, 2005). in scientific research, due to the specificity of working muscle fibers, the most preferred form of the results analyzes seems to be methods based on the cross section of the muscles involved in the contraction. the use of imaging methods showing the actual cross-section of the working muscle, e.g. magnetic resonance imaging, computed tomography or two-energy x-ray absorptiometry (dxa) from the diagnostic point of view seems to be the most expedient, but due to the cost of unit analysis they are still not widely used (moisey et al., 2016). different method (like normalization to a lean body mass) seems to be not to expensive and on the other had quite easy to perform. physical training and muscle strenght when analyzing the phenomenon of changes in muscle strength, the effects of training are most often expressed by the increase in the value of strength, moments of strength or the gradient of strength. the increase in those values is considered in the context of adaptive morphological (mainly hypertrophic-pronounced hypertrophy of muscle fibers) and neurological changes (increasing the share of motor units at the time of activity, motoneurons generating more potentials, synaptogenesis and others) (mccall et al., 1995; folland and williams, 2007; seynnes et al., 2007; del balso and cafarelli, 2007; sale, 2008;). most of the work related to improving the body's strength potential relates mainly to strength training. repetitive resistance training has been proven with progressively increased load contributes to the increase of moments of strength. initially, this phenomenon occurs without noticeable structural changes to get together with an increase in training duration, give rise to hypertrophic muscle changes and co-occurring clear metabolic changes (griffin and cafarelli, 2005; del balso and cafarelli 2007; nader et al., 2014). it seems obvious that the pace of changes shaping the strength capabilities of striated muscles resulting from neuronal mechanisms is much slower. along with the 46 łukasz pabianek, katarzyna żołądkiewicz, paulina brzezińska increase in training time, changes in neuromuscular coordination and in the functioning of the cortical areas of the brain are observed, which directly determines the neuronal mechanism of the increase in muscle strength (remple et al., 2001; carroll et al., 2002; kleim et al., 2004; griffin and cafarelli, 2005; del balso and cafarelli, 2007). considerations regarding the impact of aerobic training mainly show the beneficial effects of such specific exercises on cardiovascular, respiratory, nervous and metabolic regulation (blumenthal et al., 1989; maiorana et al., 2000; whelton et al., 2002 ; tokmakidis et al., 2004; smart and marwick, 2004; farid et al., 2005; colcombe et al., 2006). in addition, repeated aerobic activity of a certain intensity is considered to be one of the most important factors modulating the health of the population, contributing to a decrease in the incidences of various diseases, and reducing the mortality rate in the populations. for many years, however, there has been a paradigm in the sciences of sport and physical culture that aerobic exercise has a slight effect on muscle strength and minimally affect skeletal muscle mass. with the development of modern methods of muscle structure imaging (computed tomography, magnetic resonance imaging, x-ray absorptiometry of two energies) subjects undergoing aerobic training, it has been noticed that, similarly to strength training, this type of training method can contribute to the increase in skeletal muscle mass. this is especially important in the case of populations that poorly tolerant the strength training (e.g. the elderly),and in whom the rate of atrophic changes leads to loss of muscle mass and muscle function. progressive sarcopenia and skeletal muscle atrophy during the aging process are mainly due to inhibition of the ability to synthesize new proteins, a decrease in the size and number of skeletal muscle fibers. furthermore a decrease in mitochondrial function and an increase in intracellular catabolic pathways has been observed (short i nair, 1999; short et al., 2004; durham et al., 2010). aerobic physical activity can contribute to a number of adaptive changes resulting in muscular hypertrophy. of the mechanisms identified, special attention deserves: a decrease in intracellular catabolic pathway activity, an increase in muscle energy production, an increase in proliferation and dynamics of mitochondrial processes, a decrease in protein and dna damage, a decrease in induction of inflammation process, a decrease in myostatin activity, an increase in blood flow through muscles, same like an increase in utilization of nutrient substrates, and progression of muscle protein synthesis are being observed (short et al., 2004; konopka et al., 2010; lovell et al., 2010; konopka et al., 2011; harber et al., 2012; konopka et al., 2013). the manifestation of such changes may lead to improvement in the functioning of striated muscles, which in many situations can be compared to changes caused by strength training. a measurable effect resulting from such training method can be also observed as a increase in the strength capabilities of muscles of subjected undergoing such type of training (harber et al. 2009; crane et al. 2012; zampieri et al. 2014; konopka and harber, 2014). research on the increase in strength capabilities of people performing aerobic training, which uses modern techniques for imaging muscle structure and their crosssection, clearly shows that performing aerobic exercises can contribute to skeletal muscle hypertrophy, regardless of the age group that performs the training (harber et al., 2009; konopka et al., 2010; konopka et al., 2013). one of the earlier works on comparative analysis of the effects of aerobic training on structural changes of striated muscular tissue and body composition in various study populations is the work of schwartz et al. (schwartza et al., 1991). it has been observed that aerobic training can contribute up to a physical activity during aging – role of physical activity in muscle atrophy and physical impairment during aging 47 9% increase in thigh muscle cross-section (csa). this change was particularly marked in the elderly population. most likely, this was due to the fact that older people had a greater training attendance throughout the study. such a conclusion also suggests that the frequency of aerobic exercise may play an important role in the intensity and pace of structural changes used during exercise of skeletal muscle groups. of course, the effect of muscle hypertrophy, in addition to the training frequency mentioned above, depends largely on the duration of the exercise (harber et al., 2009; konopka et al., 2010; konopka et al., 2013). we find similar conclusions in numerous of scientific studies from the last two decades. the authors showed that aerobic exercise has the ability to stimulate structural and metabolic changes in working muscles (short et al., 2004; harber et al., 2009; konopka et al., 2010; harber et al., 2012). the concept of muscle growth with an increase in the intensity of performed exercises is not entirely clear. mitchell et al. (mitchell et al., 2012) observed that regardless of the intensity of exercise loads used (30% or 80% of the maximum load for a single muscle contraction), muscle growth while maintaining the frequency of training will be similar (an increase of 6.8 +/1.8% and 7.2 +/1.9% was observed). therefore, it seems that high frequency, but low intensity (30-40% of maximum) can cause beneficial increase in skeletal muscle mass. fujita et al. (2007) indicate that aerobic training with an intensity of 70% of maximum heart rate can be an effective method of restoring the anabolic response of muscle proteins to insulin by affecting vascular endothelial function and pi3k / akt / mtor signaling. such interaction can significantly contribute to the increase in the rate of muscle protein synthesis and the generation of a positive nitrogen balance. converging conclusions regarding the metabolic impact of aerobic training in older people presented by timmerman et al. (2012). the aerobic exercises used in conjunction with the randomized cross-construction of the study showed that the use of such training method contributes to the improvement of blood flow and supplying amino acids to skeletal muscle, significantly opposing age-related metabolic disorders. an interesting relationship was also observed by harber et al. (2012) in their work comparing two populations with each other-young and elderly, performing relatively the same aerobic exercise. despite the lower intensity of exercise and lower values of achieved mechanical work, the elderly noted an analogous increase in skeletal muscle volume. this may suggest that the population of people over 65 may have a greater capacity for exercise-induced muscular hypertrophy. however, such a conclusion presented in the paper absolutely requires further confirmation, including the performance of histopathological tests taking into account genetic inter-individual variability. it should be remembered, however, that many authors show a slight impact of aerobic training on the direct manifestations of muscle strength in the form of maximum moment of strength and strength gradient (lattier et al., 2003; grandys et al., 2008; cohen et al., 2010). it seems important here, however, that the characteristics of aerobic exercise is not limited to changes in strength abilities, and is also directly associated with a decrease in the risk of morbidity and mortality. in the case of the elderly population (in which a number of involutional changes affecting muscle tissue are observed) and with diagnosed disorders of myopathy, aerobic training can significantly contribute to improving the quality of life by improving functioning in everyday life (netz et al., 2005; deschenes et al., 2010; zampieri et al., 2014; mosole et al., 2014). all such observations may contribute to the promotion of aerobic exercise as an effective method of improving the health of the population, especially for people with low tolerance to resistance training (redaction, 2004; klecha et al., 2011). 48 łukasz pabianek, katarzyna żołądkiewicz, paulina brzezińska muscle strength and aging process maintaining a high level of muscular strength and the functional capacity of working muscles is an important factor in the health of the population and closely related to quality of life. although muscle atrophy progresses with age, correlate with a decrease in strength and endurance is considered as a process that is always associated with the aging of the body. a analysis of the direct mechanisms underlying the changes associated with aging and their impact on the level of strength allows us a better understanding of the etiology of these processes, and thus the determination of methods to prevent or counteract of their presence (brooks and faulkner, 1994). the involutional changes observed in the case of muscles are an unavoidable and conditioned physiological process of aging tissue. a characteristic decrease in maximum force (by about 35%), maximum power (about 30%) and a decrease in normalized values of peak force moments in 20% and the rate of development of maximum moment of force are observed (brooks and faulkner, 1994). all changes are accompanied by a marked decrease in muscle mass (up to 40% compared to adults) and a decrease in the fiber cross-section (holloszy et al., 1995). to a large extent, the decrease in muscle mass observed with age and a decrease in their strength capabilities can be explained by mechanisms similar to those observed in the course of the phenomenon of hypokinesia. however, considering the aging of the body as a progressive process affecting its various elements, the analysis of muscle strength must be much more advanced. particularly noteworthy is the presence of selective denervation of muscle fibers, and as a result of increased apoptosis of progressive loss of spinal cord motoneurons (mns). age-related degeneration of spinal cord motoneurons occurs with a decrease in the number and size of muscle fibers (muscle sarcopenia). this entails functional disorders of the muscular tissue resulting from mechanical damage to their structure, impairment of agonist muscle function, and in many cases the activation of antagonist muscles (impairment of movement precision) (macaluso et al., 2002; caserotti et al., 2008; aagaard et al., 2010; reid and fielding, 2012). part of degenerated muscle fibers is regenerated by producing collaterals from neighboring motoneurons that have not undergone atrophy. this results in the formation of very large motor units, with the consequence of which the correct, selective activation of individual motoneurons is disturbed (tracy and enoka, 2006; aagaard et al., 2010). evidence of the presence of such a process is found in the works of stålberg and fawcett, (1982), lexella et al. (1988) and vandervoorta (2002). a decrease in central activation of muscle contraction is also observed (klass et al., 2008). selective activation of apoptotic pathways as well as progressive muscle atrophy and/or sarcopenia observed in the course of muscle aging with a decrease in the tissue's ability to regenerate tissue, these are common features of muscle aging and pathological changes observed in the course of various muscular dystrophies, amyotrophic lateral sclerosis, neoplastic lesions or in the course of such disease entities as aids (aagaard et al., 2010; mitchell et al., 2012). progressive metabolic and physiological changes lead to muscular degeneration and permanent degeneration of muscle proteins (janssen, 2010). each time, apart from physiological changes, a decrease in insulin-dependent growth factor i (igf-1) cell signaling, an increase in oxidative stress markers (tnf-α, tnf-β, il6), activation of various proteolytic systems (dependent on calpain, caspase) is observed, the ubiquitin-proteasome system (aagaard et al., 2010; mitchell et al., 2012; sayer et al., 2013). studies of numerous authors have shown that all physiological, metabolic and structural changes taking place in muscle tissue and directly resulting from the natural aging process are very large and irreversible at the same time. the intensification of the pace of these processes necessarily leads to permanent tissue physical activity during aging – role of physical activity in muscle atrophy and physical impairment during aging 49 dysfunction and loss of its function (brooks and faulkner, 1994; klass et al., 2008; aagaard et al., 2010; mitchell et al., 2012; sayer et al., 2013). having the above in mind, it can be stated that taking various actions aimed at slowing down and / or inhibiting the process of muscle fiber degeneration with age in the light of the aging of the society and a significant extension of life time is a deliberate and desirable action that allows to extend the health of the aging population. body balance, proprioception and geriatric processes in a highly developed society, the phenomenon of population aging poses a serious challenge, both in social and economic aspects, as well as demographic aspect and what is important from the point of view of this health dissertation (mossakowska et al., 2012). the entirety of the involutional changes resulting from the aging process affects almost all components of the human body. it is accompanied by both local and generalized tissue aging, various inflammatory responses and the resulting progressive degeneration, and a significant decrease in metabolism and regeneration. the pace and severity of involution changes are conditioned by the presence of compensatory mechanisms involved in counteracting the effects of a decrease in functional body function. however, the progression of involutional changes observed in the aging process of the body is inevitable, and the effects of loss of performance and progressive dysfunction with age are increasingly noticeable (maki et al., 1990; mcclenaghan et al., 1995; collins et al., 1995; williams et al., 1997; zużewicz and konarska, 2004; dmowska and kozak-szkopek, 2010). changes associated with the aging process resulting in a decrease of a body balance results from both the degression of the functional efficiency of the nervous system, both in the sphere of recording stimuli associated with the change of body position in space and their ability to send, interpret and generate responses to various distraction factors that disturb balance (woollacott et al., 1986; teasdale and simoneau, 2001; błaszczyk and czerwosz, 2005; błaszczyk and michalski, 2006; mossakowska et al., 2012). of course, the level of balance can also be influenced by the used drugs, pain associated with degenerative changes, fatigue, atrophy of muscle fibers (muscle atrophy in the aging process), reduced reaction time, and deterioration of memory and reproduction. in addition, cognitive impairment or mental illness such as depression may contribute to the worsening of the body balance. according to polsenior research, depressive symptoms occur in almost one in five people in the population 55-59 years and in 29.7% in the population of people over 65 years of age (mossakowska et al., 2012). control and the ability to maintain balance is also conditioned by numerous environmental factors, which in the case of older people combined with numerous disorders affecting the musculoskeletal system may acquire special significance (teasdale et al., 1991; teasdale and simoneau, 2001; błaszczyk and czerwosz, 2005; mieszkowski et al. 2018). in the aging populations, the situation of falls is a significant social problem and usually results from the consequences of locomotion. the direction of fall usually occurs in the front (they constitute over 50% of cases), and less often in the back and/or the sides (thornby, 1995; edbom-kolarz and marcinkowski, 2011; mieszkowski et al. 2018). the risk of falls, correlates with age and in many cases is associated with secondary sequelae of bone fractures. statistically, however, in relation to the total number of events in this population, falls ending in a bone fracture invariably represent a small percentage. this is proved, among others, by the works of sadigh et al. (sadigh et al., 2004), who in a population of 865 people over 65 years of age who had falls, found a fracture in only 24 50 łukasz pabianek, katarzyna żołądkiewicz, paulina brzezińska cases (2.8% of the study population). however, analyzing the main causes of bone fractures in the elderly populations, we found out, unfortunately that 80% of fractures are a consequence of falls. in addition, as evidenced by the research of edbom-kolarz and marcinkowski, every third person over 65 is at risk of falling at least once a year (edbomkolarz and marcinkowski, 2011). due to a number of involutionary changes affecting the musculoskeletal system (in the course of aging), in the aging population the probability of occurrence and presence of serious complications resulting from fracture is many times larger. in addition, prolonged immobilization contributes to the intensification of circulatory disorders, a decrease in muscle tone and an increase in the rate of bone mass loss, which can be very dangerous for health (bikle and halloran, 1999). a serious problem is also often found in the elderly population-diseases affecting the architecture of bone tissue (e.g. osteoporosis), significantly increasing the risk of serious consequences of bone fractures (e.g. fractures of the femoral head are one of the factors significantly increasing mortality in the elderly population). structural disorders of bone tissue, combined with impaired tissue healing and recovery may repeatedly lead to a situation in which recovery may be many times longer and in many cases even impossible to achieve (melton et al., 1989; thornby, 1995; edbom-kolarz and marcinkowski, 2011). in situations of falling episodes, even if no bone fractures or other serious injuries are found, anxiety disorders associated with falling may take place. they result directly from the risk of a secondary fall episode and re-injury. this significantly affects the daily lives of older people, contributing to a further decline in physical activity and active forms of recreation (maki, 1997). this leads to an increase in the percentage of physically inactive older people and an increase in the phenomenon of hypokinesia, along with all health consequences. unfortunately, the increase in the incidence of hypokinesia in populations with low physical activity in everyday life contributes to the intensification of balance disorders and further deterioration of motor coordination and, consequently, health. to sum up, falls occur in the course of the fall in the equilibrium level significantly contribute to the deterioration of the health of the elderly populations. analyzing this phenomenon, we come to the conclusion that both fractures occurring as a result of fall and other secondary disorders (e.g. anxiety disorders) are a significant clinical problem that can modulate the health status of older people (teret et al., 1981; kado et al., 1999; błaszczyk and czerwosz, 2005). conclusion in conclusion, regular physical activity and exercise may induce reduction of age-related muscle strength and muscle atrophy. all beneficial effects in aging populations occur due the fact of influence on muscle functioning and coordination, and the magnitude of this response may be depend on the strength of the stimulus-the type of used physical training. it is essential to seek for best forms of physical training in aging population to increase strenght and body coordination . all those effect may contribute to the affect that regular physical activity in elderly populations is the main factor effecting human health. disclosure the funding organization does not affect the study results. physical activity during aging – role of physical activity in muscle atrophy and physical impairment during aging 51 conflicts of interest the authors declare that they have no conflicts of interest. acknowledgments the study was supported by the statutory research program of the institute of physical education, kazimierz wielki university in bydgoszcz. referencess akagi, r., kanehisa, h., kawakami, y., fukunaga, t. (2008). establishing a new index of muscle cross-sectional area and its relationship with isometric muscle strength. the journal of strength & conditioning research, 22(1), 82-87. akagi, r., takai, y., ohta, m., kanehisa, h., kawakami, y., fukunaga, t. (2009). muscle volume compared to cross-sectional area is more appropriate for evaluating muscle strength in young and elderly individuals. age and ageing, 38(5), 564569. akerman, j. p., heckman, g. a., mckelvie, r. s. (2015). exercise capacity and aging. american jurnal of lifestyle med. 9(4):252-265. andersen, l. l., aagaard, p. (2006). influence of maximal muscle strength and intrinsic muscle contractile properties on contractile rate of force development. european journal of applied physiology, 96(1), 46-52. andersen, l. l., andersen, j. l., zebis, m. k., aagaard, p. (2010). early and late rate of force development: differential adaptive responses to resistance training?. scandinavian journal of medicine & science in sports, 20(1). behnke, b. j., ramsey, m. w., stabley, j. n., dominguez, j. m. 2nd, davis, t.r. 3rd, mccullough, d. j., muller-delp, j. m., delp, m. d. (2012). effects of aging and exercise training on skeletal muscle blood flow and resistance artery morphology. journal of applied physiology. 113(11):1699-1708. berchtold, n. c., kesslak, j. p., cotman, c. w. (2002). hippocampal brain‐derived neurotrophic factor gene regulation by exercise and the medial septum. journal of neuroscience research, 68(5), 511-521. bottinelli, r. y. c. r., reggiani, c. (2000). human skeletal muscle fibres: molecular and functional diversity. progress in biophysics and molecular biology, 73(2), 195262. burkholder, t. j., fingado, b., baron, s., lieber, r. l. (1994). relationship between muscle fiber types and sizes and muscle architectural properties in the mouse hindlimb. j morphol 221: 177-190. colcombe, s. j., erickson, k. i., scalf, p. e., kim, j. s., prakash, r., mcauley, e., elavsky, s., marquez, d. x., hu, l., kramer, a. f. (2006). aerobic exercise training increases brain volume in aging humans. the journals of gerontology series a: biological sciences and medical sciences, 61(11), 1166-1170. colcombe, s. j., kramer, a. f., erickson, k. i., scalf, p., mcauley, e., cohen, n. j., webb a., jerome g. j., marquez d. x., elavsky, s. (2004). cardiovascular fitness, cortical plasticity, and aging. proceedings of the national academy of sciences of the united states of america, 101(9), 3316-3321. 52 łukasz pabianek, katarzyna żołądkiewicz, paulina brzezińska daniels, k., toth, j., jacoby, l. (2006). the aging of executive functions in: lifespan cognition: mechanisms of change, edited by bialystok e and craik fim. new york: oxford university press. 96–111. dipietro, l. (2001). physical activity in aging: changes in patterns and their relationship to health and function. the journals of gerontology series a: biological sciences and medical sciences, 56(suppl_2), 13-22. drake, r. l., vogl, w. a., mitchell, a. w. m. (2010). gray anatomy. textbook for students. volume i. red. ed. i polish: bruska m, ciszek b, kowiański p, woźniak w. elsevier urban & partner, wrocław. 108-110. faigenbaum, a. d., kraemer, w. j., blimkie, c. j., jeffreys, i., micheli, l. j., nitka, m., rowland, t. w. (2009). youth resistance training: updated position statement paper from the national strength and conditioning association. the journal of strength & conditioning research, 23, 60-79. farmer, j., zhao, x. v., van praag, h., wodtke, k., gage, f. h., christie, b. r. (2004). effects of voluntary exercise on synaptic plasticity and gene expression in the dentate gyrus of adult male sprague–dawley rats in vivo. neuroscience, 124(1), 71-79. fukunaga, t., ichinose, y., ito, m., kawakami, y., fukashiro, s. (1997). determination of fascicle length and pennation in a contracting human muscle in vivo. journal of applied physiology, 82(1), 354-358. gavin, t. p., kraus, r. m., carrithers, j. a., garry, j. p., hickner, r. c. (2014). aging and the skeletal muscle angiogenic response to exercise in women. journals of gerontology series a: biomedical sciences and medical sciences, 70(10), 1189-1197. hampl, j. s., taylor, c. a., johnston, c. s. (2004). vitamin c deficiency and depletion in the united states: the third national health and nutrition examination survey, 1988 to 1994. american journal of public health, 94(5), 870-875. hawkins, s. a., wiswell, r. a. (2003). rate and mechanism of maximal oxygen consumption decline with aging. sports medicine, 33(12), 877-888. kennel, k. a., drake, m. t., hurley, d. l. (2010, august). vitamin d deficiency in adults: when to test and how to treat. in mayo clinic proceedings (vol. 85, no. 8, pp. 752-758). elsevier. keysor, j. j. (2003). does late-life physical activity or exercise prevent or minimize disablement?: a critical review of the scientific evidence. american journal of preventive medicine, 25(3), 129-136. larson, e. b., wang, l., bowen, j. d., mccormick, w. c., teri, l., crane, p., kukull, w. (2006). exercise is associated with reduced risk for incident dementia among persons 65 years of age or older. ann intern med. 144(2), 73-81. larson-meyer, d. e., willis, k. s. (2010). vitamin d and athletes. current sports medicine reports, 9(4), 220-226. marecki b. (2004). functional anatomy in the field of physical education and physiotherapy studies. poznań, academy of physical education. e. piasecki in poznań. markovic, g., jaric, s. (2005). scaling of muscle power to body size: the effect of stretchshortening cycle. european journal of applied physiology, 95(1), 11-19. mccall, g. e, byrnes, w. c, dickinson, a., pattany, p. m., fleck, s. j. muscle fiber hypertrophy, hyperplasia, and capillary density in college men after resistance training. j appl physiol (1985) 1996;81(5): 2004-2012. physical activity during aging – role of physical activity in muscle atrophy and physical impairment during aging 53 mccall, g. e., byrnes, w. c., dickinson, a., pattany, p. m., fleck, s. j. (1995). muscle fiber hypertrophy, hyperplasia, and capillary density in college males following resistance training. medicine & science in sports & exercise, 27(5), s66. mieszkowski, j., niespodziński, b., kochanowicz, a., gmiat, a., prusik, k., prusik, k., ziemann e., antosiewicz, j. (2018). the effect of nordic walking training combined with vitamin d supplementation on postural control and muscle strength in elderly people—a randomized controlled trial. international journal of environmental research and public health, 15(9), 1951. miyatani, m, kanehisa, h, fukunaga, t. (2000) validity of bioelectrical impedance and ultrasonographic methods for estimating the muscle volume of the upper arm. eur j appl physiol 82:391–396. miyatani, m., kanehisa, h., ito, m., kawakami, y., fukunaga, t. (2004). the accuracy of volume estimates using ultrasound muscle thickness measurements in different muscle groups. european journal of applied physiology, 91(2-3), 264-272. moisey, l. l., mourtzakis, m., kozar, r. a., compher, c., heyland, d. k. (2016). existing equations to estimate lean body mass are not accurate in the critically ill: results of a multicenter observational study. clin nutr s0261-5614(16): 31251-31251. moritani, t., devries, h. a. (1980). potential for gross muscle hypertrophy in older men. journal of gerontology, 35(5), 672-682. neeper, sa, gómez-pinilla, f., choi, j., cotman, j.c. exercise and brain neurotrophins. nature, 373, 109. netz, y., wu, m. j., becker, b. j., tenenbaum, g. (2005). physical activity and psychological well-being in advanced age: a meta-analysis of intervention studies. psychol aging. 20(2):272-284. noakes, t. d. (2000). physiological models to understand exercise fatigue and the adaptations that predict or enhance athletic performance. scandinavian journal of medicine & science in sports, 10(3), 123-145. ogawa, t., spina, r. j., martin, w. 3., kohrt, w. m., schechtman, k. b., holloszy, j. o., ehsani, a. a. (1992). effects of aging, sex, and physical training on cardiovascular responses to exercise. circulation, 86(2), 494-503. padilla, j., simmons, g. h., bender, s. b., arce-esquivel, a. a., whyte, j. j., laughlin, m. h. (2011). vascular effects of exercise: endothelial adaptations beyond active muscle beds. physiology, 26(3), 132-145. paluska, s. a., schwenk, t. l. (2000). physical activity and mental health. sports medicine, 29(3), 167-180. pang, p. t., lu, b. (2004). regulation of late-phase ltp and long-term memory in normal and aging hippocampus: role of secreted proteins tpa and bdnf. ageing research reviews, 3(4), 407-430. pearce, s.h., cheetham, t.d. (2010). diagnosis and management of vitamin d deficiency. bmj. 340:5664. poole, j. g., lawrenson, l., kim, j., brown, c., richardson, r. s. (2003). vascular and metabolic response to cycle exercise in sedentary humans: effect of age. american journal of physiology-heart and circulatory physiology, 284(4), 1251-1259. raczek, j. (1993). the concept of structuring and classification of human motor skills. (in) human motor skills its structure, changeability and conditions, (ed.) w. osiński. monographs, (310). 54 łukasz pabianek, katarzyna żołądkiewicz, paulina brzezińska raz, n., lindenberger, u., rodrigue, k. m., kennedy, k. m., head, d., williamson, a., dahle, c., gerstorf, d., acker, j. d. (2005). regional brain changes in health aging adults: general trends, individual differences and modifiers. cerebral cortex, 15(11), 1676-1689. reicher, m., bilikiewicz, t., hiller, s., stołyhwo, e. (2003). general anatomy: bones, joints and ligaments, muscles. warsaw, pzwl. 618-648. rhea, m. r., kenn, j. g., peterson, m. d., massey, d., simão, r., marin, p. j., krein, d. (2016). joint-angle specific strength adaptations influence improvements in power in highly trained athletes. human movement, 17(1), 43-49. starosta, w. (2003). motor coordination skills: (meaning, structure, conditioning, shaping). international motorsport association, institute of sport warsaw. starosta, w. (2006). the concept of modern training in sport. studies in physical culture & tourism, 13(2). strawbridge, w. j., deleger, s., roberts, r. e., kaplan, g. a. (2002). physical activity reduces the risk of subsequent depression for older adults. american journal of epidemiology, 156(4), 328-334. thompson, p. d., buchner, d., piña, i. l., balady, g. j., williams, m. a., marcus, b. h., berra k., blair s. n., costa f., franklin b., fletcher g. f., gordon n. f., pate r. r, rodriguez b. l., yancey a. k., wenger n. k. (2003). exercise and physical activity in the prevention and treatment of atherosclerotic cardiovascular disease. circulation, 107(24), 3109-3116. trezise, j., collier, n., blazevich, a. j. (2016). anatomical and neuromuscular variables strongly predict maximum knee extension torque in healthy men. european journal of applied physiology, 116(6), 1159-1177. trzaskoma, z., trzaskoma, ł. (2001). comprehensive increase in the muscle strength of athletes. warsaw, central sports center. uda, m., ishido, m., kami, k., masuhara, m. (2006). effects of chronic treadmill running on neurogenesis in the dentate gyrus of the hippocampus of adult rat. brain research, 1104(1), 64-72. weuve, j., kang, j. h., manson, j. e., breteler, m. m., ware, j. h., grodstein, f. (2004). physical activity, including walking, and cognitive function in older women. jama, 292(12), 1454-1461. woźniak, w. (2010). human anathomy. a textbook for students and doctors, elsevier urban & partner, wrocław 2: 19-390. isbn: 978-83-87944-74-2. format dan aturan penulisan manuscript prosiding 67 falaahudin, ardhika, suharjana, suharjana & sumarjo, sumarjo. percentage of swimmer’s coach needs for the development of applications for the physical conditions of swimming. quality in sport. 2022;8(2):67-72. eissn 2450-3118. doi http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.02.007 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41135 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2022; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 10.11.2021. revised: 19.11.2022. accepted: 07.12.2022. percentage of swimmer's coach needs for the development of applications for the physical conditions of swimming ardhika falaahudin1, suharjana2, sumarjo3 email: ardhika@mercubuana-yogya.ac.id, ardhikafalaahudin.2021@student.uny.ac.id, suharjana_pkr@uny.ac.id, sumarjofik@uny.ac.id orcid: 0000-0002-4866-97451, 0000-0003-0984-80862, 0000-0002-7876-09293 123doctoral program in sports science, faculty of sports science, yogyakarta state university, jl. colombo no. 1, karangmalang, depok, sleman, special region of yogyakarta, indonesia. 1sports science study program, faculty of teacher training and education, mercu buana university yogyakarta, jl. wates km 10 pedes, argomulyo, sedayu, bantul, special region of yogyakarta, indonesia. abstract swimming is a great sport for keeping fit and fresh because it requires all parts of the body to remain actively moving in the water and because of the weight of the body's resistance to water. the trainer's inability to provide an understanding of physical exercise, design a training program, and comprehend the dosage of athlete training is the root cause of the athlete's diminished physical ability. the purpose of this research is to find out percentage of swimmer's coach needs for the development of applications for the physical conditions of swimming. a survey based quantitative descriptive approach is utilized in this study. the participants in this study were 5 yogyakarta swimming club coaches. the total sampling method was used to select 5 club coaches for this study's sample. in this study, a questionnaire instrument with a likert scale. the data in this study were analyzed using descriptive analysis with spss version 25. based on the research results obtained data percentage of trainer needs regarding the application of the physical condition of swimming in the high category, obtaining a percentage of 80% with a total of 4 trainers and a moderate percentage of 20% consisting of 1 trainer. therefore, it can be concluded that the swimmer's coach is highly dependent on the application of the swimming sport's physical condition. keywords: applications, physical conditions, swimming http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.02.007 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41135 mailto:ardhika@mercubuana-yogya.ac.id1 mailto:ardhikafalaahudin.2021@student.uny.ac.id1 mailto:suharjana_pkr@uny.ac.id2 mailto:sumarjofik@uny.ac.id3 https://orcid.org/0000-0002-4866-9745 https://orcid.org/0000-0003-0984-8086 https://orcid.org/0000-0003-4942-4739 68 introduction sports and community activities are currently inseparable due to their effectiveness as a requirement for physical health maintenance (sandi akbar romadhon, 2016). according to (falaahudin & sugiyanto, 2013) sports are physical activities that can be interpreted as having the capacity to improve quality of life and good body fitness. a healthy personality that is able to adapt to change and is resilient and creative in solving complex problems will be developed through sport, which will strengthen the body and soul (iwandana et al., 2022). according to (w. a. nugroho et al., 2020) sport teaches fair play, honesty, respect for friends and foes, and accepting defeat. sports that begin at a young age and are developed in a planned, tier-based, and long-term manner are known as achievement sports (falaahudin et al., 2021). according to (ismoko & sukoco, 2013), achievement is defined as a person's level of success attained through learning or experience. according to (indrayana, 2012), success can be achieved by directly overcoming obstacles in life and relying on one's intellectual, emotional, and spiritual resources. according to (wibowo & hakim, 2019), achieving a goal necessitates serious effort and a strong commitment. exercise is one method for maintaining physical fitness. participating in any sport at any location whether for men or women can serve as the foundation for a happy and healthy life (s. nugroho et al., 2021). health sports aimed at healing or rehabilitation, as well as achievement sports aimed at achieving the highest levels of success (tarigan et al., 2021). achievement sports are sports that, with the assistance of sports science and technology, encourage and foster athletes (athletes) in a planned, tier-based, and long-term manner through competitions to achieve both national and international sports accomplishments (pamungkas, 2021). achievement sports include swimming (allung et al., 2019). according to (wahyudi, 2015), swimming is a water-based sport that can be practiced by men and women of all ages. swimming is considered safe for people of all ages due to its numerous benefits and low risk of injury. some people also use swimming as a form of therapy, recreation, therapy, and achievement (firdausi, 2018). swimming is one of the sports that is frequently competed in both locally and internationally in terms of achievements (paramita et al., 2020). swimming has the potential to improve fitness as well as health (putra & witarsyah, 2019). to be able to carry out a variety of activities without becoming significantly exhausted, body fitness is essential (palar et al., 2015). speed and endurance are two characteristics that stand out in achievement swimming (rizkiyansyah & mulyana, 2019). despite the fact that the correct style and technique of movement are also very important (sungkowo, kaswarganti rahayu, 2015). according to (klarita dewi et al., 2020), swimming is a time-based sport in which the fastest swimmer takes the title. according to (rohman, 2019), swimming is a fun water activity for people of all ages. a suitable training program is required for swimmers to achieve success (w. a. nugroho et al., 2020). the four competing swimming styles are crawl (freestyle), butterfly (butterfly), breaststroke (breaststroke), and backstroke (backstroke) (budi et al., 2020). swimming is affected by a lot of things. internal factors include technique mastery, mental health, and physical fitness. external factors include things like nutrition, training programs, facilities and infrastructure, and the environment (sukmawati & hartoto, 2015). one of an athlete's fundamental abilities is physical fitness (prayogo et al.,, 2021). athletes' physical condition is the first thing coaches look at to determine whether they are ready to compete. an athlete's performance will undoubtedly be subpar if he is in poor physical condition, especially if he is competing (iwandana et al., 2021). if athletes are in good physical shape, they can succeed (suharjana, 2013). state of being assumes a significant part in progress in different games, including swimming. the trainer's inability to provide an understanding of physical exercise, design a training program, and comprehend the dosage of athlete training is the root cause of the athlete's diminished physical ability. on the other hand, structured training 69 programs for physical fitness cannot be implemented on an ongoing basis (wani, 2018). in addition, there is a lack of coach expertise. method a survey based quantitative descriptive approach is utilized in this study. (sugiyono, 2016) defines the term "population" as "something or people with certain qualities and characteristics". the participants in this study were 5 yogyakarta swimming club coaches. (suharsimi, 2013) says that the sample is a segment of the population that is suited to the conditions or characteristics being studied. the total sampling method was used to select 5 club coaches for this study's sample. in this study, a questionnaire instrument with a likert scale was used for data collection: � = � � � × 100 information: � = score σ r = total score � = max score table 1. questionnaire score table question score strongly agree 4 agree 3 don't agree 2 strongly disagree 1 the likert scale, which has at least four inquiries and scores addressing individual qualities, is utilized in the evaluation of the poll (much et al., 2016). the research instrument was a questionnaire. according to (sugiyono, 2011), the questionnaire-based research instrument collects and records data on paper. research instruments can be constructed from valid questionnaires (ramadhani, 2021). the data in this study were analyzed using descriptive analysis with spss version 25. result and discussion table 2. descriptive statistics results total average n valid 5 5 missing 0 0 mean 52,40 3,4933 std. deviation 4,278 .28519 minimum 48 3,20 maximum 57 3,80 70 from the analysis above it can be explained that from the 5 trainer respondents the results obtained were a minimum score of 48, a maximum of 57, a mean of 52.40, and a standard deviation of 4.278. table 3. percentage of interest in swimming practice classification frequency p (%) high 4 80% medium 1 20% total 5 100% based on the table above, it shows the percentage of trainer needs regarding the application of the physical condition of swimming in the high category, obtaining a percentage of 80% with a total of 4 trainers and a moderate percentage of 20% consisting of 1 trainer. according to (surahman, 2016), swimming requires the fastest time for an athlete to win a race in achievement sports. start, turn, finish techniques, endurance, power, speed, and mentality are all factors that affect speed in order to achieve the fastest time. in order to maximize a swimmer's performance, the appropriate training program must be provided (susanto, 2017). in addition, proper dietary planning and an exercise program that incorporates both technical and physical aspects require attention.the athlete's food or nutrition intake at the training camp must also be controlled so as to support the improvement of the athlete's physical condition during the preparatory, match, and recovery periods (setiawan et al., 2017). according to (baja & rismayanthi, 2019), an athlete with a well-balanced and planned diet will have a good nutritional status.a better physical condition will be supported and maintained by a healthy diet (rismayanthi, 2015). the body will get more energy from the food it eats, which can help it swim at a higher level of physical performance. naturally, systematic and measurable training methods must be provided in order to achieve good physical condition (falaahudin & sugiyanto, 2013). athlete performance can be improved by using the right training techniques, taking the right amount of exercise, and eating the right food (rohman, 2019). repeated training is one factor that contributes to an athlete's improved performance and skills. according to (rahima, ahmad atiq, 2013), the goal of repetitive training is for athletes to improve their mastery of movement techniques, resulting in more efficient movements and motion automation over time. the expansion of burden and force is likewise completed in a swimmer's preparation program.by periodically and measurably increasing the amount of training load and intensity. the goal of training is to help athletes improve their psychological quality in addition to their physical and technical quality in order to improve their performance during competitions (surahman, 2016). conclusion based on the research results obtained data percentage of trainer needs regarding the application of the physical condition of swimming in the high category, obtaining a percentage of 80% with a total of 4 trainers and a moderate percentage of 20% consisting of 1 trainer. therefore, it can be concluded that the swimmer's coach is highly dependent on the application of the swimming sport's physical condition. 71 references allung, j. r., soegiyanto, & kusuma, d. w. y. (2019). evaluating coaching achievement taekwondo sports branch of students development center and sport training ntt. journal of physical education and sports, 8(2), 116–120. baja, f. r., & rismayanthi, c. (2019). hubungan tingkat pengetahuan diet dan aktivitas fisik terhadap status gizi pada siswa sekolah menengah atas. medikora, 18(1), 1–6. https://doi.org/10.21831/medikora.v18i1.29189 budi, d. r., listiandi, a. d., festiawan, r., widanita, n., & anggraeni, d. (2020). indeks masa tubuh (imt): kajian analisis pada atlet renang junior usia sekolah dasar. tegar: journal of teaching physical education in elementary school, 3(2), 46–53. https://doi.org/10.17509/tegar.v3i2.24452 falaahudin, a., iwandana, d. t., nugroho, w. a., & rismayanthi, c. (2021). the relationship between arm muscle strength, leg muscle strength, arm power and leg power on the 25 meter crawl style swimming achievement. medikora, 20(1), 93–102. https://doi.org/10.21831/medikora.v20i1.40109 falaahudin, a., & sugiyanto, f. (2013). evaluasi program pembinaan renang di klub tirta serayu, tcs, bumi pala, dezender, spectrum di provinsi jawa tengah. jurnal keolahragaan, 1(1), 13–25. https://doi.org/10.21831/jk.v1i1.2342 firdausi, d. k. a. (2018). peningkatan hasil belajar renang gaya bebas. juara : jurnal olahraga, 3(2), 11–18. https://doi.org/10.33222/juara.v3i1.216 indrayana, b. (2012). perbedaan pengaruh latihan interval training dan fartlek terhadap daya tahan kardiovaskular pada atlet junior putra taekwondo wild club medan 2006/2007. jurnal cerdas syifa, 1(1), 1–10. ismoko, a. p., & sukoco, p. (2013). pengaruh metode latihan dan koordinasi terhadap power tungkai ... anung probo ismoko, pamuji sukoco 1. jurnal keolahragaan, 1(1), 1–12. iwandana, d. t., falaahudin, a., & mubarok, z. (2021). competitive anxiety in bantul district athletes who have the potential to win gold medals in porda diy. social science learning education journal, 06(11), 767–770. https://doi.org/10.15520/sslej.v6i11.2886 iwandana, d. t., falaahudin, a., & romadhoni, m. (2022). koordinasi kegiatan menjaga kebugaran melalui massage bagi atlit koni bantul yogyakarta. in prosiding seminar nasional hasil riset dan pengabdian (issue 4). klarita dewi, d. p., sungkowo, s., rahayu, k., & setiawan, t. (2020). profil prestasi atlet renang grup 3 kota semarang tingkat jawa tengah tahun 2019. journal of sport coaching and physical education, 5(1), 14–18. https://doi.org/10.15294/jscpe.v5i1.36755 much, i., subroto, i., farisa, s., & haviana, c. (2016). sistem informasi angket pengukuran skala kebutuhan materi pembelajaran tambahan sebagai pendukung pengambilan keputusan di sekolah menengah atas menggunakan skala likert. 1(2), 1–12. nugroho, s., nasrulloh, a., karyono, t. h., dwihandaka, r., & pratama, k. w. (2021). effect of intensity and interval levels of trapping circuit training on the physical condition of badminton players. journal of physical education and sport, 21(3), 1981–1987. https://doi.org/10.7752/jpes.2021.s3252 nugroho, w. a., umar, f., & iwandana, d. t. (2020). peningkatan kecepatan renang 100 meter gaya bebas melalui latihan interval pada atlet para-renang sekolah khusus olahraga disabilitas indonesia (skodi). jurnal menssana, 5(1), 56–65. palar, c. m., wongkar, d., & ticoalu, s. h. r. (2015). manfaat latihan olahraga aerobik terhadap kebugaran fisik manusia. jurnal e-biomedik, 3(1). https://doi.org/10.35790/ebm.3.1.2015.7127 pamungkas, o. i. (2021). hubungan fleksibilitas dan kekuatan terhadap kemampuan tendangan dollyo chagi atlet taekwondo universitas negeri yogyakarta. jorpres (jurnal olahraga prestasi), 17(2), 142–147. https://journal.uny.ac.id/index.php/jorpres/article/view/40569 paramita, d. a., sinrang, a. w., & santoso, a. (2020). korelasi antara program latihan dengan 72 fungsi paru dan prestasi pada atlet renang usia dewasa muda. jurnal pendidikan jasmani, olahragm dan kesehatan, 3(2), 201–212. putra, & witarsyah. (2019). pengaruh latihan daya tahan kekuatan otot lengan dan otot tungkai terhadap kecepatan renang gaya dada 50 meter. jurnal pendidikan dan olahraga, 2(1), 51–56. rahima, ahmad atiq, w. y. (2013). keterampilan gaya bebas (crawl) dalam olaharaga renang pada mahasiswa penjaskesrek untan. journal, 1(1), 1–11. ramadhani, b. &. (2021). statistika penelitian pendidikan. rismayanthi, c. (2015). konsumsi protein untukpeningkatan prestasi. medikora, 11(2). https://doi.org/10.21831/medikora.v11i2.4763 rizkiyansyah, a., & mulyana, b. (2019). pengaruh media papan luncur dan pull buoy pola metode drill terhadap hasil belajar teknik dasar renang gaya bebas. jurnal kepelatihan olahraga, 11(2), 112–123. https://doi.org/10.17509/jko-upi.v11i2.20311 rohman, u. (2019). penerapan metode latihan interval dalam meningkatkan kecepatan renang gaya bebas 50 meter. jurnal ilmiah spirit, 19(1), 59–67. sandi akbar romadhon, t. r. (2016). motivasi dan minat masyarakat dalam berolahraga sepeda di kota semarang. active journal of physical education, sport, health and recreation, 5(1), 24–28. https://doi.org/10.15294/active.v5i1.9318 setiawan, a., jauhari, m., & setiakarnawijaya, y. (2017). tingkat pemahaman orang tua atlet renang kelompok umur empat (k.u iv) tentang gizi di klub renang indonesia star aquatic jakarta timur. jurnal segar, 3(2), 111–118. https://doi.org/10.21009/segar.0302.05 sugiyono. (2016). metode penelitian dan pengembangan (research and development/r&d). bandung: alfabeta. sugiyono, d. (2013). metode penelitian kuantitatif, kualitatif, dan tindakan. suharjana. (2013). analisis program kebugaran jasmani pada pusat-pusat kebugaran jasmani di yogyakarta. medikora, 11(2), 135–149. suharsimi, a. (2013). metodologi penelitian. in bumi aksara. sukmawati, d., & hartoto, s. (2015). penerapan pemebelajaran renang gaya bebas terhadap hasil belajar renang gaya bebas. jurnal pendidikan olahraga dan kesehatan, 3(2), 366– 370. sungkowo, kaswarganti rahayu, k. s. b. (2015). pengaruh latihan interval dan kapasitas vital paru terhadap kecepatan renang 50 meter gaya crawl. media ilmu keolahragaan indonesia, 5(2), 24–29. https://doi.org/10.15294/miki.v5i2.7882 surahman, f. (2016). pengaruh metode repetisi dan metode interval intensif terhadap kecepatan renang gaya bebas 50 meter (studi eksperimen pada atlet klub profi swimming kota padang). curricula, 2(2), 31–40. https://doi.org/10.22216/jcc.v2i2.216 susanto, e. (2017). pembelajaran renang gaya bebas dengan pendekatan gaya mengajar resiprokal. journal of chemical information and modeling, 53(9), 1689–1699. tarigan, b. s., ramadhani, a., falaahudin, a., & iwandana, d. t. (2021). sport activities during the covid-19 pandemic. 6(9), 552–555. https://doi.org/10.15520/sslej.v6i09.2842 wahyudi, u. (2015). pembelajaran renang dengan pendekatan bermain terhadap keterampilan mengapung. pendidikan jasmani, 25(5), 105–113. wibowo, e. t., & hakim, a. a. (2019). profil indeks massa tubuh pada atlet tim nasional indonesia pada asian games 2018. jurnal kesehatan olahraga, 8(1), 131–140. introduction method result and discussion conclusion references 20 quality in sport 2 (6) 2020, p. 20-27, e-issn 2450-3118 received 10.05.2020, accepted 22.06.2020 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2020.016 lalu danang sutawijaya1 , sugiyanto2 , slamet riyadi3 sports activities at the fitness center while pandemy covid-19 in the city of mataram 1,2,3 sebelas maret university, indonesia abstract this study aims to determine the phenomena, motives, and benefits of sports activities at the physical fitness center during the covid-19 pandemic in the city of mataram. this type of research is a qualitative research with a phenomenological approach. the technique of taking informants uses the snowball sampling technique. data collection techniques using observation, interviews, and document analysis. the data validity technique uses two triangulation techniques, namely data triangulation and method triangulation. data analysis was carried out in four stages, namely: data collection stage, data reduction stage, data presentation stage, conclusion drawing stage. the results showed that various methods were carried out by each individual to meet all the needs to stay healthy during the covid-19 pandemic, one of which was by exercising at a fitness center (fitness center) because the place was clean as well as sports equipment and the place of exercise was adequate. but it must also adopt a healthy lifestyle and social distancing. the motives of the community to do sports activities during the covid-19 pandemic are: want to maintain a healthy body, want to get the ideal body, want to tighten the muscles of the body, want to get happiness and recreation. benefits of sports activities during the covid-19 pandemic are: burning fat, increasing physical strength, can prevent disease, detoxification, increase metabolism, reduce stress, increase concentration, train breathing. keywords: sports activities, physical fitness, covid-19 pandemic introduction covid-19 is a serious health problem today in various countries in the world and also in indonesia (mas’udi & winart, 2020). the world health organization, who has declared covid-19 a pandemic and the indonesian government has also declared covid-19 a national disaster (who, 2020). the attack of corona virus disease (covid) -19 has a significant impact on all aspects of human life (widyaningrum, 2020). a positive case of covid-19 in indonesia was first detected on march 2, 2020, when two people were confirmed to be infected by a japanese national. as of april 9, the pandemic has spread to 34 provinces with dki jakarta, east java and central java as the provinces most exposed to the corona virus in indonesia. as of september 30, 2020, indonesia has reported 287,008 positive cases, ranking the second most in southeast asia after the philippines. in terms of mortality, indonesia is in the third rank in asia with 10,740 deaths (wikipedia, 2020). 1 lalu danang sutawijaya, e-mail: laludanangsutawijaya@gmail.com, orcid: 0000-0003-3660-3025 2 sugiyanto, e-mail: sugiyantoprobo@gmail.com, orcid: 0000-0002-9991-5264 3 slamet riyadi, e-mail: slametriyadi70@staff.uns.ac.id, orcid: 0000-0002-6403-7051 https://orcid.org/0000-0003-3660-3025 https://orcid.org/0000-0002-9991-5264 https://orcid.org/0000-0002-6403-7051 sports activities at the fitness center while pandemy covid-19 in the city of mataram 21 a pandemic or global epidemic status indicates that the spread of covid-19 is very fast (velavan & meyer, 2020). several quick steps were taken by the government so that the corona virus did not spread quickly, such as implementing work from home (wfh), social distancing, and others. the community is also educated to adopt a healthy lifestyle by washing their hands with soap as often as possible, wearing a mask when traveling outside the house, and maintaining distance (rinaldi & yuniasanti, 2020). figure 1. graph of the distribution of covid-19 in indonesia with the status of dead, healed, and still under treatment cases (gugus tugas percepatan penanganan covid-19, 2020) from the graphic image above, it can be seen that the city of mataram is not included in the top 10 provinces in indonesia which are affected by the covid-19 virus case. this proves that the spread of the covid-19 virus in the city of mataram is not as much as in other cities in indonesia. sports is one of the physical and psychological activities of a person that is useful for maintaining and improving the quality of one's health, improving living standards, social inequality and aims to achieve the highest achievements. physical fitness (physical fittnes) is one of the physical aspects of total freshness (total fittnes). physical fitness gives a person the ability to do productive work every day without excessive fatigue and still have the energy to enjoy his free time well or to do sudden activities. (roji, 2006). according (utari, 2007) physical fitness has two main components, namely: fitness component related to health, among others: muscle strength, muscular endurance, aerobic endurance, flexibility. as well as physical fitness components related to appearances include: coordination, agility, speed of movement, muscle bursting power, and balance. physical fitness is the ability to carry out daily activities or work and adapt to physical loading without causing excessive fatigue and still have reserves of energy to enjoy leisure time or work that is sudden and free from disease (jasmani et al., 2017). components of physical fitness are determinants of the degree of condition of each individual. someone said to be fit if able to do all the activities of daily life without experiencing significant obstacles and can do the next task immediately (prasetio et al., 2018). as for someone 22 lalu danang sutawijaya, sugiyanto, slamet riyadi who is fit in relation to sports and physical activity is defined as a person who is able to carry out daily life without exceeding the limits of stress resistance in the body and has a healthy body and is not at risk of experiencing illness due to low levels of fitness or lack of physical activity (endang rini sukamti, 2016). physical activity and sports that are good, correct, measured, and organized can reduce the risk of non-communicable diseases and can increase the degree of physical health and fitness (bryantara, 2016). sports are physical activities carried out for the purpose of getting fitness, health, achievement and education (semarang et al., 2016). regular physical activity has health benefits for all age groups (amtarina, 2017). in the current era of globalization, exercising at a fitness center is a lifestyle that is being loved by the community, both among students, students, and parents. healthy lifestyle trends become a very important thing and must be applied in daily life, by implementing healthy lifestyle people can improve their quality of life and avoid various diseases, healthy lifestyle trends can be done with sports fitness activities in the gym. fitness according to (adrian, 2014:12) fitness is a fitness activity that involves a variety of movements, including cardiovascular exercise and weight training. according to (suharjana, 2013) fitness centers are indoor sports venues that offer a variety of fitness training programs with modern facilities and equipment for the purpose of achieving health and achievement. fitness center is derived from the english fitness center which is from the word fitness and center which in the context of the indonesian fitness means fitness and center means the center, thus the fitness center is a fitness center. public awareness of the importance of exercise is increasingly high, this is evidenced by the development of fitness. there is a fitness center in bandung which has an advantage and prioritizes health sports (hambali et al., 2019). (giriwijoyo et al., 2007:35) states that a fitness center is an indoor activity by offering sports activities using equipment, or without using expensive and sophisticated equipment, which among others aims at health or achievement. according to (butarbutar, 2002:19) the reason individuals do fitness sports activities in a fitness place is to satisfy their needs, in other words individuals have different motivations in doing sports fitness activities in a fitness place. another opinion (sharkey, 2003) fitness (fitness) is a combination of aerobic capacity and strength and muscular endurance that stabilizes health and quality of life. the existence of a fitness center through a program in the pattern of community life creates a new phenomenon, especially concerning the diversity of community needs that appear in its activities (hidayat, 2017). some people use sports to make ends meet. this relates to human needs which include physiological, security, self-actualization, selfesteem, and the need for love and dependence. various methods are carried out by each individual to meet all needs, one of them by becoming a member at the fitness center. according to (muttaqin et al., 2016) community needs for a lifestyle that is practical but still healthy is an opportunity for fitness businesses (rohman, 2020). moreover, urban areas are mostly workers with a high level of activity. there are a variety of reasons urban communities prefer to exercise in a fitness center including, a fitness center equipped with sophisticated equipment and facilities, as well as a variety of programs that make members eager to move their bodies and be overseen by professional trainers, as well as classes in the fitness center can increase the variety of exercise so it is not boring, other benefits in certain fitness center members are considered to increase one's prestige (kumbara, 2019). besides getting health benefits the fitness center is also a comfortable place to socialize, can get acquainted with new people, including the opposite sex, or an appointment with friends, go to hangout after exercise to a location that is usually close to the fitness center. sports activities at the fitness center while pandemy covid-19 in the city of mataram 23 keeping your physical condition fit is an important thing to do, especially for people who are at risk of non-communicable diseases. however, in the midst of a covid19 pandemic like this, physical activity and space are limited. most non-communicable diseases are chronic, which develops slowly and can last for a long time. over time, this condition can have an impact on decreasing endurance, so that sufferers are susceptible to infection. people are encouraged to always keep their immune system strong to avoid corona virus infection. one way that can be done is to do physical activity and exercise but also must pay attention to the cleanliness of sports equipment and sports facilities. methods the place of this research was conducted in a physical fitness center located in the city of mataram. the place of this research was chosen because there were many founding centers of physical fitness and the community that exercised from various walks of life. this type of research is a qualitative research with a phenomenological approach. the technique of taking informants uses the snowball sampling technique. data collection techniques using observation, interviews, and document analysis. the data validity technique uses two triangulation techniques, namely data triangulation and method triangulation. data analysis was carried out in four stages, namely: data collection stage, data reduction stage, data presentation stage, conclusion drawing stage. results and discussion 1. a description of the phenomenon of sports activities at the physical fitness center during the covid-19 pandemic the level of public awareness of the importance of sports has increased rapidly. this is influenced by the current covid-19 pandemic. because of the purpose of the community to exercise recreation and health, they tend to choose a place that presents a comfortable atmosphere so that it feels more relaxed. in addition, this place can be a new place to socialize. fitness center also has a variety of tools and facilities that have been designed so that it can be used as a tool for proper physical training. in addition to complete facilities, the fitness center also provides equipment and a place that is clean and sterile from disease. some people use sports to make ends meet. this relates to human needs which include physiological, security, self-actualization, self-esteem, and the need for love and dependence. various methods are used by each individual to meet all needs to stay healthy during the covid-19 pandemic. health is one of them obtained by exercising at a fitness center. at the place of the fitness center at this time is much in favor of the community because the place is clean as well as sports equipment and adequate exercise. but it must also adopt a healthy lifestyle and social distancing, including scanning physical contact or chatting with others, wearing masks in sports, wearing gloves or frequently washing hands with soap before or after exercise, it is prohibited to wipe sweat with your hands but use clean towels . sports in a fitness center is weight training or commonly called weight training or with other equipment such as treadmills, static bicycles, and gymnastics. many goals can be achieved with this exercise, such as developing aerobic fitness, strengthening muscles, losing weight, shaping the body, and raising muscles, reducing the risk of disease, 24 lalu danang sutawijaya, sugiyanto, slamet riyadi detoxification, increasing metabolism, preventing stress, increasing concentration, training in breathing, even for rehabilitation illness and injury. 2. motives of the community to do sports activities during the covid-19 pandemic: a. want to maintain a healthy body. people who do sports activities to maintain their body condition in order to gain fitness and immune immunity so as to get health and avoid the corona virus. b. want to get the ideal body. people who do sports activities want to exercise to maintain their body condition so they are not overweight and get the ideal body as desired. c. want to tighten the muscles of the body. people who participate in sports activities want to tighten their body muscles and not relax so they can actively move their bodies, strengthen their leg muscles, arm muscles and their entire body. d. want to get happiness and recreation. people who do sports activities do not feel bored and bored with their daily activities, that is working or there are also those who have personal problems, so they need exercise to help release endorphine hormones to feel happy and get recreation from the activities of freeletics carried out together with the community in order to be able refresh or revitalize the mind when returning to its routine later. 3. the benefits of sports activities during the covid-19 pandemic: maintaining body fitness is very important, because fitness has many benefits for the human body, including: a. fat burning exercise will definitely burn fat, no matter how small the exercise that is done, it must be burning fat in our bodies. and this is often the main goal for those who want to lose weight. b. physical strength in doing exercises and fitness programs, in addition to getting body formation and weight loss, physical strength and the amount of muscle mass will increase according to the portion of the exercise done. by undergoing regular physical exercise, over time our bodies will get used to the burden of physical exercise, even in certain periods, the burden is increased so that it can be even stronger. c. reducing the risk of disease the first goal and benefit that will be obtained is to keep the body healthy. by exercising the body will be strong and can prevent diseases such as the corona / covid-19 virus. d. detoxification in addition to physical formation and strength training, a fitness program that is carried out regularly, will help the detoxification process, which is the process of removing toxins from the body that can naturally come out through saliva, urine and breath. and fitness will help improve the quality of breathing so that kidney performance will be better for smooth detoxification. e. increase metabolism practicing fitness will help the metabolic process to be maximal. so no need to worry if you eat calorie foods during regular exercise. f. reducing stress sports activities at the fitness center while pandemy covid-19 in the city of mataram 25 fitness program will help reduce stress or at least eliminate the risk. as a result of work pressures and daily routines, people can experience stress on a small scale. but if it continues to be a burden on the mind, then it will affect physical health. by doing physical exercise routinely, it will help the body melt away stress and hold back anger. g. increase concentration with increasing age, memory and concentration will decrease. but these problems can be overcome by balancing physical exercise. a fit and well-trained body will be free from the risk of decreased concentration. h. train breathing fitness is one way to practice breathing recommended by various professionals. with fitness, it will have very prime breathing. (research documentation) conclusion based on the results of the research that has been obtained, it can be concluded that various methods are carried out by each individual to meet all needs to stay healthy during the covid-19 pandemic. health is one of them obtained by exercising at a fitness center because the place is clean as well as sports equipment and the place of exercise is adequate. but it must also adopt a healthy lifestyle and social distancing. the motives of the community to do sports activities during the 19th pandemic are: want to maintain a healthy body, want to get the ideal body, want to tighten the muscles of the body, want to get happiness and recreation. benefits of sports activities during the 19th pandemic are: burning fat, increasing physical strength, can prevent disease, detoxification, increase metabolism, reduce stress, increase concentration, train breathing. references adrian, d. (2014). perfect six pack effective tips for shaping an ideal body. second hope. amtarina, r. (2017). manfaat aktivitas fisik teratur terhadap perbaikan fungsi kognitif pasien dengan mild cognitive impairment. jurnal ilmu kedokteran, 10(2), 140. https://doi.org/10.26891/jik.v10i2.2016.140-147 26 lalu danang sutawijaya, sugiyanto, slamet riyadi bryantara, o. f. (2016). faktor yang berhubungan dengan kebugaran jasmani (vo2maks) atlet sepakbola. jurnal berkala epidemiologi, 4(2), 237–249. https://doi.org/10.20473/jbe.v4i2.2016.237 butarbutar, f. (2002). hubungan antara daya tarik fisik dan motivasi berolahraga kebugaran di fitness centre pada pria. fakultas psikologi universitas gadjah mada. endang rini sukamti, m. i. z. r. b. (2016). profil kebugaran jasmani dan status kesehatan instruktur senam aerobik di yogyakarta. jurnal olahraga prestasi, 12(2), 116313. giriwijoyo, s., komariyah, l., & kartinah, n. t. (2007). ilmu kesehatan olahraga (sports medicine). pendidikan olahraga. gugus tugas percepatan penanganan covid-19. (2020). peta sebaran kasus covid19 di indonesia. covid19.go.id. hambali, r. m., kusmaedi, n., & jajat. (2019). tingkat kebugaran jasmani lansia dikaji berdasarkan tingkat partisipasi dan gender. jurnal keolahragaan, 5(2), 1–11. hidayat, t. (2017). studi komparatif dua fitnes center terbesar di kota bandung dalam hal kualitas pelayanan dan saranaprasarana serta pengaruhnya terhadap minat pengunjung. jurnal pendidikan jasmani dan olahraga. https://doi.org/10.17509/jpjo.v2i1.6396 jasmani, k., remaja, p., & kelas, s. (2017). faktor-faktor yang berhubungan dengan kebugaran jasmani pada remaja siswa kelas xi smk negeri 11 semarang. jurnal kesehatan masyarakat (e-journal), 5(3), 77–86. kumbara, h. (2019). survei minat member yang mengikuti fitness pada pusat kebugaran kota palembang. halaman olahraga nusantara (jurnal ilmu keolahragaan). https://doi.org/10.31851/hon.v2i2.3013 mas’udi, w., & winart, p. s. (2020). tata kelola penanganan covid-19 di indonesia. in gadjah mada university press. muttaqin, a., ifwandi, & jafar, m. (2016). motivasi member fitness center dalam melakukan latihan kebugaran jasmani (studi kasus pada member wana gym banda aceh tahun 2015). jurnal ilmiah mahasiswa pendidikan jasmani, kesehatan dan rekreasi, 2, 100–113. www.jim.unsyiah.ac.id prasetio, e., sutisyana, a., ilahi, b. r., & defliyanto, d. (2018). tingkat kebugaran jasmani berdasarkan indeks massa tubuh pada siswa smp negeri 29 bengkulu utara. kinestetik, 2(2), 166–172. https://doi.org/10.33369/jk.v2i2.8738 rinaldi, m. r., & yuniasanti, r. (2020). kecemasan pada masyarakat saat pandemi covid-19 di indonesia. in covid-19 dalam ragam tinjauan perspektif. rohman, y. f. (2020). transformasi gym: antara olahraga, simbol, dan representasi status sosial. jurnal socius: journal of sociology research and education. https://doi.org/10.24036/scs.v7i1.172 roji. (2006). pendidikan jasmani, olahraga, dan kesehatan untuk smp/mts kelas vii. erlangga. semarang, n., memanfaatkan, d., & luang, w. (2016). analisis aktivitas fisik dan aktivitas belajar pada mahasiswa fakultas ilmu keolahragaan universitas negeri semarang dalam memanfaatkan waktu luang. jssf (journal of sport science and fitness), 4(4), 34–37. sharkey, b. j. (2003). kebugaran jasmani. kebugaran dan kesehatan. suharjana. (2013). analisis program kebugaran jasmani pada pusat-pusat kebugaran jasmani di yogyakarta. medikora, xi(2), 135–149. sports activities at the fitness center while pandemy covid-19 in the city of mataram 27 utari, a. (2007). tingkat kesegaran jasmani pada anak usia 12-14 tahun. doctoral dissertation, program pascasarjana universitas diponegoro. velavan, t. p., & meyer, c. g. (2020). the covid-19 epidemic. in tropical medicine and international health. https://doi.org/10.1111/tmi.13383 who. (2020). covid-19 covid-19. who journal for covid 19, region situational update for the africa. widyaningrum, g. l. (2020). who tetapkan covid-19 sebagai pandemi global, apa maksudnya? national geographic indonesia. wikipedia. (2020). pandemi koronavirus di indonesia. wikipedia. 24 quality in sport 2 (7) 2021, p. 24-37, e-issn 2450-3118 received 12.05.2021, accepted 31.05.2021 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2021.008 muharrem aydın1 , i̇hsan sarı2 the relationship between coach-created motivational climate and athletes’ challenge and threat perceptions 1 sakarya university of applied sciences, institute of graduate studies, sports coaching education, turkey 2 sakarya university of applied sciences, faculty of sports sciences, turkey abstract the aim of this research was to examine the relationship between coach-created motivational climate and athletes’ perception of challenge and threat states. for this purpose, 257 athletes from individual and team sports between the ages of 13-18 voluntarily participated in the research. challenge and threat in sport (cat-sport) scale, and empowering and disempowering motivational climate questionnaire were used as the data collection tools. descriptive statistics, pearson correlation analysis and hierarchical regression analysis were conducted in spss 17. pearson correlation analysis showed that challenge was positively and significantly correlated with empowering motivational climate along with its sub-dimensions. also, threat positively and significantly correlated with disempowering motivational climate and its subdimensions. regression analysis, after controlling for age, gender, sport type, sport experience, number of weekly training and weekly training hours, revealed that empowering motivational climate positively and significantly predicted challenge and disempowering motivational climate positively and significantly predicted threat. in the subscale level, task-involving and autonomysupportive motivational climates positively and significantly predicted challenge and controlling motivational climate positively and significantly predicted threat. the findings emphasized the importance of the coach-created motivational climate for athletes challenge and threat in youth sports. the findings were discussed in line with the relevant literature and some suggestions for coaches were provided. keywords: challenge; threat; coach; disempowering; empowering; motivational climate introduction there are many environmental factors that can affect athletes. one of these environmental factors is sports coaches. therefore there are many up to date studies focusing on how sports coaches affects athletes (sarı & köleli, 2020; sarı, 2019; sarı & derhayanoğlu, 2019). social environment created by coaches can affect athletes. one of the most popular theories explaining coach-created environment is empowering disempowering motivational climate (edmc) (duda and appleton, 2016) which amalgamates the concepts of achievement goal theory (nicholls, 1984) and self determination theory (deci & ryan, 1985). edmc integrates the five key components of these theories and proposes five motivational climates. these five motivational climates are named as autonomy supportive, socially supportive and task-involving constituting empowering 1 muharrem aydın, e-mail: muharrem4x@hotmail.com, orcid: 0000-0003-4371-9982 2 i̇hsan sarı, e-mail: sariihsan@yahoo.com, orcid: 0000-0002-9090-8447 https://orcid.org/0000-0003-4371-9982 https://orcid.org/0000-0002-9090-8447 the relationship between coach-created motivational climate and athletes’ challenge and threat perceptions 25 climate. the remaining two motivational climates are controlling and ego-involving climates constituting disempowering climate. task-involving climate comprises learning of new skills, correcting mistakes, striving to be better and development of skills. ego-involving climate includes comparing abilities and accomplishments against others. in ego-involving climate, athletes aim to be better than others and they only concern about performance results and mostly disregard personal development (ames, 1992; ntoumanis, n., & biddle, 1999). the relevant researches show that taskinvolving climate enable athletes’ sportsmanship attitudes (gutierrez & ruiz, 2009), positive engagement (curran et al., 2015), enjoyment toward sport (jaakkola et al., 2016) and autonomous motivation (ruiz et al., 2017). on the contrary, ego-involving climate results in negative outcomes regarding athletes’ sportsmanship attitudes (gutierrez & ruiz, 2009), mental toughness (nicholls et al., 2016), satisfaction (bekiari & syrmpas, 2015) and social cohesion (boyd et al., 2014). the other type of motivational climate proposed by edmc is autonomy supportive climate which indicates providing choice, explaining rationale behind tasks, creating opportunities for initiative taking and giving non-controlling competence feedback for athletes (mageau and vallerand, 2003). autonomy supportive coaching contributes to athletes’ well-being (haerens et al., 2018), performance (cheon et al., 2015; gillet et al., 2010), commitment (o’neil and hodge, 2020; pulido et al., 2018) and moral behaviours (ntoumanis and standage, 2009; mallia et al., 2019). on the other hand, controlling coaching climate, which promotes ego-involvement and conditional regard, comprises tangible rewards, controlling feedbacks, excessive personal control and intimidation behaviours (bartholomew et al., 2009). some of the negative effects of controlling coaching climate are diminished performance (haerens et al., 2018), anti-social behaviours (mallia et al., 2019), doping intentions (ntoumanis et al., 2017) and burnout (balaguer et al., 2012). the fifth type is socially supportive coaching climate in which coaches provide social support for athletes, value them as human being disregarding their sportive performance, have empathy for athletes and care for them (reinboth et al., 2004). the relevant literature supports the fact that socially supportive coaching climate has beneficial effects on athletes (lu et al., 2018; malinauskas, 2008). sport, by its nature, involves competition and competition can increase certain athletes’ stress level which is influential for athletes’ various psychological outcomes. the theory of challenge and threat states in athletes (tctsa) (jones et al., 2009) is an attempt to explain how athletes react to competition stress by conceptualizing their perception of challenge and threat in stressful competition situations. tctsa posits that athletes having high self-efficacy and perception of control as well as adopting achievement goals perceive competition stress as a challenge. on the other hand, athletes having low self-efficacy and low perceived control as well as focusing on avoidance goals recognize competition stress as threat (jones et al., 2009). perception of challenging environment positively affects athlete’s psychological outcomes, whereas perceiving environmental stimulus as threating can be detrimental. evidence from the relevant literature supports the fact that challenge state has greater effects on performance than threat state (blascovich et al., 2004; hase et al., 2019; turner et al., 2012; turner et al., 2013). athletes’ challenge and threat states are also referred as pre-competitive states (jones et al., 2009; rossato et al., 2016). if athletes’ perceived resources meet or exceed perceived demands required by upcoming performance situations, athletes experience challenge. on the other hand, if athletes’ perceived demands eclipse their perceived resources they experience threat (blascovich and tomaka, 1996). namely, athletes’ 26 muharrem aydın, i̇hsan sarı resource and demand appraisals before a competition can affect their pre-competitive state and subsequent performance (turner, 2012). therefore, most studies concerning athletes’ challenge and threat states examine the effects of these two concepts on athletic performance (blascovich et al., 2004; hase et al., 2019; turner et al., 2012). however, rather than investigating the performance outcomes alone, it is also important to investigate how athletes’ challenge and threat states are linked to their psycho-social environments. competition stress perceived by athletes as “challenge” or “threat” can cognitively, affectively and physiologically influence athletes (blascovich et al., 2004; chadha et al., 2019; hase et al., 2019; turner et al., 2012; turner et al., 2013). despite the above mentioned importance of athletes’ challenge and threat perception, this is a very less-researched area. moreover, to the best of authors’ knowledge, there is not any research investigating the relationship between coach-created motivational climate and athletes’ perception of challenge and threat. additionally, there are fundamental connections between the components of these two theories in terms of their concepts and diverse consequential effects on athletes. therefore, there is a need for investigating the link between the two theories. in the light of the above mentioned explanations, the aim of this paper is to examine the relationship between empowering and disempowering motivational climate and athletes’ perception of challenge and threat. materials and methods participants a total of 257 adolescent athletes comprised of 117 males and 140 females voluntarily participated in this research. the participants were chosen from a variety of team and individual sports by convenience sampling method (büyüköztürk et al., 2020: 95). these sports were volleyball, basketball, soccer, field hockey, wrestling, athletics, boxing, weight lifting, taekwondo, judo, swimming, archery, underwater hockey, tennis, kick box and karate. participants’ ages ranged from 13 to 18 years (m = 15.76, sd = 1.39). they had 4.93 (sd = 2.57) years of sports experience, practiced their sport an average of 4.22 (sd = 2.07) days and 8.06 (sd = 6.64) hours per week. data collection tools personal information form: this form contained questions regarding athletes’ age, gender, the sport they practice, number of training and hours per week, length of sports experience and sport branch. challenge and threat states in athletes: challenge and threat in sport (cat-sport) scale was used to assess athletes’ challenge and threat states (rossato et al., 2016). the scale comprises of 12 items and two subscales and each item is measured on a 6-point likert scale, 1 (totally disagree) to 6 (totally agree). 5 items measures challenge (example item: “i expect that i will achieve success rather than experience failure”) and 7 items measure threat (example item: i am worrying that i will say or do the wrong things). the validity and reliability of this scale into turkish was confirmed by türkyılmaz ve altıntaş (2019). the results of cfa confirmed the two factor structure. the model fit indices were lower than the cut off criteria (srmr = 0.07, cfi = 0.93, rmsea = 0.08, nnfi = 0.91) with a significant χ test (χ2 = 108.763, df = 41, χ2/df = 2.653, p = 0.000). cronbach alfa values the relationship between coach-created motivational climate and athletes’ challenge and threat perceptions 27 for internal consistency were found to be higher than the cut off value .70 (nunnally and bernstein, 1994) and were reported on table 1. empowering and disempowering motivational climate. for the assessment of the coachcreated motivational climate empowering and disempowering motivational climate questionnaire (edmcq-c) containing 34 items with 5 subscales (task involving, autonomy supportive, socially supportive, ego involving and controlling) was used (appleton et al., 2016) and each item is measured on a 5-point likert scale, 1 (totally disagree) to 5 (totally agree). the validity and reliability of this scale into turkish is done by gözmen elmas et al., (2018). the sub-dimensions are task involving climate (9 items, example item: “my coach encouraged players to try new skills”), autonomy supportive climate (5 items, example item: “my coach gave players choices and options”), socially supportive climate (3 items, example item: “my coach could really be counted on to care, no matter what happened”) constitutes empowering climate. ego involving climate (7 items, example item: “my coach substituted players when they made a mistake”), controlling climate (8 items, example item: “my coach was less friendly with players if they didn't make the effort to see things his/her way”) establish disempowering climate. data collection the research protocol in this study was carried out in accordance with the principles of helsinki declaration. ethical approval for this research was granted by ethics committee of the authors’ university. the data was collected by an online form. on the online form, the participants were informed about the aim of the research and they were asked for a voluntary participation. after reading and confirming the consent form, the participants were able to fill in the necessary information to participate in the research. data analysis the data was analysed in spss 17 and amos 20 softwares. confirmatory factor analyses (cfa) for the scales’ construct validities were conducted in amos 20 software. model fit indices were tested by root mean square error approximation (rmsea), standardized root mean square residual (srmr), non-normed fit index (nnfi) and comparative fit index (cfi) values. also chi square (χ2), df and χ2/df values were reported. a value of 0.05 or lower for rmsea and srmr shows a very good fit, whereas a value between 0.05 and 0.08 is an indication of an acceptable model fit. if nnfi and cfi values are equal to or above 0.95, it reveals an excellent model fit. however, if these values are between 0.90 and 0.95, this can be interpreted as an indication of a good model fit (hooper, coughlan, & mullen, 2008; schermelleh-engel, moosbrugger & müller, 2003; sümer, 2000). cronbach alfa values were computed for internal consistencies of the scales. cronbach alfa value which is higher than .70 is accepted to be reliable (nunnally and bernstein, 1994). the skewness and kurtosis values were computed to decide whether the data is normally distributed. skewness and kurtosis values were found to be between -2 and +2, which indicated adequate univariate normality (george & mallery, 2016). these values can be seen on table 1. descriptive statistics were used to show the general characteristics of the values. the relationships between the variables were inspected by pearson 28 muharrem aydın, i̇hsan sarı correlation analysis. while a correlation coefficient value between 0.10 0.39 is considered to be weak and 0.40 0.69 is considered to be moderate, a value which is equal to or higher than .70 is accepted as a high correlation (schober et al., 2018). the relationship of coach-created motivational climates with athletes’ challenge and threat states were testes by hierarchical regression analysis. athletes’ age, gender, sport type, length of sport experience, number of weekly training sessions and weekly training hours were selected as predictor variables in step 1 which were followed by step 2 in which coach-created motivational climates were the predictor variables. in hierarchical regression analysis, five sub-dimensions of empowering and disempowering coaching climates were set as the independent variables in step two to reveal independent contribution of the sub-dimensions to athletes’ challenge and threat (tables 3 and 4). later, total scores for empowering climate and disempowering climate were selected as the independent variables to inspect the integral contribution of the empowering and disempowering climates (tables 5 and 6). results table 1: descriptive statistics for coach created motivational climates, challenge and threat variables mean sd skewness kurtosis cronbach's alpha threat 2.59 1.17 .518 -.716 .876 challenge 5.39 0.70 -1.419 1.942 .731 task involving 4.58 0.59 -1.627 1.768 .897 autonomy support 4.42 0.61 -1.248 1.413 .634 social support 4.49 0.71 -1.476 1.713 .681 ego involving 2.32 0.96 .633 -.259 .845 control 2.20 0.75 .774 .380 .796 empowering 4.50 0.58 -1.503 .,878 .918 disempowering 2.26 0.81 .722 .076 .828 table 2: correlation analysis among coach created motivational climates and challenge and threat states variables 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 challenge 1 2 threat -0.05 1 3 task involving 0.45** -0.08 1 4 autonomy support 0.44** -0.04 0.76** 1 5 social support 0.37** -0.06 0.81** 0.69** 1 6 ego involving -0.10 0.14* -0.43** -0.35** -0.43** 1 7 control -0.07 0.26** -0.40** -0.38** -0.38** 0.80** 1 8 disempowering -0.09 0.21** -0.44** -0.38** -0.43** 0.96** 0.93** 1 9 empowering 0.46** -0.06 0.93** 0.89** 0.92** -0.44** -0.42** -0.46** 1 *p< .05; * * p< .01 table 2. shows pearson correlation analysis in which challenge had a moderate positive significant correlation with empowering motivational climate (r = .46), task-involving climate (r = .45), autonomy supportive climate (r = .44) and a weak positive significant correlation with socially supportive climate (r = 0.37). threat had a weak positive significant relationship with disempowering motivational climate (r = .21), ego involving climate (r = .14) and controlling climate (r = .26). additionally no significant relationship is found between challenge and threat. the relationship between coach-created motivational climate and athletes’ challenge and threat perceptions 29 table 3: regression analysis regarding sub-dimensions of coach-created motivational climate predicting challenge b se beta t adjusted r2 r2 change f change model 1 0.02 0.05 1.98 age -0.04 0.04 -0.09 -1.22 gender 0.12 0.09 0.09 1.35 st 0.26 0.12 0.18 2.19* experience 0.00 0.02 -0.02 -0.24 nowt 0.06 0.03 0.17 1.84 wth 0.00 0.01 0.04 0.48 model 2 0.23 0.22 14.40* age -0.01 0.03 -0.01 -0.20 gender 0.04 0.08 0.03 0.53 st 0.20 0.11 0.14 1.86 experience 0.00 0.02 0.00 0.03 nowt 0.05 0.03 0.15 1.75 wth 0.00 0.01 0.02 0.34 task involving 0.38 0.13 0.32 2.96* autonomy supportive 0.30 0.10 0.27 3.03* socially supportive -0.04 0.10 -0.04 -0.42 ego involving -0.01 0.07 -0.01 -0.07 controlling 0.12 0.09 0.13 1.41 dependent variable: challenge; *p< .05 st= sport type, nowt= number of weekly training, wth= weekly training hours table 3. shows the hierarchical regression analysis in which challenge was the dependent variable. age, gender, st, experience, nowt and wth have no significant contribution to the model in the first step. after controlling control for age, gender, st, experience, nowt and wth, coach created motivational climate explains 22 percent of the variance in challenge in which task-involving and autonomy supportive climates made significant contributions. table 4: regression analysis regarding sub-dimensions of coach-created motivational climate predicting threat b se beta t adjusted r2 r2 change f change model 1 0.03 0.05 2.35* age -0.13 0.06 -0.16 -2.26* gender 0.23 0.15 0.10 1.49 st 0.09 0.20 0.04 0.44 experience -0.02 0.03 -0.03 -0.49 nowt 0.10 0.05 0.17 1.88 wth -0.02 0.01 -0.08 -1.07 model 2 0.12 0.10 5.86* age -0.13 0.06 -0.16 -2.24* gender 0.37 0.15 0.16 2.49* st 0.15 0.19 0.06 0.76 experience -0.03 0.03 -0.06 -0.97 nowt 0.05 0.05 0,.09 0.97 wth -0.01 0.01 -0.06 -0.74 task involving -0.24 0.23 -0.12 -1.04 autonomy supportive 0.16 0.18 0.08 0.89 socially supportive 0.05 0.18 0.03 0.26 ego involving -0.15 0.13 -0.12 -1.16 controlling 0.65 0.16 0.42 4.12* dependent variable: threat; *p<.05 st= sport type, nowt= number of weekly training, wth=weekly training hours 30 muharrem aydın, i̇hsan sarı table 4. shows the hierarchical regression analysis in which threat was set as the dependent variable. the variables in model 1 explain the 5 percent of the variance in threat and between these variables only age was significant. when controlled for age, gender, st, experience, nowt and wth, motivational climate explains an additional 10 percent of variance in threat in which controlling climate made a significant contribution. table 5: regression analysis regarding empowering and disempowering motivational climate predicting challenge b se beta t adjusted r2 r2 change f change model 1 age -.04 .04 -.09 -1.21 0.02 0.05 1.98 gender .12 .09 .09 1.35 st .26 .12 .18 2.19* experience .00 .02 -.02 -.24 nowt .06 .03 .17 1.84 wth .00 .01 .04 .48 model 2 age .00 .03 -.01 -.15 0.22 0.20 9.85* gender .05 .08 .04 .64 st .18 .11 .12 1.64 experience .00 .02 -.02 -.29 nowt .05 .03 .14 1.63 wth .00 .01 .01 .14 disempowering .11 .06 .13 1.97 empowering .60 .08 .50 7.85* dependent variable: challenge; *p< .05 st= sport type, nowt= number of weekly training, wth= weekly training hours table 5. shows the regression analysis in which challenge was the dependent variable. when controlled for age, gender, st, experience, nowt and wth, motivational climates explains an additional 20 percent of variance in challenge. an inspection of the significance values revealed that only empowering climate significantly contributed to challenge. table 6: regression analysis regarding empowering and disempowering motivational climate predicting threat b se beta t adjusted r2 r2 change f change model 1 age -0.13 0.06 -0.16 -2.26* 0.03 0.05 2.35* gender 0.23 0.15 0.10 1.49 st 0.09 0.20 0.04 0.44 experience -0.01 0.03 -0.03 -0.49 nowt 0.10 0.05 0.17 1.88 wth -0.01 0.01 -0.08 -1.07 model 2 age -0.15 0.06 -0.18 -2.63* 0.09 0.07 9.40* gender 0.36 0.15 0.15 2.36* st 0.08 0.19 0.03 0.41 experience -0.03 0.03 -0.07 -1.12 nowt 0.06 0.05 0.10 1.10 wth -0.01 0.01 -0.06 -0.83 disempowering .399 .103 .277 3.858* empowering -.021 .138 -.010 -.149 dependent variable: threat; *p< .05 st=sport type, nowt= number of weekly training, wth= weekly training hours the relationship between coach-created motivational climate and athletes’ challenge and threat perceptions 31 table 6. shows the regression analysis in which threat was set as the dependent variable. when controlled for age, gender, st, experience, nowt and wth in model 1, motivational climates explains an additional 7 percent of variance in threat. an inspection of the significance values of motivational climates shows that only disempowering climate significantly contributed to threat. discussion the main object of this study was to examine the relationship between coach-created motivational climate and challenge and threat states of athletes. as expected before the analysis, coach-created motivational climate was significantly correlated with challenge and threat state. more specifically, empowering motivational climate and its subdimensions positively and significantly correlated with challenge state whereas disempowering motivational climates along with its sub-dimensions positively and significantly correlated with threat state. after the findings confirmed the pre-considered correlational assumptions, the contribution of coach-created motivational climate to challenge and threat states were tested by regression analysis. regression analysis showed that empowering motivational climate contributes to athletes’ challenge state and that disempowering motivational climate contributes to their threat state. hence it can be said that coaches who create empowering motivational climate in their practices and game situations can positively influence athletes’ perception of challenge. on the other hand, if coaches create a disempowering motivational climate during their sport-related practices, this can cause athletes to experience a higher threat state. these main findings of the current research are similar to the previous literature which indicate that empowering motivational climate have positive consequences in sports context (appleton and duda, 2016; borrueco et al., 2017; gutiérrez-garcía et al., 2019; κrommidas et al., 2016; mosqueda et al., 2019; sarı and köleli 2020) whereas effects of disempowering motivational climate causes negative sport-related outcomes (appleton and duda, 2016; borrueco et al., 2017; κrommidas et al., 2016; sarı and köleli 2020). regression analysis in the sub-dimension level revealed task-involving and autonomy supportive climates significantly contributed to challenge. as stated by jones et al., (2009) challenge state comprises of high self-efficacy (belief about possessing necessary skills to cope with the demand of the situation and execute strategies required to succeed) and perceived control (a choice to focus on the aspects of the situation that can be controlled) along with adoption of approach goals (demonstration of competence that is determined by self-referenced standards) all of which are naturally fostered in taskinvolving and autonomy supportive climates. task-involving climate promotes learning of new skills, developing previously learned skills, correcting mistakes and striving to be better (ames, 1992; ntoumanis, & biddle, 1999) which contributes to self-efficacy and approach goals. autonomy supportive motivational climate indicates providing choice, explaining rationale behind tasks, creating opportunities for initiative-taking and giving non-controlling competence feedback for athletes (mageau and vallerand, 2003) all of which can contribute to athletes’ self-efficacy and perceived control. it was initially expected in this research that socially supportive climate would also significantly contribute to challenge state as indicated by the significant pearson correlation analysis between challenge state and socially supportive motivational climate. however, the results of the regression analysis showed no significant contribution in this regard. a possible reason for this insignificant contribution could be that athletes’ 32 muharrem aydın, i̇hsan sarı perception of challenge is linked to their psychological and affective states regarding sportive performance and performance expectations (jones et al., 2009). on the other hand, socially supportive motivational climate signifies unconditional support by the coach regardless of athletes’ sport performance and abilities (reinboth et al., 2004). regression analysis to predict threat state in the sub-dimension level showed that controlling motivational climate significantly contributed to threat state. controlling coaching climate, promoting ego-involvement and conditional regard, comprises of tangible rewards, controlling feedbacks, excessive personal control and intimidation behaviors (bartholomew et al., 2009) all of which can negatively affect athletes’ selfefficacy and perceived control which in turn might increase athletes’ perception of threat. therefore, it can be suggested for sports coaches that a controlling motivational climate could lead to higher threat perception of athletes and therefore sport coaches should not adopt behaviors related to such negative motivational type. besides, statistical analysis indicated no significant relationship between threat and challenge. this may result from the fact that even though challenge and threat states have opposite meanings in essence, uphill et al. (2019) implies in their study that athletes can experience either challenge or threat, challenge and threat at the same time or neither challenge nor threat. uphill et al. (2019) further discuss that current measurement tools (self-assessed and cardiovascular methods) fail to measure challenge and threat states precisely because both methods address this constructs as the opposite ends of a unidimensional continuum rather than two dichotomous states. this argument might indicate a necessity to produce alternative measurement tools for the future studies. lastly unlike as expected, the results of the analysis revealed that empowering motivational climate did not negatively and significantly contributed to threat and that disempowering motivational climate did not negatively and significantly contribute to challenge state. it was initially expected that empowering motivational climate would negatively contribute to threat and that disempowering motivational climate would negatively contribute to challenge. this initial assumption was made considering the relevant literature suggesting empowering motivational climate is associated with positive outcomes (appleton and duda, 2016; borrueco et al., 2017; gutiérrez-garcía et al., 2019; κrommidas et al., 2016; mosqueda et al., 2019; sarı and köleli 2020) and disempowering motivational climate is linked to negative consequences in sport context (appleton and duda, 2016; borrueco et al., 2017; κrommidas et al., 2016; sarı and köleli 2020). although pearson correlation analysis showed that empowering motivational climate was negatively and significantly correlated with athletes’ threat and that disempowering motivational climate was negatively and significantly correlated with challenge, regression analysis revealed that these empowering and disempowering motivational climates were not the negative contributors in the regression models. one explanation for this could be the control variables we used in the regression analysis. in addition, the studies about challenge and threat states mostly concern about the relationship between athletes’ challenge and threat states and their performance (blascovich et al., 2004; hase et al., 2019; turner et al., 2012; turner et al., 2013). in our opinion, these insignificant findings are worth investigating in future research. this connection can also be tested utilizing cardiovascular indices of challenge and threat states (blascovich et al., 2004). the relationship between coach-created motivational climate and athletes’ challenge and threat perceptions 33 limitations there are some limitations to this study. first of all the cross-sectional design of the current study limits our ability to deeply investigate the effects of motivational climate on challenge and threat states of athletes. secondly, self-evaluated measurement tools have been used in this research and these measurement tools can have some limitations compared to their equivalents (blascovich et al., 2004; rossato et al., 2016). lastly, generalizability of this study is limited with the sample group. future research most studies regarding challenge and threat states of athletes examine the effects of these states on sports performance (blascovich et al., 2004; hase et al., 2019; turner et al., 2012; turner et al., 2013). in their studies, rossato et al., (2016) and jones et al., (2009) refer challenge and threat as pre-competition states that can affect performance. therefore longitudinal studies examining the effects of motivational climate on athletes’ challenge and threat states throughout the competitive seasons coupled with performance assessments could make a substantial contribution to the literature. for example, one possible hypothesis for future studies could be “how coach created motivational climate effects athletes’ threat and challenge states during a competitive season and in a subsequent performance?” additionally, a similar study can be conducted in athletes with different characteristics to further investigate the effects of these characteristics on the relationship between motivational climate and challenge and threat states. lastly, in the future studies, researchers can prefer different measures to examine the differences between self-evaluated and cardiovascular measurement tools for athletes’ challenge and threat states. implications for sports coaches results of this study further emphasize the importance of coach-created motivational climate in youth sports. some important recommendations for sports coaches are listed below. these recommendations are derived considering the findings of this research regarding the relationship between motivational climate and athletes’ challenge and threat. • encourage athletes to learn new skills and develop previously learned ones. • pay attention to athletes’ opinions and include them in the decision-making process as much as possible. • listen to players and explain the rationale behind tasks. • provide positive competence feedback to athletes. • do not use punishment as a correcting tool in practices and games. • equally involve with players. • avoid using conditional regard. references ames, c. (1992). classrooms: goals, structures, and student motivation. journal of educational psychology, 84(3), 261. 34 muharrem aydın, i̇hsan sarı appleton, p. r., & duda, j. l. (2016). examining the interactive effects of coach-created empowering and disempowering climate dimensions on athletes’ health and functioning. psychology of sport and exercise, 26, 61-70. appleton, p. r., ntoumanis, n., quested, e., viladrich, c., & duda, j. l. (2016). initial validation of the coach-created empowering and disempowering motivational climate questionnaire (edmcq-c). psychology of sport and exercise, 22, 53-65. balaguer, i., gonzález, l., fabra, p., castillo, i., mercé, j., & duda, j. l. (2012). coaches' interpersonal style, basic psychological needs and the well-and ill-being of young soccer players: a longitudinal analysis. journal of sports sciences,30(15), 16191629. bartholomew, k. j., ntoumanis, n., & thøgersen-ntoumani, c. (2009). a review of controlling motivational strategies from a self-determination theory perspective: implications for sports coaches. international review of sport and exercise psychology, 2(2), 215-233. bekiari, a., & syrmpas, i. (2015). coaches' verbal aggressiveness and motivational climate as predictors of athletes’ satisfaction. journal of education, society and behavioural science, 318-329. blascovich, j., & tomaka, j. (1996). the biopsychosocial model of arousal regulation. advances in experimental social psychology, 28, 1-51. blascovich, j., seery, m. d., mugridge, c. a., norris, r. k., & weisbuch, m. (2004). predicting athletic performance from cardiovascular indexes of challenge and threat. journal of experimental social psychology, 40(5), 683-688. boyd, m., kim, m. s., ensari, n., & yin, z. (2014). perceived motivational team climate in relation to task and social cohesion among male college athletes. journal of applied social psychology, 44(2), 115-123. borrueco, m., angulo-brunet, a., viladrich, c., pallarès, s., & cruz, j. (2017). relationship between motivational climate, sportspersonship and disposition to cheating in young soccer players. revista de psicologia del deporte, 27(3), 13-20. büyüköztürk, ş., çakmak, e. k., akgün, ö. e., karadeniz, ş., & demirel, f. (2020). bilimsel araştırma yöntemleri. (28. baskı) ankara: pegem akademi yayincilik. chadha, n. j., turner, m. j., & slater, m. j. (2019). investigating irrational beliefs, cognitive appraisals, challenge and threat, and affective states in golfers approaching competitive situations. frontiers in psychology, 10, 2295. cheon, s. h., reeve, j., lee, j., & lee, y. (2015). giving and receiving autonomy support in a high-stakes sport context: a field-based experiment during the 2012 london paralympic games. psychology of sport and exercise, 19, 59-69. curran, t., hill, a. p., hall, h. k., & jowett, g. e. (2015). relationships between the coach-created motivational climate and athlete engagement in youth sport. journal of sport and exercise psychology, 37(2), 193-198. deci, e. l., & ryan, r. m. (1985). the general causality orientations scale: selfdetermination in personality. journal of research in personality, 19(2), 109-134. duda, j. l., & appleton, p. r. (2016). empowering and disempowering coaching climates: conceptualization, measurement considerations, and intervention implications. in sport and exercise psychology research (pp. 373-388). academic press. george, d., & mallery, p. (2016). frequencies. in ibm spss statistics 23 step by step (pp. 115-125). routledge. gillet, n., vallerand, r. j., amoura, s., & baldes, b. (2010). influence of coaches' autonomy support on athletes' motivation and sport performance: a test of the the relationship between coach-created motivational climate and athletes’ challenge and threat perceptions 35 hierarchical model of intrinsic and extrinsic motivation. psychology of sport and exercise, 11(2), 155-161. gözmen elmas a, keskin akın n, aşçı. fh. (2018). antrenör kaynaklı destekleyici ve kısıtlayıcı güdüsel iklim ölçeği’nin türk adolesan sporcuları için geçerlik ve güvenirlik çalışması. spormetre beden eğitimi ve spor bilimleri dergisi, 16(3),6180. gutierrez, m., & ruiz, l. m. (2009). perceived motivational climate, sportsmanship, and students' attitudes toward physical education classes and teachers. perceptual and motor skills, 108(1), 308-326. gutiérrez-garcía, p., lópez-walle, j., tomás, i., tristán, j., & balaguer, i. (2019). relationship between empowering climate and enjoyment in baseball pitchers: the moderator role of autonomous motivation. cuadernos de psicologia del deporte, 19(1), 166-177. jaakkola, t., ntoumanis, n., & liukkonen, j. (2016). motivational climate, goal orientation, perceived sport ability, and enjoyment within f innish junior ice hockey players. scandinavian journal of medicine & science in sports, 26(1), 109115. jones, m., meijen, c., mccarthy, p. j., & sheffield, d. (2009). a theory of challenge and threat states in athletes. international review of sport and exercise psychology, 2(2), 161-180. haerens, l., vansteenkiste, m., de meester, a., delrue, j., tallir, i., vande broek, g., ... & aelterman, n. (2018). different combinations of perceived autonomy support and control: identifying the most optimal motivating style. physical education and sport pedagogy, 23(1), 16-36. hase, a., o'brien, j., moore, l. j., & freeman, p. (2019). the relationship between challenge and threat states and performance: a systematic review. sport, exercise, and performance psychology, 8(2), 123. hooper, d., coughlan, j., & mullen, m. r. (2008). structural equation modelling: guidelines for determining model fit. electronic journal of business research methods, 6, 53–60. κrommidas, c., galanis, e., papaioannou, α., tzioumakis, g., zourbanos, ν., κeramidas, p., & digelidis, ν. (2016). the relationship of empowering and disempowering coaching climate with enjoyment and quality of life variables in greek youth soccer. inquiries in sport & physical education, 14(2). lu, f. j., lee, w. p., chang, y. k., chou, c. c., hsu, y. w., lin, j. h., & gill, d. l. (2016). interaction of athletes' resilience and coaches' social support on the stressburnout relationship: a conjunctive moderation perspective. psychology of sport and exercise, 22, 202-209. mageau, g. a., & vallerand, r. j. (2003). the coach–athlete relationship: a motivational model. journal of sports science, 21(11), 883-904. mallia, l., lucidi, f., zelli, a., chirico, a., & hagger, m. s. (2019). predicting moral attitudes and antisocial behavior in young team sport athletes: a self‐determination theory perspective. journal of applied social psychology, 49(4), 249-263. malinauskas, r. (2008). college athletes' perceptions of social support provided by their coach before injury and after it. journal of sports medicine and physical fitness, 48(1), 107-112. mosqueda, s., lópez-walle, j. m., gutiérrez-garcía, p., garcía-verazaluce, j., & tristán, j. (2019). autonomous motivation as a mediator between an empowering climate and enjoyment in male volleyball players. sports, 7(6), 153. 36 muharrem aydın, i̇hsan sarı nicholls, j. g. (1984). achievement motivation: conceptions of ability, subjective experience, task choice, and performance. psychological review, 91(3), 328. nicholls, a. r., morley, d., & perry, j. l. (2016). mentally tough athletes are more aware of unsupportive coaching behaviours: perceptions of coach behaviour, motivational climate, and mental toughness in sport. international journal of sports science & coaching, 11(2), 172-181. ntoumanis, n., & biddle, s. j. (1999). a review of motivational climate in physical activity. journal of sports sciences, 17(8), 643-665. ntoumanis, n., & standage, m. (2009). morality in sport: a self-determination theory perspective. journal of applied sport psychology, 21(4), 365-380. ntoumanis, n., barkoukis, v., gucciardi, d. f., & chan, d. k. c. (2017). linking coach interpersonal style with athlete doping intentions and doping use: a prospective study. journal of sport and exercise psychology, 39(3), 188-198. nunnally, j., & bernstein, i. (1994). psychometric theory 3rd edition (macgraw-hill, new york). o’neil, l., & hodge, k. (2020). commitment in sport: the role of coaching style and autonomous versus controlled motivation. journal of applied sport psychology, 32(6), 607-617. pulido, j. j., sánchez-oliva, d., sánchez-miguel, p. a., amado, d., & garcía-calvo, t. (2018). sport commitment in young soccer players: a self-determination perspective. international journal of sports science & coaching, 13(2), 243-252. reinboth, m., duda, j. l., & ntoumanis, n. (2004). dimensions of coaching behavior, need satisfaction, and the psychological and physical welfare of young athletes. motivation and emotion, 28(3), 297-313. rossato, c. j., uphill, m. a., swain, j., & coleman, d. a. (2016). the development and preliminary validation of the challenge and threat in sport (cat-sport) scale. international journal of sport and exercise psychology, 16(2), 164-177. ruiz, m. c., haapanen, s., tolvanen, a., robazza, c., & duda, j. l. (2017). predicting athletes’ functional and dysfunctional emotions: the role of the motivational climate and motivation regulations. journal of sports sciences, 35(16), 1598-1606. sarı, i̇. (2019). antrenörden algılanan özerklik desteği ve sporcuların özerk güdülenmesi arasındaki ilişki: bir meta-analiz çalışması. spormetre. 17(2), 110-125. sarı, i̇., derhayanoğlu, g., (2019). the relationship of athletes’ moral disengagement to perceived motivational climate and valued goals. spormetre the journal of physical education and sport sciences, 17(4),91-104. sarı, i̇., & köleli, n. y. (2020). antrenör kaynaklı destekleyici ve kısıtlayıcı güdüsel i̇klimin sporcuların tükenmişlik ve ahlaki karar alma tutumları ile i̇lişkisi. spor bilimleri dergisi, 31(2), 69-82. schermelleh-engel, k., moosbrugger, h., & müller, h. (2003). evaluating the fit of structural equation models: tests of significance and descriptive goodness-of-fit measures. methods of psychological research online, 8(2), 23–74. schober, p., boer, c., & schwarte, l. a. (2018). correlation coefficients: appropriate use and interpretation. anesthesia & analgesia, 126(5), 1763-1768. sümer, n. (2000). yapısal eşitlik modelleri: temel kavramlar ve örnek uygulamalar [structural equation modeling: basic concepts and applications]. turkish psychological review, 3(6), 49–74. turner, m. j., jones, m. v., sheffield, d., & cross, s. l. (2012). cardiovascular indices of challenge and threat states predict competitive performance. international journal of psychophysiology, 86(1), 48-57. the relationship between coach-created motivational climate and athletes’ challenge and threat perceptions 37 turner, m. j., jones, m. v., sheffield, d., slater, m. j., barker, j. b., & bell, j. j. (2013). who thrives under pressure? predicting the performance of elite academy cricketers using the cardiovascular indicators of challenge and threat states. journal of sport and exercise psychology, 35(4), 387-397. türkyilmaz, h. b., & altintaş, a. (2020). investigation of psychometric characteristics of challenge and threat in sports scale. türkiye klinikleri spor bilimleri, 12(2), 178183. uphill, m. a., rossato, c. j., swain, j., & o’driscoll, j. (2019). challenge and threat: a critical review of the literature and an alternative conceptualization. frontiers in psychology, 10, 1255. 28 quality in sport 2 (6) 2020, p. 28-34, e-issn 2450-3118 received 20.05.2020, accepted 22.06.2020 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2020.017 paweł kalinowski1 , damian jerszyński2 , monika nowakowska3, michał pietrzak4 , katarzyna kalinowska5 reclassification to another sport using fc berlin as an example 1,4 department of theory and methodology of team sport games, poznan university of physical education, poland 2,5 department of sport kinesiology, poznan university of physical education, poland 3 department of theory of sport, poznan university of physical education, poland abstract education through sport is widely discussed in world literature. sport theorists emphasize the importance of the long-term process of training a player for many years as a hierarchically complex system-structured task. nevertheless, practical actions which are taken often differ from theoretical recommendations. in many countries due to cultural, technological or financial conditions, various systems of solutions are used. on the basis of direct observation in one of the german teams, the article attempts to discuss the benefits of retraining young athletes for another sport. these actions are taken systematically. in addition, reference was made to the dangers arising from the use of commercialized sports activities for children and youth in poland. bearing in mind both theoretical justifications and practical actions taken in the german team, one can observe the positive impact of correctly diagnosing the predisposition of children starting football training and retraining for other sports activities. in addition, based on the author's experience in training work in germany, no negative impact on the functioning of sports training or education of such action through sport was observed. keywords: system, sport for life, football 1. introduction the motivation to write this article was direct observation of training work in germany. in 2014, after winning the world cup by germany, there was an explosion of football interest in our western neighbors. despite the success, dfb (german football association) introduced further modifications of children’s and youth training. reforms were introduced at all levels. nevertheless, proven trends were left unchanged. it was similar in the u 12 team in one of the berlin clubs. in the 2014/2015 season the club coordinator established an individual’s well-being as the primary goal. he encouraged coaches to direct their attention to a player’s individual predispositions by formulating recommendations in such a way that "every coach who observes a player presenting greater predisposition to a discipline other than football is obliged to direct a young athlete 1 paweł kalinowski, e-mail: pawel.kalinowski1030@gmail.com, orcid: 0000-0002-7288-7208 2 damian jerszyński, orcid: 0000-0001-8979-6022 3 monika nowakowska 4 michał pietrzak, orcid: 0000-0003-1356-908x 5 katarzyna kalinowska, orcid: 0000-0001-5939-4970 https://orcid.org/0000-0002-7288-7208 https://orcid.org/0000-0001-8979-6022 https://orcid.org/0000-0003-1356-908x https://orcid.org/0000-0001-5939-4970 reclassification to another sport using fc berlin as an example 29 to a discipline in which he will have a higher chance of success in the future ". this recommendation includes an individual’s well-being and a sports training in the general sense, subjectivity and individualization. a very rational and mature look in the long term. such action is consistent with the polish definition of sport which states that "sport is all forms of physical activity that through ad hoc or organized participation affect the development or improvement of physical and mental condition, the development of social relations or the achievement of sports results at all levels" (act of 25 june 2010 on sport). looking more broadly in terms of physical culture, the recommendation of the german club coordinator is directed at both qualified and non-qualified sport manifested in physical activity for life. the recommendation applies to institutionalized and spontaneous activities performed both individually and in a team enabling the joy of playing sports, satisfying competition, the natural need for movement or play. such activities are of general development, social and health nature (morawski 2000). in addition, they are aimed at maximizing the achievements of athletes staying in sports training in the long term (demel, skład 1970, grabowski 1997). looking from the perspective of many years of sports training aimed at optimizing the function of the body, it can be assumed that this is the only right way that shapes volitional traits, personality and aims at sports championship (sozański 1999). due to the different start time of training in many disciplines, it can be assumed that retraining to another sport can take place at the same time at a comprehensive, targeted or specialized stage in football (valid 1981). this approach made the most of the facilitated recruitment for football in germany to promote all sports. cooperation of the german sports training system in all disciplines appears here. nowadays it is difficult to find such activities in poland. coaches only focus on their disciplines. the commercialization of children and youth football by introducing membership fees from 25 euros to 60 euros only complicated this. a new business has emerged that is difficult to stop these days. instead of focusing on shaping attitudes, principles and values, trainers began to improve the functioning of paid individual training for additional fees (kalinowski et al. 2019). with this understanding of sport, oversights appear, mutilating the young people’s personality. there is a lack of role models and authorities. the rules of sport competition are shaken. in 2020 football in poland is increasingly played by more affluent people. there is no place in training for boys from poor families. all classes in clubs and nurseries are paid (kalinowski 2019). however, it looks different in germany. it can be assumed that concepts such as sport for everyone, self-esteem, mental training or motivation which is perceived as a key in the pursuit of results is disturbed. looking through the prism of sport theoreticians who believed that high sport results are due to the cumulative effect of sometimes many years of wisely conducted training interactions such action seems doubtful. the effectiveness of the training process, especially in its initial periods, is largely determined by the ability to adapt this process to the expectations and capabilities of a person’s exercising (sankowski, 2001). these principles are contrary to current trends in poland. on the other hand, the actions taken in germany at fc berlin apply both to qualified and non-qualified sports. it can be assumed that referral to an individual has a positive effect on maintaining physical fitness, physical activity, mental health and well-being. on the other hand, selecting the most talented favors the superior goal in qualified sport which is to achieve the best possible results at various levels of competition at a regional, national, global or olympic level (perkowski, śledzewski, 1998). it can be assumed that the german approach increases the effectiveness of training. while preparing the materials for writing this thesis, the issues related to the functioning of the training in the berlin club were taken into account, as well as elements 30 paweł kalinowski, damian jerszyński, monika nowakowska, michał pietrzak, katarzyna kalinowska of the football training system that shape players' competences and their achievements. therefore, the purpose of the work will be to try to discuss the benefits of retraining young athletes for another discipline. 2. the role of stageisation stageisation can be understood as adjusting the process of professional development to developmental age. it is assumed that it is necessary for a player’s comprehensive and specialized training. depending on a physical activity, lifestyle or training volume, it is supposed to be a psychophysical adaptation to a specific sport discipline (strzelczyk, karpowicz 2012). the issues of stageisation include extensive activities directed according to theoretically and empirically proven justifications for sport training methodology (valid 2004). while in the broadly understood training process, the stageization is strongly exposed theoretically, practical activities often leave much to be desired. restrictions result from economic, cultural, technological or financial barriers (strzelczyk, karpowicz 2012). it can, therefore, be assumed that the proper selection and stage of training gives the opportunity to achieve high sports results. actions in theory that seem uncomplicated by the complexity of the situation and individual differentiation are a very demanding process. in addition, it requires high awareness of trainers who have a direct impact on the sporting development of their mentees for life. during a training process actions taken by trainers are comprehensive and directed towards a long-term goal. in practice, however, you can come across instrumental activities aimed at an immediate effect. sports disciplines establish even higher requirements for young players. due to the growing requirements in poland, quite differently than in germany, groups of 4-year-old football adepts began to be created in order to reduce the distance to the european leaders. this interpretation of the situation in order to get closer to the level of world leaders seems to be a fairly large shortcoming causing early specialization. it has been observed based on the author's experience in recent years in polish football clubs that an overall fitness is reduced and that normal sports development is stopped. 14-year-old competitors with many years of training experience are not able to perform basic gymnastic exercises. at this point, referring to the work of the sports theoretician sozański (1999), who in the long-term training process emphasizes the importance of phaserelatedness resulting from biological and methodological premises focused on the dynamics of developmental changes in ontogenesis, many years of neglect can be observed. therefore, it is worth considering how the children’s recruitment in poland and germany takes place. 3. recruitment groups searching for gifted children and managing their further development is one of the fundamental functions of sport for children and youth. hence, players’ recruitment and selection are considered fundamental in a competitive sport. it is assumed that the sooner the accuracy of the assessment of the player's psychophysical equipment is confirmed, the better their later training is. (tchaikovsky 1982). the term natural and rational selection appears in sport. scientific selection which is also called rational by expanding diagnostic methods is more effective than natural selection (naglak 1996). natural selection is not reclassification to another sport using fc berlin as an example 31 very effective because it is time inefficient. the definitions of recruitment and selection are often combined with each other, and meanwhile these are completely different activities. the recruitment consists in the creation and enlargement of training groups, and the selection consists in eliminating from the training people not promising opportunities for sports success (naglak 1996). in germany, despite an open recruitment and selection taking place in all clubs and associations, since 2002 more than 380 support points have been established throughout germany. this project makes it possible to conduct football training at an equally high level throughout the country. it aims to equalize opportunities for all children and youth living in germany (kalinowski, karpowicz 2015). it is only worth noting that the activities of the german football association are primarily free. in all clubs and associations, the focus is on the most talented players. the bundesliga academies train children from the u 9 age category in selected groups of 12 in one year. the most important aspect of training is working with the best in a given discipline. after choosing the most talented, we achieve non-sport goals for other children, focused on activity, play and sport for life. while in a broadly understood physical culture, non-sport goals are the most important, they play a complementary role in a sports training. in this sense, retraining for another sport due to predisposition is substantively justified for the purposes set for young candidates in a qualified sport. 4. functions and role of sports games games are an important element of functioning not only in sport and physical culture, but they also play an important role in the wider social sense. there are various social, sports, political or economic games around the world (straffin 2004, panfil 2006). defining a game depends on the field, culture or function. it can be assumed that they play the role of: personality development conflict regulator sources of emotional experiences social promotion tools a pattern of structuring social reality in addition, games can be divided into action-oriented: heterolytic, e.g. educational and sports, and autotelic, directed at play (panfil 2006). in this understanding of sports games, there is a conflict of means and objectives for the implementation of sports games in a physical culture and qualified sport. however, as the example of the berlin team shows, by retraining to another sport, you can simultaneously achieve sport and non-sport goals in one club. ball games in a physical education and recreation are directed at all participants, comprehensive psychophysical development, diversity of impact that is supposed to give pleasure through natural selection. moreover, they have to arouse positive emotions through participation. it should be emphasized that they should be prepared to play with a ball in the dimension of sport. as a result, the role of retraining for another sport appears. due to the fact that games in the dimension of sport discipline provide for the participation of elite, specialized psychophysical development through individualized means of influence occurs. in this sense, competition appears as a goal of the player's future signing of a professional contract. the training process is characterized by arduous work achieving heterotelic goals (panfil 2006). 32 paweł kalinowski, damian jerszyński, monika nowakowska, michał pietrzak, katarzyna kalinowska 5. training goal after diagnosing the skills and orienting a young player, the goals of the games are set depending on the predisposition. recreational or non-sporting goals affect a man’s overall development and they are of a great importance in social life. sport goals prepare selected individuals to achieve maximum achievements in adulthood. hence, it can be assumed that the goal directed at redirecting athletes to another discipline due to the possibilities and predispositions is fully substantively substantiated and tested theoretically. such activities are adapted to the level of development, psychomotor, child's skill level and their motivation, personality and needs. comprehensive guidelines are implemented, such as: being in a group of peers and friends good fun and joy of training nice and active leisure time comprehensive motor development development of football skills group cooperation on the other hand, the implementation of sports goals is directed at a child’s specialized development, teaching and improving their football skills. the process of a long-term training begins in the context of achieving stage goals (strzelczyk, karpowicz 2012). in addition, the development of social skills and young football players’ creativity is a very important activity in sport. the players’ individual goal, as mentioned, is to improve their motor skills and children’s and youth continuous development. 6. summation in this perception of football as in germany, you can find a place for all candidates for athletes and people actively spending time. sports and recreation goals are implemented. while observing training work in germany, trends focused on quality rather than quantity in sports training could be observed. this is confirmed by the current bayern munich reform project regarding the withdrawal of u 9 and u 10 teams from training. trends recorded six years after winning the world championships only show the continuation of reforms that our western neighbors are systematically conducting. in the best european leagues, no one focuses on a business value at this stage of training (kalinowski et al. 2019). finances are generated in the senior competitions of the german bundesliga, the english premier league, the italian serie a or the spanish la league, where there is the greatest business and marketing potential. it is highly probable that western clubs have previously taken such action but for some reason they do not. it is worth considering the legitimacy of such activities in poland. western clubs focus more on selecting the most gifted children than training the ones aged 4 years. in addition, it is worth emphasizing that in the country of four-time world champions in football training for the youngest there are classes in basketball, volleyball, athletics games directed at general development training or gymnastic exercises. no early specialization was observed as in poland. significant differences in functioning can be observed. in germany, attention is focused on subjectivity and an individual’s well-being, while in poland we want to combine higher values with business and membership fees. in our opinion, such activities are impossible for all willing children. in a sense, it is rejecting the poorest people. the sport to be combined begins to divide. activities aimed at finance have a significant impact on the recruitment and selection process which fulfill a fundamental role in the process of reclassification to another sport using fc berlin as an example 33 sport training (kalinowski, jurdeczka 2015). this role is about diagnosing talented individuals and managing their development. talent is defined as genetic, above average ability in a specific field, which is characterized by a man. the dimensions of talent are volitional traits, tenacity, fortitude, and self-denial in pursuing a goal. talent identification is associated with recruitment groups. therefore, accessibility to everyone seems justified. nevertheless, organized sports activities in poland are paid. we are currently observing the development trend of commercial sports entities focused on financial success. with a small number of training units (twice a week), very many groups are created. these commercial entities do not cooperate with leading clubs in the regions. by collecting monthly fees from parents with the interest of larger clubs, they demand a cash equivalent for training a player. they are not focused on cooperating with entities from other disciplines because they treat young players as clients. in germany, long-term activities result from clearly defined long-term goals, while in poland there are no long-term goals, and the actions are aimed at obtaining immediate effects in the form of generating monthly revenues. therefore, it can be assumed that they may not be effective in the long run. 7. application thus, taking into account the substantive justifications and practical actions taken in the german team, a positive effect was observed in diagnosing the predisposition of children starting football training and retraining for other sports activities. in addition, based on the author's experience in training work in germany, no negative impact of a such action on the functioning of sports training or education through sport was observed. based on the analysis of the situation, it is worth adopting the actions taken in a german club focused on retraining for other sports in polish teams because they can pay off in the future not only by increasing the quality of football but in many sports. it can be assumed that continuing the business approach may have a negative social consequences which will not only lead to a decrease in interest in sport activity or competition, but will also affect social divisions in which football will eventually become a sport for the elite. references czajkowski, z. (1982) sport wyczynowy na tle innych dziedzin kultury fizycznej (competitive sport compared to other fields of physical culture). sport wyczynowy 7-8. demel, m., skład, a. (1970) teoria wychowania fizycznego (theory of physical education). warszawa, 13. dziennik ustaw (journal of laws) nr 127, poz, 857: zm: dziennik ustaw z 2010 r. no 151, 1014. grabowski, h. (1997) teoria fizycznej edukacji (theory of physical education) warszawa, 21. sozański, h. (1999) podstawy teorii treningu sportowego (fundamentals of sports training theory). warszawa. kalinowski, p. (2019) czy piłka nożna stała się sportem dla wybranych? (has football become a sport for the chosen?). trener nr. 4 (147), 22-24. kalinowski, p. karpowicz, k. (2015) porównanie wybranych elementów organizacyjnych szkolenia piłkarskiego na przykładzie klubu polskiego i niemieckiego (comparison 34 paweł kalinowski, damian jerszyński, monika nowakowska, michał pietrzak, katarzyna kalinowska of selected organizational elements of football training on the example of the polish and german clubs). asytent trenera, 5, 24-28. kalinowski, p., jurdeczka, k. (2015) elementy szkolenia w piłce nożnej. różnice w szkoleniu klubu polskiego i niemieckiego. (training elements in football, differences in the training system between polish club and german club) journal of education, health and sport nr. 5 (11), 542-550. kalinowski, p., kulicka, k., pietranis, d., nowakowska, m., pietrzak, m, wieczorek, a. (2019) organizational structure of the german club berliner tsc. journal of education health and sport 9 (1), 317-325. morawski, j.m [ed.] (2000) wybrane problemy metodologii badań na potrzeby sportu. podstawy ogólne (selected problems of research methodology for the needs of sport. general basic). ptnkf warszawa. naglak, z. (1996) zespołowa gra sportowa (team sports game). studia i monografie awf, wrocław. panfil, r. (2006) prakseologia gier sportowych (praxeology of sports games). studia i monografie nr. 82. awf wrocław. perkowski, k., śledzewski, d. (1998) metodyczne podstawy treningu sportowego (methodical basics of sport training) warszawa, cos. biblioteka trenera, 31. sankowski, t. (2001) wybrane psychologiczne aspekty aktywności sportowej (selected psychological aspects of sport activity), awf poznań. sraffin p.d. (2004) teoria gier (game theory), scholar, warszawa. strzelczyk, r., karpowicz, k. [eds.] (2012) etapizacja procesu szkolenia sportowego. teoria i rzeczywistość (staging of the sport training proces. theory and reality). monografie no 407, awf poznań. ważny, z. (1981) współczesny system szkolenia w sporcie wyczynowym (contemporary traing system in competitive sport), warszawa. ważny, z. (2004) rozważania na temat metodyki treningu sportowego (reflections on the methodology of sport training). sport wyczynowy, 7-8. http://klio.awf.poznan.pl/cgi-bin/expertus.cgi?kat=%2fbaza%2fbp%2fpar%2f&fst=data.fst&fdt=data.fdt&ekran=iso&lnkmsk=2&cond=and&mask=2&f_00=26&v_00=journal+of+education+health+and+sport+ http://klio.awf.poznan.pl/cgi-bin/expertus.cgi?kat=%2fbaza%2fbp%2fpar%2f&fst=data.fst&fdt=data.fdt&ekran=iso&lnkmsk=2&cond=and&mask=2&f_00=26&v_00=journal+of+education+health+and+sport+ 7 harbach brahim, sifi belkacem, zabchi noureddine, mokrani djamel. the effectiveness of an educational program offered in swimming and its effect on improving the attention deficit hyperactivity disorder in autistic children. quality in sport. 2022;8(2):716. eissn 2450-3118. doi http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.02.001 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/36221 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2022; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 24.11.2021. revised: 20.10.2022. accepted: 04.11.2022. the effectiveness of an educational program offered in swimming and its effect on improving the attention deficit hyperactivity disorder in autistic children harbach brahim 1一, sifi belkacem 2, zabchi noureddine 3, mokrani djamel 4 institute of sports and physical education, university of abdelhamid ibn badis-mostaganem, algeria laboratory of programs optimization in aps, university of abdelhamid ibn badis-mostaganem, algeria abstract the study aims to know the effect of an educational program in the abcs of swimming on the improvement of the indicator of attention deficit hyperactivity disorder in autistic children, and to answer this problem, we used a case study approach 10 children aged 4–10 years old who had been diagnosed with both autism spectrum disorder and adhd by outside psychologists, and the duration of the swimming educational program lasted ten weeks with two lessons per week. as a study tool, we relied on the attention deficit hyperactivity disorder scale (essalem, 2020) with an emphasis on the attention part, and after analyzing the data, we concluded that the autistic child improved most of the indicators under study and this is confirmed by other studies in the same specialty, and that is why he recommends researchers should swim regularly for autistic children. keywords: autism, swimming, attention deficit, hyperactivity disorder. introduction: periodic and annual statistics from the world health organization have shown that one in 160 children has autism spectrum disorders (world health organization, 2019) autism spectrum disorders (asd) are situations in which people have difficulty developing normal social relationships or using language. of course, or they absolutely cannot use it and behave in a compulsive and ritualistic manner. and this usually appears in childhood and continues into adolescence and adulthood, and it is the most difficult developmental impairment for the child in terms of the effect on his behavior. (ghazal, 2007) autism and attention-deficit/hyperactivity disorder (adhd) are neurodevelopmental disorders whose pathophysiology is mostly unknown. as far as the symptoms are different and, in some aspects, opposed, we hypothesize that there must be biochemical differences in the brain of the afflicted children. the aim of the study is to analyze comparatively the 一 m. harbach brahim : brahim.harbach@univ-mosta.dz http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.02.001 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/36221 https://www.webmd.com/add-adhd/default.htm https://www.webmd.com/add-adhd/default.htm https://www.webmd.com/add-adhd/default.htm https://www.sciencedirect.com/topics/medicine-and-dentistry/pervasive-developmental-disorder https://www.sciencedirect.com/topics/medicine-and-dentistry/attention-deficit-disorder https://www.sciencedirect.com/topics/medicine-and-dentistry/pathophysiology mailto:brahim.harbach@univ-mosta.dz 8 metabolite concentration of the cerebral white matter in autism, in adhd, and in a control group of healthy children to test the hypothesis that n-acetyl aspartate (naa) is decreased in autism and increased in adhd. (nicolas fayed, 2005) autism, or autism spectrum disorder (asd), refers to a broad range of conditions characterized by challenges with social skills, repetitive behaviors, speech, and nonverbal communication. according to the centers for disease control, autism affects an estimated 1 in 54 children in the united states today. we know that there is not one autism but many subtypes, most influenced by a combination of genetic and environmental factors. because autism is a spectrum disorder, each person with autism has a distinct set of strengths and challenges. the ways in which people with autism learn to think and problem-solve can range from highly skilled to severely challenged. some people with asd may require significant support in their daily lives, while others may need less support and, sometimes, live entirely independently. several factors may influence the development of autism, and it is often accompanied by sensory sensitivities and medical issues such as gastrointestinal (gi) disorders, seizures, or sleep disorders, and mental health challenges such as anxiety, depression, and attention issues. signs of autism usually appear by age 2 or 3. some associated development delays can appear even earlier, and often, it can be diagnosed as early as 18 months. research shows that early intervention leads to positive outcomes later in life for people with autism. (speaks, 2017) in 2013, the american psychiatric association merged four distinct autism diagnoses into one umbrella diagnosis of autism spectrum disorder (asd). they included autistic disorder, childhood disintegrative disorder, pervasive developmental disorder-not otherwise specified (pdd-nos), and asperger syndrome. autism is defined as an intellectual disability that affects an individual's behavior, his communication with others, and his interaction with them, which makes him oblivious to what is going on around him, weakens his response to images and sounds around him, and he cannot get along with others and form relationships, which makes him different from the healthy people around him. of the same age. (fombonne, e. 2019) this has earned him the interest of many researchers from various fields who, through many studies, have wanted to contribute to finding solutions to social, behavioral, educational, physical, and economic consequences that may result from autism, both for the patient and for himself. or its surroundings, by removing or mitigating them. one of the most important issues that have become troublesome for many parents and educators of children with autism is a lack of attention and concentration. fahd abdo bashiri (consultant pediatric neurologist) reported that most children with autism spectrum disorder have been diagnosed in their lives with hyperactivity disorder attention deficit hyperactivity disorder (adhd) ), and when they looked at children with autism spectrum disorder aged 10 and older, the percentage of those children who had ever been diagnosed increased to 52%, some researchers believe these two disorders are distinct when one of them is diagnosed, the other is automatically excluded. in addition, some adhd diagnostic criteria show that symptoms do not appear in asds, including asperger's disorder and autism. (bashiri, 2018) however, several studies have proven the opposite. in the study (benjamin e. yerys, 2009), recent behavioral classification of executive function (brief) estimates in the united states of america show that 31% of children with autism spectrum disorder (asd) respond to diagnostic criteria for deficit disorder. attention deficit hyperactivity disorder (adhd) and 24% of children with autism spectrum disorder have clinical symptoms of adhd below the threshold, and blythe a. corbett (2009) finds that the indicators of perceived deficits in the attribute of vigilance and control confirm many autistic children exhibit cognitive characteristics compatible with attention deficit hyperactivity disorder, while a study (darryn https://www.sciencedirect.com/topics/medicine-and-dentistry/attention-deficit-disorder https://www.sciencedirect.com/topics/medicine-and-dentistry/aspartic-acid 9 m. sikora, 2012) classifies them as children with autism spectrum disorders and adhd symptoms in a special category. different from (adhd) and (asd). the results of their study concluded that there was a greater impairment in adaptive functioning and health-related quality of life of children with autism spectrum disorders and adhd symptoms compared to children with adhd. interest in the extent of compatibility between attention deficit hyperactivity disorder (adhd) and autism spectrum disorder (asd) has increased in recent times as clinical research has become supportive of congruence and the frequency of certain features of adhd (eg, hyperactivity) in people. people with autism spectrum (asd) also have (social communication deficit). in contrast, relatively little research has been devoted to therapeutic considerations, and the vast majority of intervention research has examined pharmacotherapy using conventional adhd medications. (kollins, 2012) (staff, 2019) finds that children with adhd often benefit from behavior therapy, social skills training, parenting skills training, and counseling, a psychologist can provide which, or worker. the social worker or another mental health professional, but this does not rule out the existence of other alternative therapies such as alternative medicine skills, as some research findings have shown that alternative medicine treatments may reduce symptoms of adhd, but before considering any alternative interventions, talk to your doctor to determine whether the treatment is safe. and some alternative medicine treatments are tried, but not yet scientifically proven, and include regular yoga or meditation and relaxation which can help children learn discipline, and most diets promoted as suitable for adhd, which include eliminate foods that can increase hyperactivity, like sugar and common allergens, like wheat, milk, and eggs (staff, 2019). while experts from the world health organization (who) believe, according to the final report of the executive board, during the 142nd session, that much recent research and studies have proven that physical and sports practice has a role to play in alleviating and showing the difficulties and problems that people may encounter. whether physical, psychological, social, or economic. the report underlined the great importance of moderate and regular physical activity for health, as it states that “ sport is an activity that does not engage in adequate exercise, although it contributes significantly to physical activity for all people of all. reconstruction produces significant social, cultural, and economic benefits for societies and nations '' (who, 2017-12-22). consultant psychiatrist and speech therapy "fatima muhammad" believes that it is possible to treat autistic patients by implementing a program of movement games adapted to each case according to their intelligence, skills, experiences, and abilities, mental. this game includes specific movements with which the autistic patient practices and which help him concentrate and allow him to communicate and integrate with the surrounding society (salah, 2018), and (vygotsky) believe that the game helps to experience roles, develop social interaction and develop cognitive, linguistic and emotional skills. (famous, 2016), the german association of pediatricians and adolescents confirms in a report that sport is an ideal solution for children suffering from hyperactivity and attention deficit, in combination with pharmacotherapy and psychological care. the association explained that sport helps to raise the level of attention and concentration in children, as it stimulates what is called the executive functions of the brain sports that train movement, which include attention and concentration, are ideal for children with attention deficit, such as ball and rock climbing. (arabs, 2018). this is also confirmed by a study (yu-kai chang, 2012) that was conducted to determine the effect of high-intensity aerobic exercise on executive function in children with hyperactivity deficit disorder. attention (adhd). high-intensity exercise has been shown to 10 aid performance in the stroop test, especially with stroop color-word. children in the exercise group showed improvement in wcst-specific performance in discontinuous errors and completed categories, while they found no effect in these displays in the control group. the researchers explained that exercise stimulates attention resources, affects the dorsolateral prefrontal cortex, and takes part in the release of dopamine caused by exercise. aqua-therapy is one of the world's means of caring for children with autism, as it uses water as a resistance method to strengthen able-bodied muscles or as an aid to move weak muscles. she also adds that swimming helps the child develop cognitive, cognitive, and motor skills and increases the fitness of various body systems, especially the heart and blood vessels. she also confirmed that the child feels more secure inside the pool, which encourages them to be independent while moving in and out of the water. swimming also helps children with autism regulate breathing, improve voice and speech, and swimming and water games push children towards social participation and make them understand that they can affect their environment through movement because he sees the results of their movements directly on the water and feels a sensation of discomfort. (dart, 2015) its aim was to determine the potential benefits that physical activity, particularly water programs, can provide in reducing behavioral problems common in some people with disabilities or disorders. as autism spectrum disorder (asd) and attention deficit hyperactivity disorder (adhd), a review of the literature was conducted to examine the effects that water programs and physical activity may have on these behaviors, such as problems with social interaction, self-pacing behaviors, attention, and communication. the results showed the obvious benefits of this program, particularly the aquatic program for children with autism spectrum disorders and adhd, to help reduce behavior problems and improve social behaviors. the nature and design of the programs have been a key factor in increasing children's success. in view of this, does learning the abcs of swimming improve attention and focus in children with autism? through this question, we aim to determine whether the educational program proposed to teach breathing, buoyancy, diving, gliding, and movement in water affects the improvement of attention and concentration in children with autism, and considering the theoretical approach and studies mentioned above, we assume that teaching children with autism to swim positively affects; it improves attention and concentration. research method: the research sample comprised 10 healthy autistic children aged 5 to 10, after acceptance by their parents to participate in the research, the proposed teaching units having been applied to teach the abcs of swimming. (breathing, diving, buoyancy, mobility) in the swimming pool of the institute of physical education and sport in algeria, two sessions per week for ten weeks, we relied on the collection of qualitative data related to the basic skills of swimming on the scorecard derived from the list of attention-deficit manifestations (team, 2020) and (cherney, 2019). study tools: the conners scale to assess the behavior of the child “ teacher appreciation '' (al-beheiri, 2011) definition of the scale, method of application, and correction: the teacher uses this scale to estimate the behavior of the child to diagnose attention deficit disorder (associated and not associated with hyperactivity) and to measure the main patterns of behavior problems that the child appears, this version with the 28 items contains four subscales (behavior problems, hyperactivity, negativity, and lack of attention, hyperactivity of the ten items.) we give the estimates of the 28 items through four answers (never = 0, as much as a amount = 1, as far as large = 2, as far as great too= 3). 11 a high score on the scale shows that there is a problem, while a low score shows that there is no problem. it applies to children from 3 to 18 years old. table 1. shows the sub-measures, their abbreviations, and the sentences found under each one the name of the scale abbreviation items conduct problem a 4،5 ،6 ،10 ،11 ،12 ،23 ،27 hyperactivity b 1 ،2 ،3 ،8 ،14 ،15 ،16 inattentive –passive c 7 ،9 ،18 ،20 ،21 ،22 ،26 ،28. item hyperactivity index d 1 ،5 ،7 ،8 ،10 ،11 ،14 ،15 ،21 ،26 sub scale (c): table 2. represents the sub scale (c). as far as great too as far as large as much as a amountnever inattentive –passiven° 3210he is very sensitive whencriticized 1 3210daydreaming2 3210easy to drive by other kids.3 3210lacks driving ability.4 3210he fails to finish the things hestarted. 5 3210childish and immature.6 3210easily frustrated during aneffort. 7 3210he has difficulty learning.8 total educational programs: it comprises several stages, the first of which took place in 20 sessions lasting 10 weeks, with two lessons per week lasting one hour. the results: table 3. represents the results of the pre and post measurements of the level of attention deficit and concentration in the study sample according to the conners scale to assess the behavior of the child. the level tstudent tabular tstudent post test the pretestinattentive –passiven° sign 6.171.89 12he is very sensitive when criticized1 13daydreaming2 12easy to drive by other kids.3 23lacks driving ability.4 03he fails to finish the things he started.5 12childish and immature.6 13easily frustrated during an effort.7 13he has difficulty learning.8 821total 12,625the arithmetic mean 12 we can see from the results of table 3 that there is an almost constant improvement for all the indicators, the total of the pre-measurement points reaching 8 points. and this shows, according to the scale, a high percentage of distraction, compared to the overall score obtainable, which is equal to 24 points. unlike the results of the post-test, which reached 21 points, an improvement of 13 points in the overall score and a score of 03 as the best progression in the appearance of failure to complete the tasks he begins, knowing that we only used section (c) of the global scale, which measures inattention (distraction). it is also noted in the table that the t-student value for the significance of the differences between the two tests was 6.17, which is greater than t-tabular, which was 1.89 to the degree of freedom (7) and at the level of significance (0.05), which proves the existence of statistically significant differences in the results in favor of post-measurement. this shows a noticeable improvement in indicators of poor attention after the program implemented by the researchers. table 4. represents the results of the pre and post measurements of the level of attention deficit and concentration in the study sample according to the conners scale to assess the behavior of the child, “parental estimate“ the level t-student tabular tstudent post testthe pretest inattentive –passiven° sign5.611.89 23he is very sensitive when criticized1 23daydreaming2 12easy to drive by other kids.3 23lacks driving ability.4 13he fails to finish the things he started.5 23childish and immature.6 13easily frustrated during an effort.7 03he has difficulty learning.8 1123total 1,3752,875the arithmetic mean we can see from the results of table 4 that there is an almost constant improvement for all aspects (indicators) of the scale, the total of the pre-measurement points reaching 23 points. and this shows, according to the scale, a high percentage of distraction, compared to the overall score obtainable, which is equal to 24 points. besides the results of the post-test, which reached 11 points, an improvement of 12 points in total and a score of 03 as the best progression in the appearance of failure to complete the tasks he begins. it is also noted in the table that the t-student value for the significance of the differences between the two tests was 5.61, which is greater than t-tabular, which was 1.89 to the degree of freedom (7) and at the level of significance (0.05), which proves the existence of statistically significant differences in the results in favor of post-measurement. this shows a significant improvement in the indicators of poor attention after the program implemented by the researchers. 13 table 5. represents a comparison of the results of dimensional measurements of the level of attention deficit and concentration in the study sample according to the conners scale to estimate the behavior of the child to estimate the father and teacher. the level tstudent tabular tstudent teacher appreciat ion parental appreciat ion inattentive –passiven° دال غير 1.421.89احصائيا 12he is very sensitive when criticized1 12daydreaming2 11easy to drive by other kids.3 22lacks driving ability.4 01he fails to finish the things he started.5 12childish and immature.6 11easily frustrated during an effort.7 10 he has difficulty learning.8 811total 11,375the arithmetic mean we can see through table 5 the extent of the convergence of the results of the postmeasurement of the father's report and the teacher's report, which shows the convergence because the t-student value was 1.42, which is less than the t-tabular of 1.89 at a degree of freedom 7 and the significance level of 0.05. and it also shows how satisfied the father is with the improvement in the child's condition. figure 1. comparison between the father's report and the teacher's report in the results of the conners scale (attention section) we notice from the figure (1) that there is a correspondence between the father and the teacher in appearance (3) it is easy to lead him by other children, (4) he cannot drive, and (7) he easily gets frustrated with his exertion when it comes. the results of the other aspects are close and the difference does not exceed one mark. -discussion: we note through the results of the validity of the hypothesis proposed by the researchers, namely that the swimming education program for beginners applied to the autistic child had a positive effect on the improvement of the indicators of attention deficit and concentration. we attributed this to the exercises and water games of which they compose the program. and the type of sport that was chosen, which is swimming. this is because of the 14 pleasure, calm, refreshment, and entertainment it provides, besides the atmosphere of fear and insecurity of the aquatic environment which stimulates them to trust, take risks, and overcome challenges. and be careful and focus on the instructions and advice that helps them overcome these challenges and feel a sense of confidence and security. and the physical benefits such as improving the body's blood circulation and the work of the heart and developing sensory performance by discovering and interacting with the new environment, improving movement performance, and learning them. first steps of swimming such as buoyancy and various movements in the water. these results are very consistent with the results of a study (weronika, 2018), which showed that swimming, while wonderful for physical health and well-being, has invaluable benefits for mental health. as children grow and develop, the positive mental effects of swimming coincide and even outweigh the physical benefits of swimming. while a study (darcy s, lisa k & janet m, 2009) titled “ physician perceptions of the benefits of water therapy for children with autism, '' most religious physicians surveyed confirmed an increase significant swimming skills, attention, muscle strength, balance, and endurance/support. eye contact and water safety, from the perspective of physicians treating children with autism. we also find in the study (hall, 2013), where this study used several methods to gain an in-depth perspective in implementing strategies and techniques of learning to swim programs for six children with autism, where interviews personal data were conducted with two coaches and parents of six children, besides observation and monitoring data. collected from the researcher. through thematic analysis of the data, the perceived gains and benefits of using an extended course duration, the use of wetsuits, and the use of a mat/floating platform for education. they included some of the most common benefits found that swimmer education programs helped increase comfort, relaxation, balance, and increased tambourine among the study sample, as reported. a study conducted by (jennifer and maridith a, 2014), entitled “ benefits of a structured swimming program for children diagnosed with autism spectrum disorder, '' they have viewed aquatic treatment as beneficial for many years in the healing of people with musculoskeletal or neuromuscular disorders. , and doctors are now extending the use of hydrotherapy to a group. new children with autism for recovery and as early intervention. where, during this experimental study, a single sampling design comprising three individuals was used using the water behavior monitoring scale (abos) to assess and measure changes in the behavior of each of the three sample members while participating in the on-water programs. (orientation to the present social communication skills emotional control, f responses to stimuli). response levels in each subgroup varied from participant to participant and from observation to observation, and the data collected from this study show that people diagnosed with autism may have shown slight improvements when applying the intervention. ( benjamin, & georgia, 2017), which should study parents' perceptions of engaging in physical activity (ap) of their adult children with autism spectrum disorders. the theoretical framework used in this study was social ecology, and the participants were nine fathers from families with an adult child with autism spectrum disorder ranging in age from 18 to 42 years. using interviews through which the parents' life experience about the motor skill of their children was explored, the participants were establishing four axes: support and advocacy for the practice of physical activity, engaging in a physical activity independently, benefits of physical activity, and barriers or reasons for withdrawal from certain activities. parents' comments during the interviews showed that personal and societal factors were essential to keep people with autism spectrum disorders engaged in physical activities. conclusion: regular physical activity, especially swimming, has a positive effect on improving the manifestations of attention deficit and concentration deficit in children with autism. by 15 discussing the results, we show the effectiveness of regular physical activity as an early treatment and preventive method to improve the physical, psychological and social condition of children with autism. this study also showed the extent to which parents include their autistic children in regular physical activity programs, especially swimming, because of the benefits this has on their health and the need for doctors and psychologists. in encouraging the use of physical and sports activities as a method of treatment of autistic children in particular. activities in aqueous media. references alice m, b., benjamin, m., & georgia, c. f. (2017). parents’ perspectives of physical activity in their adult children with autism spectrum disorder: a social-ecological approach. 34 (4), 401-420. benjamin e. yerys, g. l. (2009). attention-deficit/hyperactivity disorder symptoms moderate cognition and behavior in children with autism spectrum disorders†‡. autism research, 2 (6), 322-333. blythe a.corbett, l. j. (2009). examining executive functioning in children with an autism spectrum disorder, attention deficit hyperactivity disorder, and typical development. recherche en psychiatry, 166 (2-3), 210-222. boris birmaherm.d, h. q. (1988). case study methylphenidate treatment of hyperactive autistic children. journal of the american academy of child & adolescent psychiatry, 27 (2), 248-251. carver, c. s. (1988). social factors in the development of the deaf child journal citation. american annals of deaf, 14 (2), 70-80. cherney, k. (2019, 03 01). iq and adhd: a look into how high-intelligence can make adhd worse. le 06 27, 2020, healthline-medically review d by timothy j. legg, ph.d., psyd, crnp, acrn, cph: https://www.healthline.com/health/adhd/iq-adhd. cloud, j. (2009, 08 09). why exercise won't make you thin. le 07 11, 2018, time.com: http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,1914974,00.html. darcy s, v. h., lisa k, w., & janet m, p. (2009). clinicians' perceptions of the benefits of aquatic therapy for young children with autism. physical & occupational therapy in pediatrics, 13-22. darryn m. sikora, p. v. (2012). attention-deficit/hyperactivity disorder symptoms, adaptive functioning, and quality of life in children with autism spectrum disorder. pediatricsofficial journal of american academy of pediatrics, 130 (2), 91-97. dart, k. (2015, 5). effects of physical activity and aquatics programs on problem behaviors in children with diagnosed disabilities and behavior disorders. digital commons @brockport -the college at brockport: the state university of new york, 1-25. fombonne é, m. j. (2019). épidémiologie de l’autisme: où en sommes-nous? enfance , 1 (1), 13-47. hall, j. g. (2013). aquatic strategies and techniques and their benefit on children with autism. consulté le 06 23, 2020, university of northern iowa-uni scholarworks: https://scholarworks.uni.edu/etd/6/. jennifer, g., & maridith a, j. (2014). benefits of a structured swim program for children diagnosed with an autism spectrum disorder. american journal of recreation therapy, 13 (1), 9-16. kollins, n. o. (2012, 6 8). treatment for co-occurring attention-deficit/hyperactivity disorder and autism spectrum disorder. neurothérapeutique, 518-530. wendy weber nd, s. n. (2007). complementary and alternative medical therapies for attentiondeficit/hyperactivity disorder and autism. pediatric clinics of north america, 54 (6), 983-1006. sesalem, k. (2020). the scale of attention distraction and hyperactivity (teacher’s version). consulté le 06 29, 2020, help center in the middle east and north africa: https://www.helpcurriculum.com/?p=1448. staff, m. c. (2019, 06 25). attention-deficit/hyperactivity disorder (adhd) in children diagnosis and treatment. consulté le 06 27, 2020, mayo clinic: https://www.mayoclinic.org/diseasesconditions/adhd/diagnosis-treatment/drc-20350895. team, t. h. (2020, 02 19). 14 signs of attention deficit hyperactivity disorder (adhd): does your child have consulté le 06 27, 2020, healthline-medically reviewed by timothy j. legg: https://www.healthline.com/health/adhd/signs. weronika, a. t. (2018, 01 10). the mental benefits of swimming for children. consulté le 06 23, 2020, aquaventures swim centre: https://www.aquaventuresswim.com/mental-benefits-swimming-children/. yu-kai chang, s. l.-h.-h. (2012). effect of acute exercise on executive function in children with attention deficit hyperactivity disorder. clinical neuropsychology, , 27 (2), 225–237. world health organization who. (2017-12-22). physical activity for health enhancing people’s activism for a healthier world draft global action plan for physical activity 2018-2030. executive board hundred and forty-second session eb142 / 18 (page 02). geneva, switzerland: world health organization publications. 16 world health organization. (07 11, 2019). autism spectrum disorders. redemption date 01 06, 2020, from the world health organization: https://www.who.int/ar/news-room/fact-sheets/detail/autismspectrum-disorders. hawra abbas karmash al-sultani. (20 11, 2016). the concept of attention and its types. redemption date 02 06, 2020, from the college of basic education, university of babylon iraq: http://www.uobabylon.edu.iq/uobcoleges/service_showarticle.aspx?fid=11&pubid=6866. khaled salah. (01 06, 2018). exercise is a good way to help treat children with autism. redemption date 02. 06, 2020, from the seventh day: https://www.youm7.com/story/2018/6/1 arab newspaper. (16 09, 2018). moderate exercise improves the mobility of autistic patients. redemption date 02 06, 2020, from al-arab newspaper: https://alarab.co.uk/. bensabeur m, mokrani d, harbach b.(2020). the physical conditions in educational institutions and their relationship with the teaching performance in high schools, acta facultatis educationis physicae universitatis comenianae 60(1): 75-83. 73 aljerian, khaldoon, alhogail, norah, alaqeel, saud, alderaan, khayyal, al-hawamdeh, abdulla & alhudhaif, hani. the association between taking a death certificate course and practical knowledge about death certificate among saudi medical students. quality in sport. 2022;8(2):73-80. eissn 2450-3118. doi http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.02.008 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41213 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2022; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 01.10.2021. revised: 19.11.2022. accepted: 07.12.2022. the association between taking a death certificate course and practical knowledge about death certificate among saudi medical students 1. khaldoon aljerian (corresponding) md mhsc frcpc fcap; forensic medicine unit ,department of pathology, college of medicine, king saud university, riyadh 12372, saudi arabia kaljerian@ksu.edu.sa , +966555494649. 2.norah alhogail: college of medicine, king saud university, riyadh, saudi arabia nourah.al.hogail@gmail.com, 3.saud abdulaziz alaqeel college of medicine, king saud university, riyadh, saudi arabia saud.a.alaqeel@gmail.com 4. khayyal mohammed alderaan college of medicine, king saud university, riyadh, saudi arabia khyyyal@hotmail.com , 5.abdulla taher al-hawamdeh college of medicine, king saud university, riyadh, saudi arabia alhawamdeh@protonmail.com, 6.hani jamal alhudhaif college of medicine, king saud university, riyadh, saudi arabia hanijh10@hotmail.com abstract in saudi arabia, family members, general practitioners, morticians, or police officer, who are eligible to request autopsies, refrain from doing so to expedite the burial of the deceased. inaccurate entries into the medical death certificate facilitate so. the reason for ignoring the completion of death certificates is not fully explored. yet, incompetence or avoiding medicolegal allegations seem to be causative factors. in this study, we conducted a crosssectional study on 335 medical students from all years of medical school to determine the association between taking the death certificate course and the level of knowledge about death certificates among medical students. the results showed an increase in the level of knowledge of students who took the course compared to the students who did not. among the students who have seen death certificates, the majority have not seen enough number of death certificates. cultural mores of the medical students are expected to govern their carefulness in filling out the death certificates. keywords: death certificates, medical students, saudi arabia http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.02.008 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41213 mailto:kaljerian@ksu.edu.sa mailto:nourah.al.hogail@gmail.com mailto:saud.a.alaqeel@gmail.com mailto:khyyyal@hotmail.com mailto:alhawamdeh@protonmail.com mailto:hanijh10@hotmail.com 74 1. introduction a medical death certificate (mdc) is a public health surveillance tool that has legal, social, and medical aspects. they give proof of death still as a measure of closure to the decedent’s family. they are also the source of national and regional mortality data, which are used for epidemiological studies and monitoring public health. incorrect entries into the certificate will result in gross errors in legal scrutiny in medico-legal deaths[1,2]. the cause of death should reveal the specific etiologic of death and it can be divided into the immediate and the proximate cause of death. the former relates to a disease or injury, which is present at the time of death. the latter is the original natural disease process, injury, or event that led to consequences of events over an unlimited time that eventually led to the individual’s death. the manner of death refers to the fashion in which the cause of death arose, and can be listed as natural, accident, suicide, or homicide. mdcs are divided into “part 1” for the cause of death, and “part 2” for the contributory or other significant conditions. filling out an mdc with a nonspecific term such as “cardiopulmonary arrest,” “respiratory arrest,” “cardiac arrest,” “cardiorespiratory failure,” or “brain death.” is not acceptable [3]. many studies have illustrated that teaching medical students the theoretical and practical aspects of mdcs will help to improve our national mortality statistics[4–6]. one way to investigate the issues above is to study the course offered to the medical students as an intervention. this should equip medical students with adequate knowledge about the accuracy of completing the mdcs before graduation. in many countries, emergency physicians limit themselves to issuing a provisional death certificate without determining the cause. at the same time, the provisional death certificate decouples the determination of death from the autopsy, in which the manner of death and also the cause of death are documented[7]. requesting autopsy in saudi arabia is not reported to be as frequent as in europe or the usa. it is rather so rare that performing hospital autopsy based on suspecting a homicide could be observed once annually[8,9]. in this article, we conducted a cross-sectional study on medical students of king saud university (ksu) to determine the association between taking the death certification course and level of knowledge, and to estimate the level of knowledge among different years of medical students. 2. methods 2.1. study design we performed a cross-sectional (quantitative, observational) study using a structured, self-administered, multiplechoice questionnaire that used an online self-administered questionnaire located in google forms. the questionnaire was composed of questions on demographic, post-mortem medicine (cause-of-death awareness, time of death, manner of death), medico-legal awareness and charting mdcs. our study was carried on medical students at king saud university, riyadh, saudi arabia. the study was conducted in august 2021–may 2022. the institutional review board at college of medicine reviewed and approved our study. 2.2. study population our target population is male and female medical students at king saud university. using convenient random sampling, sample size was calculated considering 5% significance, 95% confidence level and an estimated population of 1400 students. after adding 10% for lost and incomplete data, the sample size will be 335.our inclusion criteria students at ksu in medicine college was 1st to 5th-year students. 2.3. instrument and procedure the volunteers in this study signed electronic informed consent before responding to the survey anonymously. the questionnaire had items related to the knowledge about mdcs and post-mortem medicine all metadata obtained from the survey remained confidential and was only accessed by principal investigators. follow-up questions and feedback were arranged through email correspondences. we performed data analysis using smarpls software to determine the cause-effect relationship between taking the mdc course and the acquired corresponding knowledge. the following hypotheses were postulated. h1a.mdc knowledge positively influences future foresight h1b.mdc knowledge positively affects mdc completion h1c.mdc knowledge has a positive impact on medicolegal investigation h2a.medicolegal investigations positively influence mores h2b. medicolegal investigations positively affect mdc completion h2c. medicolegal investigations have a positive impact on future foresight h3. mores positively affect mdc completion h4. mdc completion positively influences future foresight. figure 1 demonstrate the conceptual model. 75 figure 1. conceptual model. 3. results out of a total of 335 students from different academic years of medical school (males = 213, female = 122), (36.4%). only 101 students (30.1%) have seen a death certificate of a patient in a hospital or relative and 46 students (13.7%) have browsed online to see versions of death certificates. either way, the majority of students think that an electronic form of death certificate is easier to be filled out. this reveals that most students did not have enough active training in death certification. the first hypothesis examined the impact of medical student’s mdc knowledge on future foresight (h1a), mdc completion (h1b), and requesting further medicolegal investigation (h1c). the student’s mdc knowledge was selfreported as advanced, competent , fair or limited. h1a and h2b were supported. h1c was not supported. the second hypothesis investigated the impact of requesting further medicolegal investigations on cultural mores (h2a), mdc completion (h2b), and future foresights (h2c). further medicolegal investigations, other than the external examination, was mdc knowledge that was requested by caregivers, family members, general practitioner, mortician, or the police officer. this hypothesis was supported as many of the parties eligible to request autopsies refrained from doing so to expedite the burial of the deceased. whether cultural mores of the medical students may govern their carefulness of filling out the mdc or not was examined under the third hypothesis. some aspects of the mores of mdc writers included willingness to avoid future allegation, willingness to expedite the burial, inclination to seek integration and sincerity and respecting privacy of the deceased and bereavement of the family members. h3 was supported. figure 2 shows the measurement model. 76 figure 2. measurement model 4. discussion this study revealed an association between taking the mdc course and the level of knowledge about the death certificates. moreover, students who took the course demonstrated better knowledge about classifying undetermined poisoning deaths[10], death certificates completion[11], and importance of recording details accurately without requesting autopsy [1], as compared to the students who did not. the results showed that there were statistically significant differences in the level of knowledge about completing mdc among different years of medical students. within-group analysis was in favor of senior students who have already passed the mdc course. similar results were reported after studying post-mortem examination[7]. a study was conducted on third year medical students at mercer university school of medicine at the medical center of central georgia in 2009. students were presented with a tutorial from the national association of medical examiners website(www.thename.org) to teach them how to complete a death certificate. students were asked to complete a death certificate both before and after the tutorial. the mean difference in preand post-tutorial scores were significant and using these tutorials was effective in increasing death certificate accuracy. using tutorials in early stages of a physician’s training in medical schools could be beneficial[4]. non-medical knowledge about completing mdc could influence the decisions of the accuracy of filling out the certificates by emergency doctors or medicolegal staff especially that some physicians tended to cognitively be biased to exclude the possibility of "homicide" among deaths of black children [12]. with this influence of cultural mores, many rights could go unattainable. in france, digitization of mdc data and coding causes of death affected the accuracy of filling the mdcs in practice. many pathologists expressed refusal to remove forensic obstacles instead of the magistrate and the ignorance of the interest for public health were the main concerns[13]. in tunisia, errors in charting 757 certificates were analyzed. the mechanism of death and cause of death were incorrect in one-fifth of the mdcs[5]. students’ performance regarding the completion of mdc prior and after a tutorial was measured. accuracy increased by 30% indicating that such solutions could be effective in improving accuracy of filling mdcs[4]. this technique was applied to interns as well[14]. 77 technically, preparing death certificates corresponds to the accuracy of future mortality statistics. therefore, multiple demands and problems should be openly communicated and taken into account to improve the efficacy of filling these certificates. when non-medical personnel have previously established the alleged death, caution should be exercised. in the case of an unconscious person with minimal signs of life, also called vita minima, death is otherwise falsely certified. however, due to the detectable, certain signs of death, such cases can usually be ruled out. difficulties may arise in special situations such as hypothermia and/or poisoning[10,15]. the practicing physician, who neither has sufficient training nor has ever performed a necropsy on a hypothermic or poisoned person, is objectively overtaxed in this situation[16,17]. all that needs to be established is the time at which the deceased was last seen alive and the time at which the deceased was found dead. mdcs show this item in some countries. teaching the mdcs explore the standard form as well as the cross-cultural variances. in many countries, the family physician is dependent on the information provided by third parties and is obligated to match this information on the time of death by third parties with the condition of the mortuary stains and/or rigor mortis[15,18]. if these do not match or if the approximate time of death cannot be determined either (e.g. in the case of decomposition), the time at which the person concerned was still alive must be determined by the police. for a more precise determination of the time of death, the practicing physician lacks the experience and also, for example, the instruments necessary for determining the core temperature[19]. experience with low-trace non-natural deaths, such as poisoning or electrocution, is virtually always lacking. teaching comprehensive mdc course provide insights and hints on how family physicians should not expect glaring manifestation of homicide, especially with infant deaths [8]. in the expected death of a dying patient who has received palliative care in the last weeks and days, as opposed to deaths from accidents or falls, general practitioners may refrain from investigating the cause of death, fearing that this would not be understood by relatives and caregivers, morticians and sometimes even police officers. in general, the course of the dying process witnessed by the general practitioner is given little consideration in the course of the postmortem examination and in the death certificate although contextual findings can reorient the physicians to consider criminal activities with least possible traces and clues, instead of overlooked conspicuous evidence (e.g., suffocation). psychological dimensions are always overlooked in saudi arabia because homicide among critically sick patients is a taboo [18,20]. even in deaths from accidents, pandemic or falls, details might be missed by new general practitioners and junior pathologists[8,21,22]. for example, aspiration pneumonia is clearly a nonnatural cause of death if it occurs because of severe brain damage, which in turn is the result of a fall. conversely, aspiration in the setting of dementia is a natural cause of death. however, the complication of the accident or consequence of the accident may occur years after the fall event, which complicate the physician’s task of completing the mdc without requesting further investigations[6,23–25]. the public prosecutor's office usually discontinues the proceedings because there is no evidence of suspicion of a non-natural cause of death or even an unexplained cause of death. with that said, medicolegal investigations should be considered a priority in undergraduate medical education[26]. 5. pedagogical implications conducting simulation-based learning sessions on completing death certificates for students, interns, and physicians with limit knowledge about the medico-legal significance is recommended. many advances have been implemented successfully in relevant subdomains[27]. integration of interdisciplinary work such as computational applications, algorithmic predilection of the causes of death and efficient automatization of checking mdcs is mandatory. some efforts have been exerted to this end [24]. 7. conclusion learning completion of death certificates via a forensic medicine course is an extremely important part of the curriculum of any medical student. all medical students should know the basic principles of filling out a death certificate because they will apply this knowledge in their daily medical practice, regardless of their future subspecialty. the results of our research were limited to medical students. further studies must assess the importance of teaching forensic medicine courses for undergraduate medical students. modern pedagogical techniques for materializing the concept of careful completion of mdcs in theory and practice must be proposed. acknowledgments: we would like to acknowledge college of medicine research center (cmrc), king saud university, riyadh, saudi arabia. 78 references [1] m.b. nashelsky, c.h. lawrence, accuracy of cause of death determination without forensic autopsy examination, am. j. forensic med. pathol. 24 (2003) 313–319. https://doi.org/10.1097/01.paf.0000097857.50734.c3. [2] j. goodin, r. hanzlick, mind your manners part ii: general results from the national association of medical examiners manner of death questionnaire, 1995, am. j. forensic med. pathol. 18 (1997). https://doi.org/10.1097/00000433-199709000-00002. [3] g.p. nielsen, j. björnsson, j.g. jonasson, the accuracy of death certificates implications for health statistics, virchows arch. a pathol. anat. histopathol. 419 (1991). https://doi.org/10.1007/bf01600228. [4] a.t. degani, r.m. patel, b.e. smith, e. grimsley, the effect of student training on accuracy of completion of death certificates., med. educ. online. 14 (2009) 17. https://doi.org/10.3402/meo.v14i.4510. [5] m. ben khelil, m. kamel, s. lahmar, a. mrabet, n.b. falfoul, m. hamdoun, death certificate accuracy in a tunisian emergency department, tunisie medicale. 95 (2017) 422–428. [6] s. walker, r. rampatige, i. wainiqolo, a. aumua, an accessible method for teaching doctors about death certification, heal. inf. manag. j. 41 (2012) 4–10. https://doi.org/10.1177/183335831204100101. [7] s. anders, d. fischer-bruegge, m. fabian, t. raupach, c. petersen-ewert, s. harendza, teaching postmortem external examination in undergraduate medical education-the formal and the informal curriculum, forensic sci. int. 210 (2011) 87–90. https://doi.org/10.1016/j.forsciint.2011.02.008. [8] k. aljerian, sids in saudi arabia: reality or myth?, fetal pediatr. pathol. (2022). https://doi.org/10.1080/15513815.2022.2053917. [9] a.a. binsaeed, m.m. al-saadi, k.a. aljerian, s.a. al-saleh, m.a. al-hussein, k.s. al-majid, z.s. alsani, k.a. al-rabeeah, k.a. arab, k.a. al-sheikh, s.s. ahamed, assessment of the accuracy of death certification at two referral hospitals, j. fam. community med. 15 (2008). [10] a.e. donaldson, g.y. larsen, l. fullerton-gleason, l.m. olson, classifying undetermined poisoning deaths, inj. prev. 12 (2006). https://doi.org/10.1136/ip.2005.011171. [11] k. aljerian, death certificate errors in one saudi arabian hospital, death stud. 43 (2019) 311–315. https://doi.org/10.1080/07481187.2018.1461712. [12] i. dror, j. melinek, j.l. arden, j. kukucka, s. hawkins, j. carter, d.s. atherton, cognitive bias in forensic pathology decisions, j. forensic sci. 66 (2021). https://doi.org/10.1111/1556-4029.14697. [13] e. richaud-eyraud, v. gigonzac, c. rondet, i. khireddine-medouni, c. chan-chee, l. chérié-challine, b. ludes, g. rey, overview on forensic institutes’ practices and drafting of death certificates, in france, in 2016, with the aim to implement a supplementary form to the death certificate, rev. med. leg. 9 (2018) 1–9. https://www.scopus.com/inward/record.uri?eid=2-s2.085037980934&doi=10.1016%2fj.medleg.2017.11.001&partnerid=40&md5=eef6025a91a9d0a9f5c76c3b0e a43055. [14] m. alonso-sardón, h. iglesias-de-sena, m. sáez-lorenzo, a.j.c. fernández, j. salvat-puig, j.a. miróncanelo, b-learning training in the certification of causes of death, j. forensic leg. med. 29 (2015) 1–5. https://doi.org/10.1016/j.jflm.2014.10.003. [15] b. karger, g.l. de la grandmaison, t. bajanowski, b. brinkmann, analysis of 155 consecutive forensic exhumations with emphasis on undetected homicides, int. j. legal med. 118 (2004). https://doi.org/10.1007/s00414-003-0426-z. [16] k. aljerian, r.a. almohammed, t.m. alghaith, q. al-saffer, n.m. alazmi, a.s. bahammam, unifying the death notification form: recommendations by the saudi health council task force, j. taibah univ. med. sci. 16 (2021) 672–682. https://doi.org/10.1016/j.jtumed.2021.06.001. [17] k. aljerian, saudi physicians’ perceptions of the validity of autopsy and its implications structural equation modeling, j. forensic leg. med. 86 (2022). https://doi.org/10.1016/j.jflm.2022.102320. [18] a.s. schröder, s. wilmes, s. sehner, m. ehrhardt, h. kaduszkiewicz, s. anders, post-mortem external examination: competence, education and accuracy of general practitioners in a metropolitan area, int. j. legal med. 131 (2017). https://doi.org/10.1007/s00414-017-1559-9. [19] a.i. alami, “illegal” crossing, historical memory and postcolonial agency in laila lalami’s hope and other dangerous pursuits, j. north african stud. 17 (2012). https://doi.org/10.1080/13629387.2011.584472. [20] l. lohner, j.p. sperhake, k. püschel, a.s. schröder, autoerotic deaths in hamburg, germany: autoerotic accident or death from internal cause in an autoerotic setting? a retrospective study from 2004-2018, forensic sci. int. 313 (2020). https://doi.org/10.1016/j.forsciint.2020.110340. [21] d.w.a. alrajban, d.k.a. aljerian, d.z.z. alzaher, d.w.m. aleithan, d.l.h. alamoudi, assessing 79 turnover time, communication and report quality among histopathologists and their clients., j. curr. med. res. opin. 4 (2021). https://doi.org/10.15520/jcmro.v4i02.393. [22] k. aljerian, a.s. bahammam, covid-19: lessons in laboratory medicine, pathology, and autopsy, ann. thorac. med. 15 (2020). https://doi.org/10.4103/atm.atm_173_20. [23] g. di vella, c. pietro campobasso, death investigation and certification in italy, acad. forensic pathol. 5 (2015) 454–461. https://doi.org/10.23907/2015.050. [24] m. schön, k. steinestel, d. spiegelburg, a. risch, m. seidel, l. schurr, u.k. fassnacht, n. golenhofen, t.m. böckers, a. böckers, integration of scientific competence into gross anatomy teaching using poster presentations: feasibility and perception among medical students, anat. sci. educ. 15 (2022) 89–101. https://doi.org/10.1002/ase.2031. [25] e.w. matshes, e.o. lew, homicide by unspecified means, am. j. forensic med. pathol. 31 (2010) 174–177. https://doi.org/10.1097/paf.0b013e3181df62da. [26] k. aljerian, factors influencing residents’ specialty choices and satisfaction: impact of gender, career motivation and life goals, j. surg. educ. 79 (2022) 302–308. https://doi.org/10.1016/j.jsurg.2021.09.018. [27] j.m. jeffers, s. bord, j.e. hooper, c. fleishman, d. cayea, b. garibaldi, end-of-life care: a multimodal and comprehensive curriculum for graduating medical students utilizing experiential learning opportunities, mededportal j. teach. learn. resour. 17 (2021) 11149. https://doi.org/10.15766/mep_2374-8265.11149. tables table 1. reliability measures cronbach's alpha rho_a composite reliability average variance extracted (ave) mdc knowledge 0.772 0.815 0.852 0.593 future foreight 0.833 0.845 0.889 0.667 mdc completion 0.792 0.788 0.879 0.709 medicolegal investigation 0.935 0.935 0.951 0.796 mores 0.894 0.9 0.926 0.758 table 2. fornell’s matrix (validity) 1 2 3 4 5 mdc knowledge 0.77 future foresight 0.729 0.817 mdc completion 0.648 0.807 0.842 medicolegal investigation 0.799 0.687 0.787 0.892 mores 0.736 0.704 0.739 0.823 0.871 80 table 3. outer loading and vif outer loading vif comp_scrutiny 0.881 3.242 comp_vettin g 0.889 3.293 ff_cod_verification 0.727 1.727 ff_certificate_automation 0.826 1.995 ff_deep_learning 0.845 2.728 ff_policy_making 0.863 2.863 kn_advanced 0.865 1.904 kn_competent 0.742 1.479 kn_fair 0.67 1.499 kn_limited 0.79 1.591 mli_caregiver 0.794 1.942 mli_family 0.933 3.481 mli_general_practitioner 0.921 3.02 mli_mortician 0.894 3.298 mli_police_officer 0.911 4.328 mm_avoiding_allegations 0.896 2.859 mm_expediting_burials 0.868 2.576 mm_integrity/sincerity 0.861 2.605 mm_respecting_privacy 0.857 2.55 comp_inadvertence 0.75 1.245 table 4. hypothesis validation b m sd t p h1a. mdc knowledge -> future foresight 0.463 0.462 0.053 8.752 0.000 h1b. mdc knowledge -> mdc completion 0.011 0.015 0.065 0.167 0.000 h1c. mdc knowledge -> medicolegal investigations 0.799 0.8 0.024 32.931 0.868 h2a.medicolegal investigations -> mores 0.823 0.826 0.022 7.625 0.000 h2b. medicolegal investigations -> mdc completion 0.562 0.556 0.07 8.04 0.000 h2c. medicolegal investigations -> future foresight 0.215 0.213 0.063 3.446 0.001 h3. mores -> mdc completion 0.284 0.294 0.075 3.81 0.000 h4. mdc completion -> future foresight 0.676 0.676 0.047 14.381 0.000 abstract 1. introduction 2. methods 3. results 4. discussion references 67 popovych, andriy, ruzhylo, sofiya, zakalyak, nataliya, popovych, dariya & żukow, xawery. comparative study of the effects on the microbiota and leukocyturia of fresh and canned naftussya water. quality in sport. 2022;8(4):67-72. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.04.007 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41639 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych).© the authors 2022; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 15.11.2022. revised: 20.12.2022. accepted: 31.12.2022. comparative study of the effects on the microbiota and leukocyturia of fresh and canned naftussya water andriy i. popovych1,2, sofiya v. ruzhylo3, nataliya r. zakalyak3, dariya v. popovych4, xawery zukow5 1se ukrainian scientific research institute of medicine of transport, odesa, ukraine 2scientific group of balneology of hotel&spa complex “karpaty”, truskavets’, ukraine andriypopovych711@gmail.com 3ivan franko state pedagogical university, drohobych, ukraine doctor-0701@ukr.net natalyzak69@gmail.com 4iy horbachevs’kyi national medical university, ternopil’, ukraine darakoz@yahoo.com 5medical university of bialystok, bialystok, poland xaweryzukow@gmail.com background. balneotherapy has its rightful place in the arsenal of means of treatment of chronic. the universally recognized gold standard of balneofactors is naftussya bioactive water. the issue of the loss of its healing properties by naftussya water after extraction from the subsoil, the possibility of its preservation and transportation remain debatable and relevant. the purpose of this study is to compare the impact of fresh and canned water on the microbiota of feces and urine in patients with chronic pyelonephritis. materials and methods. the object of clinical-physiological observation were residents of the city of truskavets’ (21 men aged 24-67 years and 8 women 33-76 years) with chronic pyelonephritis in remission. the subject of the study were the leukocyturia and bacteriuria levels and components of microbiota of feces. results. weekly use of fresh naftussya water causes an increase in the reduced content of probiotics in the microbiota and a decrease in the increased content of conditionally pathogenic microflora, which is accompanied by a reduction of bacteriuria and leveling of leukocyturia. the beneficial effect on the listed parameters of canned naftussya water is less pronounced, but the differences are statistically insignificant. conclusion. the obtained results provide grounds for continuing research into the effects of canned naftusya water on the body of urological patients. keywords: naftussya bioactive water, chronic pyelonephritis, urinary syndrome, microbiota. https://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.04.007 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41639 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) mailto:andriypopovych711@gmail.com mailto:doctor-0701@ukr.net mailto:darakoz@yahoo.com mailto:xaweryzukow@gmail.com 68 inroduction balneotherapy has its rightful place in the arsenal of means of treatment of chronic pyelonephritis [1]. the universally recognized gold standard of balneofactors is naftussya bioactive water. the issue of the loss of its healing properties by naftussya water after extraction from the subsoil, the possibility of its preservation and transportation remain debatable and relevant [11,14,16-18]. the purpose of this study is to compare the impact of fresh and canned water on the microbiota of feces and urine in patients with chronic pyelonephritis. materials and methods the object of clinical-physiological observation were residents of the city of truskavets’ (21 men aged 24-67 years and 8 women 33-76 years) with chronic pyelonephritis in remission. the day before, samples of morning urine and feces was collected, in which was determined the leukocyturia and bacteriuria levels and components of microbiota respectively. unified methods are applied. urinary syndrome was assessed by quantitative and quantitative-qualitative [12] levels of bacteriuria and leukocyturia. to qualitatively assess the manifestations of pyelonephritis, a single-point il popovych’s [5,12] scale, built on the basis ec harrington’s desirability function [6], was used. in particular, bacteriuria over 106 cfu/ml is quantified at 0,9 points (strongly expressed), within (0,3÷1,0)•106 cfu/ml – 0,715 p (more than average, but not strong), 105 cfu/ml – 0,5 p (moderately expressed), (0,2÷0,5)•105 cfu/ml – 0,285 p (weakly expressed), (0,01÷0,1)•105 cfu/ml 0,1 p (very weak), less than 0,01•105 cfu/ml 0 p (absent). leukocyturia over 60•103/ml 0,715 р, within (20÷60)•103/ml – 0,5 р, (4÷20)•103/ml – 0,285 р, (2÷4)•103/ml – 0,1 р, less than 2•103/ml – 0 р. the inclusion criteria were the presence of pronounced urinary syndrome (bacteriuria: 0,285÷0,715 points; leukocyturia: 0,1÷0,5 points) with preservation of functional renal reserve (>10%), previously assessed by the ai gozhenko method [4]. every day, 6 patients were examined, who were divided into two groups, approximately equal in terms of gender, age and severity of urinary syndrome. after the initial testing, the members of the main group received a weekly course of balneotherapy [16] with fresh naftussya water (taken directly from the field), instead, for the experimental group, naftussya water, previously preserved in anaerobic conditions, was used. on the second day after the end of the drinking course, repeated testing was carried out. normal (reference) values of variables are taken from the database of the truskavetsian scientific school of balneology. for statistical analysis used the software package "statistica 6.4". results and discussion both groups were equal in terms of gender (4 women each), age (m±sd: 52±15 and 50±10 years), body mass index (26,8±4,2 and 27,8±3,3 kg/m2) as well as of the initial symptoms of urinary syndrome (table 1) and components of the microbiota of feces (table 2). 69 table 1. comparative characteristics of the symptoms of urinary syndrome naftussya water used for balneotherapy student’s statistics reference value symptons of the urinary syndrome fresh (n=15) canned (n=14) t p mean sd bacteriuria actual, lg cfu/ml before after change 2,20±0,12*** 1,10±0,24*** -1,10±0,22*** 2,01±0,11*** 1,22±0,25*** -0,79±0,20*** 1,14 0,35 1,04 >0,2 >0,5 >0,5 0 0,98 bacteriuria qualitative, points before after change 0,51±0,05*** 0,22±0,05*** -0,29±0,06*** 0,48±0,04*** 0,28±0,06*** -0,20±0,05*** 0,49 0,75 1,18 >0,5 >0,5 >0,2 0 0,24 leukocyturia actual, lg l/ml before after change 3,61±0,14*** 3,14±0,14 -0,46±0,20* 3,51±0,18*** 3,35±0,13* -0,16±0,17 0,43 1,04 1,15 >0,5 >0,5 >0,2 3,00 0,21 leukocyturia qualitative, points before after change 0,21±0,04*** 0,08±0,03* -0,14±0,05** 0,19±0,05*** 0,13±0,03*** -0,06±0,06 0,38 1,19 1,04 >0,5 >0,2 >0,5 0 0,15 note. significant deviations from the norm as well as changes are indicated by stars (p<0,05*, <0,01**, <0,001***). table 2. comparative characteristics of the microbiota of feces naftussya water used for balneotherapy student’s statistics reference value bacteria fresh (n=15) canned (n=14) t p mean cv/ sd lactobacilli, lg cfu/g before after change 5,36±0,36*** 6,85±0,35** +1,49±0,54** 5,41±0,36*** 6,37±0,35*** +0,96±0,47* 0,10 0,98 0,75 >0,5 >0,5 >0,5 8,10 0,179 bifidobacteria, lg cfu/g before after change 4,76±0,32*** 6,02±0,29** +1,26±0,45** 4,91±0,29*** 5,64±0,27*** +0,73±0,38 0,35 0,96 0,90 >0,5 >0,5 >0,5 6,94 0,164 escherichia coli common, lg cfu/g before after change 8,18±0,07*** 8,31±0,07*** +0,12±0,09 8,15±0,07*** 8,26±0,07*** +0,11±0,10 0,31 0,47 0,12 >0,5 >0,5 >0,5 8,66 0,045 e. coli hemolytic, % before after change 29±11** 8±7 -21±15 39±12** 14±7 -25±15 0,56 0,62 0,16 >0,5 >0,5 >0,5 0 25 e. coli attenuated, % before after change 77±5*** 50±7*** -27±8** 74±5*** 65±6*** -9±7 0,42 1,63 1,70 >0,5 >0,05 >0,05 17 1,0 klebsiela&proteus, % before after change 19±4*** 10±3** -9±6 19±6*** 11±3** -8±6 0,03 0,16 0,06 >0,5 >0,5 >0,5 0 11 adhering to the truskavetsian scientific school's analytical algorithm, the actual/raw parameters were normalized by recalculation by the equations: z = 4•(v – n)/(max – min) = (v – n)/sd = (v/n – 1)/cv, where v is the actual value; n is the normal (reference) value; sd and cv are the standard deviation and coefficient of variation respectively. fig. 1 visualizes how a weekly intake of fresh naftussya water causes an increase in the significantly reduced content in the microbiota of feces/gut of classical probiotics [13] to the lower normal zone. the beneficial effect is less noticeable in relation to the total content of escherichia coli. instead, the marginally increased content of the e. coli strain capable of 70 hemolysis is almost completely normalized. however, the extremely high content of the e. coli strain with weakened enzymatic activity remains in the pessimistic zone. finally, the less elevated content of conditionally pathogenic klebsiela&proteus decreases only to the upper normal zone. the physiological benefit of the described effects on the microbiota is confirmed by their combination with a significant reduction of bacteriuria and leveling of leukocyturia as markers of pyelonephritis. fig. 1. profiles of normalized parameters of microbiota and leukocyturia in patients with chronic pyelonephritis before and after a course of balneotherapy with fresh and canned naftussya water the effects of naftussya water are manifested even more clearly in direct differences between individual final and initial values (fig. 2). at the same time, it can be seen that the effect of canned naftussya water on the registered parameters is somewhat weaker, but the differences are statistically insignificant. fig. 2. profiles of changes in normalized parameters of microbiota and leukocyturia in patients with chronic pyelonephritis after a course of balneotherapy with fresh and canned naftussya water 71 from the above, one gets the impression that among the organic substances of naftussya water [3,8] prebiotics are present. prebiotics are a group of biological nutrients that are capable of being degraded by microflora in the gastrointestinal tract, primarily lactobacilli and bifidobacteria. when prebiotics are ingested, either as a food additive or as a supplement, the colonic microflora degrade them, producing short-chain fatty acids, which are simultaneously released in the colon and absorbed into the blood circulatory system. prebiotics boost the proliferation of gut microbes [2,7,10]. in may 2019, the international scientific association for probiotics and prebiotics (isapp) convened a panel of nutritionists, physiologists and microbiologists to review the definition and scope of synbiotics. the panel updated the definition of a synbiotic to “a mixture comprising live microorganisms and substrate(s) selectively utilized by host microorganisms that confers a health benefit on the host”. the panel concluded that defining synbiotics as simply a mixture of probiotics and prebiotics could suppress the innovation of synbiotics that are designed to function cooperatively. requiring that each component must meet the evidence and dose requirements for probiotics and prebiotics individually could also present an obstacle. rather, the panel clarified that a complementary synbiotic, which has not been designed so that its component parts function cooperatively, must be composed of a probiotic plus a prebiotic, whereas a synergistic synbiotic does not need to be so. a synergistic synbiotic is a synbiotic for which the substrate is designed to be selectively utilized by the coadministered microorganisms. this consensus statement further explores the levels of evidence (existing and required), safety, effects upon targets and implications for stakeholders of the synbiotic concept [15]. this passage perfectly overlaps the well-known fact that about 1/3 of the mass of organic matter in naftussya water is the products of biotransformation by its native microbes of organic matter leached from the aquifer [3,9,17]. the obtained results provide grounds for continuing research into the effects of canned naftusya water on the body of urological patients. acknowledgment we express sincere gratitude to administration “truskavets’ spa” and clinical sanatorium “moldova” for help in conducting this investigation. accordance to ethics standards tests in patients are conducted in accordance with positions of helsinki declaration 1975, revised and complemented in 2002, and directive of national committee on ethics of scientific researches. during realization of tests from all participants the informed consent is got and used all measures for providing of anonymity of participants. references 1. androssova so. sanatorium treatment of persons with kidney diseases. in: nephrology. a guide for doctors. volume 2 (edited by ie tareeva) [in russian]. moskva. meditsina; 1995: 393-396. 2. bamigbade gb, subhash aj, kamal-eldin a, nyström l, ayyash m. an updated review on prebiotics: insights on potentials of food seeds waste as source of potential prebiotics. molecules. 2022; 27(18): 5947. 3. dats’ko or, bubnyak ab, ivassivka sv. the organic part in mineral water naftussya. development of knowledges about its composition and origination [in ukrainian]. medical hydrology and rehabilitation. 2008; 6(1): 168-174. 72 4. gozhenko ai, kravchuk av, nykytenko op, moskolenko om, sirman vm. funktsional'nyi nyrkovyi rezerv. functional renal reserve [in ukrainian]. odesa. feniks; 2015: 182. 5. gozhenko ai, kushneruk av, zukow w, popovych il. comparative study of electrolyte exchange in patients with varying severity of urinary syndrome of chronic pyelonephritis. journal of education, health and sport. 2015; 5(1): 305-310. 6. harrington ec. the desirability function. industrial quality control. 1965; 21: 494-498. 7. ibrahim s, hayek s, song d. recent application of probiotics in food and agricultural science. in: rigobelo ec, editor. probiotics. london, uk. intechopen; 2012. 8. ivassivka sv, bubnyak ab, kovbasnyuk мм, popovych il. genesis and role of phenols in waters from naftussya layer [in ukrainian]. in: problems of pathology in experiment and clinic. scientific works of drohobych medical institute. vol xv. drohobych. 1994: 6-11. 9. ivassivka sv, kovbasnyuk mm, bubnyak ab, sovyak dg. monitoring of the activity of the autochthonous microflora of the naftussya water of the truskavets’ field and its relationship with the organic factors of this water and the intensity of precipitation [in ukrainian]. medical hydrology and rehabilitation. 2010; 8(2): 57-78. 10. kaur ap, bhardwaj s, dhanjal ds, et al. plant prebiotics and their role in the amelioration of diseases. biomolecules. 2021; 11(3): 440. 11. moiseev ayu. features of chemical conposition and balneal use of mineral waters [in russian]. kyїv. publish hous “kim”: 2017: 464. 12. popovych il, flyunt is, alyeksyeyev oi, hrytsak lya, hrinchenko bv, barylyak lg et al. sanogenetic bases of rehabilitation on spa truskavets’ urological patients from chornobylian contingent [in ukrainian]. kyїv. computerpress; 2003: 192. 13. serven al. antagonistic activities of lactobacilli and bifidobacteria against microbial pathogens. fems microbiology reviews. 2004; 28: 405-440. 14. shestopalov vm, moiseeva np, ishchenko ap, kondratiuk yei, usov vyu, moiseev ayu, et al. “naftusia” medicinal waters of ukrainian carpathians and podolia [in russian]. chernivtsi. bukrek; 2013: 600. 15. swanson ks, gibson gr, hutkins r, et al. the international scientific association for probiotics and prebiotics (isapp) consensus statement on the definition and scope of synbiotics. nat rev gastroenterol hepatol. 2020; 17(11): 687-701. 16. truskavetsian mineral waters and methods of their internal use. guidelines. truskavets’; 1998: 39. 17. yaremenko мs, ivassivka sv, popovych il, bilas vr, yassevych hp, zahorodnyuk vp et al. physiological bases of curative effect of water naftussya [in russian]. kyїiv. naukova dumka; 1989: 144. 18. yessypenko bye. physiological action of “naftussya” mineral water [in russian]. kyїv. naukova dumka; 1981: 216. 33 czarnecki, d., skalski, d.w., grygus, i.m. free time of elderly people in terms of physical activity. quality in sport. 2022;8(4):33-38. eissn 2450-3118. doi http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.04.003 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41065 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2022; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 25.09.2021. revised: 19.11.2022. accepted: 27.11.2022. czas wolny ludzi starszych w aspekcie aktywności fizycznej free time of elderly people in terms of physical activity czarnecki d.1,2, skalski d.w.1,2, grygus i.m.3 1akademia wychowania fizycznego i sportu im. jędrzeja śniadeckiego w gdańsku, polska 2lwowski państwowy uniwersytet kultury fizycznej im. iwana boberskiego, ukraina 3narodowy uniwersytet gospodarki wodnej i zarządzania zasobami naturalnymi w równym, ukraina streszczenie problematyka gerontologiczna będzie coraz bardziej zyskiwać na uznaniu, jak w aspekcie społecznym, tak i medycznym. powodem tego jest gwałtowny wzrost odsetka populacji ludzi starych, co ma związek ze spadkiem liczby urodzin z jednej strony a przedłużeniem się długości życia z drugiej. starzenie się ludności europy i polski jest prawdopodobnie najważniejszym wyzwaniem zdrowotnym i społeczno-politycznym nadchodzących lat. przewiduje się, że w 2050 roku osoby w wieku 60–79 lat będą stanowić jedną czwartą całej ludności unii europejskiej. utrzymanie na odpowiednim poziomie stanu zdrowia, samodzielności i niezależności osób starszych staje się wielkim wyzwaniem. jest to nie tylko wyzwanie dla zdrowia publicznego, ale również ogromny problem społeczno-ekonomiczny. typową sytuacją w wieku starszym jest występowanie często kilku chorób jednocześnie. dodatkowo sytuację komplikuje postępowanie szeregu zmian degeneracyjnych, dotyczących niemal wszystkich układów i funkcji ustroju, pogarszających możliwość funkcjonowania i rehabilitacji. podejmowanie zagadnień dotyczących seniorów staje się istotne co najmniej z kilku powodów. do najważniejszych należą: zwiększająca się liczba osób w podeszłym wieku, panujący powszechnie kult człowieka sprawnego i niezależnego materialnie (całkowicie niepokrywający się z rzeczywistością geriatryczną), konieczność kształcenia profesjonalistów dla pomocy lub wsparcia potrzebujących oraz potrzeba zmian mentalnych społeczeństwa dotyczących procesu starzenia się i samej starości. celem niniejszego artykułu jest ukazanie problemu czasu wolnego ludzi starszych w perspektywie aktywności fizycznej. punktem wyjścia podjętych rozważań było wyjaśnienie pojęć „starość” i „starzenie się”. w dalszej kolejności przedstawiono ważniejsze zagadnienia dotyczące aktywności człowieka w okresie późnej dorosłości oraz zaprezentowano główne założenia teorii aktywności. następnie określono pojęcie czasu wolnego, omówiono cechy aktywności wolnoczasowej, a także wskazano na funkcje czasu wolnego. zwrócono również uwagę na strukturę budżetu czasu seniorów oraz dominujące wśród nich typy aktywności wolnoczasowej. w następnej kolejności przedstawiono problem czasu wolnego ludzi starych w kontekście teorii aktywności, zwracając szczególną uwagę na zagadnienia dotyczące aktywizacji seniorów. słowa kluczowe: zdrowie, styl życia, aktywność ruchowa, gerontologia. summary gerontological issues will gain more and more recognition, both in the social and medical aspect. the reason for this is the sharp increase in the percentage of the elderly population, which is related to a decline in birth rates on the one hand and an increase in life expectancy on the other. the aging of the population of europe and poland is probably the most important health and socio-political challenge in the coming years. in 2050, people aged 60-79 are expected to make up a quarter of the entire population of the european union. maintaining the appropriate level of health, independence and independence of the elderly becomes a great challenge. this is not only a public health challenge, but also a huge socio-economic problem. a typical situation in old age is the occurrence of several diseases at the same time. in addition, the situation is complicated by the procedure of a number of degenerative changes affecting almost all http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.04.003 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41065 34 systems and functions of the system, deteriorating the possibility of functioning and rehabilitation. taking up issues related to seniors becomes important for at least several reasons. the most important ones include: the increasing number of elderly people, the widespread cult of a financially efficient and independent person (completely different from the geriatric reality), the need to educate professionals to help or support those in need, and the need for mental changes in society regarding the aging process and old age itself. the aim of this article is to present the problem of leisure time of elderly people from the perspective of physical activity. the starting point for the considerations was the explanation of the concepts of "old age" and "aging". next, the most important issues concerning human activity in late adulthood are presented and the main assumptions of the theory of activity are presented. then the concept of free time was defined, the features of free time activity were discussed, and the functions of free time were also indicated. attention was also paid to the structure of seniors' time budget and the types of free-time activity that dominate among them. next, the problem of free time of old people is presented in the context of the theory of activity, paying particular attention to the issues related to the activation of seniors. keywords: health, lifestyle, physical activity, gerontology. wstęp aktywność stanowi warunek konieczny satysfakcjonującego życia bez względu na wiek człowieka [20, 29]. od niej zależy zaspokojenie wszelkich jego potrzeb. brak aktywności może prowadzić do utraty akceptacji ze strony innych ludzi, samotności [9], a nawet do wykluczenia społecznego. istotna jest więc „umiejętność życia aktywnego, świadomego, intencjonalnego, pozytywnego, wartościowego, tworzenie i realizowanie własnej koncepcji życia także w wieku podeszłym” [25]. prowadzone od kilkudziesięciu lat badania i analizy wskazują, że codzienna aktywność ludzi starszych w polsce skupia się przede wszystkim na sprawach domowo-rodzinnych [4]. dotyczy to również ich aktywności wolnoczasowej. różne mogą być przyczyny tego stanu rzeczy, np. problemy związane ze zdrowiem, brak wiary we własne możliwości, obawa przed krytyką ze strony innych ludzi [36]. postęp techniczny i społeczno-ekonomiczny oraz rozwój medycyny przyczyniły się do wzrostu ilości czasu wolnego, który nie symbolizuje już wyłącznie warstw uprzywilejowanych. czas wolny stał się istotnym składnikiem jakości życia [7, 8]. od jego rozmiarów oraz sposobów spożytkowania w dużej mierze „zależy jakość wykonywanej pracy, kształtowania i doskonalenia zawodowego, codziennego samopoczucia i zdrowia” [8]. czas wolny spełnia zatem wiele ważnych funkcji w życiu jednostki, również osoby starszej. uczestnictwo człowieka starego w czasie wolnym może jednak zależeć od różnych czynników, które kształtują jego sytuację życiową. aktywność fizyczna aktywność fizyczna, zdrowie oraz styl życia są ze sobą ściśle powiązane. ludzkie ciało zostało skonstruowane do ruchu, stąd wymaga regularnej aktywności fizycznej do optymalnego funkcjonowania i unikania chorób. wśród rankingu czynników utrzymujących i pomnażających zdrowie i zdrowy styl życia aktywność fizyczna zajmuje priorytetowe miejsce. ruch bowiem jest częścią ludzkiej natury. nie tylko sprzyja funkcjonowaniu i rozwojowi organizmu człowieka, ale także ma bardzo korzystny wpływ na jego psychikę i samopoczucie. naukowcy mówią o minimum aktywności fizycznej jako biologicznym nakazie, o konieczności życiowej, o obowiązku moralnym i społecznym człowieka w kreacji własnego zdrowia. minimum aktywności fizycznej to niezbędna dawka ruchu w ciągu tygodnia, konieczna dla utrzymania dobrego samopoczucia i stanu psychofizycznego [10, 15]. aktywność fizyczna jest zazwyczaj definiowana jako (…) wszystkie czynności i zajęcia związane z wysiłkiem fizycznym i ruchem (pracą mięśni), w czasie których czynność serca i oddech przyśpiesza się, pojawia się uczucie ciepła i często pocenie się [26]. jest to dość szeroka definicja i obejmuje ona wszelkie formy aktywności fizycznej, tj. rekreacyjną aktywność fizyczną (w tym większość dyscyplin sportowych oraz taniec), zawodowe uprawianie sportu, aktywność fizyczną w domu i jego okolicy oraz aktywność fizyczną związaną z transportem. wiesław osiński w „antropomotoryce” powołuje się na kilka definicji pojęcia aktywności fizycznej skonstruowanych przez zagranicznych autorów. zgodnie z definicją caspersena, powella i christensona aktywność fizyczna (ang. physical activity) to każdy ruch ciała wyzwalany przez mięśnie szkieletowe, który powoduje wydatek energetyczny [22]. natomiast howley i franks przyjmują, że aktywność fizyczna odnosi się do ruchów ciała wykonywanych dzięki mięśniom szkieletowym i wymagających wydatku energetycznego na poziomie przynoszącym korzyści zdrowotne [22]. jerzy barankiewicz z kolei, pojmuje aktywność fizyczną jako podejmowanie w ramach wypoczynku czynnego różnego rodzaju zabaw, ćwiczeń i dyscyplin sportu, dla przyjemności, rekreacji i zdrowia, poprawy zdolności wysiłkowej, zdobywania specjalnych sprawności i umiejętności fizycznych, zapobiegania powstawaniu chorób cywilizacyjnych (poprawa sprawności układu krążenia, ruchowego, oddechowego, przeciwdziałania stresowi psychicznemu), zwiększeniu korzystnych wpływów na zdolność do pracy fizycznej i umysłowej [1]. regularna aktywność fizyczna bez wątpienia może uchronić nas od wielu problemów zdrowotnych, ale należy pamiętać, że służy ona zdrowiu wtedy, gdy realizowana jest w odpowiedniej objętości, intensywności i częstości, tj. przy odpowiednim obciążeniu. najwięcej korzyści dla zdrowia niesie aktywność o obciążeniu średnim. dla każdego człowieka istnieje indywidualny poziom tego obciążenia, mający optymalny wpływ na zdolność do obrony organizmu przed chorobą [15, 16]. wszelkie działania człowieka określane mianem aktywności fizycznej mają miejsce we wszystkich etapach jego ontogenezy. są jednym z najważniejszych przejawów jego witalności życiowej, dlatego tak ważne jest, aby być aktywnym fizycznie przez całe życie – od wczesnego dzieciństwa do późnej starości [18, 30]. 35 starzenie się człowieka zdrowie oraz sprawność fizyczna i psychiczna predysponują do indywidualnych osiągnięć zawodowych, zadowolenia z życia rodzinnego oraz zdobywania pozycji społecznej. okres emerytalny to czas satysfakcji z osiągnięć i dokonań, odpoczynku, cieszenia się dorobkiem życia – co określane jest jako „pomyślne starzenie się”. przesłanką pomyślnej starości są wcześniejsze inwestycje we własne zdrowie, w czynniki sprzyjające jego pomnażaniu oraz eliminacja szkodliwych oddziaływań chorób, urazów i środowiska. fizjologicznemu procesowi starzenia się towarzyszą zmiany jakościowe i ilościowe w praktycznie każdym narządzie i układzie człowieka. te złożone, a zarazem nieodwracalne naturalne procesy w ostateczności prowadzą do ograniczenia możliwości psychofizycznych i regeneracyjnych organizmu [27, 34]. występujące w trakcie życia choroby, wypadki, a nawet drobne urazy potęgują te procesy degeneracyjne. proces starzenia się przebiega bardzo indywidualnie, a u każdego człowieka zachodzące zmiany manifestują się w różnym wieku. sama żywotność zależy nie tylko od możliwości biologicznych, ale prawdopodobnie w decydującej mierze od psychiki jednostki. pozytywne nastawienie i podejście do życia pozwalają często skutecznie przeciwstawiać się niepowodzeniom i trudnościom występującym w codziennym życiu. aktywność w okresie późnej dorosłości starością człowieka, określaną też m.in. jako późna dorosłość [32] zajmują się przedstawiciele różnych dyscyplin naukowych, np. socjologii, psychologii, pedagogiki w różnoraki sposób definiują to pojęcie. według elżbiety trafiałek starość stanowi naturalny okres życia, który następuje po młodości i dojrzałości. jest ona zwieńczeniem dynamicznego procesu starzenia się [36]. starość wiąże się […] ze spadkiem wydolności organizmu, utratą mobilności, osłabieniem sił immunologicznych (starość biologiczna, fizjologiczna), ograniczeniem zdolności przystosowywania się do wszelkich zmian, a w kontekście socjoekonomicznym – nierzadko też z pauperyzacją, samotnością (starość psychiczna), koniecznością korzystania z pomocy innych (starość ekonomiczna) i funkcjonowaniem na marginesie życia społecznego (starość społeczna) [36]. starzenie się oznacza natomiast „naturalne, przebiegające w różnym stopniu i tempie zmiany w organizmie człowieka, zmniejszenie intensywności procesów życiowych. jest to proces ciągły i nieodwracalny” [25]. starość jako faza życia ludzkiego powinna być analizowana w powiązaniu z procesem starzenia się oraz jego następstwami [33]. za początek późnej dorosłości uznaje się zazwyczaj 60. bądź 65. rok życia. starość nie jest jednak jednolitym etapem życia człowieka, gdyż jego sprawność fizyczna i psychiczna zmienia się wraz z upływem lat. z tego powodu późną dorosłość dzieli się na krótsze etapy [23]. zgodnie z podziałem zaproponowanym przez światową organizację zdrowia (who), w jej obrębie wyróżnia się trzy podokresy: wczesną starość – wiek starzenia się (60–74 lata), starość pośrednią – wiek starczy (75–89 lat) i późną starość – długowieczność (90 lat i więcej) [3]. aktywność seniorów jest często ujmowana w sposób szeroki jako czynny udział w życiu społecznym, kulturalnym czy intelektualnym [20]. liczne klasyfikacje uwzględniają też inne rodzaje (formy) aktywności osób w wieku senioralnym. aleksander kamiński wskazuje na dwa główne rodzaje aktywności seniorów: podejmowanie pracy cenionej i użytecznej (np. praca będąca kontynuacją zatrudnienia zawodowego, praca zarobkowa w innym zawodzie, aktywność wewnątrzrodzinna, działalność społeczna) oraz rozwijanie własnych zainteresowań (np. aktywność fizyczna, klubowa, artystyczna, umysłowa) [14]. inny podział obejmuje następujące rodzaje aktywności: domowo-rodzinną, kulturalną, zawodową, społeczną, edukacyjną, religijną i rekreacyjną [5]. podejmowana przez osoby starsze aktywność może spełniać wiele ważnych funkcji w ich życiu. wymienia się wśród nich m.in.: funkcję adaptacyjną, integracyjną, kompensacyjną, kształcącą, rekreacyjno-rozrywkową [9]. zgodnie z założeniami teorii aktywności – jednej z kluczowych teorii wyjaśniających prawidłowości procesu starzenia się człowieka – osoby, które zachowują aktywność w okresie późnej dorosłości, wykazują wyższy stopień satysfakcji z własnego życia [12]. co więcej, sposób, w jaki postrzegają siebie seniorzy, zależy „od roli, jaką pełnią bądź od działań, w które są zaangażowani. osoby starsze, w celu utrzymania pozytywnego obrazu samego siebie, muszą zastąpić nowymi rolami te, które utraciły wraz z procesem starzenia się. w ten sposób dobre samopoczucie w wieku starszym jest rezultatem wzrastającej aktywności w nowo zdobytych rolach”. teoria aktywności jest uzasadnieniem dla założenia, jakie leży u podstaw rozmaitych programów interwencyjnych na rzecz seniorów – aktywność w okresie późnej dorosłości jest korzystna i prowadzi do wzrostu satysfakcji życiowej [12]. jak wynika z badań gerontologicznych, „osoby, które mimo podeszłego wieku prowadzą aktywny tryb życia, charakteryzują się lepszą kondycją psychiczną i żyją dłużej […], lepiej znoszą porażki, w mniejszym stopniu są narażone na poczucie bezradności i osamotnienia” [32]. aktywność stanowi istotną potrzebę psychiczną i społeczną w każdym okresie ludzkiego życia [33]. w fazie starości „człowiek […] powinien podejmować aktywność zgodnie z własnymi potrzebami i możliwościami, a także oczekiwaniami i staraniami otoczenia (aktywizacja), a pozostawanie czynnym jak najdłużej jest zjawiskiem […] koniecznym do osiągnięcia zadowolenia” [6]. problem czasu wolnego seniorów w kontekście aktywności fizycznej aktywność osób starszych w dużej mierze wiąże się z ich czasem wolnym. pojęcie to jest w różnoraki sposób określane w literaturze naukowej. bogusław milerski i bogusław śliwerski podają, że czas wolny stanowi jedno z zasadniczych pojęć w pedagogice społecznej, które określa „zakres i jakość spożytkowania przez człowieka czasu, jaki ma on do wyłącznej dyspozycji; jest to zatem czas, jaki pozostaje osobie do swobodnej decyzji po wykonaniu przez nią czynności czy zadań koniecznych i obowiązkowych” [19]. 36 czas wolny może być przeznaczony na odpoczynek (fizyczny lub psychiczny), rozrywkę, działalność społeczną, rozwój własnych zainteresowań, pasji czy uzdolnień, a także samowychowanie i samokształcenie [19]. analiza wyżej przytoczonej definicji pozwala wyodrębnić dwa główne aspekty czasu wolnego: ilościowy i jakościowy [21]. pierwszy z nich odnosi się do rozmiarów czasu wolnego, jakim dysponuje jednostka (czas wolny stanowi określoną część ogólnego budżetu czasu), z kolei drugi dotyczy podejmowanych w czasie wolnym czynności (form wykorzystania czasu wolnego), które określane są m.in. jako wypoczynek czy rekreacja [39]. definicja ta wskazuje również na czynności (bądź zadania), które nie zaliczają się do obszaru czasu wolnego (czynności konieczne i obowiązkowe). aktywność podejmowaną w czasie wolnym (wypoczynek) charakteryzują trzy podstawowe cechy: dobrowolność (nie może mieć ona charakteru obowiązkowego), niezarobkowość (nie może być zasadniczym źródłem dochodu) i przyjemność [26]. czas wolny może spełniać różne funkcje w życiu jednostki, np. kształcącą, opiekuńczą, integracyjną, środowiskową [8]. kamiński sprowadza je do trzech zasadniczych: odpoczynku, zabawy i pracy nad sobą odpoczynek oznacza „odreagowywanie fizycznego zmęczenia i psychicznego znużenia w spokoju, ciszy, w kontemplacji” [13]. zabawa to przeciwieństwo biernego wypoczynku, „wyraża potrzebę ruchu, nowości, przygody, hazardu, zmienności wrażeń, iluzji. stanowi odreagowywanie nudy i monotonii […]. może się wyrażać w czynnościach realnych (np. wycieczka) lub w przeżywaniu fikcji (np. film)” [13]. natomiast praca nad sobą wyraża „potrzebę samorozwoju w różnych postaciach samokształcenia (nie tylko intelektualnego)” [13]. oznacza ona „dobrowolne i samodzielne nabywanie w czasie wolnym wiadomości i umiejętności w celu samodoskonalenia, tj. wszechstronnego rozwoju […] osobowości” [24]. z wychowawczego punktu widzenia ważne jest zachowanie właściwej równowagi pomiędzy poszczególnymi funkcjami czasu wolnego. żadna z wymienionych funkcji nie powinna dominować przez dłuższy czas w życiu jednostki [21]. znaczne zmiany budżetu czasu po przejściu człowieka na emeryturę można zaobserwować, jeśli weźmie się pod uwagę ogólny podział zajęć (w ciągu doby) na: pracę zawodową, dodatkową pracę zarobkową, dojazdy do pracy, zaspokajanie podstawowych potrzeb organizmu, obowiązki domowe, obowiązkowe kształcenie się oraz aktywność podejmowaną w czasie wolnym. po zastosowaniu tej klasyfikacji do sytuacji ludzi w wieku senioralnym, budżet czasu przedstawia się zwykle w następujący sposób: czas poświęcony na zaspokajanie podstawowych potrzeb organizmu, czas przeznaczony na obowiązki domowo-rodzinne oraz czas wolny [17]. czas wolny stanowi więc istotny składnik w całościowym budżecie czasu seniorów [35]. aktywność wolnoczasowa to ważny element życia człowieka w różnych jego fazach. jak podaje lucjan turos, od sposobu wykorzystania czasu wolnego zależy m.in. stan zdrowia jednostki, jej samopoczucie, rozwój w rozmaitych dziedzinach, umiejętność przystosowywania się do zmieniających się warunków, np. społecznych, kulturowych, ekonomicznych [37]. na podstawie wyników przeprowadzonych badań małgorzata halicka i jerzy halicki wyodrębnili pięć typów aktywności, jakie podejmowane są przez osoby starsze w czasie wolnym. zalicza się do nich: aktywność rekreacyjnohobbistyczna (np. spacery, prace na działce, zajęcia „miłośnicze”), aktywność receptywna (np. oglądanie programów telewizyjnych, czytanie gazet, książek), aktywność zorientowana publicznie (np. działalność społeczna, polityczna), aktywność integracyjna (np. spotkania ze znajomymi, spotkania w klubie seniora), inne rodzaje aktywności (formy aktywności, które nie mieszczą się w obrębie wyżej wymienionych typów) [11]. wyniki badań zrealizowanych a także rezultaty niektórych badań i analiz przeprowadzonych w kolejnych latach [31] wskazują na dominację biernych form wypoczynku wśród polskich seniorów. tymczasem, zgodnie z założeniami teorii aktywności, człowiek starszy – dzięki aktywnemu stylowi życia – „czuje się potrzebny, spełniony, odczuwa satysfakcję i planuje dalsze działania”. zachowanie aktywności w wieku senioralnym umożliwia człowiekowi nie tylko utrzymanie dobrego stanu zdrowia, sprawności, ale jest także ważnym czynnikiem pobudzającym do przejęcia odpowiedzialności za własne życie. aktywność osoby starszej może zależeć jednak od różnych czynników. w przypadku aktywności wolnoczasowej za szczególnie istotne należy uznać czynniki: biologiczne (np. stan zdrowia), społeczno-demograficzne (np. płeć), gospodarczo-ekonomiczne (np. sytuacja materialna), psychiczne (np. cechy osobowości) oraz kulturowe (np. tradycje) [2]. do zasadniczych celów aktywizacji ludzi starszych zalicza się w szczególności: zachowanie sprawności fizycznej oraz dobrego stanu zdrowia; usamodzielnienie osoby starszej; wdrażanie do współdziałania z innymi, współżycia w grupie i środowisku; umożliwianie i poszerzanie uczestnictwa w życiu społecznym; utrzymywanie bądź pobudzanie wiary w sens życia; pobudzanie twórczego działania; rozwijanie zainteresowań. w procesie aktywizacji istotne jest uwzględnienie indywidualnych cech każdego człowieka, takich jak np. wiek, samopoczucie czy cechy osobowości aktywizacja (również wolnoczasowa) powinna być zatem ukierunkowana przede wszystkim na usamodzielnianie osób starszych oraz wzbudzanie ich gotowości do podejmowania działań na rzecz siebie i innych ludzi. w procesie aktywizacji każdy człowiek winien być traktowany indywidualnie i podmiotowo [28]. cel pracy i problem badawczy celem niniejszej pracy jest ukazanie problemu czasu wolnego ludzi starszych w perspektywie aktywności fizycznej. metoda badań i narzędzia badawcze w badaniach wykorzystano metodę systematycznej analizy literatury przedmiotu na podstawie jej przeglądu. zastosowano technikę badawczą w postaci analizy treści. w opracowaniu wykorzystano literaturę przedmiotu z zakresu aktywności fizycznej oraz z profilaktyki zdrowotnej. 37 analiza wyników jak zauważono, aktywność osób starszych ściśle wiąże się z ich czasem wolnym, który spełnia wiele istotnych funkcji w ich życiu. podejmowana w czasie wolnym aktywność może służyć bowiem nie tylko odpoczynkowi, zabawie czy integracji społecznej, ale także pracy nad sobą. czas wolny powinien być rozpatrywany z jednej strony jako przestrzeń do rozwoju i samorealizacji człowieka, z drugiej – jako źródło różnorakich zagrożeń. dla osób starszych może być on przestrzenią dla rozwijania rozmaitych pasji, poszukiwania nowych zajęć, ale niekiedy też bezczynności np. z uwagi na problemy zdrowotne, trudności finansowe, sytuację rodzinną czy brak określonych umiejętności, zainteresowań lub chęci do podejmowania aktywności. stąd problematyka czasu wolnego seniorów powinna budzić zainteresowanie badaczy, w tym przedstawicieli nauk o wychowaniu, a także praktyków edukacji. szczególnie istotne wydaje się poszukiwanie rozwiązań, które sprzyjałyby aktywizacji wolnoczasowej ludzi starszych oraz rozwijaniu ich umiejętności do podnoszenia jakości życia w obszarze czasu wolnego. dlatego czynna aktywność fizyczna seniorów może znacząco wpłynąć na nastawienie do samych siebie i środowiska, w którym funkcjonują, podwyższając „jakość życia” i dając tym samym satysfakcję. podsumowanie z punktu widzenia współczesnej pedagogiki istotnym problemem jest zarówno kwestia wycofywania się osób starszych z aktywnego życia, jak i zachowania aktywności w okresie późnej dorosłości. szczególnie ważne wydaje się to, czy i w jakim stopniu aktywność seniorów można stymulować. dla pedagogów teoria aktywności, która zakłada, że „warunkiem pomyślnej adaptacji do starości jest utrzymywanie na dotychczasowym poziomie aktywności lub zastępowanie jej form z poprzednich okresów życia nowymi”. stanowi punkt wyjścia do poszukiwania sposobów aktywizacji ludzi w starszym wieku reasumując, systematyczna aktywność fizyczna umożliwia poprawę efektywności działań profilaktyczno-leczniczych chorób sercowo-naczyniowych w celu zmniejszenia umieralności, a zwłaszcza jak najdłuższego utrzymania sprawności fizycznej i umysłowej osób w starszym wieku. bibliografia 1. barankiewicz j. (1998). leksykon wychowania fizycznego i sportu szkolnego. wydawnictwa szkolne i pedagogiczne, warszawa. 2. berbeka j., makówka m., niemczyk a. (2008). podstawy ekonomiki i organizacji czasu wolnego. kraków: wydawnictwo uniwersytetu ekonomicznego. 3. błachnio a. (2019). potencjał osób w starości. poczucie jakości życia w procesie starzenia się. bydgoszcz: wydawnictwo uniwersytetu kazimierza wielkiego. 4. brzezińska m. (2011). proaktywna starość. strategie radzenia sobie ze stresem w okresie późnej dorosłości. warszawa: difin sa. 5. chabior a. (2011). aktywizacja i aktywność ludzi w okresie późnej dorosłości. kielce: wydawnictwo wszechnicy świętokrzyskiej. 6. chabior a. (2017). aktywizacja i aktywność w okresie późnej dorosłości. encyklopedia starości, starzenia się i niepełnosprawności, red. a.a. zych, t. 1. katowice: stowarzyszenie thesaurus silesiae – skarb śląski. 7. czarnecki d., skalski d.w., kowalski d., vynogradskyi b., grygus i. (2022). aktywność fizyczna seniorów warunkiem zdrowia i dobrej jakości życia. rehabilitation & recreation. 12. 105-112. doi https://doi.org/10.32782/2522-1795.2022.12.15 8. denek k. (2011). edukacja pozalekcyjna i pozaszkolna. poznań: wydawnictwo naukowe wyższej szkoły pedagogiki i administracji. 9. dzięgielewska m. (2006). aktywność społeczna i edukacyjna na tle innych typów aktywności. b. szaturjaworska, p. błędowski, m. dzięgielewska. podstawy gerontologii społecznej. warszawa: oficyna wydawnicza aspra-jr. 10. grygus i., nesterchuk n., skalski d., zabolotna o. (2021). edukacja w polskim społeczeństwie nowoczesnym a edukacja zdrowotna. kultura fizyczna, edukacja zdrowotna i bezpieczeństwo. gdańsk, 81-97. 11. halicka m., halicki j. (2002). integracja społeczna i aktywność ludzi starszych. b. synak (red.). polska starość. gdańsk: wydawnictwo uniwersytetu gdańskiego. 12. halicki j. (2006). społeczne teorie starzenia się. m. halicka, j. halicki (red.), zostawić ślad na ziemi. księga pamiątkowa dedykowana profesorowi. wojciechowi pędichowi w 80 rocznicę urodzin i 55 rocznicę pracy naukowej. białystok: wydawnictwo uniwersytetu w białymstoku. 13. kamiński a. (1974). funkcje pedagogiki społecznej. praca socjalna i kulturalna. warszawa: pwn. 14. kamiński a. (1986). aktywność jako wzmaganie żywotności osób starszych. encyklopedia seniora, red. f.w. sawicka, b. maryanska, e. stańczuk, warszawa: wiedza powszechna. 15. kozdroń e. (2008). rekreacja ruchowa jako składnik zdrowego stylu życia. minimum aktywności ruchowej. podstawy teorii i metodyki rekreacji ruchowej. podręcznik dla instruktora rekreacji ruchowej [red. e. kozdroń]. towarzystwo krzewienia kultury fizycznej, warszawa. 16. maltsev d., andrieieva o., kashuba v., yarmak o., dobrodub e., grygus i., prusik k. (2022). assessment of the quality of active family leisure. physical education theory and methodology, 22(3), 386-392. https://doi.org/10.17309/tmfv.2022.3.13 17. małecka b.z. (1985). elementy gerontologii dla pedagogów. gdańsk: wydawnictwo uniwersytetu gdańskiego. https://doi.org/10.32782/2522-1795.2022.12.15 https://doi.org/10.17309/tmfv.2022.3.13 38 18. marcinkowski j. (2004). aktywność fizyczna człowieka ważnym czynnikiem w kształtowaniu postaw prozdrowotnych. aktywność fizyczna potrzebą twórczego życia, [red. j. czerwiński]. olsztyńska szkoła wyższa, olsztyn. 19. milerski b., śliwerski b. (red.). (2000). pedagogika. leksykon pwn. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. 20. miszczak e. (2010). aktywność seniorów sposobem przeciwdziałania negatywnym skutkom procesu starzenia się. d. kałuża, p. szukalski (red.). jakość życia seniorów w xxi wieku. ku aktywności. łódź: wydawnictwo biblioteka. 21. orłowska m. (2007). przymus bezczynności. studium pedagogiczno-społeczne czasu wolnego bezrobotnych. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. 22. osiński w. (2003). antropomotoryka. awf, poznań. 23. pędich w. (2002). starość. encyklopedia zdrowia, red. w.s. gumułka, w. rewerski. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. 24. pięta j. (2004). pedagogika czasu wolnego. warszawa: zakład wydawniczy druktur. 25. pikuła n. (2013). senior w przestrzeni społecznej. warszawa: wydawnictwo borgis. 26. przecławski k. (1997). czas wolny dzieci i młodzieży. encyklopedia pedagogiczna, red. w. pomykało. warszawa: fundacja innowacja. 27. psaltopoulou t., kyrozis a., stathopoulos p. i wsp. (2008). diet, physical activity and cognitive impairment among elders: the epic-greece cohort (european prospective investigation into cancer and nutrition). public health nutr. 28. różański t. (2019). czas wolny ludzi starszych w świetle teorii aktywności. toruń. 29. skalski d.w., grygus i., skalska e., rybak l. (2022). współczesna kultura fizyczna a styl życia. spektrum peregrynacji po kulturze fizycznej dla mistrzów wychowania fizycznego praca zbiorowa pod redakcją marcina białasa i dariusza w. skalskiego. gdańsk. 21-33. isbn 978-83-66894-06-8 30. skalski d.w., kowalski d., grygus i., nesterchuk n. (2020). physical culture in a rural environment and health education. rehabilitation & recreation. 6. 76-88. http://doi.org/10.5281/zenodo.4033295 31. skibińska e.m. (2006). mikroświaty kobiet. relacje autobiograficzne. warszawa: uniwersytet warszawski. 32. steuden s. (2011). psychologia starzenia się i starości. warszawa: wydawnictwo naukowe pwn. 33. szarota z. (2010). starzenie się i starość w wymiarze instytucjonalnego wsparcia na przykładzie krakowa. kraków: wydawnictwo uniwersytetu pedagogicznego. 34. szatur-jaworska b. (2006). cechy gerontologii społecznej jako dyscypliny naukowej. b. szatur-jaworska, p. błędowski, m. dzięgielewska. podstawy gerontologii społecznej. warszawa: oficyna wydawnicza aspra-jr. 35. tokaj a. (2000). u progu starości (studium socjopedagogiczne). poznań: eruditus. 36. trafiałek e. (2006). starzenie się i starość. wybór tekstów z gerontologii społecznej. kielce: wszechnica świętokrzyska. 37. turos l. (1999). andragogika ogólna. warszawa: wydawnictwo akademickie „żak”. 38. zabolotna o., skalski d., nesterchuk n., grygus i. (2019). health-related good of physical culture and health education. rehabilitation & recreation. 5. 53-58. 39. zawadzka a., ferenz k. (1998). społeczne aspekty wypoczynku młodych kobiet. wrocław: wydawnictwo uniwersytetu wrocławskiego. http://doi.org/10.5281/zenodo.4033295 starzenie się człowieka zdrowie oraz sprawność fizyczna i psychiczna predy występujące w trakcie życia choroby, wypadki, a na cel pracy i problem badawczy celem niniejszej pracy jest ukazanie problemu czas 28 girsang zefanya. the impact of social media marketing on football – fan loyalty. quality in sport. 2021;7(3):28-39. eissn 24503118. doi http://dx.doi.org/10.12775/qs.2021.07.03.016 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/39524 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2021-2022; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 22.08.2022. revised: 20.10.2022. accepted: 04.11.2022. the impact of social media marketing on football – fan loyalty zefanya girsang https://orcid.org/0000-0001-8219-6016 indonesia abstract this study aims to determine the practical social media marketing activities to grow the loyalty of football club fans in indonesia. furthermore, this study analyzes social media marketing activities and what characteristics in social media marketing activities that can significantly increase fan loyalty. the benefit of this research is to find an appropriate and effective model of social media marketing activity for a football club to maintain and even increase the loyalty of its fans to the club. this study uses a qualitative approach, where the data obtained from the questionnaire is then processed through multiple linear regression analysis, so it can be concluded that the influence of social media on the loyalty of football club fans. this study found that social media marketing activities consist of four characteristics: entertainment, engagement, trendiness, and customization have a positive influence on fan loyalty. in addition, it was also found that social media marketing activities with engagement characteristics were the activities with the most substantial positive influence on significantly increasing fan loyalty. introduction sports clubs today should compete with one another on a variety of levels. marketing is one of the most well-liked competitive fields. sports clubs must employ sophisticated and efficient communication techniques in this regard. they frequently use facebook, twitter, youtube, and instagram to promote a positive image; this is done partly to educate their followers about the club's online presence. today, one of the most common forms of communication is through websites. supporters frequently visit social media sites and club websites. social media is becoming a regular sight that cannot be isolated from a football club's daily operations. the usage of digital media in marketing activities has grown significantly since the advent of social media, which symbolizes the growth of digital media. professional http://dx.doi.org/10.12775/jehs.2022.07.03.016 https://apcz.umk.pl/jehs/article/view/39524 29 football clubs' management feels obligated to use every aspect of social media marketing for diverse goals. social media usage has evolved to increase fan and supporter involvement and their ability to track the team's progress continuously. football clubs can make money in various ways thanks to social media's advantage in the frequency of quick and continuous news updates. filo et al., (2009) explained that the availability of digital media greatly facilitates football clubs in selling match tickets to club merchandise without having to spend enormous costs on the distribution process. social media facilitates supporters' need to maintain a tight and passionate bond with their beloved team. social media's constant minute-by-minute reporting fosters a unique atmosphere between supporters and the team. supporters may also express their opinions and gratitude through the club's website and social media (clavio et al., 2012). through proper fan engagement and intense loyalty, social media presence can also create a separate commitment between fans and club management, all of which will lead to the club's financial benefits. instagram is one of the most widely used social media marketing platforms. the brand and image of the club are created and promoted by e-marketing experts using instagram, and they also interact with the club's supporters. it is a photo/video social media platform that lets users take pictures, edit them using digital filters to give them a distinctive look, and share them on other social networking sites. the square shape of the photographs captured by this program is one of its distinguishing qualities. applications have become one of the main channels for user contact due to their enormous popularity, which has increased their marketing value. in addition to allowing users to upload photographs, the application also permits users to record and upload short movies. both communication and sports are important. sports have undergone significant change as a result of the economic influence of media, which has also affected how we view them. these changes have an impact on the narratives used in sport, business, and organizations with commercial goals (wenner, 2013). social media marketing social network marketing is distinct from traditional marketing. social network users can actively generate shared brand meaning with other users rather than being passive recipients of marketing messages (geurin & burch, 2017; kozinets, et al., 2010). sports brands spend much time and money online to increase customer relations and engagement. researchers and professionals alike have focused increasingly on the function of social media in the football industry (mccarthy et al., 2014). the efficient managing of a loyal fan base is a crucial factor in a football te am's financial success. in contrast to other businesses, fan bases incorporate intricate community ties that go beyond the usual transaction-based consumer loyalty (mccarthy et al., 2014). it is critical to comprehend how people interact in these online spaces, given how widely social media is used by the football industry, including clubs, players, and their supporters. the use of branding, or introducing the club to outsiders, is the most fundamental goal of using social media within the context of managing football clubs (williams & chinn, 30 2011). williams stated in his scientific work that social media has developed into a highly effective tool for introducing club names in a larger area. this work alludes to the early application of digital media in football. only through a string of words created on the internet can a football team that often represents a city or province become widely known by the public from other regions to international. the use of social media then spreads to more people as a result of this. mccarthy et al. (2022) further state that fan research has shown the significance of fans using social media for (a) a sense of community and belonging; (b) information and entertainment related to the football team they support; (c) respect through their influence among the fan base; (d) based on trust, the expression and nurturing of their emotional connection and passion for the club they support; and, (e) positive and negative reactions to the club. within the social media context, siguencia, et al., (2016) claims that instagram allowed clubs to post a variety of things, including pictures and videos; training and athletic competitions; press conferences; significant events in the club's history (such as transfers, sponsors, presentations, etc.); promotional and charitable campaigns; and athletes' private lives. additionally, the enormous popularity of applications has increased their marketing value, making them one of the main ways for users to communicate with one another. additionally, there is an option for supporters to leave comments on club-posted images. withal, instagram is a medium that relies heavily on images for communication (graham, 2013), and it is rapidly gaining popularity among athletes and sports organizations worldwide (clavio, 2020). additionally, instagram, a more prominent social media family member, can influence how supporters feel about their team and the money the team makes (popp & woratschek, 2016). the value of utilizing social media comes from interactions or relationships with other users and material produced by a person, business, or organization. a social media marketing strategy is a set of integrated activities that a business uses to transform social media networks and interactions into practical strategic ways of achieving targeted marketing goals (li. et al., 2020). social media interaction with a single or small group of stakeholders as a crucial communication medium falls under the purview of social media marketing. to underline that using social media as a marketing tool will appeal to different audiences than traditional marketing platforms like printed advertising, billboards, etc., kim & ko (2012) proposed the concept of social media marketing (smma). the benefits of using social media as a marketing technique include the first that customers will find the free marketing content provided by the company to be more entertaining and that this will result in social network engagement. the second customization option for people is direct bespoke search services offered by the company, hashtags, or the default search tool, social networking site. third, social media is quick and real-time, enabling customers to learn about the latest developments and trends in the company's products or services. fourth, a social media marketing strategy enables the creation of personal connections between users, which can result in word-of-mouth effects, or customers' propensity to share information on an enterprise's social media with others. entertainment, engagement, trendiness, and customisation are the four constructs that smma uses. 31 loyalty oliver (1999) argued the concept of loyalty as “a deeply held commitment to rebuy or patronize a preferred product or service consistently in the future, despite situational influences and marketing efforts having the potential to cause switching behavior” has previously been widely evaluated in the marketing literature. moreover, based on a metareview of prior studies, watson et al. (2015) claim that loyalty is "a set of beliefs paired with a sequence of buying behaviors that systematically favor one entity over rival entities." in addition, according to tsiotsou (2013), studies of loyalty among sports fans are undertaken in two main streams. the first one focuses on external factors that influence a customer’s relationship with a team. the second one, concerns individual internal psychological factors. according to flavián et al. (2006), customer loyalty ensures a business's continued profitability. it projects financial benefits over the long term. a high level of contact and strong links to the company depends on loyal consumers (hapsari et al., 2017). attitude and behaviour loyalty can be measured separately for internal loyalty (fournier, 1998). behavioural loyalty relates to the link between a customer's different consumption forms and other brand behaviours. in contrast, attitude loyalty refers to the psychological commitment of a consumer to the product (payne & frow, 2013). the loyalty attitudes among supporters of sports teams indicate behavioural results in terms of the quantity and frequency of game attendance, watching the club's games on television, donning the club's colours and logo, and participating in debates about the team. customer satisfaction and team identification are the two most crucial loyalty attitudes underlie loyalty actions (kościółek, 2019). continually belonging to the same sports club for an extended time, expanding the size and breadth of membership, or recommending the club to others are all examples of loyalty in a sporting field. additionally, behaviorally loyal consumers are less likely to transfer memberships even if a subscription is cheaper elsewhere since they are more inclined to complain about problems rather than changing service providers (kościółek, 2019). schijns et al., (2016) argued that an emotional bond with the sports team (also known as "my club"), a sense of duty to remain a member, and the perception that there are not many other clubs to switch to are all components of attitude loyalty. whereas members extend their membership, increase the number of services they buy from the club, and promote the club to friends and family are the behavioral results of loyalty among a sports club fan. research method in the last week of july 2022, a self-assessment online questionnaire survey was employed to collect sample data, the questionnaire was distributed through google form. the participant in this study are indonesian football fans who follows clubs in the domestic professional leagues via the club's official instagram account. 76 completed surveys were gathered using non-probability sampling, and answers from only 50 eligible participants were included in this research. respondents who indicated they supported amateur or non-domestic football clubs and those who does not follow their club’s official instagram were not included in the research. the respondents were asked to indicate their age, sex, and favorite sports team and were to answer thirteen questions on a five-point likert scale. 32 h1 h2 h3 h4 h5 according to kim & ko (2012), this research examined whether the critical factors required to construct a social media marketing activity (entertainment, engagement, trendiness, and customization) have an impact on fan loyalty of football clubs both the attitude and behavior loyalty (kościółek, 2019; schijns et at., 2016). figure 1: proposed conceptual model source: author proposed model the questions were prepared in bahasa indonesia. in order to minimize systematic technique biases, we asked straightforward and basic questions, with responses expressed on a likert scale. spss 24 was used to do the data analysis. the author calculated the averages and standard deviations for responses to questions that used a likert-type scale, when strongly agree question will be given score 5, gradually descend to the strongly disagree with sore 1. the variables to be studied and analyzed are grouped into two types: 1) independent variable (x), namely the variable that affects or is the cause of the change or the emergence of the dependent variable (sugiyono, 2012). the independent variables in this study are:  variable x1: entertainment  variable x2: engagement  variable x3: trendiness  variable x4: customisation 2) dependent variable (y), namely the variable that is influenced or that becomes the result because of the independent variable. included in the dependent variable in this study are:  variable y: fan loyalty the scale used in measuring the effect of the independent variable on the dependent variable in this study is the likert scale. the likert scale measures attitudes, opinions, and perceptions of a person or group of people about social phenomena. the likert scale is a scale on an interval scale, and respondents are asked to make choices about their level of agreement according to their perceptions. for quantitative analysis, the answers can be scored, for example (sugiyono, 2012): 1. strongly agree given a score of 5 2. agree given a score of 4 3. fair given a score of 3 33 4. disagree given a score of 2 5. strongly disagree given a score of 1 based on the research objectives and literature review, this study proposed the following research hypotheses:  ho: social media marketing activity does not affect fan loyalty  h1: entertainment as one of the forms of social media marketing activity positively impacted fan loyalty  h2: engagement as one of the forms of social media marketing activity positively impacted fan loyalty  h3: trendiness as one of the forms of social media marketing activity positively impacted fan loyalty  h4: customisation as one of the forms of social media marketing activity positively impacted fan loyalty  h5: all social media marketing activities simultaneously positively impacted fan loyalty table 1: measuring questions measurement items social media marketing activity x1 i follow the club's instagram account because the contents are entertaining. x1 the content posted on the club's instagram account is more attractive than content posted on the website. x2 i often comment on the club's instagram account. x2 i often share the contents of the club's instagram account on my social media. x3 pieces of information from the club's instagram account are up to date. x3 i usually found the latest information about the club on the club's instagram account than on other sports portals. x3 i often bought the club's merchandise through the club's instagram account. x4 i purchase club products (match tickets, club merchandise, etc.) through their instagram account because i can customize products (choose a seat number at the stadium, choose a shirt size, make changes to the product to be purchased according to my wishes). x4 i can find the information i'm looking for on the club's instagram account. fan loyalty 34 y i attended (live) or watched (via tv or internet) club matches because of the information i got from the club's instagram account. y the contents shared on the club's instagram account influenced me to buy the club's merchandise. y i am willing to pass the information on the clubs' information, brand, and product/ services from social media to my friends or family. y i believe that following the club's instagram account convinced me to keep support only "my club" and not give my support to other clubs. table 2: descriptive statistics of sample variable frequency percentage gender male 50 98% female 1 2% age 16 25 6 12% 26 35 39 76% 36 45 5 10% above 45 1 2% favourite’s football club arema fc 4 8% bali united 7 13% borneo fc 2 4% persebaya 13 25% persib 9 18% persija 5 10% persik 1 2% persipura 3 6% ps barito putera 2 4% psm makassar 2 4% psms medan 1 2% psps riau 1 2% rans nusantara 1 2% 35 this study uses a non-probability sampling technique. each element selected as the sample is not based on the probability attached to each element but based on the special characteristics of each element (sinulingga, 2015). this technique uses a purposive sampling approach where samples are taken based on criteria and considerations determined by the author himself. the sample in this study must meet several criteria, namely: 1. supporter of domestic / local football club 2. following official instagram account of their favourite club results to measure the impact of social media marketing towards football – fan loyalty, t – student test was conducted to see how significance the impact of each social media marketing activity partially on football – fan loyalty. in addition, f test was also conducted to measure the impact of social media activity simultaneously on football – fan loyalty. table 3: results of t test coefficientsa model unstandardized coefficients standardized coefficients t sig.b std. error beta 1 (constant) 2,995 2,362 1,268 0,211 entertainment 0,365 0,319 0,143 1,147 0,257 enggagement 0,362 0,170 0,265 2,129 0,039 trendiness 0,327 0,244 0,229 1,340 0,187 customisation 0,455 0,254 0,274 1,787 0,081 a. dependent variable: fan loyalty based on the table 3, the following conclusions can be drawn: 1. entertainment as one of the forms of social media marketing activity positively impacted fan loyalty (h1). variable entertainment (x1) has not a positive and significant effect on football – fan loyalty. this can be seen from the significance of the entertainment (x1) 0.257 > 0.05. and the value of t table = t (a/2; n-k-1), t = (0.05/2; 51-4-1), t = (0.025; 56) = 2.00324. it means that if the value of the t count is lower than the t table (1.147 < 2.00247), then h1 is rejected. so that the hypothesis which reads entertainment as one of the forms of social media marketing activity positively impacted fan loyalty cannot be accepted. 2. engagement as one of the forms of social media marketing activity positively impacted fan loyalty (h2). variable engagement (x2) has a positive and significant 36 effect on football – fan loyalty. this can be seen from the significance of the engagement (x2) 0.039 < 0.05. and the value of t table = t (a/2; n-k-1), t = (0.05/2; 51-4-1), t = (0.025; 56) = 2.00324. it means that if the value of the t count is lower than the t table (2.129 > 2.00247), then h2 is accepted. so that the hypothesis which reads engagement as one of the forms of social media marketing activity positively impacted fan loyalty can be accepted. 3. trendiness as one of the forms of social media marketing activity positively impacted fan loyalty (h3). variable trendiness (x3) has not a positive and significant effect on football – fan loyalty. this can be seen from the significance of the trendiness (x3) 0.187 > 0.05. and the value of t table = t (a/2; n-k-1), t = (0.05/2; 51-4-1), t = (0.025; 56) = 2.00324. it means that if the value of the t count is lower than the t table (1.340 < 2.00247), then h3 is rejected. so that the hypothesis which reads trendiness as one of the forms of social media marketing activity positively impacted fan loyalty cannot be accepted. 4. customisation as one of the forms of social media marketing activity positively impacted fan loyalty (h4). variable customisation (x4) has not a positive and significant effect on football – fan loyalty. this can be seen from the significance of the customisation (x4) 0.081 > 0.05. and the value of t table = t (a/2; n-k-1), t = (0.05/2; 51-4-1), t = (0.025; 56) = 2.00324. it means that if the value of the t count is lower than the t table (1.787 < 2.00247), then h4 is rejected. so that the hypothesis which reads customisation as one of the forms of social media marketing activity positively impacted fan loyalty cannot be accepted. table 4: results of f test anovaa model sum of squares df mean square f sig. 1 regression 347,446 4 86,861 14,760 .000b residual 270,711 46 5,885 total 618,157 50 a. dependent variable: fan loyalty b. predictors: (constant), customisation, entertainment, enggagement, trendiness based on the test results listed in the table above, it can be seen that the f-count is 14,760 while the f-table value is 2.57, so the value of f-count > f-table, moreover, with the significant level is 0.000 < 0.05, then ho is rejected, and h5 is accepted. therefore, it can be concluded that the entertainment (x1), engagement (x2), trendiness (x3), and customisation (x4) variables simultaneously significantly increasing fan loyalty (y). conclusions through this research, a conclusion can be drawn that can be taken into consideration by a football club in developing digital marketing through social media, especially instagram in 37 indonesia. the characteristics of marketing activities through social media can be divided into four types: entertainment, engagement, trendiness, and customization. among these four characteristics, all of them positively influence increasing fan loyalty of a football club. however, one characteristic that has the most substantial influence and can significantly build a sense of fan loyalty is engagement. therefore, social media content that emphasizes more on engagement is needed to strengthen the loyalty of fans of a football club. content that prioritizes engagement on social media is generally in the form of content that emphasizes two-way interaction between the club and its fans. the interaction between the club and fans will foster a sense of belonging to the club, which will increase fan loyalty in the long term. in addition to engagement, clubs can also write content with entertainment, trendiness, and customization to increase fan loyalty, but with less frequency than material with engagement characteristics. the combination of these four characteristics of social media marketing activity will significantly strengthen the bond between the club and its fans. therefore, it can be concluded that the more vigorous social media marketing activities that emphasize the four characteristics above, the stronger the loyalty of the club's fans. these activities will reduce a person's tendency to move to support other clubs and impact increasing sales of club merchandise or match tickets. references clavio, g. (2020). social media and sports. human kinetics. clavio, g., burch, l. m., & frederick, e. l. (2012). networked fandom: applying systems theory to sport twitter analysis. international journal of sport communication, 5(4), 522– 538. https://doi.org/10.1123/ijsc.5.4.522 filo, k., funk, d. c., & hornby, g. (2009). the role of web site content on motive and attitude change for sport events. journal of sport management, 23(1), 21–40. https://doi.org/10.1123/jsm.23.1.21 flavián, c., guinalíu, m., & gurrea, r. (2006). the role played by perceived usability, satisfaction and consumer trust on website loyalty. information & management, 43(1), 1–14. https://doi.org/10.1016/j.im.2005.01.002 fournier, s. (1998). consumers and their brands: developing relationship theory in consumer research. journal of consumer research, 24(4), 343–353. https://doi.org/10.1086/209515 geurin, a. n., & burch, l. m. (2017). user-generated branding via social media: an examination of six running brands. sport management review, 20(3), 273–284. https://doi.org/10.1016/j.smr.2016.09.001 graham, b. a. (2019, november 11). the 60 best athletes to follow on instagram. sports illustrated. retrieved july 20, 2022, from https://www.si.com/extra-mustard/2013/01/30/the60-best-athletes-to-follow-on-instagram gray, g. t., & wert-gray, s. (2011). customer retention in sports organization marketing: examining the impact of team identification and satisfaction with team performance. international journal of consumer studies, 36(3), 275–281. https://doi.org/10.1111/j.14706431.2011.00999.x https://doi.org/10.1123/ijsc.5.4.522 https://doi.org/10.1123/jsm.23.1.21 https://doi.org/10.1016/j.im.2005.01.002 https://doi.org/10.1086/209515 https://doi.org/10.1016/j.smr.2016.09.001 https://www.si.com/extra-mustard/2013/01/30/the-60-best-athletes-to-follow-on-instagram https://www.si.com/extra-mustard/2013/01/30/the-60-best-athletes-to-follow-on-instagram https://doi.org/10.1111/j.1470-6431.2011.00999.x https://doi.org/10.1111/j.1470-6431.2011.00999.x 38 h. tsiotsou, r. (2013). sport team loyalty: integrating relationship marketing and a hierarchy of effects. journal of services marketing, 27(6), 458–471. https://doi.org/10.1108/jsm-012012-0002 hapsari, r., clemes, m. d., & dean, d. (2017). the impact of service quality, customer engagement and selected marketing constructs on airline passenger loyalty. international journal of quality and service sciences, 9(1), 21–40. https://doi.org/10.1108/ijqss-07-20160048 kim, a. j., & ko, e. (2012). do social media marketing activities enhance customer equity? an empirical study of luxury fashion brand. journal of business research, 65(10), 1480– 1486. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2011.10.014 kościółek, s. (2019). consumer loyalty among fans of sports clubs: how much do they vary across disciplines? baltic journal of health and physical activity, supplement(1), 67–77. https://doi.org/10.29359/bjhpa.2019.suppl.1.06 kozinets, r. v., de valck, k., wojnicki, a. c., & wilner, s. j. (2010). networked narratives: understanding word-of-mouth marketing in online communities. journal of marketing, 74(2), 71–89. https://doi.org/10.1509/jmkg.74.2.71 li, f., larimo, j., & leonidou, l. c. (2020). social media marketing strategy: definition, conceptualization, taxonomy, validation, and future agenda. journal of the academy of marketing science, 49(1), 51–70. https://doi.org/10.1007/s11747-020-00733-3 mccarthy, j., rowley, j., jane ashworth, c., & pioch, e. (2014). managing brand presence through social media: the case of uk football clubs. internet research, 24(2), 181–204. https://doi.org/10.1108/intr-08-2012-0154 mccarthy, j., rowley, j., & keegan, b. j. (2022). social media marketing strategy in english football clubs. soccer & society, 23(4–5), 513–528. https://doi.org/10.1080/14660970.2022.2059872 oliver, r. l. (1999). whence consumer loyalty? journal of marketing, 63, 33. https://doi.org/10.2307/1252099 payne, a., & frow, p. (2013). strategic customer management: integrating relationship marketing and crm. cambridge university press. popp, b., & woratschek, h. (2016). introducing branded communities in sport for building strong brand relations in social media. sport management review, 19(2), 183–197. https://doi.org/10.1016/j.smr.2015.06.001 schijns, jos & caniëls, marjolein & conté, joska. (2016). the impact of perceived service quality on customer loyalty in sports clubs. international journal of sport management, recreation & tourism. volume 24. 42-75. 10.5199/ijsmart-1791-874x-24c. seo, e. j., & park, j. w. (2018). a study on the effects of social media marketing activities on brand equity and customer response in the airline industry. journal of air transport management, 66, 36–41. https://doi.org/10.1016/j.jairtraman.2017.09.014 sinulingga, s. (2015). metode penelitian edisi 3 [research methodology third edition]. medan. usu press. sugiyono. 2012. memahami penelitian kualitatif [understand qualitative research]. bandung. alfabeta. https://doi.org/10.1108/jsm-01-2012-0002 https://doi.org/10.1108/jsm-01-2012-0002 https://doi.org/10.1108/ijqss-07-2016-0048 https://doi.org/10.1108/ijqss-07-2016-0048 https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2011.10.014 https://doi.org/10.29359/bjhpa.2019.suppl.1.06 https://doi.org/10.1509/jmkg.74.2.71 https://doi.org/10.1007/s11747-020-00733-3 https://doi.org/10.1108/intr-08-2012-0154 https://doi.org/10.1080/14660970.2022.2059872 https://doi.org/10.2307/1252099 https://doi.org/10.1016/j.smr.2015.06.001 https://doi.org/10.1016/j.jairtraman.2017.09.014 39 siguencia, l. o., herman, d., marzano, g., & rodak, p. (2017). the role of social media in sports communication management: an analysis of polish top league teams’ strategy. procedia computer science, 104, 73–80. https://doi.org/10.1016/j.procs.2017.01.074 watson, g. f., beck, j. t., henderson, c. m., & palmatier, r. w. (2015). building, measuring, and profiting from customer loyalty. journal of the academy of marketing science, 43(6), 790–825. https://doi.org/10.1007/s11747-015-0439-4 wenner, l. a. (2012). reflections on communication and sport. communication & sport, 1(1–2), 188–199. https://doi.org/10.1177/2167479512467329 williams, j., & chinn, s. j. (2010). meeting relationship-marketing goals through social media: a conceptual model for sport marketers. international journal of sport communication, 3(4), 422–437. https://doi.org/10.1123/ijsc.3.4.422 appendix questions in english 1. i follow the club's instagram account because the contents are entertaining. 2. the content posted on the club's instagram account is more attractive than content posted on the website. 3. i often comment on the club’s instagram account. 4. i often share the contents of the club's instagram account on my social media. 5. pieces of information from the club's instagram account are up to date. 6. i usually found the latest information about the club on the club's instagram account than on other sports portals. 7. i often bought the club's merchandise through the club's instagram account. 8. i purchase club products (match tickets, club merchandise, etc.) through their instagram account because i can customize products (choose a seat number at the stadium, choose a shirt size, make changes to the product to be purchased according to my wishes) 9. i can find the information i'm looking for on the club's instagram account. 10. i attended (live) or watched (via tv or internet) club matches because of the information i got from the club's instagram account. 11. the contents shared on the club's instagram account influenced me to buy the club's merchandise. 12. i am willing to pass the information on the clubs' information, brand, and product/ services from social media to my friends or family. 13. i believe that following the club's instagram account convinced me to keep support only "my club" and not give my support to other clubs. https://doi.org/10.1016/j.procs.2017.01.074 https://doi.org/10.1007/s11747-015-0439-4 https://doi.org/10.1177/2167479512467329 https://doi.org/10.1123/ijsc.3.4.422 conclusions quality in sport 3 (6) 2020, p. 35-41, e-issn 2450-3118 received 16.06.2020, accepted 11.08.2020 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2020.018 35 paweł kalinowski1 , katarzyna kalinowska2 , damian jerszyński3 krzysztof rachwalski4, dariusz pietranis5 footballers' endurance based on berlin football teams 1,4 department of theory and methodology of team sport games, poznan university of physical education, poland 2,3 department of sport kinesiology, poznan university of physical education, poland 5 department of theory of sport, poznan university of physical education, poland abstract endurance is one of the most essential motor skills in the well planned training process in football. the high intensity and pace of the game force the players to be very well prepared. the increasing requirements of the game over the years direct the attention towards the oxygen mechanisms of football players. the aim of the study was to determine a relationship between the endurance tested by the cooper test and the effectiveness of the game, determined by a modified method of competent referees. the study was inclued 90 footballers of german clubs sv berliner brauereien, berliner tsc and bsc eintracht südring berlin. the results of studies conducted in berlin in 2015-2018 were analysed. descriptive statictics were conducted: mean (x), minimum values (min), maximum values (max) and standard deviation (sd). normal distribution was checked and correlation coefficient were determined. the results of the study were statistically analyzed in statistica 13,3. in the study on a bigger number of players, a statistically significant relationship was noted between the effectiveness of the game of german team players and cardio-respiratory endurance. keywords: training, football, aerobic motor skills introduction searching for new tactical solutions, high technical skills together with increasing game intensity, force trainers to comprehensively prepare players in tactical, mental and motor aspects (paluszek 2003, basiaga-pasternak 2009, cicirko i wsp. 2009). it is assumed that motor skills as speed, endurance, coordination or strength are essential for high effectiveness of the game. it is assumed that all the actions taken on the pitch, such as: running the ball, dribbling, passing, shots, picking up balls or moving with a change of direction, require anaerobic acid and non-lactic acid work. it may be noticed that approximately 70% atp is produced of oxygen processes (bangsbo 1999). as jaskólski 1 paweł kalinowski, e-mail: pawel.kalinowski1030@gmail.com, orcid: 0000-0002-7288-7208 2 katarzyna kalinowska, orcid: 0000-0001-7393-8698 3 damian jerszyński, orcid: 0000-0001-8979-6022 4 krzysztof rachwalski 5 dariusz pietranis, orcid: 0000-0001-7393-8698 https://orcid.org/0000-0002-7288-7208 https://orcid.org/0000-0001-7393-8698 https://orcid.org/0000-0001-8979-6022 https://orcid.org/0000-0001-7393-8698 36 paweł kalinowski, katarzyna kalinowska, damian jerszyński, krzysztof rachwalski, dariusz pietranis and jaskólska (2006) wrote, it is assumed that physical capacity is an ability to make hard and long effort. during the game there are speed-endurance and speed-strength efforts that predispose to work at high intensity (shepard, astrand 1992, reilly 2007, pilis, pilis 2013). therefore, it can be expected that with increasing tiredness, oxygen processes play an important role during the game. it is especially well visible with diminishing efforts of high intensity in the final quarter of the meeting (mohr i wsp. 2003, bradley i wsp. 2009), when teams lose goals. coaches describe football activities as a game of individual mistakes. looking retrospectively, these mistakes may be caused by the lower level of training of the lack of technical skills. a longtime training is responsible for the aspect of technical and tactical prepration as well as fitness preparation (sozański 1999). nevertheless, it should be emphasized that the endurance has an essential meaning for shaping other motor skills. the means, methods and forms carried out in the broadly understood training process are supposed to consciously and thoughtfully influence the development of motor skills, such as endurance or speed endurance. this is the moment when the increasing intensity of effort makes the body move into the zone of mixed effort and further towards effort with the predominance of anaerobic processes. the research of chmury et al. (2008) presents the legitimacy of using variable intensity training on the advantages of using the continuous method. the results of the research are identical to those of reilly, thomas (1976), bangsbo (1999, 2007), cometti (2002), who characterized the intensity of efforts in football and the variety of forms, activities with the change of pace during a football match. when analyzing the results, it can be assumed that mixed aerobic-anaerobic exercise forces players to a certain level of cardiopulmonary endurance (kalinowski et al. 2017). another indicator confirming the importance of endurance in football is the distance covered on the field. over the years, there has been a significant increase in the distance covered during the match. initially, from a distance of 4-5 km in the 1960s to over 14 km in 2020 (bangsbo 1999, reilly 1997, mohr et al. 2003, zarzeczny et al. 2007, bradley et al. 2009). however, in the 2017/2018 season the german goalkeeper manuel neuer in a match of the bundesliga against sport club freiburg ran over 6, 5 km. (kalinowski 2017). these trends show the legitimacy of conducting systematic research at all levels of the game in order to observe changes arising over the years. depending on the level of the pace of the game and the requirements of the discipline, the components affecting the performance of the players will change. in order to verify, the authors in this study decided to extend previous studies that hd been conducted on a group of 22 players from the german team (kalinowski et al. 2019). hence, the purpose of the work was to determine the relationship between cardiopulmonary endurance and the effectiveness of german football players. adequately to the aim of the study, the following research questions were formulated: 1. what level of cardiopulmonary endurance was recorded in the examined players? 2. has the relationship between endurance and effectiveness of german football players been found? footballers' endurance based on berlin football teams 37 materials and methods 99 football players representing 5 teams from 3 german clubs: sv berliner brauereien, berliner tsc and bsc eintracht südring berlin took part in the research. the players were between 17 and 36 years old. sv berliner brauereien was founded in 1946, berliner turn und sportclub e.v. was founded in 1963, while bsc eintracht südring berlin was founded in 1931. they were multi-sectional associations. berlin clubs have raised many medalists of the olympic games, world and european championships over the years. the research was carried out in berlin in 2015 2018. the level of cardiopulmonary endurance was measured using the cooper test, while the assessment of game effectiveness was carried out using a modified method of competent referees consisting in the quantification of qualitative actions in championship matches for quantitative data using notes awarded by five experts (brzeziński 2005,2010; own modification). the players were rated on a scale of 1 6 with an accuracy of 0.5 point. the assigned note 1 had the highest value and note 6 had the lowest value, according to the german classification (scoring) system. to assess the players' actions, the following issues were qualified: passes, shots, centerings, 1x1 duels in attack and defense, working out shooting situations. then, the principle of rejecting extreme notes was introduced, the sum of three obtained results was made and the arithmetic average was calculated. cooper's test required competitors to cover the maximum distance in 12 minutes. as confirmed by previous studies, this test shows a high correlation with laboratory methods that check the maximum oxygen intake on a treadmill. therefore, it is possible to estimate the cardiovascular fitness of the athlete's body and his aerobic fitness. standard statistical methods were used in the study. descriptive statistics were calculated: arithmetic mean (m), standard deviation (sd), minimum values (min) and maximum values (max). due to the ordinal nature of the variable "effectiveness of operations", the spearman correlation coefficient was used to assess the relationship. the results were statistically processed using the statistica 13.3 program. results based on the research, an average level of effectiveness assessment of the activities of german footballers was observed. an average result of 2.32 points was recorded. the lowest average score of a player was 5.0 and the highest average score of a player was 1.19. the average covered distance was 2,898.43 meters (table 1). the best result obtained in the cooper test was 3500 meters, while the lowest result was 1450 meters (table 1). tab. 1. the level of effectiveness and endurance of german footballers variable descriptive statistics in a specific research group n average minimum maximum efectiveness 99 2,32 1,19 5,00 endurance 99 2898,43 1450,00 3500,00 the average level of effectiveness assessment on the pitch of players from berlin teams and the average level of endurance were observed. a statistically significant inverse 38 paweł kalinowski, katarzyna kalinowska, damian jerszyński, krzysztof rachwalski, dariusz pietranis correlation between game efficiency and endurance measured using the cooper test at significance level p = 0.05 was demonstrated. the tested relationship was observed in about 54% of cases (r = -0.54). by using the german scoring criterion, it was observed that the higher the level of endurance, the higher the efficiency, presented as the lower point level (table 2). tab. 2.the relationship between endurance and effectiveness in the tested group of german footballers variable endurance vs effectiveness (p < 0,05, n=99) average stand.dev. effectiveness effectiveness 2,32 0,77 1,00 endurance 2898,43 348,79 -0,54 discussion comprehensive preparation of athletes is a predictor of high sport results (konarski, strzelczyk 2012). cardio-respiratory endurance plays a significant role in the training process. thanks to it, players can perform technical and tactical activities on the pitch at a certain intensity. currently, many research tools are used in sport to determine endurance, but the cooper test that we used has plenty of advantages due to its availability and ease of use (cooper 1968). the uncomplicated procedure and cheap operation allow the use of this tool at all levels of the game (andrasić et al. 2016, cooper 1968). it is used both among highly trained people and among amateurs (bandyopadhyay 2015). in the gaetano and rago (2014) studies, the cooper test was used to monitor the internal load and changes caused by new training of football players. andrasić et al. (2016), examining 60 players at various sports levels (20 national representatives, 21 selected players and 19 players at local level), showed a statistically significant difference between the players' game and the metabolic and energy parameters that were studied. it is worth mentioning that success in sport is conditioned by many factors determining high sports results. one of them is cardiopulmonary endurance, which is not only the foundation of other motor skills, but is also noticeable through the distance covered during the game. in football, aerobic work prevails (chmura et al. 2015), although the proportions of aerobic to anaerobic efforts differentiate players due to the position they play (bujnovsky et al. 2015). this is also confirmed by studies of 22 junior players from the lech poznań club (śliwowski et al. 2007). the authors, performing the pwc170 test, the progressive test until exhaustion, and the multistage schuttle run (mst) test, showed a variation in training levels depending on the position on the pitch. research reports on berlin players confirm this, which explained the connection with the effectiveness of the game in more than half of the cases studied. itconfirms the diverse function fulfilled by players on the pitch conditioned by the game system and position. cihan et al. (2012) also obtained other performance parameters in positions in their research. the best results were obtained by footballers playing as a midfielder, which is connected to role and movement on the pitch, the worst results were obtained by goalkeepers. on the other hand, casaius (2002), during the season, did not notice any differentiation among spanish footballers in his research. the threshold of anaerobic changes in the second measurement was at a higher level. therefore, it is worth considering the next aspect of measurements depending on the duration of the season. footballers' endurance based on berlin football teams 39 interesting results were obtained in the study of chmury et al. (2015) on 41 players of the german bundesliga, where in the rematch round there were shorter distances covered by players during the match compared to the distances covered in the first round of the season. in the rematch round, the players did more work above the anaerobic transition threshold (chmura et al. 2015). assuming that players perform aerobic work for about 80% time during the match (bujnovsky et al. 2015, chmura et al. 2015), it is worth looking at the correlation values obtained at the level of about 54% time in the own study as satisfactory. in own research, the effectiveness assessments were carried out using a modified method of competent judges. average level obtained by players from berlin teams. these results confirm the results obtained in previous studies of kalinowski et al. (2017). based on the conducted research, it can be assumed that the level of cardiopulmonary endurance plays an important role in the broadly understood training process. the average level of endurance obtained in the research seems sufficient at this level of play. these reports confirm earlier research of the authors conducted on a group of 22 players of the german club (kalinowski et al. 2019). conclusions in response to the research questions, the following final conclusions were formulated: 1. there was a significant relationship between endurance and effectiveness of the tested players. 2. an average level of endurance was observed in the studied group of berlin club players. 3. endurance affects the training of players and promotes the implementation of technical and tactical tasks. research which used the cooper test confirms the authors' previous reports on endurance in football. 4. to obtain full information, it is worth conducting research on players representing various levels of competition. references andrasic s, cvetkovic m, milic z (2016) differences in metabolic-energy potential in u16 football players (cadet age) in relation to competition level. sports science & health, vol. 6 issue 2; 97 – 98. bandyopadhyay a. (2015) validity of cooper’s 12-minute run test for estimation of maximum oxygen uptake in university students, biology male of sport, vol. 32 no 1. bangsbo j, laia f m, krustrup p (2007) metabolic response and fatigue in soccer, int j sports physiol perform, 111–127. bangsbo j. (1999) sprawność fizyczna piłkarza (the player's physical fitness). centralny ośrodek sportu. warszawa. bardley p s, sheldon w, wooster b, olsen p, boanas p, krustrup p (2009) high – intensity running in english fa premier league soccer matches. j. sports sci 2;159 – 168. basiaga-pasternak j., (2009). poziom ryzyka a uwarunkowania osobowościowe młodych zawodników piłki nożnej (risk level and personality conditions of young football players) [in] blecharz j., siekańska m. (edt) praktyczna psychologia sportu: 40 paweł kalinowski, katarzyna kalinowska, damian jerszyński, krzysztof rachwalski, dariusz pietranis wykorzystanie koncepcji psychologicznych w sporcie (practical sport psychology: the use of psychological concepts in sport). awf kraków s. 133-141. brzeziński j. (2005) trafność i rzetelność testów psychologicznych. (accuracy and reliability of psychological tests). gdańskie wydawnictwo psychologiczne, gdańsk. brzeziński j. (2010). metodologia badań psychologicznych (methodology of psychological research).wydawnictwo naukowe pwn, warszawa. bujnovsky d., maly t., zahalka f., mala l. (2015) analysis of physical load among professional soccer players during matches with respect to field position. journal of physical education & sport sep, vol. 15 issue 3, p569. casajus j. a. (2002) seasonal variation in fitness variables in professional soccer players. j.sports med.phys. fitness, 2001, 41:463-469. chmura j, chmura p, ciastoń j (2008) przygotowanie motoryczne piłkarzy do wysiłku startowego (motor preparation of football players for starting effort). sport wyczynowy nr. 10 – 12; 49 – 61. chmura p., konefał m., kowalczuk e., andrzejewski m., rokita a., chmura j. (2015) distances covered above and below the anaerobic threshold by professional football players in differences competitive conditions. central european journal of sport sciences and medicine, vol. 10, no. 2/2015: 25–31. cicirko l., buraczewski t., twarowski k., storto m. (2009) współzależność pomiędzy poziomem rozwoju koordynacyjnych zdolności motorycznych oraz sprawnością ogólną i sprawnością specjalną młodych piłkarzy nożnych (the correlation between the level of development of coordination motor skills and general fitness and special fitness of young footballers. [in] a. stuła (edt) teoretyczne i praktyczne aspekty nowoczesnej gry w piłkę nożną (theoretical and practical aspects of modern football). opole. politechnika opolska, s. 111-122 cıhan h, can i̇, seyıs m (2012) comparison of recovering times and aerobic capacity according to playing position of elite football players. journal of physical education & sports science /beden egitimi ve spor bilimleri dergisi, vol. 6 issue 1, p1 8p. cometti, c. (2002) la pre ́paration physique au football. chiron. cooper k h (1968) a means of assessing maximal oxygen intake. correlation between field and treadmill testing jama, jan 15; vol. 203 (3); 201-4. gaetano r, rago v. (2014) preliminary study on effects of hiit-high intensity intermittent training in youth soccer players. journal of physical education & sport. vol. 14 issue 2, p 148 3p. jaskólski a., jaskólska a. (2006) podstawy fizjologii wysiłku fizycznego z zarysem fizjologii człowieka (fundamentals of physical effort physiology with an outline of human physiology). awf wrocław. kalinowski p. (2017) analiza techniczno – taktyczna zespołów herthy berlin i bayernu monachium w rundzie jesiennej sezonu 2016/2017 (technical and tactical analysis of the teams of hertha berlin and bayern munich in the autumn round of the 2016/2017 season. asystent trenera nr. 3; 24 – 27. kalinowski p., bugaj o., zieliński b., jerszyński d. (2017) poziom wytrzymałości piłkarzy nożnych klubu berliner tsc w różnych okresach treningowych. (endurance level of tsc berliner football players at various training periods) [in:] nyćkowiak j., leśny j. (edt) badania i rozwój młodych naukowców w polsce. aktywność fizyczna (research and development of young scientists in poland. physical http://klio.awf.poznan.pl/cgi-bin/expertus.cgi?kat=%2fbaza%2fbp%2fpar%2f&fst=data.fst&fdt=data.fdt&ekran=iso&lnkmsk=2&cond=and&mask=2&f_00=06&v_00=badania+i+rozw%f3j+m%b3odych+naukowc%f3w+w+polsce+aktywno%b6%e6+fizyczna+ http://klio.awf.poznan.pl/cgi-bin/expertus.cgi?kat=%2fbaza%2fbp%2fpar%2f&fst=data.fst&fdt=data.fdt&ekran=iso&lnkmsk=2&cond=and&mask=2&f_00=06&v_00=badania+i+rozw%f3j+m%b3odych+naukowc%f3w+w+polsce+aktywno%b6%e6+fizyczna+ http://klio.awf.poznan.pl/cgi-bin/expertus.cgi?kat=%2fbaza%2fbp%2fpar%2f&fst=data.fst&fdt=data.fdt&ekran=iso&lnkmsk=2&cond=and&mask=2&f_00=06&v_00=badania+i+rozw%f3j+m%b3odych+naukowc%f3w+w+polsce+aktywno%b6%e6+fizyczna+ footballers' endurance based on berlin football teams 41 activity). poznań. wydawnictwo młodzi naukowcy; 19-24 ; isbn: 978-83-6567719-8. kalinowski p., kalinowska k., nowakowska m., wieczorek a., jerszyński d. (2019) aerobic motor skills and the effectiveness of football players on the example of german club bsc eintracht südring berlin. quality in sport 2(5), 31-39. konarski j., strzelczyk r.(2012) zmienność profili wytrenowania motorycznego zawodników hokeja na trawie na wybranych etapach szkolenia (variability of motor training profiles of field hockey players at selected stages of training). [in:] strzelczyk r., karpowicz k. [edt]: etapizacja procesu szkolenia sportowego. teoria i rzeczywistość (staging of the sport training process. theory and reality). monografie nr 407 awf poznań. mohr m, krustrup p, bangsbo j (2003) match performance of high – standard soccer players with special reference to development of fatigue. j sports sci nr. 7, s. 519 – 528 paluszek k. (2003). nowoczesne nauczanie gry w piłkę nożną (modern football teaching). wrocław: wyd. bk pilis k, pilis w (2013) czynniki modyfikujące skuteczność gry w piłce nożnej (factors modifying the effectiveness of football games). [in:] borysewicz a p, krymalewicz m m, sizowa h w, sołowiewa n d, franow s. (edt) zdorowije studenczeskoj mołodieży: dostiżenia teorii i praktiki fiziczeskoj kultury, sporta i turizma na sowerimiennom etapie., zbornik naucznych statej, minsk; 299 – 304. reilly t. (1997) energetics of high-intensity exercise (soccer) with particular reference to fatigue, j sports sci, 3, 257–263. reilly t. (2007) the science of training – soccer. routledge, taylor & francis group, london, new york. reilly, t, thomas, v (1976). a motion analysis of work rate in different positional roles in professional football 262 reilly match-play. journal of human movement studies, 2, 87-97. shepard r, astrand p o (1992) endurance in sport. oxford, u.k. blackwell scientific. sozański h. (1999) podstawy teorii treningu sportowego (fundamentals of sports training theory). warszawa. śliwowski r., jóźwiak j., pietrzak m., wieczorek a., wieczorek j. (2007) aerobic performance of young football players in the preparatory period. studies in physical culture and tourism, vol. 14, 293-297. zarzeczny r, kłapcińska b, wąs r, pilis k, manowska b, pilis w (2007) wydolność fizyczna i – ligowych piłkarzy nożnych w różnych okresach treningowych (physical capacity of i-league football players in different training periods). medycyna sportowa 2(6); 23 s. 95 – 98. quality in sport 4 (6) 2020, p. 15-20, e-issn 2450-3118 received 02.09.2020, accepted 27.09.2020 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2020.022 15 katarzyna żołądkiewicz1 , paulina brzezińska2 , jacek żakowiecki3 heart muscle dysfunction during physical activity – biochemical response of muscle tissue 1 institute of physical education, kazimierz wielki university, sportowa 2 str, 85-091 bydgoszcz; poland 2 gdansk university of physical education and sport, department of gymnastics and dance, gdansk, poland 3 wsb university in toruń, toruń, poland abstract in order to achieve the goal of completing a marathon run, athletes who make this effort are on the verge of their endurance. the marathon run is a serious challenge for many regulatory and homeostasis systems. during exercise, dehydration, hyperthermia and the synergistic effect of both stressors occur, reduce the stroke volume of the heart and thus blood flow to the muscles, skin and brain. such intense effort releases markers of heart damage. their presence is influenced by many factors. the aim of this review is to summarize current knowledge regarding to effect of intensive physical activity on heart muscle functioning and biochemical response during this type of response. this type of revive could lead to better understanding of this process and propose protective methods during this type of response. keywords: rhabdomyolysis, physical activity, myoglobin, muscle introduction moderate intensity physical activity is recommended for every person who wants to maintain good health and basic physical fitness. the presence of any physical activity is definitely more health-promoting than leading a sedentary lifestyle. introducing aerobic training to everyday life is conducive to maintaining proper functions, e.g. the cardiovascular system [1,2]. according to a study by thompson et al., the risk of cardiovascular mortality was reduced by 45% in people with cardiovascular disease. moreover, arem et al. reported that performing physical activity 10 times the minimum recommended by official guidelines is not associated with an increased risk of mortality, but at the same time this level of pa has a higher risk of all-cause mortality compared to moderate levels of pa. depending on the intensity and duration of physical activity, the level of energy activation and physiological changes may generate changes in serum cytokines secretion, which may persist for up to several days [7] and indicate the occurrence of injuries during activity, such like rhabdomyolysis, inflammation process or a heart failure. 1 katarzyna żołądkiewicz – corresponding author. e-mail: zoladkiewicz.k@gmail.com, orcid: 0000-00015222-8419 2 paulina brzezińska, orcid: 0000-0001-5274-6208 3 jacek żakowiecki, orcid: 0000-0002-5940-6502 https://orcid.org/0000-0001-5222-8419 https://orcid.org/0000-0001-5274-6208 https://orcid.org/0000-0002-5940-6502 16 katarzyna żołądkiewicz, paulina brzezińska, jacek żakowiecki for the correct diagnosis of those changes it is urgent to know what type of biochemical markers may indicate deadly for the sportsman cardiovascular system failure. from long list of biochemical parameters only few of them are directly specific and indicate only heart dysfunction. they are called heart markers, and changes of them are associated with direct heart dysfunction (for example heart attack, prolonged ischemia etc) [1,2,3]. heart dysfunction markers as a result of myocardial hypoxia, some proteins are being produced. the amount of them is associated with the general overload or damage to the heart muscle. most of those proteins are typical enzymes that are essential for the normal functioning of the heart muscle. diagnosis of them can be important specially in many cardiovascular diseases, because provides information about metabolic activity of heart muscle. the concentrations of individual markers increases, reach a maximum and return to normal levels depending on the time of occurrence of the myocardial damage. by monitoring the concentration of those enzymes, it is possible to observe the course of the disease and implement appropriate medical treatment [6]. most important proteins indicating heart dysfunction are troponins (tnc, tnt, tni) and keratin kinase (ck-mb) [4,5,16,17]. troponins, are the group of proteins responsible for the proper functioning of the heart, regulating contractions of muscle fibers. this group includes troponin t (tnt), responsible for the attachment of tropiomiosin, troponin i (tni), which binds actin and inhibits its contact with myosin, and troponin c (tnc), which binds calcium during contraction. the troponin complex is located on the thin fiber of the striated muscle contraction apparatus and consists of troponin t (39 kd), troponin i (26 kd) and troponin c (18 kd), each encoded by a separate gene [16]. the increase in tnt and tni levels may indicate, among others, myocardial infarction [8], but it is also noted when exposed to a stress factor, without the need for coronary disease [22]. the troponin increase occurs several hours after the myocardial damage, and this condition may persist even up to 10 days after the sytuation [6]. in clinical practice concentration of ctni is as effective in diagnosis and prognosis as concentration of ctnt. any differences in the results are likely due to differences in patient populations, blood collection times, and used analytical methods. in impaired renal function, ctni is higher even to second-generation ctnt tests. in the case of muscle damage, ctni measurement is as useful as ctnt [17]. ck-mb creatine kinase mb is one of the most popular markers of the heart muscle cells (myocytes) dysfunction. ck is an enzyme that converts creatine into a highenergy compound, which is phosphocreatine. this cardiac enzyme is helpful in the diagnosis and treatment of myocardial infarction (an increase in ck-mb activity in myocardial infarction is observed 4-6 hours after the onset of symptoms) coronary artery disease, heart injury, skeletal muscle disease, hypothyroidism, alcohol intoxication [ 6]. it is believed that the patient's age, gender, race and physical activity influence ck activity. in a study by brewster et al., physiologically higher ck values were found in 49% of black people, 13% of white europeans and 23% of south asian people [9]. in the studies by brewster et al., it was shown that the increase in ck activity has an effect on blood pressure and is a one of the factors in the development of hypertension, especially in the presence of comorbid diseases. of the 46 participants of the study, arterial heart muscle dysfunction during physical activity – biochemical response of muscle tissue 17 hypertension was diagnosed in 48% of patients and the increased ck activity in serum was associated with increased ck activity in tissues [12]. biochemical changes after exercise troponin i (ctni) and troponin t (ctnt) are highly specific "cardiac troponins", proteins (ctns) involved in the damage of myocardial cells are a key element in the diagnosis of acute coronary syndromes and myocardial necrosis. stressful situations may lead to an increase in ctns in competitive and recreational athletes without signs of coronary artery disease, while the clinical significance of exercise-induced ctns release is still not fully understood [13]. recent studies have shown that ctns levels increase after aerobic exercise with increasing heart rate and blood pressure [14]. this phenomenon occurs during prolonged physical exertion, during which the heart is exposed to hard work. the troponin concentration value is an individual factor, depending on on age, body weight and vo2max [23]. in 2002, kratz, in a study conducted on marathon runners, determined the ctnl protein to check, e.g. influence of prolonged effort on the work of the heart muscle. serum was collected immediately before the run, 4 and 24 hours after the run. the concentration of troponin i in the serum before the run was not recorded, after 4h 0.02 ng / ml, so that after one day the value was again 0. statistically, changes in ctnl were recorded in 3 people. in the studies conducted in 2009 on runners covering a distance of 21 km, troponin i and t were determined. the study group was teenagers. four blood samples were collected before the run, 2, 4 and 24 hours after the run. the results are presented in table 1. table 1. troponin i and t 21 km running response [according to fu et. all 2009]. rest 2h 4h 24h cardiac troponin t (ctnt), (ng/ml) median (range) 0.005 (–) 0.065 (0.005– 0.08) 0.10 (0.005– 1.22) 0.005 (0.005–0.05) positive rate (%) 0 66.7 66.7 8.3 cardiac troponin i (ctni), (ng/ml) median (range) 0.02 (0.01– 0.05) 0.13 (0.03–1.13) 0.195 (0.04– 2.21) 0.045 (0.02–0.17) positive rate (%) 0 66.7 91.7 41.7 the study found that ctnt, ctni values increased significantly above the resting state of teenage athletes after a 21 km run. eight out of twelve runners had ctnt above the ami cutoff (0.05 ng / ml) after the run. seven of them had results above 0.075 ng / ml. it was noticed that compared to trained adults, adolescents with a similar level of physical capacity released more ctnt [15]. according to fu, the high level of tropin release in young players is due to the endogenous protective system of the heart, which is not yet fully formed. 18 katarzyna żołądkiewicz, paulina brzezińska, jacek żakowiecki creatine kinase isoenzymes are studied in assessing the state of myocardial damage and is also a marker of the state of skeletal muscle damage. the popularity of the marathon resulted in the interest in measuring ck-mb activity in the serum of athletes [18]. the percentage of ck-mb (1 to 10% of total ck activity) was recorded in runners at the time of blood drawing, both during and after training for the marathon. this range indicates acute myocardial damage. additionally, the pattern of increase and decrease in total serum ck and ck-mb after marathon (42.2 km) is similar to that after acute myocardial infarction [19]. research shows that during long-distance runs, the greatest increase in mb creatine kinase does not occur immediately after the run. in a study by kratz (2001) on marathon runners, no statistical significance was found in the samples obtained within 4 hours after the marathon compared to the control samples. however, a significant increase in ck-mb was observed with the subsequent consumption 24 h after the run. creatine kinase-mb (ng / ml) results before 2.3 (1.61), 4h after 23.8 (25.17), 24h after 56.2 (46.54). when measuring ck-mb in teenage runners after 21 km competitions, a significant increase in serum ck-mb concentration was also noted. here, however, the greatest increase was noticeable 4 hours after the competition. pre-race results 8.8 ± 6.0, 2h after 13.4 ± 8.0, 4h after 13.9 ± 8.0 and 24h after 13.4 ± 6.8 (ng / ml) [21].in training populations ck values can be up to ten times than a normal limit. moreover, in people regularly engaged in vigorous physical activity, baseline ck values may be higher to [11]. conclusion the obtained results confirmed that the increase in troponins after long-distance running is associated with muscle dysfunction. most of the values in presented research were above the norm even 24 hours after exercise. the occurrence of myocardial necrosis cannot be ruled out in these cases, the more so as the type of exercise is cyclically repeated by athletes. it has been observed that the troponin secretion is also related to the athlete's age. in a fortescue study, he noticed a significant increase in troponins in teenage runners. in addition, it is worth noting that the increase in heart markers is directly related to the level of training of a given player, during training, the heart tissue adjusts to work, and thus, when exposed to extreme effort, cells are not damaged to such a large extent. so the main findings from this work is that observation of changes of troponins and ck-mb is a good predicting factor on work overload and can be a useful tool the evaluation on sportsman preparation specially in the case of aerobic preparation for the activity. references [1] zubin maslov, p., schulman, a., lavie, c. j., & narula, j. (2018). personalized exercise dose prescription. european heart journal, 39(25), 2346-2355. [2] lavie, c. j., ozemek, c., carbone, s., katzmarzyk, p. t., & blair, s. n. (2019). sedentary behavior, exercise, and cardiovascular health. circulation research, 124(5), 799-815. [3] american college of sports medicine, thompson, p. d., franklin, b. a., balady, g. j., blair, s. n., corrado, d., & link, m. s. (2007). exercise and acute cardiovascular heart muscle dysfunction during physical activity – biochemical response of muscle tissue 19 events: placing the risks into perspective: a scientific statement from the american heart association council on nutrition, physical activity, and metabolism and the council on clinical cardiology. circulation, 115(17), 2358-2368. [4] arem, h., moore, s. c., patel, a., hartge, p., de gonzalez, a. b., visvanathan, k.& linet, m. s. (2015). leisure time physical activity and mortality: a detailed pooled analysis of the dose-response relationship. jama internal medicine, 175(6), 959967. [5] dembińska-kieć, a., naskalski, j. w., & solnica, b. (2017). diagnostyka laboratoryjna z elementami biochemii klinicznej. edra urban & partner. [6] nelson, p. b., ellis, d., fu, f., bloom, m. d., & o'malley, j. (1989). fluid and electrolyte balance during a cool weather marathon. the american journal of sports medicine, 17(6), 770-772. [7] french, j. k., & white, h. d. (2004). clinical implications of the new definition of myocardial infarction. heart, 90(1), 99-106. [8] brewster, l. m., mairuhu, g., sturk, a., & van montfrans, g. a. (2007). distribution of creatine kinase in the general population: implications for statin therapy. american heart journal, 154(4), 655-661. [9] morandi, l., angelini, c., prelle, a., pini, a., grassi, b., bernardi, g., ... & citterio, a. (2006). high plasma creatine kinase: review of the literature and proposal for a diagnostic algorithm. neurological sciences, 27(5), 303-311. [10] kierdaszuk, b., & kamińska, a. (2012). elevated plasma creatine kinase activity– does it always indicate muscle disease?. neurologia i neurochirurgia polska, 46(3), 257-262. [11] brewster, l. m., van bree, s., reijneveld, j. c., notermans, n. c., verschuren, w. m., clark, j. f., ... & de visser, m. (2008). hypertension risk in idiopathic hyperckemia. journal of neurology, 255(1), 11-15. [12] panteghini, m. (2002). the measurement of cardiac markers: where should we focus?. american journal of clinical pathology, 118(3), 354-361. [13] rubio-arias, j. á., ávila-gandía, v., lópez-román, f. j., soto-méndez, f., alcaraz, p. e., & ramos-campo, d. j. (2019). muscle damage and inflammation biomarkers after two ultra-endurance mountain races of different distances: 54 km vs 111 km. physiology & behavior, 205, 51-57. [14] fu, f., nie, j., & tong, t. k. (2009). serum cardiac troponin t in adolescent runners: effects of exercise intensity and duration. international journal of sports medicine, 30(03), 168-172. [15] frey, n., müller-bardorff, m., & katus, h. a. (1998). myocardial damage: the role of troponin t. in myocardial damage (pp. 27-39). springer, dordrecht. [16] maynard, s. j., menown, i. b. a., & adgey, a. a. j. (2000). troponin t or troponin i as cardiac markers in ischaemic heart disease. [17] siegel, a. j., silverman, l. m., & holman, b. l. (1981). elevated creatine kinase mb isoenzyme levels in marathon runners: normal myocardial scintigrams suggest noncardiac source. jama, 246(18), 2049-2051. [18] apple, f. s., rogers, m. a., sherman, w. m., & ivy, j. l. (1984). comparison of serum creatine kinase and creatine kinase mb activities post marathon race versus post myocardial infarction. clinica chimica acta, 138(1), 111-118. [19] kratz, a., & lewandrowski, k. b. (1998). normal reference laboratory values. new england journal of medicine, 339(15), 1063-1072. 20 katarzyna żołądkiewicz, paulina brzezińska, jacek żakowiecki [20] nache, c. m., bar‐eli, m., perrin, c., & laurencelle, l. (2005). predicting dropout in male youth soccer using the theory of planned behavior. scandinavian journal of medicine & science in sports, 15(3), 188-197. [21] shave, r., baggish, a., george, k., wood, m., scharhag, j., whyte, g. & thompson, p. d. (2010). exercise-induced cardiac troponin elevation: evidence, mechanisms, and implications. journal of the american college of cardiology, 56(3), 169-176. [22] eijsvogels, t. m., hoogerwerf, m. d., maessen, m. f., seeger, j. p., george, k. p., hopman, m. t., & thijssen, d. h. (2015). predictors of cardiac troponin release after a marathon. journal of science and medicine in sport, 18(1), 88-92. 39 milczek, maria, warzyszak, paweł, żołyniak, wojciech, tomasik, mikołaj, hawranik, izabela, żaba, ziemowit, niski, szymon, małek, róża, lisowska, aleksandra & skrzypek, mateusz. wilms tumor pathogenesis, diagnosis, treatment and prognosis. quality in sport. 2022;8(4):39-45. eissn 2450-3118. doi http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.04.004 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41434 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2022; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 16.11.2022. revised: 19.11.2022. accepted: 19.12.2022. guz wilmsapatogeneza, diagnoza, leczenie, rokowanie wilms tumorpathogenesis, diagnosis, treatment and prognosis maria milczek maria@milczek.com 0000-0002-4204-5632 https://orcid.org/0000-0002-4204-5632 1 wojskowy szpital kliniczny z polikliniką spzoz w lublinie paweł warzyszak warzyszakpawel@gmail.com 0000-0003-2023-7980 https://orcid.org/0000-0003-2023-7980 1 wojskowy szpital kliniczny z polikliniką spzoz w lublinie wojciech żołyniak wojtesk995@gmail.com 0000-0002-3709-4018 https://orcid.org/0000-0002-3709-4018 centrum medyczne w łańcucie sp. z o.o. ignacego paderewskiego 5, 37-100 łańcut mikołaj tomasik mikolajt97@gmail.com 0000-0002-5489-0059 https://orcid.org/0000-0002-5489-0059 1 wojskowy szpital kliniczny z polikliniką spzoz w lublinie izabela hawranik hawranik14@gmail.com 0000-0002-7329-8595 https://orcid.org/0000-0002-7329-8595 1 wojskowy szpital kliniczny z polikliniką spzoz w lublinie szymon niski szymonniski96@gmail.com 0000-0001-6295-5783 https://orcid.org/0000-0001-6295-5783 wojewódzki szpital specjalistyczny im. najświętszej maryi panny w częstochowie ziemowit żaba piast753@gmail.com 0000-0001-9476-1166 https://orcid.org/0000-0001-9476-1166 1 wojskowy szpital kliniczny z polikliniką spzoz w lublinie http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.04.004 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41434 mailto:maria@milczek.com https://orcid.org/0000-0002-4204-5632 mailto:warzyszakpawel@gmail.com https://orcid.org/0000-0003-2023-7980 mailto:wojtesk995@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-3709-4018 mailto:mikolajt97@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-5489-0059 mailto:hawranik14@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-7329-8595 mailto:szymonniski96@gmail.com https://orcid.org/0000-0001-6295-5783 mailto:piast753@gmail.com https://orcid.org/0000-0001-9476-1166 40 róża małek rozamalek192@gmail.com 0000-0003-3606-0067 https://orcid.org/0000-0003-3606-0067 1 wojskowy szpital kliniczny z polikliniką spzoz w lublinie aleksandra lisowska alisowska8@wp.pl 0000-0003-0009-8995 https://orcid.org/0000-0003-0009-8995 uniwersytet medyczny w lublinie mateusz skrzypek mati.skrzypek@gmail.com 0000-0001-6767-3144 https://orcid.org/0000-0001-6767-3144 uniwersytet rzeszowski, kolegium nauk medycznych abstract: introduction: wilms tumor is the most common occuring malignant tumor of kidney among children. mostly appears in infants and young children. the main symptom is enlargement od the abdomen. it is often diagnosed incidentally during usg examination. aim of the study: summary of current knowledge on the pathogenesis, diagnosis, treatment and prognosis of wilms tumor. methods and matherials: a review of the literaturę available in the pubmed data base, using the following keywords: :„wilms tumor”,„wilms tumor genetics” state of knowledge: wilms tumor appears more often among people with certain genetic syndromes. there are two to treat wt depending on the world region (siop, cog). according to siop, the diagnosis is made based on imaging. this is followed by neoadiuvant chemotherapy, and then it is surgically removed. according to cog, the first stage of treatment is surgical removal of the tumor, then chemotherapy. during chemotherapy, vincristine, actinomycin, doxodubicin are used in both schemes. although both strategies differ in their pretreatment approach, they lead to similar overall survival rates. conclusions:despite already advanced treatment techniques for the tumor, and extensive knowledge about it, its pathogenesis still remains somewhat unknown. increased understanding of the aberrant molecular pathways active in wilms tumorigenesis has identified many potential targeted therapeutic approaches that could be applied in a clinical setting i wprowadzenie: guz wilmsa (tzw. nerczak płodowy/ wt) to najczęstszy nowotwór złośliwy nerek u dzieci. [1] najczęściej pojawia się u niemowląt i małych dzieci [2] . nowotwory złośliwe nerek u dzieci stanową 6% nowotworów wieku dziecięcego. każdego roku na świecie diagnozuje się ~14 000 dzieci (0-14 lat), a 5 000 dzieci umiera z powodu tych chorób, przy czym śmiertelność jest zróżnicowana regionalnie[3]. guz wilmsa jest najczęstszym z nowotworów złośliwych nerek. badania wykazały różnice w częstości występowania między regionami lub grupami etnicznymi. roczna zapadalność na wt w azji wschodniej jest niższa niż w ameryce północnej lub europie[4]. chorują zarówno dziewczynki jak i chłopcy w takim samym odsetku[3] . do głównych objawów należy powiększenie obwodu brzucha bądź guz wyczuwalny w jamie brzusznej. nowotwór rozpoznaje się często przypadkowo podczas wykonywania usg jamy brzusznej z innego powodu. ii cel pracy: guz wilmsa u dzieci jest problemem globalnym, a jego etiopatogeneza nie została dokładnie poznana. ponadto występują dwa różne schematy leczenia nowotworu, w zależności od regionu świata. celem pracy jest podsumowanie aktualnego stanu wiedzy na temat patogenezy, diagnozy, rodzajów leczenia oraz rokowania choroby. iii materiały i dowody: dokonano przeglądu literatury dostępnej w bazie pubmed, używano następujących słów kluczy:„wilms tumor”,„wilms tumor genetics”. mailto:rozamalek192@gmail.com https://orcid.org/0000-0003-3606-0067 mailto:alisowska8@wp.pl https://orcid.org/0000-0003-0009-8995 mailto:mati.skrzypek@gmail.com https://orcid.org/ 41 iv stan aktualnej wiedzy: iv a) patogeneza: guz wilmsa jest pierwotnym złośliwym nowotworem. jest ściśle związany z wczesną nefrogenezą. [5] wywodzi się z mezodermalnych komórek blastemy, komórek nabłonkowych oraz myksoidalnej tkanki mezenchymalnej, która tworzy podścielisko[6]. najczęściej lokalizuje się w jednym z biegunów nerki. czasem pojawia się obustronnie [2]. możliwe jest również jego występowanie w przestrzeni zaotrzewnowej w okolicy nerki. nacieka sąsiednie narządy i naczynia. przerzuty szerzą się drogą limfatyczną i krwionośną do płuc, wątroby, oun, kości. około 90% przypadków nerczaka płodowego ma charakter sporadyczny. przez długi czas genetyczne przyczyny guza wilmsa były ograniczone do mutacji wt1, ctnnb1 i wtx oraz utraty imprintingu h19-igf2, ale te mutacje wyjaśniają jedynie niektóre przypadki. dodatkowe cechy, takie jak utrata alleli na chromosomach 1p i 16q lub dodatek na 1q, mogą stanowić podstawę agresywnego zachowania klinicznego w niektórych przypadkach [6] . analizy sekwencjonowania następnej generacji ujawniły wiele dodatkowych czynników, głównie czynników modyfikujących chromatynę i czynników transkrypcyjnych, jak również genów przetwarzających mikrorna (mirna), z których wiele jest zaangażowanych w prawidłowy rozwój nerek. poza predyspozycją genetyczną, zewnętrzne czynniki sprawcze wt nie zostały jak dotąd zdefiniowane. czynniki molekularne często wiążą się z blokadą szlaków genetycznych, które kierują normalną embriogenezą układu moczowo-płciowego, ale nie są do nich ograniczone. w rzeczywistości geny nowotworowe, które tworzą guza wilmsa są zróżnicowane i obejmują w przybliżeniu czterdzieści genów. guz wilmsa występuje częściej u osób z niektórymi zespołami genetycznymi tj. zespół wagr, zespół beckwithawiedemana , zespół denysadrasha, zespół perlmana. około 10% przypadków nerczaka płodowego występuje u dzieci z wadami wrodzonymi, takimi jak wady układu moczowopłciowego (nerka podkowiasta, niedorozwój nerki, zdwojenie nerki, wnętrostwo, spodziectwo), wadami krążenia, wadami układu mięśniowoszkieletowego (połowiczy przerost ciała)[5]. iv. b) diagnostyka: u większości dzieci podstawowym objawem jest powiększenie obwodu brzucha, który często zostaje zauważony przez rodziców, np. podczas kąpieli, ubierania, bądź przytulania dziecka. wt jest również rozpoznawany przez lekarza ogólnego lub pediatrę podczas badania bilansowego zdrowego dziecka lub dziecka z niespecyficznymi objawami. zwykle objawia się nie tkliwą, dużą masą na bokach, która nie przemieszcza się podczas oddychania, w przeciwieństwie do splenomegalii. z uwagi na to, że nowotwór rozwija się bardzo szybko najczęściej ogólny stan dzieci nawet z bardzo dużymi guzami jest dobry i nie stwierdza się cech wyniszczenia. rzadsze objawy (dotyczące zazwyczaj 1/5 chorych) to bóle brzucha, gorączka, zaparcia lub biegunka, spadek masy ciała. guz może być przyczyną nadciśnienia tętniczego, objawów dyzurycznych, zakażeń dróg moczowych, krwawienia z dróg moczowych, objawów ostrego brzucha. czasami mogą wystąpić objawy związane z przerzutami, takie jak duszność (płuca), ból brzucha (wątroba) lub zakrzep guza w żyle nerkowej lub żyle głównej lub żylaki. we wstępnej diagnostyce guza nerki wykonuje się usg jamy brzusznej z pomiarem trzech wymiarów guza.[7] ultrasonografia dostarcza informacji na temat umiejscowienia guza, rozszerzenia na żyły nerkowe i żyłę główną dolną lub układ zbiorczy moczu, nerki kontrlateralnej i związanych z nią nieprawidłowości układu moczowopłciowego, a także może zidentyfikować przerzuty do wątroby lub węzłów chłonnych. [7] w regionach mniej rozwiniętych ekonomicznie, ultrasonografia jest wystarczająca do oceny zaawansowania choroby w obrębie jamy brzusznej i może być uzupełniona o badanie radiologiczne klatki piersiowej, przy czym należy pamiętać, że w rtg można przeoczyć mniejsze zmiany w płucach (zwykle <1 cm)[8]. usg pozwala na monitorowanie leczenia. preferowanym badaniem obrazowym jamy brzusznej jest mr. główną wadą związaną z mr jamy brzusznej jest konieczność zastosowania sedacji do wykonania badania, ale daje możliwość dostrzeżenia szczegółów dotyczących narządów u osób z obustronną chorobą lub przerzutami do wątroby wykonuje się także tk jamy brzusznej z kontrastem, gdzie patognomonicznym objawem jest pierścień/ półksiężyc prawidłowego miąższu nerki na obwodzie guza. tk pozwala na ocenę możliwości przeprowadzenia operacji oszczędzającej nerkę i czynności nerek [1] . żadne markery immunohistochemiczne ani wyniki biologii molekularnej nie są w 100% specyficzne dla guza wilmsa. w ogólnym badaniu moczu można niekiedy stwierdzić krwiomocz lub krwinkomocz, a w morfologii krwi obwodowej niedokrwistość. u chorych z podejrzeniem lub rozpoznaniem guza wilmsa konieczne jest badanie ciśnienia tętniczego i ew. dalsza diagnostyka w razie stwierdzenia nadciśnienia. usunięty guz poddaje się badaniu histologicznemu. rozpoznanie guza można postawić wiarygodnie na podstawie badania histologicznego, zwłaszcza w przypadku, w którym, widoczne są wszystkie trzy charakterystyczne komponenty guza tjskładnik nabłonkowy, komórki blastemy oraz podścielisko. [1] składniki mogą być wymieszane w dowolnej proporcji, ale istnieje wiele 42 przypadków guzów wilmsa składających się z tylko dwóch bądź jednego składnika. wt składające się tylko z jednego składnika mogą stanowić wyzwanie diagnostyczne, a do ustalenia rozpoznania mogą być potrzebne techniki pomocnicze. składniki te mogą być wymieszane w dowolnej proporcji, ale wt wykazujące jeden lub dwa komponenty nie są rzadkie. komponenty nabłonkowe i podścieliska mogą wykazywać różne linie i stopnie zróżnicowania, co skutkuje niezliczoną liczbą wyglądów histologicznych. badanie patomorfologiczne materiału pooperacyjnego pozwala na ocenę mikroskopową guza i określenie radykalności zabiegu. z uwagi na to, że siop (international society of paediatric oncology) i cog (the children's oncology group) mają różne strategie wstępnego leczenia, istnieją różnice w klasyfikacji histologicznej guza wilmsa pomiędzy tymi dwiema grupami[9]. klasyfikacja cog obejmuje anaplastyczne (ogniskowe i rozsiane) i nieanaplastyczne (o korzystnej histologii) wt na podstawie oceny guza chemioaktywnego po operacji [10] . klasyfikacja siop opiera się na ocenie odsetka zmian wywołanych przedoperacyjną chemioterapią oraz żywych elementów guza i obejmuje trzy główne grupy ryzyka: guzy niskiego ryzyka (o korzystnej budowie histologicznej -całkowicie martwy wt), guzy wysokiego ryzyka (o niekorzystnej budowie histologicznejtyp blastemalny i rozproszona anaplazja) oraz guzy pośredniego ryzyka (wszystkie pozostałe typy)[1]. aby prawidłowo zaklasyfikować wt, ocenia się odsetek zmian wywołanych chemioterapią oraz żywych elementów guza. kryteria stage-ingu między cog i siop również różnią się. według klasyfikacji siop stosowanej w europie, wyróżnia się następujące stopnie: i(guz ograniczony do nerki, całkowicie usunięty; podczas zabiegu nie doszło do pęknięcia i nakłucia guza) ii(guz przekraczający torebkę nerki, całkowicie usunięty) iii (guz nie został całkowicie usuniętywykonano biopsję guza nieoperacyjnego, doszło do pęknięcia guza lub guz był nakłuwany przed zabiegiem bądź podczas niego) iv (obecność przerzutów odległych) v (guzy obustronne). [1] [9] iv c) leczenie: istnieją dwa odmienne podejścia do leczenia nerczaka płodowego, które różną się m.in. sposobem ustalania rozpoznania. podstawowym sposobem leczenia jest nefrektomia z pobraniem próbek węzłów chłonnych. w zależności od wybranego sposobu leczenia, czas w którym zostanie wykonana operacja różni się. według siop rozpoznanie stawia się na podstawie badań obrazowych potwierdzających obecność guza nerki [9] . następnie stosuje się chemioterapię przedoperacyjną, a po zmniejszeniu rozmiarów guza usuwa się go chirurgicznie, co wiąże się z histologicznym potwierdzeniem rozpoznania. chemioterapia neoadjuwantowa pozwala na ocenę odpowiedzi histologicznej na leczenie (to znaczy, że całkowicie martwy guz wskazuje na wysoką reaktywność, podczas gdy przewaga pozostałych komórek blastemalnych jest markerem oporności na chemioterapię), co może być wykorzystane do kierowania terapią po nefrektomii. według cog, pierwszym etapem leczenia jest usunięcie chirurgiczne guza z histologicznym potwierdzeniem rozpoznania. następnie stosuje się chemioterapię pooperacyjną. podejście cog z góry pozwala na natychmiastową diagnozę histologiczną, analizę molekularną próbek guza niezmienionych przez chemioterapię oraz ocenę miejscowego stopnia zaawansowania guza bez użycia leków. daje to możliwość zidentyfikowania podgrupy dzieci z guzami o bardzo niskim ryzyku, które mogą być leczone samą nefrektomią. każde podejście ma swoje wady i zalety, jednak wskaźniki przeżycia są podobne, a całkowite przeżycie wynosi >90%. zgodnie ze strategią siop wszyscy pacjenci w wieku >6 miesięcy z podejrzeniem guza wilmsa otrzymują cztery tygodnie przedoperacyjnej chemioterapii z zastosowaniem aktynomycyny d i winkrystyny (w przypadku guza bez obecnych przerzutów) lub 6 tygodni aktynomycyny d, winkrystyny i doksorubicyny (w przypadku przerzutów)[4]. podejście siop uwzględnia ryzyko błędnego rozpoznania guza wilmsa, zalecając nefrektomię z wyprzedzeniem u niemowląt <6 miesiąca życia oraz przezskórną biopsję rdzeniową u dzieci starszych (7 lat i więcej) lub dzieci z niepewnym obrazem klinicznym. nefrektomia radykalna jest uważana za standard u większości chorych z jednostronnym wt [9] . po operacji pacjenci są dzieleni na trzy grupy ryzyka zgodnie z histopatologicznymi cechami guza; histologiczna grupa ryzyka wraz ze stopniem zaawansowania guza jest wykorzystywana do kierowania intensywnością chemioterapii adiuwantowej i potrzebą radioterapii. w przypadku choroby przerzutowej, w aktualnym protokole siop, guzki tylko widziane w tk są traktowane jako przerzuty, jeśli mają średnicę poprzeczną ≥3 mm. po zastosowaniu standardowego 6-tygodniowego trójlekowego schematu przedoperacyjnego u 61-67% chorych uzyskuje się całkowitą odpowiedź na terapię przed nefrektomią[1]. następnie zaleca się kwalifikację chorych do schematów adjuwantowych składających się z winkrystyny oraz rosnących dawek doksorubicyny (w zakresie 150-250 mg/m2) lub schematu czterolekowego obejmującego etopozyd, karboplatynę, cyklofosfamid i doksorubicynę (dawka kumulacyjna 300 mg/m2) [9] . u chorych z pozostałymi guzkami płuc zaleca się metastazektomię i histologiczne potwierdzenie przerzutów. radioterapia płuc jest stosowana w przypadku przerzutów do płuc przy braku całkowitej odpowiedzi do 10 tygodnia pooperacyjnego. większość chorych osiągających całkowitą odpowiedź na leczenie po chemioterapii indukcyjnej z, lub bez operacji ma zadowalające prawdopodobieństwo przeżycia nawet bez radioterapii płuc (5-letnie przeżycie wolne od zdarzeń 84%, 5-letnie przeżycie całkowite 92%)[11]. 43 chorzy z przerzutami i chorobą wysokiego ryzyka stanowią rzadką podgrupę o fatalnym rokowaniu. na ten moment testowane są nowatorskie i bardziej intensywne schematy w terapii pierwszej linii. [7] kombinacje winkrystyny, irinotecanu, cyklofosfamidu, karboplatyny, etopozydu i doksorubicyny, a następnie wysokiej dawki melphalanu i ratowania autologicznymi komórkami macierzystymi są obecnie badane przez sioprtsg [12] . w przypadku guzów obustronnych stosuje się postępowanie zindywidualizowane, z zabiegiem chirurgicznym w miarę możliwości oszczędzającym nienaruszony miąższ nerek i chemioterapią oraz radioterapią dostosowaną do rozległości guzów i stanu pacjenta. wytyczne siop zmierzają do ograniczenia przedoperacyjnej chemioterapii do maksymalnie 12 tygodni, z odstępami czasowymi na ocenę do 6 tygodni[1]. wytyczne dotyczące adiuwantowego leczenia pooperacyjnego generalnie opierają się na tych samych zasadach, co w przypadku jednostronnego wt[9]. cog zaleca strategię pierwotnej nefrektomii w przypadku jednostronnych guzów. przy braku możliwości wykonania nefrektomii, zaleca się wykonanie biopsji rdzeniowej igłowej lub otwartej w celu ukierunkowania dalszej terapii [1] . wyjątkiem od biopsji są chorzy z obustronną chorobą lub chorzy z zespołem obustronnej predyspozycji, którzy powinni otrzymać przedoperacyjną chemioterapię, z zachowaniem miąższu nerki, następnie operacją w 6-12 tygodniu po rozpoczęciu chemioterapii[1], [10]. operacja przezbrzuszna pozwala na dokładną ocenę stopnia zaawansowania guza przed chemioterapią. podczas zabiegu chirurgicznego zwraca się uwagę na uniknięcie rozlania się guza, pobranie próbek z węzłów chłonnych ocenę i kontrolę pozanerkowego rozrostu guza, w tym żyły nerkowej i moczowodu [13] . mniej konwencjonalne podejścia, takie jak laparoskopowa nefrektomia, częściowa nefrektomia i techniki dzielenia nerki mogą być rozważane u pacjentów z niektórymi małymi guzami. podstawą leczenia neoadjuwantowego jest chemioterapia, z wyjątkiem nowotworów o bardzo niskim ryzyku (definiowanych jako stadium i), gdzie sama obserwacja po nefrektomii może być wystarczająca. w oparciu o staging cog, u większości pacjentów z guzem wilmsa o korzystnej histologii stosuje się leczenie schematem ee4a (winkrystyna i aktynomycyna d przez 18 tygodni) w i i ii stopniu zaawansowania lub schematem dd4a (winkrystyna, doksorubicyna i aktynomycyna d przez 24 tygodnie) w iii i iv stopniu zaawansowania[10]. obecnie testowane są bardziej wyrafinowane algorytmy chemioterapii uwzględniające stadium zaawansowania, status węzłów chłonnych, dodatkowe somatyczne biomarkery molekularne, kardioprotekcję za pomocą deksrazoksanu i nowe środki. wt jest wysoce promieniowrażliwy; radioterapia jest stosowana w leczeniu regionalnym wt o korzystnej histologii w iii lub iv stopniu zaawansowania oraz wt nawrotowego i anaplastycznego. protokoły cog zawierają radioterapię z modulacją intensywności z dawkami od 10,6 do 30,6 gy w zależności od guza resztkowego i jego usytuowania.[10] iv e) rokowanie: najważniejszymi czynnikami rokowniczymi w przypadku wyżej wspominanej jednostki chorobowej są budowa histologiczna guza, stopień zaawansowania oraz wiek pacjenta. ważne jest, aby czynniki rokownicze były interpretowane w zależności od towarzyszącego im schematu leczenia. czynniki prognostyczne wykorzystywane do rozdziału leczenia klinicznego różnią się między cog i siop[9], [10]. według obu grup histologia i stadium zaawansowania guza są kluczowymi wskaźnikami prognostycznymi, chociaż stosowanymi w różny sposób i wraz z innymi czynnikami w praktyce klinicznej. rozległa anaplazja jest uważana za guz wysokiego ryzyka przez cog i siop, natomiast ogniskowa anaplazja jest uważana za guz pośredniego ryzyka przez siop, ale za guz wysokiego ryzyka przez cog. wt typu blastemalnego po przedoperacyjnej chemioterapii jest również uznawany przez siop za guz wysokiego ryzyka, a wt typu całkowicie martwiczego za guz niskiego ryzyka[9]. inne czynniki rokownicze według siop obejmują odpowiedź histologiczną guza na chemioterapię przedoperacyjną oraz objętość guza (>500 ml) po chemioterapii niektórych typów wt[9]. dodatkowe czynniki prognostyczne według cog obejmują wiek, masę guza i biologię guza, czyli utratę heterozygotyczności na chromosomach 1p/16q, utratę heterozygotyczności na chromosomie 11p15 i przyrost na chromosomie 1q121[6], [14] . w przypadku obu grup odpowiedź przerzutów na chemioterapię neoadjuwantową wskazuje na chemiowrażliwość i decyduje o intensywności kolejnego leczenia. chociaż strategie siop i cog różnią się podejściem do leczenia wstępnego, prowadzą do podobnych wskaźników przeżycia całkowitego wynoszących około 90%. pacjenci z anaplastycznym wt i/lub wt typu blastemalnego w stadium iv mają znacznie gorsze wyniki, z całkowitym przeżyciem <50% pomimo bardzo intensywnej terapii. [14], [15] pomimo dobrego rokowania u większości dzieci z wt, u około 20% pacjentów pojawi się nawrót choroby, głównie w ciągu 2 lat od rozpoznania. wznowy rokują niekorzystnie. całkowite przeżycie po nawrocie wynosi w przybliżeniu 50%, ale różni się znacznie w zależności od początkowego leczenia, czasu do nawrotu, miejsca nawrotu i wieku pacjenta. [15] 44 v podsumowanie: guz wilmsa stanowi globalny problem, dotykający dzieci na całym świecie. pomimo już zaawansowanych technik leczenia guza, oraz obszernej wiedzy na jego temat, wciąż jego patogeneza w pewnym stopniu pozostaje nieznana. wciąż potrzeba więcej badań do zrozumienia problemu klinicznego i zarządzania pacjentami ze wznowami guza. szybki postęp w biologii molekularnej, obrazowaniu i radioterapii, w połączeniu ze zwiększoną międzynarodową współpracą między cog i siop, pozwoli na poprawę wyników i poprawę jakości leczenia guza wilmsa. zwiększone zrozumienie aberracyjnych ścieżek molekularnych aktywnych w nowotworzeniu guzów wilmsa pozwoliło na zidentyfikowanie wielu potencjalnych ukierunkowanych podejść terapeutycznych, które mogłyby być zastosowane w warunkach klinicznych. disclosures: no disclosures financial support: no financial support was received. conflict of interest: the authors declare no conflict of interest. references: [1] l. pater et al., “wilms tumor,” pediatr blood cancer, vol. 68, no. s2, may 2021, doi: 10.1002/pbc.28257. [2] g. pastore, a. znaor, f. spreafico, n. graf, k. pritchard-jones, and e. steliarova-foucher, “malignant renal tumours incidence and survival in european children (1978–1997): report from the automated childhood cancer information system project,” eur j cancer, vol. 42, no. 13, pp. 2103– 2114, sep. 2006, doi: 10.1016/j.ejca.2006.05.010. [3] e. steliarova-foucher et al., “international incidence of childhood cancer, 2001–10: a populationbased registry study,” lancet oncol, vol. 18, no. 6, pp. 719–731, jun. 2017, doi: 10.1016/s14702045(17)30186-9. [4] k. pritchard-jones et al., “omission of doxorubicin from the treatment of stage ii–iii, intermediaterisk wilms’ tumour (siop wt 2001): an open-label, non-inferiority, randomised controlled trial,” the lancet, vol. 386, no. 9999, pp. 1156–1164, sep. 2015, doi: 10.1016/s0140-6736(14)62395-3. [5] f. spreafico et al., “wilms tumour,” nat rev dis primers, vol. 7, no. 1, p. 75, oct. 2021, doi: 10.1038/s41572-021-00308-8. [6] t. d. treger, t. chowdhury, k. pritchard-jones, and s. behjati, “the genetic changes of wilms tumour,” nat rev nephrol, vol. 15, no. 4, pp. 240–251, apr. 2019, doi: 10.1038/s41581-019-0112-0. [7] j. h. aldrink et al., “update on wilms tumor,” j pediatr surg, vol. 54, no. 3, pp. 390–397, mar. 2019, doi: 10.1016/j.jpedsurg.2018.09.005. [8] t. israels, m. harif, and k. pritchard-jones, “treatment of wilms tumor in low-income countries: challenges and potential solutions,” future oncology, vol. 9, no. 8, pp. 1057–1059, aug. 2013, doi: 10.2217/fon.13.81. [9] g. m. vujanić et al., “the umbrella siop–rtsg 2016 wilms tumour pathology and molecular biology protocol,” nat rev urol, vol. 15, no. 11, pp. 693–701, nov. 2018, doi: 10.1038/s41585-0180100-3. [10] c. v. fernandez et al., “outcome and prognostic factors in stage iii favorable-histology wilms tumor: a report from the children’s oncology group study aren0532,” journal of clinical oncology, vol. 36, no. 3, pp. 254–261, jan. 2018, doi: 10.1200/jco.2017.73.7999. [11] m. m. van den heuvel-eibrink et al., “rationale for the treatment of wilms tumour in the umbrella siop–rtsg 2016 protocol,” nat rev urol, vol. 14, no. 12, pp. 743–752, dec. 2017, doi: 10.1038/nrurol.2017.163. 45 [12] c. pasqualini et al., “outcome of patients with stage iv high-risk wilms tumour treated according to the siop2001 protocol: a report of the siop renal tumour study group,” eur j cancer, vol. 128, pp. 38–46, mar. 2020, doi: 10.1016/j.ejca.2020.01.001. [13] p. f. ehrlich et al., “surgical protocol violations in children with renal tumors provides an opportunity to improve pediatric cancer care: a report from the children’s oncology group,” pediatr blood cancer, vol. 63, no. 11, pp. 1905–1910, nov. 2016, doi: 10.1002/pbc.26083. [14] m. v. nelson, m. m. van den heuvel-eibrink, n. graf, and j. s. dome, “new approaches to risk stratification for wilms tumor,” curr opin pediatr, vol. 33, no. 1, pp. 40–48, feb. 2021, doi: 10.1097/mop.0000000000000988. [15] g. m. vujani?, b. sandstedt, d. harms, a. kelsey, i. leuschner, and j. de kraker, “revised international society of paediatric oncology (siop) working classification of renal tumors of childhood,” med pediatr oncol, vol. 38, no. 2, pp. 79–82, feb. 2002, doi: 10.1002/mpo.1276. 38 quality in sport 2 (7) 2021, p. 38-44, e-issn 2450-3118 received 01.03.2021, accepted 12.05.2021 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2021.009 christopher huth1 nutritional behaviour of (non-)esports players – a comparative study 1 universität der bundeswehr münchen, germany abstract demand for esports has generated considerable attention from the sport, event, and entertainment industries. however, time is spent playing and watching the computer games and is not related to physical activity. the aim of this study is to focus on nutritional behaviour between persons who practice esports and those who do not practice esports. a standardized questionnaire was implemented and, in total, 339 completed questionnaires were generated. the results show that participants who are not playing esports games are significant healthier, doing more sports, are older, have higher incomes, eat more fruits and vegetables, but drink more caffeine and alcohol. in summary, the study shows that playing esports games tend to have a negative impact on a healthy and sporting lifestyle. keywords: esports, health, nutritional behaviour, sports participation introduction until a few years ago, playing computer and video games was seen as a hindrance to human social life. today, players who have enough ambition and skills to successfully compete with others in different electronic games are praised by fans and earn prizes in the millions. in july 2019, a 16-year-old american won the fortnite world championship and earned $1.5 million in prize money (sz, 2019). consequently, consumer demand – especially from adolescents – for esports and the growth of organized video game competitions has generated considerable attention from the sports, event, and entertainment industries (funk, pizzo, & baker, 2018). therefore, esports – organized video game competitions – are growing in popularity, with top tournaments drawing crowds of spectators and rivalling traditional sporting events (pizzo et al., 2018). interestingly, esports have many of the components of traditional sports, such as players, teams, managers, leagues, competitions, endorsement deals and player transfer fees, but they also have a dark side, including match fixing and doping (jenny, manning, keiper, & olrich, 2017). in the literature, esports are defined as a form of sports in which the primary aspects of the sport are facilitated by electronic systems (hallmann & giel, 2018). additionally, esports have been described as the competitive playing of computer or video games in single or multiplayer mode (müller-lietzkow, 2018). the german esport bund adds that game skills – defined by hand-eye coordination and speed of reaction – as well as tactical issues – game overview and game understanding – are necessary central achievements in esports (esport bund, 2019). finally, wagner (2006) describes esports as a kind of umbrella term for sports disciplines in which the exercisers train mental or 1 christopher huth, e-mail: christopher.huth@unibw.de, orcid: 0000-0002-9433-8330 https://orcid.org/0000-0002-9433-8330 nutritional behaviour of (non-)esports players – a comparative study 39 physical abilities using information and communication media and compete under prescribed rules. esports are usually considered comprehensive, and no differences between different users are made. notably, however, that there is a clear difference between professional and amateur players due to the immense performance difference (kaiser, 2016). to define amateur play, breuer (2011) describes a subset of gaming that does not involve performance-based gaming behaviour, including the occasional use of networkbased games and the use of computer and video games in general. according to drews (2012), only 1% of e-athletes manage to earn money by playing and thus qualify as professional e-athletes. from a sports perspective, according to which sports involve physical effort, time participating in esports is spent playing and watching computer games and does not involve physical activity. however, initial findings have shown that far fewer "gamblers" are lazy than expected (froböse et al., 2019). nevertheless, a major problem among eathletes is overweight (ebd., 2019). more than one in four e-athletes (26.8%) is overweight, and e-athletes spend an average of 20 hours or more in the virtual space. in this context, a new who-led study showed that the majority of adolescents worldwide are not sufficiently physically active, which places their current and future health at risk (who, 2019). in line with the study by froböse et al. (2019), the aim of this study is to examine nutritional behaviour. the central question concerns the extent to which nutritional behaviour differs between persons who practice esports and those who do not. among other sportsand sociodemographic variables, nine foodand drink-related variables are included in the analysis. the focus of the present study is on amateur sports. in the current discussions on whether esports should be accepted by sports associations, the main arguments are aimed at grassroots sports in particular. young people are especially discussed, as they could be (negatively) influenced by esports. the position of the german olympic sports confederation (dosb) is that esports in their entirety do not fit under the umbrella of the dosb. in contrast to well-being-oriented sports, which the dosb represents with its clubs and associations and in which decisions about rules, gaming and competition systems are made democratically, esports rely on profit-oriented global companies (dosb, 2019). only these companies determine the rules, content and forms of play. additionally, the clearly visible and explicit depiction of the killing of virtual opponents in many esports games is incompatible with the ethical values represented in sports (ebd., 2019). finally, there is no recognizable sport-determining motor activity in esports (ebd., 2019). based on this line of argument, borggrefe (2018) argues that competitive computer games are not characterized by a sport-determining motor activity; that they counteract the health and educational effects of sports and thus endanger their social legitimacy; and finally, that they have no organizational structure that meets the requirements of organized sports. before the results of the study are presented, the method used is described in the next section. the article concludes with a discussion including a summary and an outlook. method for the present study, a standardized questionnaire was administered. the questionnaire can be divided into three parts. the first part included questions about personal computer behaviour and the practice of sports. the second part of the questionnaire asked about 40 christopher huth personal food and drink consumption behaviour. in total, nine different nutritional categories were included in the analysis. the final section collected sociodemographic data of the participants. the following table presents all the variables. to measure the central dependent variable, we asked the participants if they regularly played esports games [esports]. the participants were then asked (1) how healthy they thought their nutritional habits were [health_eat], (2) whether they were participating in regular sports [sport] and (3) how good their knowledge of the participants in the field of esports was [knowhow]. to determine the participants’ nutritional behaviour, the frequency of consumption of various consumer goods groups over the past 4 weeks was assessed. in detail, the participants were asked how often they consumed fruits [fruits], vegetables [vegetables], alcohol [alcohol], caffeine [caffeine], sugary products [sugar], milk products [milk], meat [meat], noodles [noodles] and fast food [fastfood] in the last month. finally, participants were asked to report their sex [sex], age [age], educational attainment [edu], and net monthly income [inc]. table 1: overview of the variables variable description scale dependent variable esports playing esports games (1 = yes; 0 = no) nominal personal variables health_eat healthy eating (5-point scale) ordinal sport practice of sports (1 = yes; 0 = no) nominal knowledge knowledge of esports (3-point scale; none to expert) ordinal foodand drink-related variables fruits frequency of fruit consumption (9-point scale) ordinal vegetables frequency of vegetable consumption (9-point scale) ordinal alcohol frequency of alcohol consumption (9-point scale) ordinal caffeine frequency of caffeine consumption (9-point scale) ordinal sugar frequency of sugary food consumption (9-point scale) ordinal milk frequency of milk product consumption (9-point scale) ordinal meat frequency of meat consumption (9-point scale) ordinal noodles frequency of noodle consumption (9-point scale) ordinal fastfood frequency of fast food consumption (9-point scale) ordinal sociodemographic variables sex sex of participants nominal age age of participants metric edu educational level (nine categories) ordinal inc monthly net income (eleven categories) ordinal a link to the survey was shared on various social networks (e.g., facebook and instagram). in addition, a link was posted in various esports-related online groups. the questionnaire was online for a total of four weeks. in total, 339 completed questionnaires were received. nutritional behaviour of (non-)esports players – a comparative study 41 results the following table provides information about the descriptive results of the study. in addition, a comparison is made between participants who play esports games and those who do not play esports based on their average questionnaire response values. table 2: descriptive and bivariate results mean std. dev. min max esports non-esports significance of differences esports 0.71 0.456 0 1 health_eat 3.43 1013 1 5 3.25 3.88 0.0000 sport 0.81 0.396 0 1 0.76 0.91 0.0020 knowhow 1.98 0.717 1 3 2.24 1.36 0.0000 fruits 5.19 2.02 1 9 4.85 6.00 0.0000 vegetables 5.88 1.691 1 9 5.61 6.52 0.0000 alcohol 3.89 2.063 1 9 3.58 4.64 0.0000 caffeine 5.97 2.223 1 9 5.59 6.91 0.0000 sugar 3.76 1.828 1 9 3.73 3.85 0.5049 milk 5.57 1.826 1 9 5.49 5.76 0.1880 meat 6.18 1.723 1 9 6.13 6.27 0.2649 noodles 3.09 1.388 1 9 3.11 3.03 0.2172 fastfood 5.09 1.585 1 9 5.05 5.18 0.6692 sex 0.90 0.356 0 1 0.91 0.88 0.6956 age 26.43 6.763 14 51 26.77 29.09 0.0188 edu 6.79 1.612 1 9 6.71 6.97 0.0283 inc 6.57 2.220 1 11 6.31 7.18 0.0005 the descriptive data show that primarily men answered the questionnaire. the average age of the participants is 26.5 years, and the average income is approximately 2.000-2.500 €. overall, 71% of the participants regularly play esports games, and 81% play sports regularly. the participants’ nutritional behaviour can be described as mediocre good. the participants particularly consume meat, caffeine and vegetables. noodles, sugary baked goods (e.g., cake) and alcohol are consumed less. a comparison of the mean values reveals significant differences between the two groups in most categories. in summary, participants who do not play esports games are significantly healthier, play more sports, know less about esports games, are older, have higher incomes, and eat more fruits and vegetables but drink more caffeine and alcohol than participants who do play esports. finally, the regression results are presented. scalar measures of fit – mcfadden’s r2 and mckelvey and zavoina’s r2 – were used to compare the competing models (hagle & mitchell, 1992; long, 1997; windmeijer, 1995). the results demonstrate that the probit regression has a slightly better fit than the logit model. 42 christopher huth table 3: regression results logit probit health_eat -1.510*** -0.914*** (-3.16) (-3.21) sport -1.683*** -0.978*** (-3.47) (-3.43) knowhow 5.265*** 3.123*** (8.02) (8.53) sex -0.546 -0.329 (-1.43) (-1.57) age 0.572 0.323 (1.23) (1.16) educ -0.839* -0.520* (-1.73) (-1.86) inc_ -1.036 -0.607* (-1.64) (-1.65) _cons 2.532 1.590 (1.48) (1.61) n 339 339 mcfadden’s r2 0.422 0.428 mckelvey and zavoina’s r2 0.725 0.754 standardized beta coefficients; t statistics in parentheses; * p < 0.10, ** p < 0.05, *** p < 0.01 the regressions, which included not only the sociodemographic variables but also the sportsand health-related variables in the analysis, show significant results. table 3 shows that health_eat, sport and edu have negative impacts on the likelihood of a participant playing esports games on a regular basis. in the second regression model, income also has a weakly significant impact on the dependent variable. by contrast, knowledge of esports games has a highly significant positive impact on the likelihood of playing esports games. the age and sex of the participants in both regressions have no significant influence on the dependent variable. conclusion in this article, we examine differences between participants who play esports games and participants who do not. based on the bivariate and multivariate results, significant differences between the two groups can be identified. therefore, playing esports games can have a significant impact on individuals. for example, people who do not play esports games do more sports than those who do play esports. however, notably, the proportion of participants who actively practice sports is comparatively high, even for esports players. this finding is consistent with the results from the study by froböse et al. (2019). therefore, the findings do not necessarily support the common prejudice that esports games can crowd out active sports participation. in contrast, in line with froböse et al. (2019), a vast majority of esports players seem to divide their free time among different activities. regarding the health and nutritional aspects, the picture is more varied. on the one hand, esports players state that they pay less attention to healthy food than nonesports players, and this self-assessment is confirmed by their lower consumption of fruit nutritional behaviour of (non-)esports players – a comparative study 43 and vegetables. in the other product groups, such as fast foods, sugary products and even meat, however, no significant differences between the two groups are observed. in the beverage sector, esports players consume even less alcohol and caffeine than non-esports players. thus, in terms of health and nutrition, both groups focus on different nutritional products of the food sector. mean values between 3 and 7 indicate that the individual categories are consumed between 2-3 times a month to once a day. fast food has a mean value of approximately 5 and is thus consumed 3-4 times a week. finally, the sociodemographic data show that esports players are younger, have a lower education level and a slightly lower income than non-esports players. notably, younger people who are in the middle of their education generally have low income. therefore, these differences are not necessarily due to the esports group playing esports. in summary, the study shows that playing esports games tends to have a negative impact on a healthy lifestyle with sports participation. however, while there are differences in nutritional habits between esports players and non-esports players, the two groups are very similar in some nutritional categories. thus, these differences seem primarily due to sports-related factors. as the recently published study by the who (2019) showed, a lack of exercise through sports in particular seems to exert a negative influence. consequently, future studies should focus more on sports and exercise habits in the context of esports gaming. references borggrefe, c. (2018). esport gehört nicht unter das dach des organisierten sports. german journal of exercise and sport research, 48, 447-450. doi: https://doi.org/10.1007/s12662-018-0532-1 breuer, m. (2011). e-sport eine marktund ordnungsökonomische analyse. hülsbusch, boi-zenburg. dosb (2019). dosb veröffentlicht gutachten zum "esport". retrieved from: https://www.dosb.de/sonderseiten/news/news-detail/news/dosb-veroeffentlichtgutachten-zum-esport/?no_cache=1&tx_news_pi1%5bcontroller%5d=news&tx _news_pi1%5baction%5d=detail&chash=79323ac16b4ed85e4d764c3ef3f6d352 drews, l. (2012). esport im kontext des sportsponsorings (veröffentlichte dissertation). technische universität dresden, deutschland. esport bund (2019). definitionen. zugriff unter http://esb.de/definition/ froböse, i., rudolf, k., wechsler, k., tholl, c., & grieben, c. (2019). esport studie 2019. retrieved from: https://www.esportwissen.de/wp-content/uploads/2019/01/ esport wissen.de-esport-studie-2019.pdf funk, d., pizzo, a., & baker, b. (2018). esport management: embracing esport education and research opportunities. sport management review, 21, 7-13. hallmann, k., & giel, t. (2018). esports – competitive sports or recreational activity? sport management review, 21 (1), 14-20. doi: 10.1016/j.smr.2017.07.011 hagle, t., & mitchell, g. (1992). goodness-of-fit measures for probit and logit. american journal of political science, 36, 762–784. jenny, s., manning, r., keiper, m., & olrich, t. (2017). virtual(ly) athletes: where esports fit within the definition of “sport.” quest, 69(1), 1–18. kaiser, a. (2016). ersatz oder ergänzung? zum einfluss von esport sport auf das sport und freizeitverhalten von jugendlichen und jungen erwachsenen. münchen: grin verlag. 44 christopher huth long, j. s. (1997). regression models for categorical and limited dependent variables, vol. 7 of advanced quantitative techniques in the social sciences. thousand oaks, ca: sage. müller-lietzkow, j. (2006). leben in medialen welten: esport als leistungsund lernfeld. medien + erziehung, 50 (4), 28-33. pizzo, a., baker, b., na, s., lee, m., kim, d., & funk, d. (2018). esport vs. sport: a comparison of spectator motives. sport marketing quarterly, 27, 108-123. wagner, a. (2006). virtueller wettbewerb. zur entwicklung des e-sports in korea und deutschland., medien + erziehung, 50 (3), 43-46. who (2019). new who-led study says majority of adolescents worldwide are not sufficiently physically active, putting their current and future health at risk. retrieved from: https://www.who.int/news-room/detail/22-11-2019-new-who-led-study-saysmajority-of-adolescents-worldwide-are-not-sufficiently-physically-active-puttingtheir-current-and-future-health-at-risk windmeijer, f. a. g. (1995). goodness-of-fit measures in binary choice models. econometric reviews, 14, 101–116. 11 li, yun & ruzicka, michal. the big five personality traits and theory of planned behavior in physical education students. quality in sport. 2022;8(3):11-22. eissn 2450-3118. doi http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.03.001 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41021 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2022; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 24.10.2021. revised: 19.11.2022. accepted: 26.11.2022. the big five personality traits and theory of planned behavior in physical education students yun li1*, michal ruzicka2 1. institute of sports science, college of physical education, southwest university, chongqing, china. liyun777@swu.edu.cn, orcid: 0000-0003-1160-8786 *corresponding author 2. institute of special education studies, palacky university, olomouc, czechia. m.ruzicka@email.cz, orcid: 0000-0003-4462-3448 abstract purpose: this study aimed to test the correlation between the big five personality traits and the theory of planned behavior in chinese physical education students. design/methodology/approach: this is a cross sectional study which used the big five inventory-44 and the physical educator’s intention toward teaching individuals with disabilities iii. using a large number of randomly selected samples, a total of n =2305 physical education students (782 females and 1523 males, m age = 20.12, sd = 1.47) were purposely selected from 10 normal or comprehensive universities located in eastern, central and western china. findings: our findings showed that the big five personality traits and theory of planned behavior are closely linked in physical education students. future intervention experiments can focus on the impact of the big five personality traits on the tpb, to improve the mental health and academic performance of physical education students. research and practical limitations/implications: first, the research method of this study is single, and subsequent studies can add mediator or moderator variables. second, because this study is a cross-sectional study, it fails to explore the causal relationship between the big five personality traits and the various dimensions of the planned behavior theory of physical education for normal students. originality/value: this study explored the relationship of the big five personality traits with intention, attitude toward the behavior, and subjective norms of physical education students, within the theory of planned behavior. it suggests ways for educators, counselors, and coaches to promote the physical and mental development of physical education students. keywords: theory of planned behavior; big-five personality; physical education students http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.03.001 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41021 mailto:liyun777@swu.edu.cn mailto:m.ruzicka@email.cz 12 1. introduction the theory of planned behavior (tpb) was designed to explain and predict human behavior in specific contexts. it examines modes of action and intention, combined with perceptions of behavioral control to account for individuals’ actual behavior. therefore, it can predict intention from the attitudes toward the behavior, subjective norms, and perceived behavioral control (ajzen, 1991). the theoretical origin of the theory of planned behavior can be traced back to fishbein’s theory of multiattribute attitude, which holds that behavioral attitudes determine behavioral intentions, and expected behavioral outcomes and outcome evaluations determine behavioral attitudes (fishbein, 1963). attitude toward the behavior is an assessment of how much an individual likes or dislikes performing a particular behavior. subject norm refers to the social pressure perceived by individuals when deciding whether to perform a specific behavior. it reflects the influence of essential others or groups on individual behavioral decisions. perceived behavior control refers to how individuals perceive that it is easy or difficult to perform a specific behavior. it reflects the individual’s perception of factors that promote or hinder behavior execution. the tpb is an extension of the theory of reasoned action (ajzen & fishbein, 1980) and has mainly focused on predicting intentions to perform a behavior, which measures the effect of individuals’ beliefs, normative beliefs, and control beliefs on their intentions. previous studies have shown that planned behavior theory has good explanatory power for whether individuals engage in selfregulation behaviors, such as physical exercise, rule compliance, dieting, addiction withdrawal, and risk-taking (armitage & conner, 2001; mceachan et al., 2011). in addition, the planned behavior theory has been widely used in educational research to predict individuals’ behavioral intentions and behavior (jones, 2009; leeuw et al., 2015; shafieinia et al., 2016). nevertheless, generally speaking, there are few studies on the theory of planned behavior of physical education students. furthermore, there is a lack of research on which factors affect the theory of planned behavior of physical education students. therefore, discussing the generation and development mechanism of the theory of planned behavior of physical education students has scientific value of promoting physical education students’ mental health and academic performance. as the most influential personality research paradigm the big five personality model has been extensively studied and proven consistent and stable across cultures and languages. personality psychologists have recognized and accepted its dimensions (mccrae & costa, 1989; mccrae, & terracciano, 2005; john et al., 2008). the big five personality is divided into neuroticism, agreeableness, conscientiousness, extraversion, and openness. this personality trait classification is currently the most recognized and widely used classification system (anglim, & horwood, 2021; sleep et al., 2021). personality traits refer to a general tendency system of similar behaviors, which are relatively stable and persistent traits that individuals always show in different backgrounds (corr, & matthews, 2009). numerous studies have shown that the dimensions of the big five personality traits and the tpb are closely related (picazovela et al., 2010; wang et al., 2021). some scholars believe that personality traits are external constructs of the theory of planned behavior (conner & sparks, 2005). this view further supports the tpb perspective that personality traits play an important role in predicting and explaining behavior (ajzen, 1991). in addition, church (2016) also believes that personality traits can be thought of as a unique dynamic organization that determines an individual's thinking and behavior. empirical studies in different fields also found that personality traits can have significant explanatory and predictive effects 13 on each dimension of planned behavior theory (hoyt et al., 2009; rhodes et al., 2005; wilson et al., 2016). hence, based on the tpb, this study explores the influence paths of personality traits on each dimension of the planned behavior of typical physical education students. furthermore, it guides students with different personality traits to formulate targeted interventions to improve mental health. neuroticism refers to the individual’s degree of emotional stability, whether a person often exhibits negative emotional traits such as anxiety, hostility, depression, selfconsciousness, impulsiveness, and vulnerability (widiger & oltmanns, 2017). affect regulation and emotional instability in neurotic individuals (mccrae & costa, 1987). it is the most frequently explored personality dimension in evaluating the relationship between personality and stress (bolger & zuckerman, 1995). past research has shown that neuroticism has a significant predictive effect on variables in theory of planned behavior across different groups (ho et al., 2017; rhodes et al., 2002). for example, individuals with high levels of neuroticism are more likely to be impulsive. in addition, they are more likely than people with low levels of neuroticism not to engage in desired behaviors that would put their physical or mental health at risk (moskowitz &zuroff, 2004). furthermore, scholars have demonstrated that neuroticism has solid explanatory power for healthy behaviors (bogg & roberts, 2004). neuroticism might predict various variables in theory of planned behavior to a certain extent, based on the above literature. therefore, this study proposes the following hypothesis (h1): neuroticism can significantly predict various dimensions in the theory of planned behavior for physical education students. agreeableness refers to whether an individual is agreeable, warm-hearted, and good at communicating with others (tobin et al., 2000; jensen-campbell et al., 2002). individuals high in agreeableness are more likely to control negative emotions such as anger in conflict situations. they are more likely to use constructive strategies when in conflict with others. in contrast, individuals low in agreeableness are more likely to use coercive tactics (jensen-campbell & graziano, 2001). individuals with low agreeableness are associated with hostile ideation, adolescent aggression, and social maladjustment (gleason et al., 2004). in terms of psychiatric disorders, low agreeableness may be associated with narcissistic and antisocial tendencies (costa & mccrae, 1992). previous studies have found that agreeableness can significantly predict factors of the positive theory of planned behavior (picazo-vela et al., 2010; wang et al., 2021). the relationship between agreeableness and the tpb among physical education students should be clarified. therefore, this study proposes the following hypothesis, h2: agreeableness could significantly predict various dimensions in the theory of planned behavior for physical education students. conscientiousness refers to whether an individual has a high achievement-oriented and responsible attitude towards work (buecker et al., 2020). individuals with low due diligence exhibit low self-discipline and cannot motivate themselves to perform the tasks that will be accomplished (costa & mccrae, 1992). individuals with high due diligence scores to tend to be more organized and excel in academic achievement and work performance (dewitt & schouwenburg,2002). numerous studies have shown that conscientiousness is an important influence on the tpb in individuals. it is closely and intrinsically linked across different populations (conner & abraham, 2001; de bruijn et al., 2009). based on the above study, we will further explore the relationship between conscientiousness and the theory of planned behavior in physical education students. thus, the study proposes hypothesis 3 (h3), that conscientiousness significantly predicts various dimensions in theory of planned behavior in physical education students. 14 extraversion refers to whether an individual is active, outgoing, and expressive in social interactions (costa & mccrae, 1980; john et al., 2008). numerous empirical studies have found that individuals with higher extroversion score report more positive emotional experiences in everyday life in past research. this correlation is moderately predictive of positive emotional experiences 10 years later (amin et al., 2004; burgdorf & panksepp, 2006; costa & mccrae, 1990). openness refers to a broad range of personal interests, creativity and imagination, and curiosity about new things and facts (barford, & smillie, 2016). several studies have shown that extroversion and openness can predict the individual theory of planned behavior (zaremohzzabieh et al., 2019). therefore, this study proposes hypotheses 4 and 5 (h4, h5): extraversion and openness predict various dimensions in the theory of planned behavior for physical education students. based on previous studies, we proposed the following model (figure 1). figure 1. illustrates the conceptual model applied. 2. methods 2.1. participants this research involved 2305 physical education students (782 females and 1523 males, m age = 20.12, sd = 1.47) purposely selected from 10 normal or comprehensive universities located in eastern, central and western china. in this study, a cluster sampling method was adopted to identify participants. questionnaires were distributed between the september 1 of 2017 to march 8 of 2018. permission was obtained from the university’s human research ethics committee. the survey was conducted within classrooms and approvals were obtained from the schools. before administering the questionnaire, participants read the information of the study, and agreed to participate. the information stressed that participation was completely voluntary and anonymous. the questionnaire took approximately 20 minutes to complete. based on this, a prior power analysis using g*power (faul et al., 2007) indicated that with a power level of .8, an alpha level of .05, a sample size of 125 should be sufficient to reveal an effect of this magnitude. this sample size satisfies this objective. 2.2. measures (1) demographic questions the survey included demographic questions (i.e., gender and age). 15 (2) the big five personality inventory (bfpi) the bfpi (john et al., 1991) is a 44-item measure that consists of the following five personality factors: extraversion (e.g., ‘‘is reserve’’), agreeableness (e.g., ‘‘is helpful and unselfish with others’’), conscientiousness (e.g., ‘‘perseveres until the task is finished’’), neuroticism (e.g., ‘‘gets nervous easily’’), and openness to experience (e.g., ‘‘has few artistic interests’’). each item was evaluated on a 5-point likert scale, ranging from ‘‘strongly disagree’’ to ‘‘strongly agree’’. this scale has been validated and used in chinese samples, showing good psychometric properties (wang et al., 2012). the internal consistency coefficient for each of the subscales is good: extraversion (α =.669), agreeableness (α =.695), conscientiousness (α =.669), neuroticism (α =.691), and openness (α =.660). the neuroticism cfa results were good: χ2/df =2.074, rmse =.022, tli =.988, gfi =.997, cfi =.994. the agreeableness cfa results were good: χ2/df = 1.239, rmse =.010, tli =.997, gfi =.998, cfi =.999. the conscientiousness cfa results were good: χ2/df =1.185, rmse =.009, tli =.998, gfi =.998, cfi =.999. the extraversion cfa results were good: χ2/df =1.740, rmse =.018, tli =.991, gfi =.998, cfi =.996. the openness cfa results were good: χ2/df =1.221, rmse =.010, tli = .997, gfi =.998, cfi =.999. the factor loadings of the items ranged between a = .402 and a =.634. (3) physical educator’s intention toward teaching individuals with disabilities iii (peitid-iii) the peitid-iii (rizzo, 2010) assesses preservice and in-service physical educators’ intentions and attitudes toward the inclusion of disabilities in their physical education classes, and conforms to ajzen’s theory of planned behavior (tpb). the peitid-iii has 11 items. the first 11 items used a 7-point likert scale ranging from 1 (strongly disagree) to 7 (strongly agree), and the item 11 is the self-reported behavior (srb) scoring by 0 (will not teach) or 1 (will teach). the 35 items were grouped into 7 factors, including intention (i, 2-items: 1, 2), attitude toward the behavior (atb, 3-items: 3, 4, 5), subjective norm (sn, 2-items: 6, 7), perceived behavior control (pbc, 4-items: 8, 9, 10, 11). a confirmatory factor analysis confirmed the one-dimensionality of the scale (cfa): χ2/df =1.343, rmse = .012, tli = .998, gfi =.997, cfi =.999. the factor loadings of the items ranged between a =.233 and a =.700. the internal consistency of the questionnaire was good (α = .765). 2.3. data analysis this study used spss 22.0 and amos 21.0for statistical analysis (including descriptive statistical analysis, correlation analysis, linear regression analysis, and confirmatory factor analysis). 3. results 3.1. testing for common method bias there is a risk of common method bias by collecting data using questionnaires. to combat this, this study adopted the method proposed by previous researchers (zhou & long, 2004) to control for common method bias. harman’s single factor test was applied to test for common method bias. the results showed that there were 15 factors with an eigenvalue greater than 1, and the first factor had an explanatory variance of 15.42%, which is lower than the threshold of 40%. this indicated that the common method bias was not significant. 16 3.2. big five personality and theory of planned behavior: correlations means, standard deviations, and correlations among the study variables are presented in table 1-5. specifically, correlation results demonstrated that intention, attitude toward the behavior, and subjective norm were all negatively correlated with neuroticism, and ​ perceived behavior control was not correlated with neuroticism. intention, attitude toward the behavior, and subjective norm were all positively correlated with agreeableness, and perceived behavior control was not correlated with agreeableness. intention, attitude toward the behavior, and subjective norm were all positively correlated with conscientiousness, and perceived behavior control was not correlated with conscientiousness. intention, attitude toward the behavior, and subjective norm were all positively correlated with extraversion, and perceived behavior control was not correlated with extraversion. intention, attitude toward the behavior, subjective norm, and perceived behavior control were all positively correlated with openness. as such, h1-h5 were confirmed. table 1. means, standard deviations, and correlation coefficients of neuroticism and i, atb, sn, pbc. variable m sd 1 2 3 4 4 neuroticism 2.53 .644 i 5.86 1.236 -.195*** atb 5.29 1.180 -.219*** .620*** sn 5.36 1.294 -.192*** .537*** .537*** pbc 4.65 1.126 .034 .233*** .119*** .268*** notes: m = mean, sd = standard deviation. i=intention, atb=attitude toward the behavior, sn=subjective norm, pbc= perceived behavior control. *** p < 0.001. table 2. means, standard deviations, and correlation coefficients of agreeableness and i, atb, sn, pbc. variable m sd 1 2 3 4 4 agreeableness 3.59 .599 i 5.86 1.236 .280*** atb 5.29 1.180 .317*** .620*** sn 5.36 1.294 .221*** .537*** .537*** pbc 4.65 1.126 -0.010 .233*** .119*** .268*** notes: m = mean, sd = standard deviation. i=intention, atb=attitude toward the behavior, sn=subjective norm, pbc= perceived behavior control. *** p < 0.001. table 3. means, standard deviations, and correlation coefficients of conscientiousness and i, atb, sn, pbc. variable m sd 1 2 3 4 4 conscientiousness 3.47 .604 i 5.86 1.236 .201*** atb 5.29 1.180 .216*** .620*** sn 5.36 1.294 .167*** .537*** .537*** pbc 4.65 1.126 .015 .233*** .119*** .268*** notes: m = mean, sd = standard deviation. i=intention, atb=attitude toward the behavior, sn=subjective norm, pbc= perceived behavior control. *** p < 0.001. 17 table 4. means, standard deviations, and correlation coefficients of extraversion and i, atb, sn, pbc. variable m sd 1 2 3 4 4 extraversion 3.57 .679 i 5.86 1.236 .230*** atb 5.29 1.180 .243*** .620*** sn 5.36 1.294 .187*** .537*** .537*** pbc 4.65 1.126 0.034 .233*** .119*** .268*** notes: m = mean, sd = standard deviation. i=intention, atb=attitude toward the behavior, sn=subjective norm, pbc= perceived behavior control. *** p < 0.001. table 5. means, standard deviations, and correlation coefficients of openness and i, atb, sn, pbc. variable m sd 1 2 3 4 4 openness 3.41 .523 i 5.86 1.236 .190*** atb 5.29 1.180 .212*** .620*** sn 5.36 1.294 .161*** .537*** .537*** pbc 4.65 1.126 .047*** .233*** .119*** .268*** notes: m = mean, sd = standard deviation. i=intention, atb=attitude toward the behavior, sn=subjective norm, pbc= perceived behavior control. *** p < 0.001. 3.3. big five personality and theory of planned behavior: linear regression analysis table 6 shows the linear regression analysis results of the relationships of the big five personalities with intention, attitude toward the behavior, subjective norm, perceived behavior control. after adjusting confounding factors, it was found that agreeableness (b =.414, β=.201, p < 0.001) and extraversion (b =.166, β=.091, p < 0.01) were associated with intention, agreeableness (b =.473, β=.240, p < 0.001) and extraversion (b =.133, β=.077, p < 0.01) were associated with attitude toward the behavior, agreeableness (b =.277, β=.128, p < 0.001) and extraversion (b =.114, β=.060, p < 0.05) were associated with subjective norm, neuroticism (b =.117, β=.067, p < 0.05) was associated with perceived behavior control. table 6. linear regression analysis of the big five personalities with the theory of planned behavior variable b se β t r2 f i 3.545 .326 10.891 .088 44.428*** neuroticism -.031 .050 -.016 -.619 agreeableness .414 .057 .201 7.317*** conscientiousness .030 .056 .015 .529 extraversion .166 .050 .091 3.339** openness .061 .062 .026 .995 . atb 2.931 .307 9.545 .110 56.551*** neuroticism -.050 .047 -.027 -1.049 agreeableness .473 .053 .240 8.849*** conscientiousness .004 .053 .002 .068 extraversion .133 .047 .077 2.849** 18 openness .090 .058 .040 1.541 sn 4.031 .346 11.650 .060 29.224*** neuroticism -.149 .053 -.074 -2.791** agreeableness .277 .060 .128 4.609*** conscientiousness .005 .060 .002 .076 extraversion .114 .053 .060 2.154* openness .086 .066 -.074 1.313 pbc 3.799 .309 12.280 .007 3.137** neuroticism .117 .048 .067 2.451* agreeableness -.057 .054 -.031 -1.066 conscientiousness .032 .054 .017 .593 extraversion .071 .047 .043 1.514 openness .115 .057 .053 1.955 notes: i=intention, atb=attitude toward the behavior, sn=subjective norm, pbc= perceived behavior control. * p < 0.001, ** p < 0.001, *** p < 0.001. 4. discussion the correlation results demonstrated that intention, attitude toward the behavior, and subjective norm were all inversely correlated with neuroticism. perceived behavioral control is not correlated with neuroticism in physical education students. additionally, linear regression analysis found that neuroticism did not predict intention or attitude toward the behavior. however, neuroticism can significantly predict subjective norms and perceived behavior control in physical education students. the hypothesis h1 of this study was confirmed and consistent with previous studies (ho et al., 2017; rhodes et al., 2002). neuroticism reflects an individual's ability to control emotions. individuals with high neuroticism are susceptible to external stimuli, especially negative ones, leading to emotional fluctuations. they show adverse reactions such as anxiety, anxiety, or anger (downey & feldman, 1996). therefore, we need to focus on the highly neurotic physical education students. based on these findings, we should intervene within the framework of tpb to prevent physical and mental health problems and further promote the academic achievement of typical physical education students. this relationship should also be explored with other groups to test further the stability, accuracy, and generalizability of the results. in addition, correlation results demonstrated that intention, attitude toward the behavior, and subjective norm were all positively correlated with agreeableness. perceived behavior control was not correlated with agreeableness in physical education students. additionally, linear regression analysis found that agreeableness can significantly predict intention, attitude toward the behavior, and subjective norm. however, it did not predict perceived behavior control in physical education students. hypothesis 2 of this study was confirmed. this finding was consistent with previous studies (picazo-vela et al., 2010; wang et al., 2021). intention, attitude toward the behavior, and subjective norm were all positively correlated with conscientiousness in physical education students. however, perceived behavior control was not correlated with conscientiousness. furthermore, linear regression analysis found that conscientiousness did not predict intention, attitude toward the behavior, subjective norm, and perceived behavior control. the study findings did not support h3, consistent with previous studies (conner & abraham, 2001; de bruijn et al., 2009). the relationship between the dimensions of conscientiousness 19 and the theory of planned behavior differs from those of other traits when compared with tpb. in intervening with physical education students to promote mental health, we need to be aware of the influence of different personality traits. these results demonstrated that intention, attitude toward the behavior, and subjective norm were all positively correlated with extraversion. in contrast, perceived behavior control was not correlated with this trait in physical education students. additionally, linear regression analysis found that extraversion can significantly predict intention, attitude toward the behavior, and subjective norm. however, it did not predict perceived behavior control in physical education students. hypothesis 4 was confirmed, consistent with previous studies (amin et al., 2004; burgdorf & panksepp, 2006). future research should investigate the internal mechanism of extraversion related to the theory of planned behavior. our results suggest that it might yield promising results for promoting mental health in physical education students. this study found that correlation results demonstrated that intention, attitude toward the behavior, subjective norm, and perceived behavior control were positively correlated with openness in physical education students. additionally, linear regression analysis found that openness did not predict intention, attitude toward the behavior, subjective norm, and perceived behavior control in physical education students. hypothesis 5 was confirmed, consistent with previous studies (zaremohzzabieh et al., 2019). individuals with high openness to experience exhibit curious and inquiring attitudes. this attitude manifests in many realms, including interpersonal. this disposition often reflects better psychological functioning, focuses on feelings, and shows intellectual curiosity and independent judgment (oswald et al., 2006). individuals with high openness will strive to avoid emotional states induced by adverse events, such as stress, difficulty, or loss of control. at the same time, the suppression of negative emotions often leads to higher levels of stress responses (gross, 2002). therefore, openness is an important personality among physical education students and athletes. it benefits their attention, attitude toward the behavior, subjective norm, and perceived behavior control. furthermore, this trait promotes mental health. 5. limitations first, the research method of this study is single, and subsequent studies can add mediator or moderator variables. second, because this study is a cross-sectional study, it fails to explore the causal relationship between the big five personality traits and the various dimensions of the planned behavior theory of physical education for normal students. future research can use longitudinal studies or experimental studies to confirm the causal relationship between the big five personality traits and the various dimensions of the planned behavior theory of physical education for normal students. 6. conclusion this study explored the relationship of the big five personality traits with intention, attitude toward the behavior, and subjective norms of physical education students, within the theory of planned behavior. it suggests ways for educators, counselors, and coaches to promote the physical and mental development of physical education students. on the other hand, this study also enriches the research on the tpb. it provides a new perspective on the theory. the data analysis supported aspects of hypotheses 1, 2, 4, and 5. these findings will help practitioners to design and carry out interventions to promote mental health in physical education students and athletes from the perspective of personality traits and tpb. 20 ethics statement the protocol was approved by the southwest university’s human research ethics committee. prior to initiation of the study, all subjects gave written informed consent in accordance with the declaration of helsinki. author contributions all authors listed have made a substantial, direct and intellectual contribution to the work, and approved it for publication. funding this work was supported by the social science planning project of chongqing in the year of 2020 (no. 2020bs31), and the fundamental research funds for the central universities of china (no. swu1805109). references amin, z., constable, r. t., & canli, t. (2004), “attentional bias for valenced stimuli as a function of personality in the dot-probe task”, journal of research in personality, vol. 38, issue 1, pp. 15-23. https://doi.org/10.1016/j.jrp.2003.09.011 anglim, j., & horwood, s. (2021), “effect of the covid-19 pandemic and big five personality on subjective and psychological well-being”, social psychological and personality science, vol. 12, issue 8, pp. 1527-1537. https://doi.org/10.1177/1948550620983047 ajzen, i., & fishbein, m. (1980), understanding attitudes and predicting social behaviour, englewood cliffs, nj: prentice hall. armitage, c. j., & conner, m. (2001), “efficacy of the theory of planned behaviour: a meta‐analytic review”, british journal of social psychology, vol. 40, issue 4, pp. 471-499. https://doi.org/10.1348/014466601164939 ajzen, i. (1991), “the theory of planned behaviour”, organizational behavior and human decision processes, vol. 50, issue 2, pp. 179-211. https://doi.org/10.1016/0749-5978(91)90020-t ajzen, i. (2011), “the theory of planned behavior: reactions and reflections. psychology & health, vol. 26, issue 9, pp.1113-1127. https://doi:10.1080/08870446.2011.613995 burgdorf, j., & panksepp, j. (2006), “the neurobiology of positive emotions”, neuroscience & biobehavioral reviews, vol. 30, issue 2, pp. 173-187. https://doi.org/10.1016/j.neubiorev.2005.06.001 bogg, t., & roberts, b.w. (2004), “conscientiousness and health-related behaviors: a metaanalysis of the leading behavioral contributors to mortality”, psychological bulletin, vol. 130, issue 6, pp. 887–919. https://psycnet.apa.org/buy/2004-20177-003 bolger, n., & zuckerman, a. (1995), “a framework for studying personality in the stress process”, journal of personality and social psychology, vol. 69, issue 5, p. 890. https://doi.org/10.1037/0022-3514.69.5.890 barford, k. a., & smillie, l. d. (2016), “openness and other big five traits in relation to dispositional mixed emotions”, personality and individual differences, issue 102, pp. 118-122. https://doi.org/10.1016/j.paid.2016.07.002 buecker, s., maes, m., denissen, j. j., & luhmann, m. (2020), “loneliness and the big five personality traits: a meta–analysis”, european journal of personality, vol. 34, issue 1, pp. 8-28. https://doi.org/10.1002/per.2229 church, a. t. (2016), “personality traits across cultures”, current opinion in psychology, issue 8, pp. 22-30. https://doi.org/10.1016/j.copsyc.2015.09.014 conner, m., & sparks, p. (1996), theory of planned behaviour and health behaviour. buckingham, open university press, pp. 121-162. corr, p. j., & matthews, g. (eds.). (2009), the cambridge handbook of personality psychology, cambridge university press. costa, p. t., & mccrae, r. r. (1980), “influence of extraversion and neuroticism on subjective well-being: happy and unhappy people”, journal of personality and social psychology, issue 38, pp. 668–678. https://doi.org/10.1037/0022-3514.38.4.668 costa, p. t. & mccrae, r. r. (1992), neo personality inventory professional manual, odessa, fl: psychological assessment resources. https://doi.org/10.1016/j.jrp.2003.09.011 https://doi.org/10.1177/1948550620983047 https://doi.org/10.1348/014466601164939 https://doi.org/10.1016/0749-5978(91)90020-t https://doi.org/10.1016/j.neubiorev.2005.06.001 https://doi.org/10.1037/0022-3514.69.5.890 https://doi.org/10.1016/j.paid.2016.07.002 https://doi.org/10.1002/per.2229 https://doi.org/10.1016/j.copsyc.2015.09.014 https://doi.org/10.1037/0022-3514.38.4.668 21 conner, m., & abraham, c. (2001), “conscientiousness and the theory of planned behavior: toward a more complete model of the antecedents of intentions and behaviour”, personality and social psychology bulletin, vol. 27, issue 11, pp. 1547-1561. https://doi.org/10.1177/01461672012711014 costa jr, p. t., & mccrae, r. r. (1990), “personality disorders and the five-factor model of personality”, journal of personality disorders, vol. 4, issue 4, pp. 362-371. https://doi.org/10.1521/pedi.1990.4.4.362 downey, g., & feldman, s. i. (1996), “implications of rejection sensitivity for intimate relationships”, journal of personality and social psychology, vol. 70, issue 6, pp. 1327. https://doi.org/10.1037/00223514.70.6.1327 dewitt, s., & schouwenburg, h. c. (2002), “procrastination, temptations, and incentives: the struggle between the present and the future in procrastinators and the punctual”, european journal of personality, vol. 16, issue 6, pp. 469-489. https://doi.org/10.1002/per.461 de leeuw, a., valois, p., ajzen, i., & schmidt, p. (2015), “using the theory of planned behavior to identify key beliefs underlying pro-environmental behavior in high-school students: implications for educational interventions”, journal of environmental psychology, issue 42, pp. 128-138. https://doi.org/10.1016/j.jenvp.2015.03.005 de bruijn, g. j., brug, j., & van lenthe, f. j. (2009), “neuroticism, conscientiousness and fruit consumption: exploring mediator and moderator effects in the theory of planned behaviour”, psychology and health, vol. 24, issue 9, pp. 1051-1069. https://doi.org/10.1080/08870440802428241 faul, f., erdfelder, e., lang, a. g., & buchner, a. (2007), “g* power 3: a flexible statistical power analysis program for the social, behavioral, and biomedical sciences”, behavior research methods, vol. 39, issue 2, pp. 175-191. https://doi.org/10.3758/bf03193146 fishbein, m. (1963), “an investigation of the relationships between beliefs about an object and the attitude toward that object”, human relations, vol. 16, issue 3, pp. 233-239. https://doi.org/10.1177/001872676301600302 gross, j. j. (2002), “emotion regulation: affective, cognitive, and social consequences”, psychophysiology, vol. 39, issue 3, pp. 281-291. https://doi.org/10.1017/s0048577201393198 gleason, k.a., jensen-campbell, l.a., & richardson, d. (2004), “agreeableness and aggression in adolescence”, aggressive behavior, issue 30, pp. 43-61. https://doi.org/10.1002/ab.20002 ho, s. s., lwin, m. o., yee, a. z., & lee, e. w. (2017), “understanding factors associated with singaporean adolescents’ intention to adopt privacy protection behavior using an extended theory of planned behaviour”, cyberpsychology, behavior, and social networking, vol. 20, issue 9, pp. 572-579. https://doi.org/10.1089/cyber.2017.0061 hoyt, a. l., rhodes, r. e., hausenblas, h. a., & giacobbi jr, p. r. (2009), “integrating five-factor model facet-level traits with the theory of planned behavior and exercise”, psychology of sport and exercise, vol. 10, issue 5, pp. 565-572. https://doi.org/10.1016/j.psychsport.2009.02.008 john, o. p., naumann, l. r., & soto, c. j. (2008), “paradigm shift to the integrative big five trait taxonomy: history, measurement, and conceptual issues”, in john, o. p., robins, r. w., & pervin, l. a. handbook of personality:theory and research (4th). new york: the guilford press, pp.114-158. retrieved from https://www.guilford.com/books/handbook-of-personality/john-robins/9781462550487/reviews (accessed 9 june 2021). jensen-campbell, l. a., adams, r., perry, d. g., workman, k. a., furdella, j. q., & egan, s. k. (2002), “agreeableness, extraversion, and peer relations in early adolescence: winning friends and deflecting aggression”, journal of research in personality, issue 36, pp. 224–251. https://doi.org/10.1006/jrpe.2002.2348 john, o. p., robins, r. w., & pervin, l. a. (2008), handbook of personality: theory and research (4th). new york, ny: guilford press. retrieved from https://www.guilford.com/books/handbook-ofpersonality/john-robins/9781462550487/reviews (accessed 9 june 2021). jones, c. r. (2009), understanding and improving use-tax compliance: a theory of planned behavior approach (order no. 3420481), doctoral thesis, proquest one academic. (749943916). retrieved from https://www.proquest.com/dissertations-theses/understanding-improving-use-tax-compliancetheory/docview/749943916/se-2 (accessed 10 june 2021). jensen-campbell, l. a., & graziano, w. g. (2001), “agreeableness as a moderator of interpersonal conflict”, journal of personality, issue 69, pp. 323361. https://doi.org/10.1111/1467-6494.00148 moskowitz, d.s., & zuroff, d.c. (2004), “flux, pulse, and spin: dynamic additions to the personality lexicon”, journal of personality and social psychology, vol. 86, issue 6, pp. 880–893. https://doi.org/10.1037/0022-3514.86.6.880 mccrae, r. r., & costa, p. t. (1987), “validation of the five-factor model of personality across instruments and observers”, journal of personality and social psychology, vol. 52, issue 1, p. 81. https://doi.org/10.1037/0022-3514.52.1.81 https://doi.org/10.1177/01461672012711014 https://doi.org/10.1521/pedi.1990.4.4.362 https://doi.org/10.1037/0022-3514.70.6.1327 https://doi.org/10.1037/0022-3514.70.6.1327 https://doi.org/10.1002/per.461 https://doi.org/10.1016/j.jenvp.2015.03.005 https://doi.org/10.1080/08870440802428241 https://doi.org/10.1017/s0048577201393198 https://doi.org/10.1002/ab.20002 https://doi.org/10.1089/cyber.2017.0061 https://doi.org/10.1016/j.psychsport.2009.02.008 https://www.guilford.com/books/handbook-of-personality/john-robins/9781462550487/reviews https://www.guilford.com/books/handbook-of-personality/john-robins/9781462550487/reviews https://www.guilford.com/books/handbook-of-personality/john-robins/9781462550487/reviews https://www.proquest.com/dissertations-theses/understanding-improving-use-tax-compliance-theory/docview/749943916/se-2 https://www.proquest.com/dissertations-theses/understanding-improving-use-tax-compliance-theory/docview/749943916/se-2 https://doi.org/10.1111/1467-6494.00148 https://doi.org/10.1037/0022-3514.86.6.880 https://doi.org/10.1037/0022-3514.52.1.81 22 mccrae, r. r., & costa, p. t., jr. (1989), “more reasons to adopt the five-factor model”, american psychologist, vol. 44, issue 2, pp. 451-452. https://doi.org/10.1037/0003-066x.44.2.451 mccrae, r. r., & terracciano, a. (2005), “78 members of the personality profiles. universal features of personality traits from the observer's perspective: data from 50 cultures”, journal of personality and social psychology, vol. 88, issue 3, pp. 547-561. https://doi.org/10.1037/0022-3514.88.3.547 mceachan, r. r. c., conner, m., taylor, n. j., & lawton, r. j. (2011), “prospective prediction of healthrelated behaviours with the theory of planned behaviour: a meta-analysis”, health psychology review, vol. 5, issue 2, pp. 97-144. https://doi.org/10.1080/17437199.2010.521684 oswald, l. m., zandi, p., nestadt, g., potash, j. b., kalaydjian, a. e., & wand, g. s. (2006), “relationship between cortisol responses to stress and personality”, neuropsychopharmacology, vol. 31, issue7, pp. 1583-1591. https://doi.org/10.1038/sj.npp.1301012 picazo-vela, s., chou, s. y., melcher, a. j., & pearson, j. m. (2010), “why provide an online review? an extended theory of planned behavior and the role of big-five personality traits”, computers in human behavior, vol. 26, issue 4, pp. 685-696. https://doi.org/10.1016/j.chb.2010.01.005 rizzo, t. l. (2010), the questionnaire of peitid-iii, available from rizzo by e-mail. (accessed 26 april 2017) rhodes, r. e., courneya, k. s., & hayduk, l. a. (2002), “does personality moderate the theory of planned behavior in the exercise domain?”, journal of sport and exercise psychology, vol. 24, issue 2, pp. 120132. https://doi.org/10.1123/jsep.24.2.120 rhodes, r. e., courneya, k. s., & jones, l. w. (2005), “the theory of planned behavior and lower-order personality traits: interaction effects in the exercise domain”, personality and individual differences, vol. 38, issue 2, pp. 251-265. https://doi.org/10.1016/j.paid.2004.04.005 sleep, c. e., lynam, d. r., & miller, j. d. (2021), “a comparison of the validity of very brief measures of the big five/five-factor model of personality”, assessment, vol. 28, issue 3, pp. 739-758. https://doi.org/10.1177/1073191120939160 shafieinia, m., hidarnia, a., kazemnejad, a., & rajabi, r. (2016), “effects of a theory based intervention on physical activity among female employees: a quasi-experimental study”, asian journal of sports medicine, vol. 7, issue 2, e31534. https://doi.org/10.5812/asjsm.31534 tobin, r. m., graziano, w. g., vanman, e. j., & tassinary, l. g. (2000), “personality, emotional experience, and efforts to control emotions”, journal of personality and social psychology, issue 79, pp. 656–669. https://doi.org/10.1037/0022-3514.79.4.656 wilson, c., woolfson, l. m., durkin, k., & elliott, m. a. (2016), “the impact of social cognitive and personality factors on teachers’ reported inclusive behaviour”, british journal of educational psychology, vol. 86, issue 3, pp. 461-480. https://doi.org/10.1111/bjep.12118 wang, q. c., chang, r., xu, q., liu, x., jian, i. y., ma, y. t., & wang, y. x. (2021), “the impact of personality traits on household energy conservation behavioral intentions–an empirical study based on theory of planned behavior in xi’an”, sustainable energy technologies and assessments, issue 43, p. 100949. https://doi.org/10.1016/j.seta.2020.100949 widiger, t. a., & oltmanns, j. r. (2017), “neuroticism is a fundamental domain of personality with enormous public health implications”, world psychiatry, vol. 16, issue 2, p. 144. https://doi.org/10.1002/wps.20411 zaremohzzabieh, z., ahrari, s., krauss, s. e., samah, a. a., meng, l. k., & ariffin, z. (2019), “predicting social entrepreneurial intention: a meta-analytic path analysis based on the theory of planned behaviour”, journal of business research, issue 96, pp. 264-276. https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2018.11.030 https://doi.org/10.1037/0003-066x.44.2.451 https://doi.org/10.1037/0022-3514.88.3.547 https://doi.org/10.1080/17437199.2010.521684 https://doi.org/10.1016/j.chb.2010.01.005 https://doi.org/10.1123/jsep.24.2.120 https://doi.org/10.1016/j.paid.2004.04.005 https://doi.org/10.1177/1073191120939160 https://doi.org/10.5812%2fasjsm.31534 https://doi.org/10.1037/0022-3514.79.4.656 https://doi.org/10.1111/bjep.12118 https://doi.org/10.1016/j.seta.2020.100949 https://doi.org/10.1002%2fwps.20411 https://doi.org/10.1016/j.jbusres.2018.11.030 30 quality in sport 4 (6) 2020, p. 30-37, e-issn 2450-3118 received 10.09.2020, accepted 26.11.2020 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2020.024 paweł kalinowski1 , oskar kluj2, damian jerszyński3 a prominent footballer as a role model for young athletes 1,2 department of theory and methodology of team sport games, poznan university of physical education, poland 3 department of sport kinesiology, poznan university of physical education, poland abstract the aim of this study is to illustrate the need for personal role models for young athletes on the example of the portuguese player cristiano ronaldo. currently, the requirements of young football adepts are constantly growing. football is booming and evolving very quickly. the players exceed the limits of their own field and intellectual abilities. along with this, the awareness of players increases. and hence the need for individual development increases as well. coping with the difficulties that arise on the path of a young athlete becomes the norm. sports authorities play an important role in the training process. nowadays, young people look for authorities among the most prominent athletes. one example of such prominent athletes is the portuguese footbal player cristiano ronaldo, who is characterized by an exceptional attitude to training and an exemplary pursuit of his own sports career. the example of a great footballer shows the way full of sacrifices, which is necessary to achieve high sports results in the international arena. the work will present an attempt to refer to role models in sport on the example of the excellent player and illustrating young players who pursue a specific goal that achieving specific results often involves overcoming many obstacles. keywords: authority, football, training process introduction football, like virtually all sports, is evolving. according to many authors, sport is becoming an increasingly physically demanding field (bompa et al. 2013, kalinowski, jurdeczka 2015, łomża 2017). currently, athletes are expected to constantly exceed the limits of their own fitness abilities. today's sport requires a great deal of sacrifice and a complete commitment to the discipline, including: 100% sucrifice; perfectionism; willingness to take a risk; desire to compete; effectiveness of action; perseverance; confidence; humility; hunger for success, visualization of victory (łomża 2017). when practicing sports, you also have to take into account numerous failures. only people who will be characterized by determination and mental toughness will be able to develop in sport. this work is a presentation of the appropriate attitude to training, sport and own body. the example of an excellent footballer cristiano ronaldo presents a path full of sacrifices, which is necessary to achieve high sports results on the international arena (pereira, gallardo 2014). a huge role in the training process is played by regular training 1 paweł kalinowski, e-mail: pawel.kalinowski1030@gmail.com, orcid: 0000-0002-7288-7208 2 oskar kluj 3 damian jerszyński, orcid: 0000-0001-8979-6022 https://orcid.org/0000-0002-7288-7208 https://orcid.org/0000-0001-8979-6022 a prominent footballer as a role model for young athletes 31 and its components, healthy eating, as well as having authorities worth following, who become an example and motivation. all these aspects have a significant impact on sports development (lee, little 2005). the work will present an attempt to appeal to the authorities in the arena of sport and inspire young people to lead a healthy lifestyle, play sports, and eat properly. showing people who pursue a specific goal that achieving specific results often involves overcoming many obstacles. the aim of the work is to show the legitimacy of having role models serving as authorities on the example of the portuguese football player cristiano ronaldo. the following research questions were formulated adequately to the aim of the work: 1. have there been any benefits of playing sports based on ronaldo's experience? 2. does ronaldo's lifestyle lead to development in sports / football? 3. has taking care of his body shape influenced the image of cristiano ronaldo? 4. is the path to success simple? influence of athletes on functioning in society authority is a very lofty term for a person who is characterized by personality and values that are worth following (piórkowski 2016). authorities have always been very important in society. they are needed especially in upbringing and education. nowadays, we observe a decrease in the role of standard authorities such as: parents, teachers, trainers (wasylewicz 2017). modern "idols", including sportsmen, play an increasingly important role. athletes play a very important role in the society (sillamy 1995). today, in the era of mass media, access to the life of famous sportsmen is much easier. people often follow famous athelets via social networks or television. they read about their everyday life and stories of their way to success. young people follow their favorite athletes,they want to train, eat, look and even live like them. therefore, one of the most important roles of these athletes should be to motivate society to engage in sports undertake all kinds of physical activity and lead a healthy lifestyle. they should convey the correct values. another aspect influencing the importance of authorities in society may be their difficult life stories, showing that "idols" are people who often struggle with traumatic experiences. these stories prove that even in difficult life situations you can achieve success. christiano ronaldo is a good example, who was mocked at a boarding school and he became a role model and a leader (caioli 2013). another great example is the polish football player jakub błaszczykowski. it can be assumed that the tragic childhood experience greatly increased the psychological strength of the footballer and released his will to fight, as well as strengthened his character (błaszczykowski, domagalik 2015). as it can be assumed, for many people it is a personality model. another authority may be leo messi, who was not expected to make a career in the world of sports due to health problems and poor physical conditions (casulo 2014). the footballer proved that nothing is impossible. he became one of the best footballers in the world and an idol of the 21st century. these stories can motivate not only the athletes, but also all the rest of the people striving for a specific goal. for young sports enthusiasts, they can be an example that despite adversities it is worth working. authorities are people characterized with a good heart who care about the good of others and who want to help those in need (piórkowski 2016). based on press reports, it can be assumed that cristiano ronaldo is such a person. the nobility and empathy of 32 paweł kalinowski, oskar kluj, damian jerszyński the footballer are evidenced by numerous charity campaigns in which the portuguese star takes part (caioli 2013). the elements of training in football training is an inseparable element of sport, which is a long-term, planned way, aimed at the best sports results. the result of this process is a constant, deliberate variability of loads in individual types of training (sozański 1999). it is worth noting that not only the improvement of general strength, speed, power, explosiveness, but also nutrition, regeneration and prevention against injuries are important for athletes (leśniak et al. 2017). nutrition and regeneration are interrelated processes, because the nutrition has a huge impact on the better regeneration of the body (leśniak et al. 2017). ronaldo is a person who perfectly applies the above-mentioned components of training from an early age. according to łomża (2017), a properly selected diet should be individualized and adjusted to the needs of a given person. during the training process, numerous microinjuries occur in the body, which are rebuilt during rest regeneration (leśniak et al. 2017). regeneration is an integral part of football as well as all sports. it requires as much attention as training (łomża 2017). only comprehensive preparation can ensure harmonious football development. ronaldo is an example of the implementation of these assumptions. functioning of ronaldo one of the sports authorities close to the ideals of the concept of physical culture (osiński 2002) is cristiano ronaldo, who was born on 02/02/1985 in funchal on the island of madeira in a poor family (caioli 2013). he started his adventure with football playing in the street in front of the house, just like johan cruyff, who reported that he improved his technical skills on asphalt roads (casulo 2014). street matches were the most important competitions where he acquired and perfected his technique (caioli 2013). the first clubs of the portuguese were andorinha and nacional madera. he was characterized by high motor skills and poor physical conditions (pereira, gallardo 2014). the first professional club was sporting lisboa, where he was going through the most difficult moment in his career. separation and longing for family at the age of 12 were very big challenges (caioli 2013). ronaldo was developing very quickly thanks to systematical training. over time, he gained authority and became the leader of his team. on october 7, 2002, cr7 scored the first goal and become the youngest goalscorer in the club's history at the age of 17 years, 8 months and 2 days (caioli 2013). he was very self-confident which is typical for authorities (piórkowski 2016). portugal's victory at the under-21 youth national team tournament led to a transfer to manchester united. numerous goals and assists allowed him to obtain the status of "idol" and resulted in a transfer to real madrid. the official presentation at real madrid took place on july 6, 2009 in the presence of 80,000 fans. (caioli 2013). this shows how an athlete like cristiano ronaldo can impact the environment. he played in this club for nearly 9 years with numerous successes. he became the all-time top scorer and a real madrid legend scoring 450 goals in 438 games. ronaldo has been playing for juventus turin since 2018. the footballer has won the national championship in countries such as: england, spain and italy, as well as the cups of these countries. ronaldo and his team won the a prominent footballer as a role model for young athletes 33 champions league for five times, the club world cup for four times and the european super cup for two times. he was a gold and silver medalist at the european championships with the national team and a bronze medalist at the world championships. he is a five-time winner of the golden ball. ronaldo's successes and records make him one of the most successful footballers in the world. the analysis of his sports career shows the way that led him to achieve outstanding results in sports. training and its components in ronaldo's sports life initially, cristiano was characterized by a body with a small amount of muscle mass (pereira, gallardo 2014). since he was a youg boy, he was aware of the importance of work and training. ronaldo's biggest transformation took place when he played for manchester. the inspiration was the admiration for the very well-built body of his teammate diego forlan (pereira, gallardo 2014). he learned from others and took advantage of more experienced players advice, which resulted in a positive change in the body of the player. cristiano owes his high level of motor preparation thanks to his titanic work, kilometers covered in training and genetic conditions. systematic swimming training played an important role in improving endurance. on the other hand, individual training aimed at various types of sprints, ascents, which he presents on his social networks playes an important role in improving the speed. according to carlos bruno, the player owes his amazing motor skills thanks to genetics and spending time actively in his childhood: "he used go home only to eat and sleep, he spent the rest of his time on the street, running, jumping, climbing trees, climbing walls, playing the ball "(pereira, gallardo 2014, p. 35). despite constant self-improvement, according to experts, there are many technical imperfections in the footballer's run, which, however, do not bother him on the pitch (pereira, gallardo 2014). the footballe has been working individually on perfecting shots on goal from the age of 15. coach luis martins stated that cristiano ronaldo always did more than the coaches required (pereira, gallardo 2014). resting and nutrition in ronaldo's life cristiano ronaldo makes a point to regeneration. the process of regeneration of footballer begins right after the match. immediately after exercise, he drinks isotonic drinks, eats fruit or even pizza. he takes a shower using cold and sometimes warm water (pereira, gallardo 2014). ronaldo openly says that “the time of rest is sacred to me. i sleep eight hours a day” (pereira, gallardo 2014, p. 158). cristiano ronaldo really cares about his diet. the footballer primarily avoids sweet carbonated drinks, highly fatty food, processed foods and sweets. he is a person who hardly ever consumes alcohol (caioli 2013). ronaldo usually eats about three thousand kilocalories a day (pereira, gallardo 2014). this is included in 5/6 meals that are light but wholesome (pereira, gallardo 2014). the basis of ronaldo's diet is protein, which has a very positive effect on the maintenance and development of muscle mass and supports regenerative processes. on the other hand, carbohydrates and fats are supposed to provide a lot of energy (łomża 2017). via social networks, cristiano encourages people to healthy nutrition and a healthy lifestyle. 34 paweł kalinowski, oskar kluj, damian jerszyński cristiano ronaldo's mental preparation ronaldo is characterized by high internal motivation and ambition. this is confirmed by the words of valter di salvo, who stated that "he is the most ambitious footballer i have met because he has a different psyche than other stars" (pereira, gallardo 2014, p. 67). the portuguese is a person who is characterized by great self-confidence. he calls himself the best footballer in the world (caioli 2013). he is a bit egocentric. moreover, criticism makes him put even greater effort (pereira, gallardo 2014). he is perceived as a very ambitious person striving for perfectionism. he is the type of leader. it has a beneficial effect on others. in teams, he becomes a "natural leader". in addition to the abovementioned, the footballer is presented as: nice, friendly and funny.(pereira, gallardo 2014). despite his huge success, he continues to work on controlling emotions. (pereira, gallardo 2014). summary and conclusions the presented opinions and observations of sports people regarding physical activity were intended to illustrate the appropriate attitude conditioning the achievement of high sports results (caioli 2013). discussing role models based on sports stars and how to function seems to be justified. nowadays, in order to achieve high results in various sports, including football, not only stubbornness, skills, hard work, but also having authorities are needed (pereira, gallardo 2014). this work presents an example of an outstanding athlete who can become such an authority for young people. this is evidenced both by his great sports achievements and the road he had to overcome. the profile of a prominent sports personality, such as cristiano ronaldo, can be considered in many aspects. starting with his enormous achievements, sports titles, individual awards, commitment, titanic work or the cult of a perfect body, which alludes to the ancient kalos kagathos (chłopek labo 2013), a combination of good soul and physical beauty. based on the analyzes, it can be assumed that cristiano ronaldo is a body cult believer. the footballer is presented as a perfectionist (pereira, gallardo 2014). through the use of specific training and proper nutrition, his body has achieved almost exemplary parameters over the years (caioli 2013). the transformation of the body was described in book of pereira and gallardo (2014), who recall the authority that uruguayan player diego forlan became for ronaldo in manchester united (pereira, gallardo 2014). based on the analysis of the literature, it can be assumed that the portuguese meets most of the requirements for authorities (piórkowski 2016). observing the career of the footballer, you can observe many benefits from playing sports, but also self-denials. for the footballer, sport is primarily work, passion, but also great fun and a brilliant way to spend time. this is precisely confirmed by judycki's description of sports activity (2008). it can be assumed that in the case of cristiano, sports improves mood and contributes to the balance between the body and the psyche (mazur 2014). nevertheless, it is worth remembering that the data was taken from books and media. on this basis, his figure can be presented as a role model, but it cannot be stated with certainty because we don't know the player personally. numerous authors present in their reports that athletes have much more energy and are able to focus attention better (lee, little 2005). moreover, the advantages of a sports lifestyle are often described (judycki 2008). however, it is worth remembering that extreme sport is also a huge sacrifice and injuries (łomża 2017). a prominent footballer as a role model for young athletes 35 additionally, nowadays, just like ronaldo, people who regularly train some sports, such as football, have great body shapes with a lot of muscle mass and a small amount of fat mass (little 2005). it is also assumed that sport can be an attempt to get to know one's own personality and to examine the limit of mental endurance (judycki, 2008). in the case of the portuguese, reports on this subject are diverse. nevertheless, based on ronaldo's enormous successes, it can be assumed that he has very high volitional qualities (pereira, gallardo 2014). the path presented in this paper that the footballer had to overcome was not simple and easy, but it took him to the top. on the example of ronaldo, one can observe how important sport is also in terms of social aspects. through sport, ronaldo obtained such significant material goods that allowed him to help his loved ones. in addition, cristiano's commitment to career development enabled his brother hugo to fight drug addiction (caioli 2013). the charity of the portuguese star was repeatedly highlighted in the media (caioli 2013). it is difficult to clearly define, based on media reports, how big this activity is, nevertheless it is worth following for young people, who often feel lost nowadays (caioli 2013). it is assumed that through sport, people significantly improve their condition, motor skills such as strength, speed, endurance or flexibility (łomża 2017). observing the career and development of cristiano ronaldo, it can be assumed that it is a perfect example. the lifestyle leading to success in sport is mainly regular training, a good diet, proper regeneration and living in the right way as for an athlete (łomża, 2017). according to john littl (2005), bruce lee was such a great athlete mainly due to "curiosity and intelligence, dedication and persistence, and his focus on goals" (lee, little 2005, p.12). the author of the book "the art of body shaping" believes that lee devoted every moment of his free time to training. it can be assumed that the "bruce lee" of today is the portuguese player. he is impressive in many aspects. the way to the top in every area of life, including sports, is associated with many difficulties and sacrifices. ronaldo's example proves this. the portuguese player achieved a lot by becoming one of the best footballers in the world despite not being the most talented in his peer group (caioli 2013). moreover, he experienced his failures very much, reacting very emotionally. hence, it seems that this makes him more beneficent in one more aspect and he can be an authority for many people. in our country, jakub błaszczykowski can be such an authority, characterized by the steadfast character of, among others who was not broken even by the family tragedy in which he participated (błaszczykowski, domagalik 2015). the polish player is a perfect example for young athletes to follow, just like ronaldo or robert lewandowski, who was rejected by legia warszawa at the age of 19 (lewandowski, zawioła, 2013). everyone overcame many difficulties on their way. therefore, they should be presented as role models. in response to the research questions, the following conclusions were formulated: 1. based on the conducted studies of the literature, it can be assumed that the benefits of practicing sports are indisputable. 2. ronaldo's functioning and lifestyle led to his development in sports. 3. based on this study, it can be observed that taking care of the body shape has an impact on cristiano ronaldo's sports results, image and marketing value. 4. based on the analysis of life of the portuguese star, it can be assumed that achieving such a huge success is very difficult and is associated with numerous failures. in my opinion, young people today have no authorities. examples of such prominent athletes as ronaldo can help in achieving not only sports goals, but also overcoming broadly understood life difficulties. 36 paweł kalinowski, oskar kluj, damian jerszyński references błaszczykowski j., domagalik m. (2015) kuba. warszawa, buchmann. bompa t., zając a., waśkiewicz z., chmura j. (2013) przygotowanie sprawnościowe w zespołowych grach sportowych. (fitness preparation in team sports games). katowice, wydawnictwo akademii wychowania fizycznego w katowicach. caioli l. (2013) ronaldo – obsesja doskonałości. (ronaldo – obsession with perfection). kraków, sine qua non. casulo m. (2014) messi. uwierz w siebie. (messi. believe in yourself). barcelona, sine qua non. chłopek-labo m. (2013) współczesny ideał mężczyzny w literaturze kobiecej. na podstawie powieści oksany zabużko badania terenowe nad ukraińskim seksem. (the modern ideal of a man in women's literature. based on the novel by oksana zabużko. field research on ukrainian sex) iuvenilia philogorum cracoviensium; issue 9, sources of european humanitie, 303-311. demel m. (1973) szkice krytyczne w kulturze fizycznej. (critical sketches in physical culture) warszawa, sport i turystyka. demel m. (1974) teoria wychowania fizycznego. (the theory of physical education). warszawa, państwowe wydawnictwo naukowe. kalinowski p., judreczka k. (2015) elementy szkolenia w piłce nożnej. różnice w szkoleniu klubu polskiego i niemieckiego. (training elements in football. differences in the training system between polish club and german club) quality in sport 3 (1), 20-27. kołtoń r., kalita m., fogiel t., tuzimek d., bugajski a., borek m. (2006) białoczerwone mundiale. (white and red mundials). wydawnictwo zysk i s-ka. kosendiak j. (2004) wykłady z teorii sportu dla studentów akademii wychowania fizycznego. (lectures on theory of sport for students of the academy of physical education). wrocław, wydawnictwo bk. koźmin a. (2005) ćwiczenia kompleksowe w nauczaniu i doskonaleniu techniki piłki nożnej. (comprehensive exercises in teaching and improving football techniques). acta scientifica academiae ostroviensis. zeszyt naukowo-metodyczny wydziału wychowania fizycznego, 19, 45-49. krawczyk z. (1978) studia z filozofii i socjologii kultury fizycznej. (studies in philosophy and socilogy of physical culture), warszawa, sport i turystyka. lee b., little j. (2005) bruce lee. sztuka kształtowania ciała. (bruce lee. the art of expressing the human body). warszawa, wydawnictwo budo-sport. leśniak r., laskowski k., zawada t. (2017) poradnik piłkarza. przygotowanie fizyczne. odżywianie. regeneracja. (a footballer's guide. physical preparation. nutrition. regeneration).gołuchów, stowarzyszenie trening–pilkarski.pl. lewandowski r, zawioła w. (2013) robert lewandowski. pogromca realu. moja prawdziwa historia. (robert lewandowski. real buster. my true story). warszawa, wydawnictwo g+j. łomża d. (2017) trening zawodowca. od amatora do zawodowca, czyli jak profesjonalnie przygotować się do uprawiania sportu. (professional training. from amateur to professional, or how to professionally prepare for sports). warszawa, wydawnictwo dorian łomża. mazur p. (2014) wychowanie poprzez sport. wielość spojrzeń i doświadzczeń. (education through sport. multiple views and experiences). chełm, państwowa wyższa szkoła zawodowa. a prominent footballer as a role model for young athletes 37 osiński w. (2002) zarys teorii wychowania fizycznego. (outline of the theory of physical education), poznań, akademia wychowania fizycznego w poznaniu. pereira l.m, gallardo j.i. (2014) cr7 – maszyna. (cr 7 – machine). kraków, sine qua non. piórkowski p.d. (2016) autorytety. idole, pozory, eksperci i celebryci. (authorities. idols, appearances, experts and celebrites). wydawnictwo witane. sillamy n. (1995) słownik psychologii. (dictionary of psychology). katowice, wydawnictwo książnica. sozański h. (1999) podstawy teorii treningu sportowego. (fundamentals of the theory of sports training). warszawa, wydawnictwo cos. wasylewicz m. (2017) autorytety medialne starcie czy wsparcie (?) autorytetów realnych współczesnej młodzieży. (media authorities – a clash or support (?) of real authorities of contemporary youth). lubelski rocznik pedagogiczny 35(1), doi: 10.17951/lrp.2016.35.1.99. 7 kiani, mohammad saeid, nazari, leila. sports indicators affecting the brand. quality in sport. 2021;7(4):7-20. eissn 2450-3118. doi http://dx.doi.org/10.12775/qs.2021.07.04.001 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/37745 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2021-2022; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 22.08.2022. revised: 20.10.2022. accepted: 04.11.2022. sports indicators affecting the brand mohammad saeid kiani phd student, sports management, islamic azad university, kermanshah branch. kermanshah. iran leila nazari phd student in sports management, kurdistan university, sanandaj, iran abstract objective: the purpose of this study was to present a model of sport indicators affecting the brand of the country. methodology: this is a correlational study and the statistical population of this study is phd students in sports in iran (n = 400). based on morgan's table, 144 individuals were selected by random method. in order to achieve the research goals, a comprehensive list of sports indicators was prepared and adjusted and a researcher made questionnaire was developed. the validity of the questionnaire was confirmed by 15 sports management professors and their reliability was in a preliminary study with 30 subjects and cronbach's alpha was calculated to be 0.909 . descriptive and inferential statistical methods such as exploratory factor analysis, and confirmatory factor analysis were used to analyze the data using spss and lisrel software. results: the results showed that the main variables have eight general dimensions of sport tourism, sport diplomacy, sports investment, sporting-cultural, sports exports, sports people-sports, sports achievements and media sports, and has a total of 50 indicators. conclusion:according to the results of the research and the identified indicators, the proposed model is a suitable theoretical model for sport indicators affecting the brand of the country. key words: brand, factor analysis, sports science, sports tourism. introduction: in today's world, the brand of the country (nation) is a scientific concept in the field of marketing that includes a very wide range of sciences and academic disciplines and various organizations of a country and the use of branding techniques for the country.is a relatively new phenomenon, however, it is a concept that, despite the increasing global competition that countries face in the field of domestic and foreign markets, has paid more and more attention to it and is increasingly making conscious efforts to develop and improve the branding of their country. the purpose of branding a http://dx.doi.org/10.12775/qs.2021.07.04.001 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/37745 8 country is to promote the image and popularity of a country to gain benefits such as attracting foreign investment, developing tourism and promoting exports. . this only happens when the actions of that country are responsible and communicated to others in a proper way. in a general sense, it is said that a country can have a strong reputation and image when it takes appropriate and significant actions for illustration, powerfully explains and interprets these actions, and of course listens carefully to its feedback. . thus, a strong and positive country brand provides an important competitive advantage for countries to understand how they are seen by the general public around the world and how their achievements and failures, assets and liabilities, people and products are reflected in their brand image. yes, it is necessary (stewart, 2016). the brand structure of the country has a multifaceted nature. the key components of a country's brand identity, such as history, sports, region, signs, and local literature, represent the enduring essence of a country (dinnie 2018) and a country's sport, like its symbols and perspectives, represent a unique representative and indicator of identity. it is a country and is a rich source for modernizing the country's brands. in addition, smaller or developing nations and countries with limited financial resources focus on national culture, including music, film, literature, language, and sports, instead of launching costly advertising programs. they can play an important role in determining and accommodating the existing image and mentality of a country (masoomzadeh ab2019). without exaggeration, sport is a mirror image in which nations, communities, men and women can see their present. this reflection is sometimes bright, sometimes dark, sometimes distorted and sometimes magnified. it is a metaphor for collective joy in the face of depression, security in the face of insecurity, pride in the face of humiliation, and alienation. therefore, participation in sports can be considered a sign of civilization, health and happiness of a country (eidy h. ramezani nejad2020). sport is not only a tool to express a national identity or a picture of a country's progress, but in some cases, a positive reputation in sports can enhance that country's position on the world stage. some researchers also believe that the use of sports in the mix of branding the country and as a tool for positioning a country, has been neglected (rein,& shields, b 2017). there is a fundamental belief in the field of country branding that if one country does not actively define and identify itself, others will do so in a negative and destructive way, mainly with the help of metaphors and myths (papadopoulos 2018). . if the country's brand is to have a wide reflection and a deep connection with the whole society, social procedures and phenomena related to the concept that sport is an important part of it should be considered and its results should be applied (masoomzadeh ab2019 ). one of the most important researches in the field of the country's brand is anhelt's research, which presented the country's brand index in order to measure the image and reputation of the countries of the world. this index examines the status of national brands in six dimensions (tourism, exports, people, investment and migration, governance and culture and cultural heritage), which include culture and cultural heritage, including music, film, art, literature, as well as exercise (anholt, s. and gmi 2017). dini also presented a conceptual model of the country's brand in a study that shows the multifaceted nature of the country's brand structure. in this model, sport is mentioned as one of the key components of a country's brand identity and as a means of transmitting a country's identity (dinnie 2018). for this reason, sport has become an increasingly important part of the country's brand; because many people's perceptions of a country, its people, and their abilities and values are shaped by how national teams compete in international competitions. hong kong gained a great deal of fame from reviving its famous rowing competitions, and there is no reason why other countries or territories could not revive or invent their own unique sport to reflect the characteristics of the place and life of its people (athol2019). john and lee also concluded that hosting international competitions such as the olympic games or the fifa world cup could have a significant impact on promoting and re-creating a global mentality for host countries (jun, j.w. and lee, h.m.2017). john's research concluded that international sporting events such as the world cup and korean sponsors of such events and the olympic games have had a positive effect on south korea's image (jun 2016). kim also showed in a study that a sporting event such as the olympics strengthens the host country's economy and also promotes the host country's brand (kim2014). jimmy also showed in a study that the sport of taekwondo, the traditional martial arts in korea, is one of the key factors in imagining 9 korea (jamie20201). the theory is that non-branded governments will have difficulty attracting foreign political and economic support. according to this theory, the image and reputation of any country will become an integral part of the latent and strategic values ​ ​ of that country. a strong and positive country brand acts as its competitive advantage in today's globalized economies (olins, w. (2020). countries and presenting a positive or negative image of them, the emptiness of how sports affect the field and conducting such studies in the field of branding as structural contexts to achieve a relevant strategy and planning seems necessary. a study of the researchers' findings shows that there is no accurate and appropriate model in sports, and this research has tried to address this shortcoming. the results of the above-mentioned researches and the views of experts have been used to gather the basic principles of the research subject. since the need to pay attention to sports indicators affecting the country's brand is more visible than before, and on the other hand, in sports management, it is necessary to use valid information tools to collect comprehensive data, the researcher has decided. is to provide a model of sports indicators affecting the country's brand in order to achieve the desired goals. given the importance and essential role of sports in the promotion and development of the country, the present study intends to first answer these questions: what are the components and indicators of sports affecting the country's brand? also, what is the optimal and executive model for the greater effectiveness of sports on the country's brand? research methodology: the present study is one of the applied researches and development of tools and is field-based in terms of data collection and non-experimental in terms of controlling variables. the statistical population of this study was phd students in iran. in this study, stratified random sampling and the number of samples were performed based on morgan table and the number of statistical samples in this study was 144 people. this research was conducted between 1399 and 1400. this study used a researcher-made questionnaire to collect data after reviewing documents and interviewing doctoral students. thus, books, articles and dissertations required in various sites and scientific databases to complete the theoretical literature of the research were referred to. in this study, a researcher-made questionnaire was used to achieve the research objectives. for inferential analysis of data using spss 22 and 8.7 lisrel statistical software and first-order confirmatory factor analysis was used to determine the validity of the structure. based on the results of factor analysis, 50 items were confirmed, of which 9 questions (factors 1-9) in the dimension of sports tourism, 7 questions (factors 16-16) in the dimension of sports diplomacy, 8 questions (factors 17-24) in the sports-investment dimension, 10 questions (factors 35-34) in the sports-cultural dimension, 2 questions (factors 35-36) in the sports export dimension, 3 questions (factors 37-39) in the dimension sports-people, 7 questions (factors 40-46) were in the dimension of sports success and 4 questions (factors 47-50) were in the field of media sports. all questions based on the likert scale were 5 options from very high = 1 to very low = 5. the validity of the questionnaire was confirmed by 15 experts and the reliability was examined in a pilot study with 30 subjects and the reliability was calculated to be 0.909. in data analysis, in addition to calculating descriptive indices (including calculating frequency distribution tables, percentages and calculating central tendency and dispersion indices such as mean), inferential indices were calculated. 10 research findings: descriptive results of this study showed that the average age of 144 participants in this study is 38 to 26 years, of which 11.11% (17 people) phd students in sports physiology and 87.50% (127 students) phd students in management they have been sports. table 1: first, pearson univariate correlation coefficients between the research variables were calculated and then the significance of the calculated correlation coefficients in the statistical population was tested. therefore, t-test was used to test the significance of the correlation. according to the reported results, except for the two variables "sports export" and "sports success", the correlation coefficient between other research variables is significant at 95% confidence level. the highest significant correlation was reported between the variable "cultural sports" and the variable "sports achievements" (r = 0.76) and the lowest significant correlation coefficient between the variable "cultural sports" and the variable "sports exports" (r = 0.17) has been reported. in general, it is observed that the degree of correlation between the mentioned components is generally moderate and good. table 1. correlation of variables and their significance dimensions sp or tt ou ri sm sp or ts di pl om ac y sp or ts in ve st m en t sp or ty -c ul tu ra l sp or ts ex po rt s p eo pl esp or ts sp or ts su cc es s m ed ia sp or ts sport tourism1/00 sports diplomacy0/601/00 sports investment0/360/441/00 sporty-cultural0/620/730/371/00 sports exports0/390/190/330/171/00 people-sports0/640/640/320/720/251/00 sports success0/590/640/290/760/070/751/00 media sports0/410/410/570/410/480/480/341/00 * p <0/05 in order to check the suitability of the data for factor analysis, kmo test was used, the value of which always fluctuates between 0 and 1. the results of table 2 show that the significant number of kmo for all variables is more than 0.7, so it can be said that the data are suitable for factor analysis. the bartlett test was also used to ensure the appropriateness of the data that the correlation matrix that underlies the analysis is not equal to zero in the population. the results of table 2 show the assurance of sampling adequacy; because the significance number of bartlett test is (sig <0.05). 11 table 2. bartlett and kaiser meyer and oaklyn (kmo) test results the results of confirmatory factor analysis of each of the research variables were obtained by lisrel software separately for each variable, the results of which are shown in table 3. it should be noted that in order to reduce the variables and consider them as a variable, the resulting factor load must be greater than 0.3. table 3. parameters of confirmatory factor analysis of the first order of sports indicators affecting the country's brand factorquestionnumberquestiont** multiple correlation squares sp or tt ou ri sm 1holding tourist tours0/303/680/28 2the beauty and cleanliness ofsports venues0/7410/320/65 3order in sports venues0/9514/770/79 4presence of foreign sportsreporters0/7811/040/72 5proper welfare serviceinfrastructure0/7410/270/69 6visiting historical and culturalplaces0/516/500/45 7visit the natural and climaticenvironment0/587/480/36 8visit modern buildings0/637/860/52 9possibility of camping forforeign teams in the country0/465/740/24 sp or ts di pl om ac y10 hosting international sporting events0/846/120/73 11participation of sports teams ininternational competitions0/948/240/79 12sports interactions withrenowned countries0/7010/530/69 13holding friendly matches withthe best teams in the world0/4611/630/32 14acquisition of internationalsports management seats0/946/820/56 rowvariableresults kmo bartlett sphere results squareddegrees of freedom you have meaning 1sport tourism0/763551/967360/000 2sports diplomacy0/645297/190210/000 3sports investment0/639394/197280/000 4sporty-cultural0/856778/331450/000 5sports exports0/77619/63110/000 6people sports0/75378/66730/000 7sports success0/763716/127210/000 8media sports0/753118/65360/000 12 15holding sports equipmentexhibitions0/925/540/88 16hosting world-class refereeingand coaching classes0/355/540/32 sports investment 17establishment of internationalsports schools0/319/120/28 18attract global brand sponsors0/389/910/32 19selling sports club stocks on thestock exchange0/6912/390/49 20assignment of sports venues andfacilities on the stock exchange0/797/810/76 21 encourage and facilitate the activities of transnational corporations 0/6810/240/54 22reducing foreign sports debts0/8710/690/83 23ensuring foreign investmentsecurity0/427/280/32 24establish branches of largecommercial enterprises0/4712/730/41 cultural sports 25observe ethical issues and playfair0/9212/410/82 26respect for human rights andcare for it0/8811/540/75 27respect the competitor0/8310/390/69 28respect for the referee and therules0/8510/850/78 29do not doping players0/779/290/65 30lack of time by players0/8711/090/63 31no harassment by players0/576/100/54 32fair judgment of iranian refereesat the international level0/749/060/72 33observance of moral issues byspectators0/799/560/61 34observance of ethical issues byplayers0/768/830/64 sports exports 35production and export of qualitysports goods0/839/750/78 36establishment of internationalsports schools0/749/050/69 popular sports 37earn international titles0/759/250/67 38involvement of players inphilanthropy0/638/580/49 39proper hospitality and hospitality0/8710/900/81 sports success 40increasing the number of medalswon in international competitions0/7510/240/63 41quality of medals received ininternational competitions0/638/120/56 42the presence of legionnaires inprestigious world leagues0/8712/960/78 43presence of the country's coachesin prestigious world leagues0/8211/880/69 44successful judging of judges inprestigious competitions0/8512/400/58 45the country's position in the0/8813/180/72 13 ranking of olympic and paralympic medals 46earn top rankings in worldcompetitions0/8111/610/76 media sports 47activity of international newsnetworks0/769/600/65 48the influence of sports media inthe world0/9712/840/79 49coverage of sports news byinternational media0/546/560/45 50creativity in live broadcastcompetitions0/465/520/42 ** p <0/01 as can be seen in table 4, all the indicators are reported to be very desirable and the model is very relative to the data, which indicates that the items are consistent with the theoretical structure and all the questions and the factor. the mentioned issues can be integrated in the questionnaire of sports indicators affecting the country's brand. table 4. fit indicators of confirmatory factor analysis of sports indicators affecting the country's brand considering the conceptual and managerial logic and consulting with experts, the names and the final model for these sub-categories are presented. figure 1. model of structural equations of sports indicators affecting the country's brand index namedf/(2)rmseanfinnficfigfiagf value quality 1/900/072./910/900/940/940/92 14 according to the conceptual model, predictor variables (sports tourism indicators, sports diplomacy indicators, sports-investment indicators, sports-cultural indicators, sports export indicators, sportspeople indicators, success indicators sports, media sports indicators) directly and indirectly affect the criterion variable (country brand). the table below shows the amount of these coefficients1. table 5. coefficient and significance of direct, indirect effects of all predictor variables on criterion variable variable forward criterion variable type of effectβ statistics t sports diplomacy sports successdirect0/123/45* sports investmentdirect0/123/61* sport tourismdirect0/136/85* media sports direct0/247/65* indirect (through sporting success) 0/0203/12* indirect (through sports investment) 0/0403/65* indirect (via sports exports)0/0045/25* total0/654*8/56 country brand indirect (through sporting success) 0/007*3/45 indirect (via media sports)0/089*6/65 indirect (through investment and media sports) 0/015*4/71 indirect (through investment and export and media sports) 0/001*3/26 total0/112*6/83 cultural sports sport tourismdirect0/11*2/89 media sports direct0/19*3/74 indirect (via sports tourism)0/037*2/26 total0/337*4/58 country brandindirect (via0/070*3/12 1in this model, sdi is equivalent to sports diplomacy, sci cultural sports, sfi popular sports, sai sports success, sii sports investment, sei sports export, sti sports tourism, smi media sports, brand brand of the country. 15 media sports) indirect (via tourism and media sports) 0/014*2/89 total0/084*6/52 popular sports sport tourismdirect0/31*4/87 media sportsdirect0/12*8/56 country brand indirect (via media sports)0/044*4/65 indirect (via tourism and media sports) 0/039*4/36 total0/513*8/65 sports success media sportsdirect0/17*6/65 country brand indirect (via media sports)0/063*5/63 total0/233*7/52 sports investment media sportsdirect0/33*6/54 country brand indirect (via media sports)0/12*4/65 total0/45*7/49 sports exports media sportsdirect0/15*6/96 country brand indirect (via media sports)0/055*4/31 total0/586*7/58 sport tourism media sportsdirect0/34*6/53 country brand indirect (via media sports)0/126*4/63 total0/466*8/69 sports mediacountry branddirect0/37*7/89 **p<0/05 discussion and conclusion: the purpose of this study was to present a model of sports indicators affecting the country's brand. a country's reputation has a direct and measurable impact on various aspects of its relationship with other countries and plays a key role in its economic, social, political and cultural development. the country's reputation does not only help consumers make millions of daily purchases, it also influences larger decisions, for example, governments decide on foreign investment; international sports, entertainment and talent competitions decide which country or city will host their next event; even governments choose their allies in times of international conflict (athol2019). dini (2008) mentions sports as key components of national identity and a tool to achieve the country's brand. also in the field of national brand, "country" is equivalent to the brand umbrella and sports as a supporting brand and a subset of the country's brand. maydand (dinnie, 2018). in our age of global connectivity, branding can play an important role in helping developing countries or even superpowers to implement sustainable development programs, helping the country's brand to sustainable development can be achieved by creating a positive image of a country that is responsible for environmental issues, and despite the fact that the concept of the country's brand is of particular importance, but the 16 community of researchers and human resource users have not provided the same definition and the issue of sports indicators affecting the country's brand has not been studied so far. the findings of the present study indicated that the data of this research have a good fit with the factor structure and theoretical foundation of the research in the developed model, and this indicates that the questions are in line with the theoretical structures of the research. in other words, the model used, it is a suitable model in sports indicators affecting the country's brand and factor loads with the ability to explain the country (nation) brand variable in 8 categories including sports diplomacy, sports culture, sports people, sports success, sports investment, sports exports, sports tourism and sports media were divided and all direct relationships between model variables were significant. the results of the present study in the field of sports tourism are consistent with the results of research by anhelt (2014), dini (2008), grip esrood et al. (2017) and rojas (2019). according to the results of research, 9 factors in the field of sports tourism affecting the country's brand, including order in sports venues, holding friendly and national sports competitions, the existence of appropriate service and welfare infrastructure in the country for foreign sports tourists, beauty and cleanliness in sports venues hold friendly and national sports competitions and be effective. as one of the unique countries in the world in terms of climate and also due to its cultural, ancient, religious, medical and natural attractions, iran can become a destination with high potential for the development of sports tourism. planning on these attractions and directing sports tourists to these attractions is very useful and prevents wasting time, capital, budget and resources and human and material facilities, and creates a competitive advantage for our country against rival countries. (rahbari 2017). basically, a country needs to have an important strategy and planning in the tourism sector in order to acquire a brand, competitive identity and a proper image of itself (anholt 2017). in this regard, it is suggested that national managers pay special attention to this important issue and develop necessary for the presence of tourists with satisfaction, in addition to attracting more sports tourists to provide the ground for further introduction of the country and ultimately present a positive image that will lead to a stronger brand of the country. the results of the present study in the field of sports diplomacy are consistent with the results of the research of anhelt (2017), kowalski (2016) and rojas (2019). sports in international competitions, holding friendly matches with the best teams in the world, etc. are effective. regarding the index of hosting international events, the results of the present study are similar to the results of research by heslop (2019), anhelt (2017), flork and inesch (2021) and xing and chalip (2016). sports diplomacy has emerged alongside the public diplomacy of countries to pay special attention to the position of sports, sports teams and athletes in conveying the message of one nation to other nations. in addition, in the international system, where countries seek to increase their power, wealth, status and prestige, sport is an appropriate and accessible tool to achieve these goals. the financial gains and advances of major events in host cities are among the resources that sports organizations and even governments are diligently pursuing (deknop 2009,). each of the major sporting events, such as the olympics, the world cup, and continental competitions such as the asian games, are five or four stars in quality, indicating the importance of the major sporting events industry in the world. in some cases, even the company sports teams in international competitions will increase a country's brand (preuss, 2014). according to the above, using the country with appropriate sports diplomacy and in parallel with the mentioned indicators will help to promote the image and brand of the country and the realization of this important component with proper planning and attention of policy makers in sports the country will not be realized. the results of the present study in the field of sports investment are consistent with the results of research by anhelt (2014), kalamova (2017) and rojas (2019). , guaranteeing the security of foreign investment, establishing branches of large commercial enterprises, etc. are effective. although branding is not a new topic for societies and countries with the aim of attracting foreign direct investment, but due to the effects of globalization, this issue has attracted a lot of growth and 17 attention. to attract foreign direct investment, it is necessary to brand the country in such a way as to make it a suitable place for investment (vicente 2013). from this perspective, branding is an important tool and the image of a country is one of the prerequisites and necessities for investment and entry into export markets (domeisen 2018). in the cultural-sports dimension and its impact on the country's brand, the results of this research are in line with the results of barisik (2014), goodjanson (2015), anhelt (2014) and rojas (2019). in this dimension, 10 indicators such as respect for rights humanity and diligence in the country's sports, observance of ethical issues and fair play by athletes at the international level, respect for the referee and regulations by players and team staff, etc. were identified that can affect the country's brand. the role of culture in the promotion of a country is often considered an important issue, and looking at the presentation and introduction of culture as a requirement is nothing but not understanding its power to exchange the true spirit and essence of a country. in fact, culture plays an essential role in the process of enriching a country's reputation and guiding public acceptance towards a more complete and enduring understanding of the country and its values. the information culture is lighter for the national image than for brands, even if it is slower. culture also includes sport sport, like art, music, architecture and film, is part of the culture and cultural heritage of a society. in the mind of the consumer, culture acts in many different ways as a metaphor of personality, and through its cultural organization, people infer a great deal of information about the inner qualities of a nation, and in this regard sport equals power. , courage, physical strength, agility, will, team spirit, pride, fair play, etc. (athol2019). the identified indicators in the cultural-sports dimension of this research can be effective in introducing the rich culture of the country at the national and international level through sports and provide a positive image of our country. the sports export dimension is one of the dimensions affecting the country's brand that was identified in this study and is consistent with the results of research by anhelt (2014), dini (2008) and rojas (2019). in this dimension, two factors of production and export of quality sports goods and the establishment of international sports schools affect the country's brand. knowing where a product is made increases or decreases the likelihood of buying it, and a country's image and brand can play a major role in developing its exports, and brand-based exports are the most powerful way to create and preservation of national prestige (masoomzadeh2019). therefore, considering the position and importance of branding and branding in international and transnational markets and creating competitive power due to branding, as well as the role of developing sports exports in the country's brand, unfortunately we have done very little in branding and branding, especially for sports goods. and perhaps it is better to accept that nothing has been done and that a national and comprehensive determination is necessary to be as strong as possible in international markets (abbasi m. iranmanesh2020). the results of the present study in the sports-popular dimension are consistent with the results of the research of anhelt (2014), rojas (2019) and nourbani (2015). internationally, the participation of sports players and celebrities in charitable and public affairs at home and abroad, and the appropriate hospitality and hospitality of sports tourists affect the country's brand. when any citizen can become an ambassador for their country or city, one can really expect a change to happen. the director of the interbrand institute considers the people to be the most important element in branding the country, not the places (masoomzadeh2019). have their own country (gilmore, 2019). therefore, according to the rich culture of our country, all the people of our society, including sports celebrities and other people, can be representatives of influencing the promotion of the country's brand by transmitting the original concepts of iranian culture. the results of the present study in the field of media sports are consistent with the results of the research of florek and inche (2011), vincent (2017) and ney (2019). the sports media in the world, the coverage of the country's sports news by the international media, and innovation and creativity in the live broadcast of competitions 18 from inside the country to other countries were effective on the country's brand. in the contemporary world, the media are inextricably linked to society. therefore, in shaping public opinion, providing the grounds for stability and socio-political balance and criticizing and evaluating the policies of those in charge in various fields, including sports, have a major role. sports media can play an important role in advancing national goals if they operate on the basis of a national approach and a pre-defined task. anhelt believes that a media analysis of a country's brands provides us with more accurate information about their brand because countries' reputation and imagery are more related to the coverage and coverage of the media they receive. ¬ .بود accordingly, there is an index called eastwest country brand perception (ewnbpi) that ranks countries based on how they are portrayed and perceived at the international media level. following the success of the 2013 athens olympics in greece, michael payne, director of marketing at the international olympic committee at the athens games, blamed media reports and images of the olympics for reviving the greek brand. therefore, sports media, including press, radio and television, to play a better role, must have sufficient economic and financial resources and trained personnel specialized in various sports to be able to provide professional analysis and research and provide a way. ¬ executive actions and proposals, pave the way for the promotion of the country's brand level and thus, by strengthening and consolidating national pride and solidarity, facilitate the achievement of national goals and interests. in terms of sports success, 7 indicators such as increasing the number of medals won in international competitions, the quality of medals received in international competitions, the country's position in the ranking of olympic and paralympic medals, etc. are among the factors. the impact on the country's brand has been confirmed, which is consistent with the results of research by graix (2014), hot (2016) and kubirsky (2017). success in sports can increase international prestige and promote a country's brand to brought along. in today's world, powerful countries use their sporting victories and successes to promote their country's brand, and weaker countries try to be seen more internationally through such successes. it has been hypothesized that the number of medals won in the olympics can be an indicator of a country's brand promotion (kobierecki, 2017). therefore, by increasing sports success in the identified indicators and using them, we should seize the opportunity and take the necessary advantage to present a strong and positive image of the country to witness the growth of our country's brand. in the final conclusion, it can be stated that the presented model with 8 dimensions of sports tourism, sports export, popular sports, sports achievements, media sports, cultural sports, sports diplomacy and sports investment, is a suitable theoretical model. it is effective for sports indicators on the country's brand. therefore, it can be used in trying to develop the country's brand through sports. also according to the topics mentioned, the goal of branding a country is to promote and improve the image and reputation of that country, which can be achieved only through written and applicable actions and strategies (dinnie, kj (2018)) and the creation of a brand from one country to policies and policies. (anholt, 2016) and the country's actions include national policy, decisions and careful planning of officials and organizations in the fields of politics, economics, science and technology, sports and culture (florek, 2015) . research suggestions: it is suggested to use the identified dimensions and indicators of this research as criteria for sports planning in order to promote the country's reputation and brand, as well as proper hosting of sports competitions at the international level, media development domestic and international sports such as the effective use of relevant websites, the use of popular coaches and referees in international competitions, the provision of special services to sports tourists in the field of sports tourism, increasing the quality of national teams and a club in order to create a positive image of the country, provide suitable conditions for foreign investment in the country's sports, build and equip modern and 19 quality sports venues, and finally formulate, implement and monitor sports planning in order to creating a positive sports image of the country can turn iran into a brand in the name of its name. references anholt, s. and gmi (2017). anholt-gmi nation brands index. http://www.gfkamerica.com/practice_areas/roper_pam/nbi_index/index.en.html. abbasi m. iranmanesh a. investigating the role of brand in export development. the first regional conference on new research and innovation in accounting and management. december .2020. anholt, s. (2016). editorial. place branding, 2(3):179-82. anholt, s. (2017). interview with david gertner, january 2014. athol s. competetive identity: the new brand management for nationas, cities and regions. translated by masoomzadeh ab, shams sh. institute for business studies and research. 2019. p130. [in persian] barišić, p.(2014). national brand and its elements, value, power and competitiveness. international journal of business tourism and applied sciences. vol.2 no.2 july-december. deknop, p., & standeven, j., (2009). “sport tourism: a new area of sport management”.european journal for sport management, vol.5no.1, pp:30-45. dinnie, k. j. (2018). japan's nation branding: recent evolution and potential future paths. japan aktuell: journal of current japanese affairs, 16(3), 52-65. domeisen, n.(2018). is there a case for national branding? international trade forum(1). eidy h. ramezani nejad r. abbasi h. challenges of public sport and healthy holidays against elite sports in iran and the world. national congress of sports recreation. december. tehran.2020.p 69-73. [in persian]. florek, m. (2015). the country brand as a new challenge for poland. place branding,1(2):205-14. florek, m., and insch, a. (2011), “when fit matters: leveraging destination and event. gilmore, f. (2019). a country can it be repositioned? spain the success story of country branding. journal of brand management, 9(4/5):281-93 gripsrud .g, erik b. nes, ulf h. olsson. (2017).effects of hosting a mega-sport event on country image. event management, vol. 14, pp. 193–204. grix j and houlihan b. (2014) sports mega-events as part of a nation's soft power strategy: the cases of germany british journal of politics and international relations 16 (4),572-596. gudjonsson, h. (2015). nation branding. place branding, 1(3):283-98. haut, j. (2016). international prestige through sporting success? searching empirical evidence. heslop, l. a., nadeau, j., o’reilly, n., and armenakyan, a. (2019), “mega-event andcountry co-branding: image shifts, transfers and reputational impacts”, corporate reputation review, vol. 16 no. 1, pp. 7–33. jamie jeeyoon kim. (2021). branding korea though collaborative strategies with the olympic movement .executive masters in sports organization management.p 27. jun, j. w. & and kun,w. b .(2016), “modeling the relationship among sports events, companies, and country brand,” the east-west channel, 20, 81-103. jun, j.w. and lee, h.m. (2017) enhancing global-scale visibility and familiarity: the impact of world baseball classic on participating countries. place branding and public diplomacy, vol.3, p42-52. kalamova, m,m. konrad, k a.(2017) nation brands and foreign direct investment. kyklos, vol. 63 august– no. 3, 400– 431. kim, r. (2014). a study on the role of nation brand in the international trade – the stand point of korea. master’s thesis. ewha women’s university. kobierecki, m,m. and strożek, p. (2017). sport as a factor of nation branding: a quantitative approach. the international journal of the history of sport, vol. 34, nos. 7–8, 697–712. kowalski .(2016). for instance. argues that the soccer world championship 2016 has changed germany’s image along dimensions such as tourism. culture and people. malakoutian m. (2017). sport and politics. politics quarterly: journal of faculty of law and political science. masoomzadeh ab, shamsi j. nation branding. tehran. the author.2019. [in persian]. nie, tie.(2019).national identity representation in sport media -the case of china and the u.s. university of missouri – columbia. proquest dissertations publishing.1524408. norbani che-ha, bang nguyen, wan kalthom yahya, tc melewar, yeo pei chen. (2015). country branding emerging from citizens’ emotions and the perceptions of competitive advantage. journal of vacation marketing, vol. 22, 1: pp. 13-28. , first published may 21, 201 olins, w. (2020). branding the nation: the historical context. the journal of brand management. 9. panagiotopoulou .r,(2020), nation branding and the olympic games: new media images for greece and china, the international journal of the history of sport , vol. 29, no. 16, 2337–2348. papadopoulos, n & helson, l. a.(2018). country equity and country branding: problems and prospects. journal of brand management (9), 294-314. preuss, h. (2014). the conceptualization and measurement of mega sport event legacies. journal of sport and tourism, 12 (3), 2014-14. rahbari s. study and prioritization of sports tourism attractions in isfahan province. city tourism. summer. 2017. 10(1). http://www.gfkamerica.com/practice_areas/roper_pam/nbi_index/index.en.html https://www.google.com/search?q=shahabuddin+shams&spell=1&sa=x&ved=0ahukewjak4bcrdbeahwfafakhyoxdkoqkeecccyoaa https://www.google.com/search?q=shahabuddin+shams&spell=1&sa=x&ved=0ahukewjak4bcrdbeahwfafakhyoxdkoqkeecccyoaa https://search.proquest.com/indexinglinkhandler/sng/au/nie,+tie/$n;jsessionid=30809c4a7cd355597468e25481641cc3.i-097d072d838611baa http://journals.sagepub.com/author/che-ha%2c+norbani http://journals.sagepub.com/author/nguyen%2c+bang http://journals.sagepub.com/author/yahya%2c+wan+kalthom http://journals.sagepub.com/author/melewar%2c+tc http://journals.sagepub.com/author/chen%2c+yeo+pei 20 rein, i., & shields, b. (2017). place branding sports: strategies for differntioning emerging traditional, negatively viewed and newly industrialised nations. place branding and public diplomacy .vol.3, p73-85. rojas, j-m, (2019) "the nation brand molecule", journal of product & brand management, vol. 22 issue: 7, pp.462-472. stewart, g. (2016). can reputation be managed?. the geneva papers on risk and insurance – issues and practice , 31 (3), 480-499. vicente, j. (2013). state branding in the 21st centry. the fletcher school. vincent, j., kian, e., pedersen, p., kuntz, a. & hill, j. (2017) england expects: english newspapers’ narratives about the english football team in the 2016 world cup, international review for the sociology of sport, 45(2), pp. 199–223. xing, x., & chalip, l. (2016). effects of hosting a sport event on destination brand: a test of cobranding and match-up models. sport management revie. https://www.emeraldinsight.com/author/rojas-m%c3%a9ndez%2c+jos%c3%a9 73 denefil о. & pelykh, v. changes of electrocardiograms and heart morphology of animals with different resistance to hypoxia under influences of stress. quality in sport. 2022;8(4):73-77. eissn 24503118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.04.008 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41768 https://zenodo.org/deposit/7513726 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych).© the authors 2022; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 15.11.2022. revised: 20.12.2022. accepted: 31.12.2022. changes of electrocardiograms and heart morphology of animals with different resistance to hypoxia under influences of stress о.v. denefil, v.ye. pelykh i. horbachevsky ternopil national medical university, ternopil, ukraine abstract stress is a process that increases a person’s adaptive capacity and leads to the various diseases, such as hypertension, coronary artery disease, heart attack, cardiac arrest, stroke, mental disorders such as depression and anxiety and even sudden death. individual response to stress may depend on age, gender, features of autonomic regulation, state of the central nervous system, endocrine systems, higher nervous activity. with excessive stress, the work of internal organs is disturbed, in particular, the cardiovascular system. determination of the damaging effect of stress on the cardiovascular system in individuals with different reactivity will contribute to the development of individual correction methods. the aim of the study was to analyze the changes in electrocardiograms (ecg) and morphological feachers after stress in animals with different resistance to hypoxia. material and methods of investigation. experiments were performed on 48 wistar rats, with high and low resistance to hypoxia (hrh, lrh), aged 5–6 months. animals were divided into two groups – control and experimental (after immobilization stress). individuals with different resistance to hypoxia were selected by method of v. ya. berezovsky. stress was modeled by three one-hour immobilization of rats, which were immobilized on their backs with an interval of 24 hours between each stressful episode. investigation we did after 24 hours after third immobilization. under anesthesia were registrated ecg and taken heart for morphological investigation. sections were stained with hematoxylin and eosin. results. in examining the ecg in control hrh and lrh animals, no significant difference in the analyzed ecg indicators was established. 24 hours after the last 1 hour three-time immobilization in hrh rats were noted an increase in heart rate, a decrease of the duration of the rr interval, a decrease of the amplitude of the r wave, an increase of qtc interval, an increase of the amplitude of the t wave, an increase in the deviation of the st segment from the isoline. in lrh rats, stress caused an increase in heart rate, a decrease in the duration of the rr interval, a decrease in the duration of the pq interval, a decrease in the amplitude of the r wave, an increase in the amplitude of the t wave, an increase in the deviation of the st segment from the isoline. when comparing the parameters of нrh and lrh rats, in lrh were found a smaller amplitude of the p wave, a smaller amplitude of the r wave, a smaller value of the qtc interval, greater deviation of the st segment from the isoline. physiological changes on ecg can also connected with morphological feaches. conclusions. stress leads to changes in functional and histological properties of heart, which depends on resistance to hypoxia. in the ecg 24 hours after the last 1 hour three-time immobilization in hrh and lrh rats were noted an increase in heart rate, a decrease of the duration of the rr interval, a decrease of the amplitude of the r wave, an increase of the amplitude of the t wave, an increase in the deviation of the st segment from the isoline. in hrh rats were also an increase of qtc interval, in lrh rats – a decrease in the duration of the pq interval. indxes changes were grater in lrh rats. mophological changes was higher also in lrh animals. https://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.04.008 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41768 https://zenodo.org/deposit/7513726 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) 74 key words: electrocardiogram; morphology; heart; stress; resistance to hypoxia. introduction. stress is a process that increases a person’s adaptive capacity and leads to the psychological and biological changes [1]. the stress could be short-term acute stress and long-term chronic stress.magnification of the duration of stress, strength action of stressors, can caused distress, which can be potential risks for diseases. stress is a significant risk factor for various diseases, such as hypertension, coronary artery disease, heart attack, cardiac arrest, stroke, mental disorders such as depression and anxiety and even sudden death [2]. during stress, the activation of the sympatho-adrenal system with an increase of the frequency of heart contractions is noted. therefore, the analysis of heart rate variability makes it possible to assess both the degree of stress and the degree of adaptation to it. each of us reacts individually to the same stress. individual response to stress may depend on age, gender, features of autonomic regulation, state of the central nervous system, endocrine systems, higher nervous activity, etc. [3]. stress is an integral part of our life [4]. it can lead to both adaptation and its disruption, the development of various diseases [5], which is different and depends on reactivity. with excessive stress, the work of internal organs is disturbed, in particular, the cardiovascular system [6]. hypodynamia, lack of time for work, unemployment lead to the development of distress. determination of the damaging effect of stress on the cardiovascular system in individuals with different reactivity will contribute to the development of individual correction methods. the aim of the study was to analyze the changes in electrocardiograms and morphological feachers after stress in animals with different resistance to hypoxia. material and methods of investigation. experiments were performed on 48 wistar rats, with high and low resistance to hypoxia (hrh, lrh), aged 5–6 months. animals were divided into two groups – control and experimental (after immobilization stress). there were 24 male rats in each group. individuals with different resistance to hypoxia were selected from the general cohort of animals according to the method of v. ya. berezovsky [7]. stress was modeled by three one-hour immobilization of rats, which were immobilized on their backs with an interval of 24 hours between each stressful episode [8]. investigation we did after 24 hours after third immobilization. all experiments were conducted in the first half of the day in a specially designated room at a temperature of 18–22 °c, relative humidity of 40–60%, and illumination of 250 lux. the experiments were carried out in compliance with the norms of the european convention on the protection of vertebrate animals used for research and other scientific purposes (strasbourg, 1986), the resolution of the first national congress on bioethics (kyiv, 2001) and the order of the ministry of health of ukraine dated september 23, 2009 no 690. in order to determine the degree of impairment of the functional state of the heart using the device "cardiolab" (kharkiv, ukraine) in animals under thiopental-sodium anesthesia (40 mg/kg of animal weight), electrocardiograms were recorded with computer analysis of heart rate (hr), durations of rr interval, pq interval, qt interval, qtc interval, amplitudes of waves p, r, and t, durations of waves p and t, deviation of the st segment from the isoline. the animals hearts were also subjected to a morphological study of pieces of the heart, taken under thiopental-sodium anesthesia (60 mg/kg weight) and stained with hematoxylin and eosin. transverse sections of the heart, made at the level of both ventricles. the preparations were taken immediately after taking blood from the heart of the animal, fixed in a 10% solution of neutral formalin. no earlier than two weeks later, the preparations were washed in tap water and held in alcohol, poured into paraffin blocks. sections were stained with hematoxylin and eosin, and examined under a light microscope [9]. the significance of the obtained differences between the results (minimum level of significance p<0.05) was assessed using the kruskal–wallis and newman–keuls tests (biostat program, analystsoft inc.). all results prresented in m±σ. results and discussion. in examining the ecg (table 1) in control highand low-resistant to hypoxia animals, no significant difference in the analyzed ecg indicators was established. 24 hours after the last 1 hour three-time immobilization in hrh rats were noted an increase in heart rate by 5.8% (p<0.05), a decrease of the duration of the rr interval by 5.8% (p<0.05), a decrease of the amplitude of the r wave by 10.9% (p<0.02), an increase of qtc interval by 6.8% (p<0.02), an increase of the amplitude of the t wave by 27.2% (p<0.002), an increase in the deviation of the st segment from the isoline by 36.4% (p<0.001). 75 table – stress-induced changes in electrocardiograms in animals with high and low resistance to hypoxia (м±σ) index group contol stress hrh lrh hrh lrh hr, min-1 455.18±10.53 469.84±9.23 481.48±9.29* 497.69±8.26* rr, mс 130.23±3.14 128.12±3.26 123.08±2.78* 121.58±2.25* p, mс 10.56±1.02 11.74±1.28 11.26±1.40 12.16±1.38 p, mv 0.101±0.014 0.110±0.012 0.121±0.011 0.105±0.010** pq, mс 38.23±2.46 42.47±2.31 36.08±2.11 36.16±2.43* r, mv 0.621±0.031 0.591±0.033 0.560±0.028* 0.501±0.031*,** qt, mс 76.07±3.12 74.08±3.24 72.03±3.09 71.14±2.96 qtc, mс 144.68±1.57 142.15±1.63 154.51±1.43* 143.28±1.27** т, mс 12.42±1.03 13.07±1.12 13.05±1.13 13.91±1.12 t, mv 0.213±0.022 0.225±0.021 0.271±0.026* 0.275±0.027* st, mv 0.022±0.002 0.026±0.003 0.030±0.004* 0.058±0.009*,** notes. * – indicators are reliable compared to the control. ** – indicators are reliable compared to hrh animals. in lrh rats, stress caused an increase in heart rate by 5.9% (p<0.05), a decrease in the duration of the rr interval by 5.4% (p<0.05), a decrease in the duration of the pq interval by 17.4% (p<0.01), a decrease in the amplitude of the r wave by 18.0% (p<0.01), an increase in the amplitude of the t wave by 22.2% (p<0.002), an increase in the deviation of the st segment from the isoline by 2.2 times (p<0.001). when comparing the parameters of нrh and lrh rats, a smaller amplitude of the p wave by 15.2% (p<0.01) was found in lrh, a smaller amplitude of the r wave by 11.8% (p<0.02) was in lrh, a smaller value of the qtc interval by 7.8 % (p<0.05) was in lrh, greater deviation of the st segment from the isoline by 93.3% (p<0.001) was in lrh. similar results were obtained by other authors under stress. so, stressed group of rats showed a significant decrease in qrs amplitude and a shortening of the rr, qt, and qtc intervals with an elevation of the st segment [10]. analyses of ecg on human showed that qt and st intervals are able to differentiate stressful from non-stressful events [11]. the qtc can be the main in the prognosis of rapid death. stable prolonged qtc in patients with stress-induced cardiomyopathy leads to the increase of short-term mortality [12]. the changes of p wave after exercise-induced is more in patient with corinry heart disease. the results of the study show that an addition of p-wave duration changes assessment to st-depression analysis and other exercise-induced abnormalities increase sensitivity of exercise stress test, especially for left coronary artery disease and 3-vessel coronary disease. we have also provided evidence for the negative influence of the presence of arterial hypertension on the predictive value of p-wave changes in the stress test [13]. psychological stress can lead to atrial and ventricular arrhythmias. t-wave alternans, as well as other ecg measures of heterogeneity of repolarization, increases with emotional and cognitive stress. in the atrium, stress impacts components of the signal-averaged ecg [14]. acute coronary syndrome can show changes of st segment, new-onset left bundle branch block, presence of q waves, and new t-wave inversions. [15]. physiological changes on ecg can also connected with morphological feaches. when examining the preparations of the myocardium of the hrh of a male rat that was subjected to immobilization stress (fig. 1). contractile cardiomyocytes kept their typical shape and location, the nuclei were located mostly on the periphery of the cell, contoured against the background of unevenly illuminated sarcoplasm. it was special that the changes were not the same in all cardiomyocytes: between the vacuolated cells there were individual cells of a darker color with a better structured sarcoplasm. in the layers of connective tissue between muscle fibers, fibroblasts with large euchromatic nuclei and small-sized fibrocytes with intensively basophilic oval-shaped nuclei were visible. tincture heterogeneity of cardiomyocytes was observed in the myocardium. areas were also visible in the cells of which the nucleus was not visible, or it was shifted to the periphery. most of the fibers were swollen, destruction of cardiomyocytes was noted. heterogeneous accumulations of formed blood elements, leukocyte infiltration were visible in the lumens of blood vessels. 76 figure 1 – a fragment of the hrh myocardium of a male rat subjected to immobilization stress. staining with hematoxylin and eosin. magnification х 200 in lrh males (fig. 2), which were subjected to stress, the changes were most pronounced. a significant expansion of the elements of the hemomicrocirculatory channel and their significant blood filling was noted, which was accompanied by the exit of formed blood elements outside the vascular channel. damage in the myocardium was characterized by small foci of altered cells that merged in places. the staining of the sarcoplasm of such cardiomyocytes was uneven. against the background of the described changes, homogeneous areas of the myocardium with intense oxyphilic staining were also detected. cell nuclei of such areas of the myocardium were not visualized. defibrillation of cardiomyofibrils, stromal edema was noted. violations of the tinctorial properties of the myocardium in ng males under stress 1 were most pronounced. figure 2 – a fragment of the lrh myocardium of a male rat subjected to immobilization stress. staining with hematoxylin and eosin. magnification х 200 thus, significant morphological changes, in addition to functional ones, were noted. all detected changes were greater in rats with low resistance to hypoxia. conclusions. stress leads to changes in functional and histological properties of heart, which depends on resistance to hypoxia. in the ecg 24 hours after the last 1 hour three-time immobilization in hrh and lrh rats were noted an increase in heart rate, a decrease of the duration of the rr interval, a decrease of the amplitude of the r wave, an increase of the amplitude of the t wave, an increase in the deviation of the st segment from the isoline. in hrh rats were also an increase of qtc interval, in lrh rats – a decrease in the 77 duration of the pq interval. indxes changes were grater in lrh rats. mophological changes was higher also in lrh animals. references 1. stress analysis based on simultaneous heart rate variability and eeg monitoring. attar et, balasubramanian v, subasi e, kaya m.ieee j transl eng health med. 2021;9:2700607. 2. duman r. s. neurobiology of stress depression and rapid acting antidepressants: remodeling synaptic connections. depression anxiety. 2014; 31(4):291-296. 3. crea f., battipaglia i., andreotti f. sex differences in mechanisms, presentation and management of ischaemic heart disease. atherosclerosis. 2015; 241 (1): 157–168. 4. kötter t., niebuhr f. resource-oriented coaching for reduction of examination-related stress in medical students: an exploratory randomized controlled trial. adv. med. educ. pract. 2016; 7: 497–504. 5. expressive flexibility in combat veterans with posttraumatic stress disorder and depression / r. rodin, g. a. bonanno, n. rahman [et al.]. j. affect. disord. 2016;207:236–241. 6. angina and mental stress-induced myocardial ischemia / p. pimple, a. j. shah, c. rooks [et al.] j. psychosom. res. 2015; 78 (5):433–437. 7. berezovskiy v.a. gipoksiya i individualnye osobennosti reaktivnosti [hypoxia and individual particularities of reactivity]. kyiv: naukova dumka, 1978: 215 p. [in russian]. 8. ordynskyi iu. m., denefil o. v. changes of biochemical indexes and functional activity of heart of high and low-resistance to acute hypoxic hypoxia in rats of different sex in immobilizational stress. меdical and clinical chemistry. 2018; 20(3): 138-144. [inukrainian]. 9. horalskyi l.p., khomych v.t., kononskyi o.i. fundamentals of histological technique and morphofunctional research methods in normal and pathology: textbook. zhytomyr: zhnaeu, 2019: 286 p. [in ukrainian]. 10. ghalwash m., elmasry a., omar n.m.a. possible cardioprotective role of nahs on ecg and oxidative stress markers in an unpredictable chronic mild stress model in rats. can j physiol pharmacol. 2021;99(3):321-327. 11. paiva j.s., rodrigues s., cunha j.p. changes in st, qt and rr ecg intervals during acute stress in firefighters: a pilot study. annu int conf ieee eng med biol soc. 2016;2016:3378-3381. 12. lee j.h., uhm j.s., shin d.g., joung b., pak h.n., ko y.g., hong g.r., lee m.h. clinical significance of changes in the corrected qt interval in stress-induced cardiomyopathy. korean j intern med. 2016;31(3):507-516. 13. wsol a, wydra w, chmielewski m, swiatowiec a, kuch m.increased sensitivity of prolonged pwave during exercise stress test in detection of angiographically documented coronary artery disease. cardiol j. 2017;24(2):159-166. 14. lampert r. ecg signatures of psychological stress. j electrocardiol. 2015;48(6):1000-1005. 15. mcconaghy j.r., sharma m., patel h. acute chest pain in adults: outpatient evaluation. .am fam physician. 2020;102(12):721-727. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34513342/ https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33175584/ https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33175584/ https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28269028/ https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28269028/ https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27052264/ https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27052264/ https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27748499/ https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27748499/ https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26364755/ https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33320506/ 11 ul zafar, nida, safdar, aamna & abbas, safdar. the legitimized use of figurative language: a pragmatic study of multiculturalism and political intrigues of shamsie’s “burnt shadows”: a pragmatic study of multiculturalism and political intrigues. quality in sport. 2022;8(4):11-20. eissn 2450-3118. doi http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.04.001 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41048 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2022; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 25.10.2021. revised: 19.11.2022. accepted: 26.11.2022. legitimized use of figurative language: a pragmatic study of multiculturalism and political intrigues of shamsie’s “burnt shadows” nida ul zafar1, https://orcid.org/0000-0002-5769-3800, n_zafar_007@hotmail.com aamna safdar1, https://orcid.org/0000-0002-8769-1558, aamnasaf@outlook.com safdar abbas*1, https://orcid.org/0000-0003-4040-9305, safdarbloch1986@yahoo.com 1 school of foreign languages and literature, southwest university, chongqing, china *corresponding author safdar abbas is a postdoctoral research fellow at school of foreign languages and literature, southwest university, chongqing, china. email: safdarbloch1986@yahoo.com; tel: +86-23-68250136 abstract the study explores the legitimized use of the figure of speech in burnt shadows. the author uses language as a source of connection between the characters who are different in their eras, countries, and cultural backgrounds. the objective of the study is to explore the effects of language on multiculturalism and the impact of political unrest on the lives of common people during the second world war. she has used lingual devices to enhance the intensity of circumstances as well as for the accurate pasteurization of the sentimental and physical conditions of hiroko and sajjad. specific figurative techniques like metaphor, simile, personification, irony, epigram, and symbolism have been explored in the text of burnt shadows. these techniques expose the hidden truths and aggressive nature of political conflict in the lives of the people of japan, the subcontinent, and european countries. pragmatic studies have been applied to the text as a mirror to see the function and nature of wordplay in the novel. the results expose that the author has artistically applied specific devices in the formation of text in order to highlight the role of language in the development of cultural intimacy and maintaining social relationships. the figures of speech are also helpful to map the mind of readers according to the plot construction of the novel. keywords: atomic destruction; burnt shadows; figurative language; multiculturalism; political intrigues introduction language is a source of communication that is used to share ideas and thoughts about everyday affairs and situations[1].the diverse use of language in the cultural and social context makes it worthwhile for interpretation[2]. the basic function of literature is ethical teaching. ethical teaching is the fundamental attribute of literature as well as the ultimate purpose of literature[3]. literature, on the other hand, is a reflection of the thoughts of a writer who gives a concrete form to his words[4]. it is an integral fact that literature cannot be divorced from language [5]. language is presented with legitimized masks in the literary text to present the hidden discourses and ideological sociopolitical agendas[6, 7]. in this way, language is a reflection of the thoughts and cultural life in which it is https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41048 https://orcid.org/0000-0002-5769-3800 https://orcid.org/0000-0002-8769-1558 https://orcid.org/0000-0003-4040-9305 12 produced [8]. the novel is the accompaniment of literature as literature is formed with language. language is formed and acts in multifarious ways to expose and decompose the social and traditional lives of people. figurative language consists of the figure of speech that is frequently used in the literature. there is a great difference between common and literary language[9]. the figure of speech clarifies, emphasizes, embellishes the written language, and allows readers to understand the implied implicates and meanings. hence the language of literature is more playful, creative, suggestive, and beautiful by giving aesthetic pleasure to the readers. the figure of speech is the flavor of language that gives particular contextual meaning and makes writing pleasurable for readers[10]. kamila shamsie is a remarkable novelist in south asian literature. her novel “burnt shadows” is a historical novel that consists of four sections intersecting the history of two families in the background of political unrest and war between asian and european countries. she has portrayed the final day of the 2nd world war in japan in 1945, beginning of the indo-pak partition, the early days of pakistan's emergence in 1947, the aftermaths of 9/11, and the invasion of the usa on afghanistan. the protagonist of the novel is hiroko and all other characters are presented in the novel with her references. burnt shadows is a well-defined example of rich thinking presented in lyrical prose and extremely inventive figurative language. the writer has given a well-defined picture of the multiculturalism of japan, the usa, afghanistan, india, and pakistan[11]. she has employed the figures of speech excessively that have dual functions. on the one hand, it embellishes the text; on the other hand, it makes the offensive tone and bitter criticism lightheartedly. it is her style that attracts the attention of readers across the world. figurative language has been used as a tool to unmask the ugly face of political conspiracies and the effects of cultural diversity on the lives of individuals[12]. to make their bitterness digestible for her intended audience, she has coated the language with a sweet layer of literary devices[13]. by utilizing specific linguistic techniques that enhance the curiosity of audiences, she has depicted the poignant lives of people in japan, pakistan, india, and the united states through the beauty of language[14]. the use of cultural imagery and urdu words in the text is called deviation[15]. the writer has deviated from the conventional style to make the foreign readers familiar with the language of muslims by the utilization of different words that are agents of the representation of muslim convictions and ethnicity. the words like murg musslam, naan, aba, and chutney give a reflection of the asian lifestyle[16]. “at the end of the table, a basket of naan was surrounded by various a chaat chutneys and the delicacy that aba claimed shakespeare had foretold:'' such stuffed chilies as dreams are made on”[17]. the author of burnt shadows has dispensed languages in her novel as a sociocultural mediated practice because language is a way of connecting her characters. it is worth mentioning that hiroko’s capability to switch her languages is a source of opening doors of opportunities to achieve her intended goals[18]. the german language becomes a source of intimacy between elizabeth and hiroko. they share their grief, happiness, and passions without the interference of elizabeth’s husband james who is an english speaker. it is the lingual spaces that end the relationship between james and elizabeth. hence language works as a bridge between two opposite sides[14] she has adored the language of her characters and they are denoted as lovers of their language. it is not odd to say that she has selected a figure of speech as an agent that carries the meaning deeper in readers’ mind. she has employed language as a plot device that emphasizes the fact that if diasporic people want to establish good relationships they will have to adapt and learn their language to give a proper form to their relationship[19]. she has used symbols as a stylistic device to present the double vision of the events. the author writes “so i had hiroko and konrad’s relationship developed around konrad’s need for a translator who knew both japanese and german. but as often happens with novels that plot device quickly became a troupe of the novel – a symbol of various characters’ willingness to enter different worlds and experiences and make them their own”[20]. the studies of figurative language have a deep interest in dealing with the connection of multiculturalism and its basic need to end the lingual barrier in the construction of good relationships. linguistics is a multidisciplinary field that presents language concerning society, culture, political sciences, and history. as a polylingual and multicultural individual, shamsie's conscious choice and use of figure of speech gives readers a deep insight into her personal experiences. through the figure of speech, she exposes the real face of different political intrigues in the study. this qualitative study examines the use of figures of speech in shamsie's novel burnt shadows. the text of the novel has been analyzed in light of different literary devices that are used to expose the hidden political and social discourses. the main object of the analysis is to raise awareness about the lingual techniques that performers function to convey contextual meaning. in the novel, the author uses them to illustrate the true meaning of polished political truths. 13 pragmatic study of figurative language this section of the study deals with the theoretical framework pragmatics which is an important branch of linguistics. pragmatics is applied in research as a lens to see the close aspects of a literary text[21]. the application of theory is important as it clarifies the meaning of the text by exposing the hidden implicatures that are constructed by the writer. as literature is marked by its exclusive use of language that is chosen by a writer to structure his work, its results are conscious and crafted. the effects are intensified by the utilization of figurative and literary devices that enriches the power and impression of words in the minds of readers. the figure of speech is a phrase or word that represents separate meaning from its literal definition and explanations[22]. these devices are employed for diverse purposes and the creation of dramatic impressions by manipulating the different techniques in the form of the classification of words[23] the role of figurative techniques is central in the literature that is employed by the writers to present different aspects of human life. for illustration, metaphors have a deep impact on cognitive perceptions and native speakers mostly do not realize the presence of metaphors in their speech as a result metaphors influence the opinion and thoughts of readers[24]. it is directly interconnected with culture and ideology and affects political conventions. a metaphor is an effective and powerful instrument that is employed to change the thinking and action of people[25]. pragmatically used symbols are representations of the double vision of things and are used by the writers to convey meaning beyond the text. symbolism refers to “the process by which a person, place, object, or event comes to stand for some abstract idea or condition”. symbolism has employed the creation of a connection between ordinary life and moral codes[26]. the title of the novel has a deep symbolical significance as it describes the extremity of political and cultural diversity. at the very beginning of the novel, the writer quotes some poetic lines for the description of the burning souls and bodies of the people as the major characters are burning shadows of their past, and the pain of separations from their loving ones, hence it is not odd to note the diverse symbolic language employed in the novel[27]. she has compared the difference between past and present times. doubt and political unrest brings disaster for the common people but it is an age of technology that is used destructively. “in past wars, only homes burnt, but this time, don’t be surprised if even loneliness ignites[16]. figurative lingual analysis of “burnt shadows” the present study deals with textual analysis of burnt shadows that is delimited to the three heading under the study of specific figures of speech to evaluate the impact of language on multiculturalism and political intrigues in historical perspectives of different countries from the period 1945 to 2001. the primary objective of the study is to expose the hidden ideological fundamentals that are constructed in the language by the writer in the mask of embellished devices of language. the application of different devices is being analyzed to demonstrate the destruction of war. the textual analysis of language gives answers to the research question with the deep reflection of different events that are presented as evidence from the novel burnt shadows. the study answers the questions that how language codes political unrest? what is the role of a figure of speech? and what sort of language is employed to show the cultural difference in the characters? legitimized use of figure of speech to expose political intrigues shamsie’s burnt shadows deals with the political unrest and conflicts of different countries and the characters are representative of the role of political fundamentals and political intrigues in quite a realistic way. she has made excellent use of different figures of speech to highlight the legitimized truth of western civilization and the abhorrent face of the colonial powers of european countries. she has employed language as a tool to indicate the destructive powerful countries who invade the developing countries for getting power and geographical and political control. the first-person narration is used by the novelist. she has depicted the destruction of nagasaki in 1945 after the atomic attack of the united states. the use of different stylistic devices enhances the intensity of the circumstances. she has depicted a pathetic and poignant picture of the dead and survivors of nagasaki. she has employed metaphor, irony, and personification to portray the circumstances of the war and the atrocities that are the result of the atomic bomb. the figures of speech are employed to support her arguments that how war spread destruction and how the japanese cities became a heap of human bodies in the matter of a few seconds. 14 implicit metaphors  “urakami cathedral with its stone figures that stand against the sky”  reptile crawling up the path towards her house”  the earth has already opened up, disgorged hell”[28] metaphor is a remarkable stylistic technique that is used to make a direct contrast between two non-similar things. it is the representation of things and characters with different qualities and traits. she has employed metaphorical language to expose the aggression, bloodshed, and deterioration of war that transformed beautiful human beings into a heap of blood and flesh and made them deform. she has contrasted with the events and the beauty of the city before the attack of the atomic bomb. the depiction of urakami cathedral is presented like a powerful figure that is right at the highness of the sky. it is the center of attraction and religious piety for the people of japan. “the highness of the church building is standing against the grey clouds that want to pull down it on the flat ground” indicates the coming danger and destruction of the war that will force the mighty tower to bow down on the earth and ruin its grandeur and beauty. implicit metaphor is employed to a large extent to show the extremity of circumstances after the atomic attack on nagasaki that transformed the beauty of the country into screams of helpless people, the limbs of human beings scattered everywhere, and people shrieking for help. the air is filled with smoke and the smell of blood. hiroko is unable to understand the reason for the chaos immediately. she has used implicit metaphor to show the unawareness of the people about the matter because everyone is busy in their routine life and has an air that the war is won by japan and everything will be normal within a few days but is the funeral of their all misunderstandings as well as the funeral of their loving ones. the crawling figure is presented as the father of hiroko’s father who has no hair, no skin, no flesh, no arms but a few last breaths that urge him to move with the desire to meet his daughter but it is his daughter who is unable to recognize her father in such a condition that she is looking a creature of another planet, not an earthly creature. their language implicatures are employed to show a realistic picture of the aggression of political selfishness that how rulers take the lives of countless innocent people under the name of victory. hiroko’s father is compared to a reptile that is crawling towards her house. here the biological comparison is made by the novelist to expose the poignant condition to see her father in such a condition. the choice of vocabulary is exclusive to show the results of political conflicts that how powerful have pitiless hearts that crush the weaker mercilessly. as she writes that “the reptile raises its head and the girl drops the spear and calls out hiroko’s father’s name.” the word reptile is implicit in the physical appearance of her father irony  “her fingers pluck at shreds embedded in something else. shreds of what – skin or silk”?  “where there is skin, there is feeling. where there is something else there is none”.  “it falls from her shoulders but does not”.  “touch the ground. something keeps it attached to her.” (shamsie, 2009, p.22) irony means the opposite of expectation. the irony of the situation is frequently fallen an impression of surprise in the readers. the opening of the novel gives a coloring and beautiful sight of the life of peaceful nagasaki. hiroko is shocked because only a few minutes ago she was with her lover in the fragrant air of the city that is now filled with the smell of smoke and rages of people. she touched her back and does not feel her skin but is still confused that her back is flesh-less or feeling-less as her finger is feeling the back skin but her back is not feeling the touch of her finger. it is the excellency of her style that she used language in such an ironic way that the readers are still in the ironic situation who are expecting a lovely life of hiroko but it is odd what is going on and how it has changed over a few seconds that her skin shreds. she has employed the irony of situation and fate because hiroko’s condition is defined with the painful words and poignant language tone that is vaguely used to show how a few minutes are enough for the destruction of japan. the shreds of her flesh are not only representative of the pain of her condition but also she has highlighted the brutalities and aggression of the united states and atomic powers who used science as a tool for the destruction of others. ironic lingual expression is wielded by the novelist to satirize the deterioration and bloodshed of war that eats human beings. as she writes “her fingers pluck at shreds embedded in something else. shreds of what – skin or silk?” the wording like pluck, shreds, embedded, silk or skin refers to the difference between an individual’s 15 appearance and reality. the expectation shares that it is not a story of a single person but also the whole city is burning in the fire and the earth and trees lose their real face. war snatches the identity of people and changes human bodies into crawling fleshless insects who are even unable to identify themselves. they are not human beings but also enemies of a powerful giant that is closest to the first to ruin the whole city. the irony of post-world war is that it swallows thousands of people in a city and the beauty of nature turns into torture bearers of civilization and peace. no matter how to regain everything with time and how the survivors were ruined by imposing heavy taxes and inflation on them while the political elite class did not satisfy their hunger for power even after taking the lives of countless people. personification  urakami valley has become her flesh. her flesh has become urakami valley  who knew fire roared so angrily, ran so quickly? it is running up the slopes now; soon it will catch her  “she runs her thumb over what was once skin. it is bumped and raw, lifeless”. (shamsie, 2009, p.26) personification is a stylistic technique that is used to present nonliving things with the qualities of living things. she has depicted the emotional pain and traumatic stress of the survivors by the utilization of personification. hiroko's suffering and pain are exponents of the victims of wars. hiroko referred to the valley as her flesh which indicates the natural patriotic passion for cities and states. the attack on the city turns her flesh into pieces as it is the extremity of the situation and emotional stress. the excessive use of negative words shares the same meaning but gives a reflection of hiroko’s feelings. as the vocabulary like “it is bumped and raw, lifeless, so much to learn, the touch of dead flesh”. shamsie has personified the fire by giving it characteristics of living things as she writes, “it's roaring, it's running, it's angry, running up on slop and catch her”, the selection of characteristics of living things on fire seems like a monster that is leaping over the whole city by ruining quickly and also wants to eat hiroko who is running to save herself. while the magnitude of the event, as mentioned above, was extremely severe, the depiction of it in burnt shadows is quite powerful as well. the way she writes about the ‘evaporation’ of konrad fills the heart with horror and chills. nonetheless, the story is not only about the physical effects of the bombings, it covers the human aspects of it, illustrating the long-lasting consequences of it on the social and emotional lives of those affected by the bombings throughout the life of hiroko. table 1: the list of figurative language found in burnt shadows to expose political intrigues no page no 19 line quotation from text kind of figure of speech reason 1 3 urakami cathedral with its stone figures that stand against the sky metaphor urakami cathedral is a metaphor for cultural identity 2 4 reptile crawling up the path towards her house metaphor the reptile is a metaphor for hiroko’s father 3 5 the earth has already opened up, disgorged hell. metaphor discharged hell is a metaphor for atomic destruction 4 page no. 22 line 14 “her fingers pluck at shreds embedded in something else. shreds of what – skin or silk? irony it is an ironic situation 16 5 15 where there is skin, there is feeling. where there is something else there is none. irony ironic condition of a sudden attack on people 6 16 it falls from her shoulders but does not touch the ground. something keeps it attached to her.” irony hiroko is confused about differentiating between her flesh or skin 8 27 urakami valley has become her flesh. her flesh has become urakami valley. personification urakami valley is personified as a human being 9 28 who knew fire roared so angrily, ran so quickly? it is running up the slopes now; soon it will catch her personification fire catches runs, and slopes like a living thing mellifluous coexistence of multiculturalism shamsie has presented a harmonious coexistence in the different cultures that are presented in the novels and this harmony is also looked at in the friendly, sincere, and lovely relationships between people who are different in their language, culture, and traditions but that are interconnected by their lingual characteristics. hiroko and sajjad encounter diverse geographical localities and cultures but their language is a way of connection. they are deeply interested in beliefs, traditions, and costumes as cosmopolitan features at the international level. they expose an exclusive veneration to political, cultural, racial, and economic distinctions to meet the variation of comfortable and peaceful coexistence. hiroko has been presented as a dynamic character who is much conscious to learn about the culture of india and its language because she is much confident that for a better future, she will have to learn the language and culture of the subcontinent. she has been consciously presented as a protagonist who has a wonderful personality and a learning soul. language works as a bridge to produce a strong relationship between hiroko and elizabeth. it is the urdu language that helps her to understand the norms and traditions of indian and muslim cultures. the social and political riots bring people to close one another. that is why shamsie has used hidden implicature in the figure of speech to depict the cultural intimacy in her characters. she has used figurative devices to show the cultural diversity of different countries. simile  he feels as though he is snapping the backs of tiny creatures.  giant camphor tree to which the birds are fastened, rotating slowly in the faint breeze.  first referred to his purple notebooks as birds. (shamsie, 2009, p.12) a simile is a remarkable figure of speech in which two dissimilar concepts and objects are compared with the use of words “like, as” that simile is constructed in language for the establishment of equivalency. she has employed similes to produce concrete images to show the cultural and natural beauty of japan. the grass is compared with human beings as the green fresh grass is crawling as she feels that she is walking on the human creature. it also predicts the coming danger that will eat the grass and human beings crawling on the earth. the camphor tree gives a reflection of cultural identity as it stands for natural beauty and spiritual comfort. hiroko’s notebook is compared with birds because it is the imaginative world that gives her absolute freedom in bitter social and domestic circumstances. she is declared a daughter of a traitor in society and she is alone struggling for the health of her mother. it is his notebooks that give her wings to fly in the world that is free from the fret and fever of her surroundings. the use of similes in the text help readers visualize the scene that is depicted by shamsie to show the beauty of the city. the simile is employed to show the pathetic condition of the poachers of atomic invasion. the people who were near the explosion, bodies change into skeletons immediately, and their skin is peeled off like grapes. it is the severity of inhumanity. the comparison of grapes and human beings described the extended nature of lacerations 17 and injuries that resulted from invasion. powerful crushes the weaker and the superpower of the world and also treat the other countries like a stepmother by demolishing their innocent people. war is the name of deterioration and devastation. the novelist has employed exclusive vocabulary and comparisons to showcase the ruined condition of the people of japan. epigram  “ammi jaan—’ sajjad said, trying hard to find the words  it doesn’t make my dupatta  “as though the soft dhuk,  were a single muezzin of jama masjid beginning to call for namaz” shamsie, 2009, p.56,57) epigram is an interesting, brief, memorable, and witty expression that is employed in satirical manners. shamsie has employed epigram in the novel to shed light on their thematic concern of multiculturalism. on the one side, she has employed different words in the urdu language to give a cultural identification of the pakistani language and on the other hand, it also creates fun for the readers to decrease the intensity of the circumstances. the marvelous characteristic is the use of strong cultural and religious identity that is an exponent of strong cultural identity. hence shamsie has employed specific words that are related to the cultural identity of the muslim characters. sajjad’s conversation with his mother is a blend of urdu and english words like “ammi jan, dupatta”. ammi jan indicates the cultural identity and relationship of mother and son while the word “dupatta” depicted the gender distinctions in the muslim world. although it is a part of the muslim clothing style. it is a strong symbol of the muslim religion. hence, the writer has attempted to distinguish her religion and cultural identity. as sajjad’s mother says to him, “‘i have a strong will. it doesn’t make my dupatta fall off my head” indicates the contrast between traditions and norms of east and west but despite all these differences, it is the same language that connects all people in quite an authentic way. the author has used code stitching in the work as she has employed urdu codes to give a notion and reflection of history, culture, and world politics. code-switching english to urdu vocabulary gives a legitimized impression of the patriotic passion of the writer. the use of the urdu language gives the reflection of the religious and cultural life standards of muslims. the word dhuk indicate the life standards of the muslim community in the sub-continent. even though the sub-continent becomes a house of different nations that are completely different in norms and tradition but its cultural differences can be felt in the word selection and social life. the word “muezzin” is an urdu word that means a person who calls for prayers five times a day to the muslims. the novelist has deliberately used the word muezzin to convey a cultural awareness of the muslim community. she has written, jama masjid instead of a mosque to declare a worship place for muslims who have their own distinctive culture and religion. symbolism  “her eyes followed a pale-winged butterfly”  “flew out between the stone pillars and then reeled back”  "no trees growing in courtyards for the english”  “no rooms clustered around those courtyards; instead, separations and demarcations" (shamsie, 2009, p.33) symbolism is a multi-functional term that is employed for the construction of meaning, images, and concepts and the representation of ideologically constructed truths. symbols are generally used for the presentation of things with dual meanings. shamsie has presented double vision by excessive use of symbols in the graphological structures of language and diverse symbols for the characterization of multifarious cultures. the selection of words is used symbolically. elizabeth talks about the golden period of the muslim dynasty in the subcontinent that has become now the past and everything has changed after the arrival of colonizers. the pale-winged butterfly has been used as a symbol of the destruction and deterioration of the royal dynasty of muslims and indians. the butterfly is a symbol of resurrection. the pale wings indicate the decay of cultural identity and the privileged nature of colonizers. the stone pillar is a symbol of the hard-hearted nature of colonizers who snatch the identity of the people. the selection of words is excellent because every word is equipped with diverse meanings and discourses. as the butterfly flew back due to the staggering heat is a sign of bloodshed and fire of war. the riots of separation and departure of colonizers from the subcontinent but countless people become the victim of this 18 separation. shamsie has employed language as a way to construct the lingual implicature and to convey meaning beyond the text to the readers. a tree is used as a symbol of natural beauty and rich natural resources that are found in the east. these are the resources that attract the attention of the colonizers who came with the pretension of treading and becoming the ruler of all nations. sajid’s remark that "no trees growing in courtyards for the english, no rooms clustered around those courtyards” indicate his disgust and the imposing of english people over their country as there is no place for them but they prevailed all over the country. their arrival brought disorder and anarchy to the whole world. the natural beauty and harmony ended. tree is a sign of blessing and plenty of sources while the tree cannot grow in the courtyard of english indicating that they are unwelcomed visitors to the lands of other nations. table 2: figurative language found in burnt shadows to indicate mellifluous coexistence of multiculturalism no page no 12 line quotation from text kind of figure of speech reason 10 13 he feels as though he is snapping the backs of tiny creatures simile the grass is compared with a tiny creature 11 15 giant camphor tree to which the birds are fastened, rotating slowly in the faint breeze simile the tree is compared to a giant and the silence of a breeze is called a faint breeze 12 15 first referred to his purple notebooks as birds simile notebook is compared with bird 13 page no 56 line 29 “ammi jaan—’ sajjad said epigram epigram indicates muslim culture 14 30 it doesn’t make my dupatta epigram duppta is an epigram of feminism 15 31 “as though the soft dhuk, epigram soft dhuk is representative of cultural identity 16 32 were a single muezzin of jama masjid begin to call for namaz” epigram religious distinctions between muslims 17 page no 58 line 25 her eyes followed a pale-winged butterfly symbolism a pale butterfly is a sign of the dead culture of the subcontinent after the arrival of the english 18 26 flew out between the stone pillars and then reeled back, symbolism stone pillars are a sign of the stonehearted nature of cruel rulers 19 19 27 "no trees growing in courtyards for the english symbolism trees are a sign of natural beauty 20 28 no rooms clustered around those courtyards; instead, separations and demarcations" (shamsie, 2009, p.33 symbolism loss of cultural hegemony conclusion using figure of speech in a literary text enhances not only the vocabulary of the reader, but also the effect of the text[22]. shamsie uses numerous literary devices to present words with pictorial qualities for the purpose of clarifying the reader's understanding. in her writing, she has used figurative language to convey depth, a variety of cultural meanings, and a sentimental tone. the language in a literary text is flowery and fragrant, which differentiates it from other formal writing. the author use of metaphor creates a feeling of fear and pity for the people of japan and on the other hand, it also indicates the cruelties and bloodshed of war and produces a hatred for the invaders. she employs metaphorical language to reveal the aggression of war. simile is used to show a comparison of the beauty of nature in japan that transformed into ugliness after the atomic attack. irony refers to a difference in appearance and reality[29]. the irony of fate and the irony of situation is used in the novel. irony denotes the difference in the thinking of hiriko who is expected to see the good days of her life after getting married to conrad. while readers are also expected to enjoy the romantic days through the visual imagery but the deterioration of the atomic attack is completely unexpected. she uses language as a medium of emotions and controls the sentimental approach of readers by the utilization of different figures of speech. the figure of speech is used to decorate the illicit emotions for getting the emotional involvement of the readers[30]. the author of burnt shadows has presented his religious discourses by the utilization of epigrams and her aims to enhance the interest of readers who belong to diverse cultures. she has made excessive use of the urdu language to develop a cultural intimacy with foreign readers. symbolism is an indirect approach that is used for the creation of complex ideas and coding words to present things and ideas indirectly[31]. symbols play an important role in the processing of language, which is why symbols are employed by the novelist to create her own meaning and make it acceptable and digestible for her readers. with the aid of symbolic language, authors legitimized truths and cultural ideologies. she criticized the colonial powers for hiding the weakness of muslim rulers in the use of multifarious symbols. the research demonstrates that shamsie has employed figurative language intentionally to deviate from ordinary language for the production of meaning beyond the text. she has investigated the legitimized use of language by the utilization of metaphors. personification, irony, and epigrams. metaphor has employed to show the brutalities and aggression of power and on the other hand, it also creates a sense of sympathy for the japanese people. she has also made good use of the figure of speech to show the effects of multiculturalism on the lives of her characters who belong to different ethnic groups and language plays a role of a bridge to connect them. the use of different schemes for categorizing words has led her to vary the common pattern of tropes and words for the purpose of constructing meanings that differ from the common language. references 1. ellis, n.c., essentials of a theory of language cognition. the modern language journal, 2019. 103: p. 3960. 2. o’brien, s., et al., language translation during disaster: a comparative analysis of five national approaches. international journal of disaster risk reduction, 2018. 31: p. 627-636. 3. songlin, w., " the defence of poesy": on the ethical teaching function of literature. interdisciplinary studies of literature, 2021. 5(1): p. 46-55. 4. moraña, m., introduction: texts, textures, and water marks, in hydrocriticism and colonialism in latin america. 2022, springer. p. 1-28. 5. syakur, a., e. junining, and m.k. mubarok, developing english for specific purposes (esp) textbook for pharmacy students using on-line teaching in higher education. britain international of linguistics arts and education (biolae) journal, 2020. 2(1): p. 467-474. 20 6. chaidas, d., the benefits of narratology in the analysis of multimodal legitimation: the case of new democracy. discourse & communication, 2018. 12(3): p. 258-277. 7. safdar, a., s. abbas, and n. ul zafar, tracing the voices of the oppressed: a reading of bapsi sidhwa's novel'the pakistani bride'. journal of social sciences advancement, 2022. 3(3): p. 186-192. 8. haidar, s. and f. fang, english language in education and globalization: a comparative analysis of the role of english in pakistan and china. asia pacific journal of education, 2019. 39(2): p. 165-176. 9. sarkar, n. and s. sarkar, kamila shamsie’s burnt shadows and em forster’sa passage to india: a study of intertextuality. ijrar-international journal of research and analytical reviews (ijrar), 2020. 7(1): p. 272-282-272-282. 10. de mendoza ibáñez, f.j.r., understanding figures of speech: dependency relations and organizational patterns. language & communication, 2020. 71: p. 16-38. 11. liao, p.-c., the post-9/11 ‘return home’novel: mohsin hamid’s the reluctant fundamentalist, in ‘post’9/11 south asian diasporic fiction. 2013, springer. p. 123-153. 12. ranasinha, r., resistance and religion: gender, islam and agency in kamila shamsie, tahmima anam, monica ali and ameena hussein, in contemporary diasporic south asian women's fiction. 2016, springer. p. 129-174. 13. afza sabir, d., d. mazhar islam, and a.u. fazal hanan, social darwinism in burnt shadows by kamila shamsie. linguistica antverpiensia, 2021: p. 6458-6468. 14. mehta, s.k., reimagining journeys and communities: a postsecular reading of kamila shamsie's burnt shadows. studies in the novel, 2020. 52(4): p. 419-433. 15. rahman, f. and s. weda, linguistic deviation and the rhetoric figures in shakespeare’s selected plays. xlinguage" european scientific language journal", 2019. 12(1): p. 37-52. 16. ullah, i., l. iqbal, and a. ahmad, pakistani identity and kamila shamsie’s novels: an analysis in stylistics (thematic parallelism). global regional review, 2019. 4(2): p. 301-309. 17. zubair, h.b., s. larik, and m.k. sangi, postmodern multiplicity and transnationl feminism in the good muslim, burnt shadows and the low land. international journal of linguistics, literature and translation, 2018. 1(1): p. 3-9. 18. milian, e.z., m.d.m. spinola, and m.m. de carvalho, fintechs: a literature review and research agenda. electronic commerce research and applications, 2019. 34: p. 100833. 19. yaqin, a., necropolitical trauma in kamila shamsie’s fiction. the muslim world, 2021. 111(2): p. 234249. 20. syafitri, d. and m. marlinton, an analysis of figurative language used in edgar allan poe’s poems. linguistic, english education and art (leea) journal, 2018. 2(1): p. 43-59. 21. hothersall, s.j., epistemology and social work: enhancing the integration of theory, practice and research through philosophical pragmatism. european journal of social work, 2019. 22(5): p. 860-870. 22. aziza, a.p. and m.b. simanjuntak, analysis figure of speech and theatrical story in no longer human novel by osamu dazai. international journal of education and literature, 2022. 1(1): p. 68-76. 23. mukhammad, n.i., a.p. aziza, and m.b. simanjuntak. analysis of idiom expression found in the sequel movie maze runner: the scorch trials (2015). in undergraduate students’national seminar. 2022. 24. sadaf, s., human dignity, the ‘war on terror’and post-9/11 pakistani fiction. european journal of english studies, 2018. 22(2): p. 115-127. 25. lerche, v., u. christmann, and a. voss, impact of context information on metaphor elaboration. experimental psychology, 2019. 26. agarwala, r., p. mishra, and r. singh, evaluating the impact of religious icons and symbols on consumer’s brand evaluation: context of hindu religion. journal of advertising, 2021. 50(4): p. 372-390. 27. ul hassan, m., analysing socio-political overdetermination in kamila shamsie’s burnt shadows. 2021. 28. shamsie, k., burnt shadows. 2009: bloomsbury publishing. 29. alcadipani, r., j. hassard, and g. islam, “i shot the sheriff”: irony, sarcasm and the changing nature of workplace resistance. journal of management studies, 2018. 55(8): p. 1452-1487. 30. plass, j.l. and s. kalyuga, four ways of considering emotion in cognitive load theory. educational psychology review, 2019. 31(2): p. 339-359. 31. tsur, r. and c. gafni, methodological issues in the study of phonetic symbolism. scientific study of literature, 2019. 9(2): p. 195-229. abstract introduction pragmatic study of figurative language figurative lingual analysis of “burnt shadows” legitimized use of figure of speech to expose poli implicit metaphors irony personification mellifluous coexistence of multiculturalism simile epigram symbolism  conclusion references 39 li, yun & tan, qinyi. can preservice physical educators’ implicit attitude toward students with disabilities be changed by adapted physical education training program? based on an implicit association test. quality in sport. 2022;8(1):39-54. eissn 2450-3118. doi http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.01.004 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/40931 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2022; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 14.10.2021. revised: 19.11.2022. accepted: 19.11.2022. can preservice physical educators’ implicit attitude toward students with disabilities be changed by adapted physical education training program? based on an implicit association test yun li* institute of sports science, college of physical education, southwest university, chongqing, china liyun777@swu.edu.cn orcid: 0000-0003-1160-8786 *corresponding author qinyi tan center for studies of education and psychology of ethnic minorities in southwest china, southwest university, chongqing, china qinyi.tan@outlook.com orcid: 0000-00022291-4554 abstract purpose: aim to explore whether preservice physical educators’ implicit attitude toward students with disabilities could be improved by mid-term adapted physical education training program. design: a randomized and controlled trial was deployed in the current experiment. subjects were randomly divided into two groups (experimental group and control group) after pre-test of iat. post-test iat was conducted for two groups after the training program for experimental group. findings: chinese preservice physical educators’ implicit attitudes toward students with disabilities were negative. they also had a prejudice against students with disabilities. but the implicit attitudes toward students with disabilities could be improved by midterm adapted physical education training. furthermore, gender and contact experience with disabilities had no significant influence on the change in their implicit attitude. keywords: preservice physical educator; student with disabilities; implicit attitude; adapted physical education; implicit association test http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.01.004 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/40931 mailto:liyun777@swu.edu.cn mailto:qinyi.tan@outlook.com 40 1. introduction as early as 1960s, some researchers began to report teacher’s attitude toward students with disabilities. combs & harper (1967) explored effects of clinical labels on 160 experienced and inexperienced educators’ attitudes toward exceptional children, and found that labeling did affect the educator’s perception of exceptional children. legislations carried out by different countries and declarations advocated by international organizations during 1970s and 1990s set off generous research on teachers’ attitudes toward students with disabilities. researches of physical educators’ attitudes toward students with disabilities were promoted under the setting. the theory of reasoned action has been widely used as a framework for understanding and predicting intentions and behaviors from attitudes in the area of education ( stead, 1985; fishbein & middlestadt, 1987; pryor, 1990; becker & gibson, 1998; garg & garg, 2008; tsai et al., 2012; asadi, 2014). according to this theory, rizzo created an instrument called the physical educators’ attitude toward teaching the handicapped (peath). peath has been used in many studies to evaluate physical educators’ attitude toward students with disabilities in regular physical classes (kim, 1987; rizzo & wright, 1987; haegele, 2009). there were many different variables influencing the evaluation of physical educators’ attitudes toward teaching students with disabilities. at least three types of variables were studied in past literature: variables related to students with disabilities, variables related to teachers, and the similar variables related to preservice physical educators. many teacher-related variables were explored in a lot of studies on preservice physical educators’ attitudes toward teaching students with disabilities, such as gender, age, perceived competence in teaching students with disabilities, experience in teaching students with disabilities, academic preparation in special education or adapted physical education, training in adapted physical education, and other personality traits which might impact on the general physical education teacher’s acceptance of the inclusion principle (block & rizzo, 1995b; rizzo & kirkendall, 1995; cheen, 2007; pedersen et al., 2014; tant & watelain, 2016). preservice physical educators have expressed mixed feelings about teaching individuals with disabilities (rizzo & kirkendall, 1995). favorable attitudes of them toward individuals with disabilities were found in many studies (martin & kudláček, 2010; mangope et al., 2013). but, negative attitudes about teaching individuals with disabilities expressed by them, also (downs & williams, 1994; duchane et al., 2008). many studies focused on how to change and improve preservice physical educators’ attitude toward students with disabilities by setting up inclusive physical education courses and training programs. many findings reported that preservice physical educators’ attitude toward students with disabilities can be changed and improved during their college life. but, other studies found that the effects of practicum experiences of the adapted physical education course on the attitudes of preservice physical educators were unclear. by using the instrument of the attitudes towards individuals with physical disabilities in physical education (atipdpe) (kudláček et al., 2002), di nardo et al. (2014) examined the effects of an undergraduate adapted physical education course on the attitudes of preservice physical educators toward individuals with disabilities in italy, and found that positive attitudes and very high intentions of preservice teachers towards inclusion after the course. many other studies also found the 41 similar positive attitude changed (costello & boyle, 2013; varcoe & boyle, 2014; tindall et al., 2015). there also have different findings. in western america, sofo et al. (2016) investigated the impact of an adapted physical education methods course on preservice teachers’ (pts’) attitudes and intentions to teach students with disabilities, and the results indicated that the adapted methods course had significant positive impact on pts’ knowledge of instructional techniques, perceived comfort, and intentions to teach students with disabilities, but it did not significantly affect pts’ attitudes toward students with disabilities. haegele (2009) also found that there was no significant difference in the preservice physical educators’ attitudes toward teaching children with disabilities before and after an adapted physical education course, but there was a trend toward preservice attitudes becoming more favorable. most of the previous studies related to evaluate preservice physical educators’ attitudes toward student with disabilities were focus on their explicit attitudes by questionnaires. however, explicit attitude means that more consciousness controls the processing process, and it is difficult to overcome the influence of social pressure and social approval effect. therefore, preservice physical educators may pretend to demonstrate positive attitudes toward student with disabilities irrespective of their real attitude. so, previous findings regarding preservice physical educators’ explicit attitudes toward student with disabilities have been largely underestimated. otherwise, implicit attitude performs as actions or judgments that are under the control of automatically activated evaluation without the performer’s awareness of the causation according to greenwald & banaji (1995). hence, implicit attitudes of preservice physical educators should be given more research in the field of inclusive education. a large number of studies have shown that negative implicit attitudes towards people with disabilities generally exist in many fields of society, such as education and employment by using an implicit association test (iat; greenwald & banaji 1995). recently, many studies have examined implicit attitudes of college students (chen et al., 2011; jones et al., 2021; lipson et al., 2020; obeid et al., 2021; yokota & tanaka, 2022) including preservice teachers (markova et al., 2015; krischler & pit-ten cate, 2018; glock & kleen, 2020; stephens et al., 2021) toward students with special needs. but few researches focused on preservice physical educators’ implicit attitudes toward students with disabilities and on the changing possibility of their implicit attitudes (o’brien et al., 2010; lynagh et al., 2015; lautenbach & antoniewicz, 2018). in this study, we focused on preservice physical educators’ implicit attitudes toward student with disabilities and examined the influence of mid-term adapted physical education training program on it. aim to explore whether preservice physical educators’ implicit attitude toward students with disabilities could be improved, an intervention including a 20-week adapted physical education training program was carried out and implicit association test (iat) was used in current research. 2. materials and methods 2.1. study design a randomized and controlled trial was deployed in the current experiment to investigate the effects of adapted physical education training program on preservice physical educator’s implicit attitudes toward students with disabilities (figure 1). subjects were randomly divided into two groups (experimental group and control group) after pre-test https://link.springer.com/article/10.1007/s10803-022-05749-y https://link.springer.com/article/10.1007/s10803-022-05749-y https://link.springer.com/article/10.1007/s10803-022-05749-y https://link.springer.com/article/10.1007/s10803-022-05749-y https://link.springer.com/article/10.1007/s10803-022-05749-y https://link.springer.com/article/10.1007/s10803-022-05749-y 42 of iat. post-test iat was conducted for two groups after the training program for experimental group. the contents of the 20 weeks training program were basic knowledge and practice about inclusive education and adapted physical education, such as history, policies, teaching methods, and so on. training forms included material reading, seminar, watching videos of adapted physical education classes, observation of adapted physical education classroom in regular school, and visited to special schools. the material reading throughout the program and the reading time was decided by students themselves. four times seminars were assigned in the first four weeks and aimed to introduce the basic concepts and knowledge of inclusive education to participants. all of the three keynote speakers were major in inclusive education. the visiting of special school in 5th week aimed to develop the concept of participants on special students with disabilities. this study selected a special school in local place, called beibei special school, which aside to southwest university. the times video watching of ape classes were relevant to the reading materials in the 6th, 7th, and 8th week and aimed to let participants to understand the teaching methods of adapted physical education. the training plan was showed in the following table. from the 9th week to 20th week, participants in experimental group read the book “adapted physical education and sport-5th edition” wrote by joseph p. winnick and made notes in order to help them understand adapted physical education wholly. figure 1. diagram of study design. 2.2. participants participants were 85 preservice physical educators of the second academic year recruited from southwest university. 51 of them were males and 34 were females, with age ranging from 17 to 23 years old (mage-19.91, sd-1.16). all of them had normal eyesight and were right-handedness. all 85 participants attended the pre-test. 42 of them were assigned in the experimental group and 43 were in the control group. but 10 participants in the experimental group were ruled out from post-test analysis because they had not finished the training program. in the post-test, 4 participants of control group were also taken out since they did not attend the post-test. therefore, 71 valid participants were retained (table 1). the study was conducted in accordance with the helsinki declaration after approved and supervised by the institute research ethics committee (irec) of southwest university. the signed consent form for participating 43 in the experiment was obtained from all participants before the experiment. each participant was informed that they could quit at their will during the experiment. table 1. characteristics of the participants recruited in the study. group category number age (years) male female total min max m experimental group 16 16 32 18 22 19.88 control group 22 17 39 17 22 20.04 2.3. instrument the iat test procedure was wrote in e-prime 1.1 produced by the company “psychology software tools”. it was used to investigate the implicit attitudes of participants toward students with disabilities and normal students. their reaction time and accuracy were automatically recorded. the experimental procedure was presented by lenovo computers with windows xp operating system and resolution ratio of 1024 x 768 pixels. the experimental procedure consists of three parts, basic information page, instruction page and the formal test. the formal iat test specifically included 7 steps. step 1: the practice of target concept words including chinese characters relevant to students with disabilities and normal students, try 20 times. step 2: the practice of attribute words including commendatory and derogatory words, try 20 times. step 3: compatible task including students with disabilities corresponding derogatory words and normal students corresponding commendatory words, try 20 times. here the compatible task is to refer that the link between the concept words and the attribute words is consistent with the assumptions of implicit attitudes. the incompatible task is the opposite. step 4: repeat step 3, but try 40 times. step 5: practice target concept words again, but put the button reversely and aim to balance the position effect when target words appearing in step 1, try 20 times too. step 6: incompatible task including students with disabilities corresponding commendatory words and normal students corresponding derogatory words, try 20 times. step 7: repeat step 6, but try 40 times (table 2). and then, take the record of step 3, 4, 6, and 7 as the original statistic data. during the test, instructions were presented in each step, and the screen appeared red “ ” and when participant made a mistake and required to put the right button to change it. the exposure time of words is 250 milliseconds. the reaction time should be changed into 300 milliseconds if it was less than 300 milliseconds. the reaction time should be changed into 3000 milliseconds if it was more than 300 milliseconds. no any changing if there is an error reaction time and deleting any data of extreme participants. table 2. the design of iat steps. steps task description function times key f key j 1 target conceptdiscrimination practice 20 normal disability 2 attribute discrimination practice 20 commendatory derogatory 3 compatible task test 20 n + c d + d 4 compatible task test 40 n + c d + d 5 reversed target concept practice 20 disability normal 44 discrimination 6 incompatible task test 20 d + c n + d 7 incompatible task test 40 d + c n + d 2.4. preparation of iat material the test materials consisted of target concept characters and attribute characters. target concept characters included two kinds of nouns, referring to students with disabilities and normal students, respectively. attribute characters included two kinds of adjectives, commendatory and derogatory. the first step was to select target concept characters and attribute characters. the concept of “students with disabilities” was according to the character “students with disabilities” in a special education dictionary. 10 alternative characters that represented the mean of “students with disabilities” and 10 alternative characters that represented the mean of “normal students” were selected by brainstorming of three psychological professors and 8 preservice physical educators. class representative usually represents the excellent pupil of a course in the background of chinese campus culture. so, the 10 alternative “normal students” characters were 10 courses’ name added up representative, such as “english representative”. 30 alternative commendatory characters related to “student with disabilities and normal student” and 30 alternative derogatory characters related to “student with disabilities and normal student” were selected by brainstorming of 8 preservice physical educators and then determined by three psychological professors. the next step was to invite 77 preservice physical educators to evaluate the 20 alternative concept characters and 60 alternative attribute characters by three level (0 – not fit; 1 – fit; 2 – very fit) respectively. and summed the score of every character, and respective selected the top 5 target concept characters of student with disabilities, the top 5 target concept characters of normal students, the top 8 commendatory characters and the top 8 derogatory characters of student with disabilities, and the top 8 commendatory characters and the top 8 derogatory characters of normal students (table 3). table 3. target concept characters and attribute characters. student with disabilities concept word normal student 1. students with mild mental retardation 1. physical education class representative 2. students with emotional and behavioural disorders 2. chinese language class representative 3. students with mild mental disorders 3. mathematics class representative 4. students with autism 4. english class representative 5. students with adhd 5. science class representative commendatory characters attribute characters derogatory characters 1. self-esteem 2. sincere 1. introversive 2. inferior 3. endeavour 4. goodness 3. difficult to communicate 4. awkward 5. strong 6. righteousness 5. fierce 6. parsimonious 7. generous 8. careful 7. burdensome 8. unrefined 9. sunshine 10. active 9. arrogant 10. selfish 11. youthful 12. selfconfident 11. lazy 12. indifferent 13. motivated 14. 13. childish 14. fraudulent 45 enthusiastic 15. strive 16. persevere 15. dissolute 16. idle 2.5. preliminary before the formal test, a preliminary test was conducted to 16 preservice physical educators selected randomly from southwest university in order to test the usability of materials and procedure of the test. the result indicated that 75.6% preservice physical educators could clear distinguish the words represented “student with disabilities” and “normal student”. the time used during the whole test process was about 20 minutes. so, the test could be carried out. 2.6. procedure the test was conducted in a psychology laboratory which could hold 120 subjects at the same time. after being seated at a table with a desktop computer in the lab, subjects received all instructions from experimenters and provided all of their responses via the computer keyboard. half of the subjects performed the iat test for “student with disabilities” and the other half subjects were tested on the iat test for “normal student”, in order to balance the sequential effects of the experiment. the same experiment was repeated again when the mid-term adapted physical education training program was finished. 2.7. data analysis the data processing was according to the research of greenwald, nosek, and banaji (2003), selected the data in step 3, 4, 6 and 7, then calculated the mean reaction time of every step, counted the inclusive sd between step 3, 6 and step 4, 7; and then calculated the difference (d1) of step 3 and step 6, and the difference (d2) of step 4 and step 7; finally took the value of d(d2-d1) as the effect value of iat. spss22.0 was used to carry out paired sample t test, single factor analysis of variance, paired-samples t test and correlation analysis. 3. results 3.1 participants’ characteristics in current study, 71 preservice physical educators’ data were valid. their average age was almost 20 years. 43.66% of them were females, and 59.15% of them had the contact experience with student with disabilities. experimental group had 32 participants and female of them accounted for 50.00%, control group had 47 participants and female of them accounted for 38.46%. table 4. results of descriptive statistics on demographic measures age gender contact experience group 19.98 1.0 1 male (n=40; 56.34%) yes (n=42; 59.15%) experimental (n=32) female(n=31; 43.66%) no (n=29; 40.85%) control (n=39) sum n=71 3.2 implicit attitude before training in order to investigate preservice physical educators’ implicit attitude toward students with disabilities, paired-samples t test was conducted to analyse the data. table 5 showed, in the current iat, that preservice physical educators’ reaction time on incompatible task was statistically significant more than their reaction time on 46 compatible task. so, the iat effect was apparent. the result indicated that preservice physical educators preferred to the relationship between student with disabilities and derogatory words and the relationship between normal student and commendatory words when they carried out tasks using the same key in this iat. table 5. paired-samples t test of compatible and incompatible task. group n m sd t p compatible 71 455.80 83.63 6.620 0.000 incompatible 71 640.07 235.08 n. s. p .05; p .05; p .01; p .001 the homogeneity test was conducted to make sure there was no difference between experimental group and control group on iat in the pre-test. the results (table 6) indicated that there was no significant difference between experimental group and control group participants’ reaction time on both the compatible and in compatible tasks. table 6. descriptive statistics and t test on iat in different demographic measures. measures group m sd t p compatible experimental group (n=32) 453.54 73.35 -.204 n. s. .839 control group(n=39) 457.65 92.12 incompatible experimental group (n=32) 614.27 259.60 -.836 n. s. .406 control group(n=39) 661.24 214.01 prejudice experimental group (n=32) 160.73 266.89 -.764 n. s. .448 control group(n=39) 203.59 205.85 n. s. p .05; p .05; p .01; p .001 3.3 the influence of demographic measures on iat to examine the influence of gender, contact experience with disabilities and group on preservice physical educators’ reaction during the compatible and incompatible tasks in iat, independent-samples t test was applied in this study. table 7 showed that gender, contact experience and group had no statistically significant influence on preservice physical educators’ reaction time on both compatible and incompatible tasks. the results indicated that male preservice physical educators’ had the same implicit attitude toward student with disabilities and was negative, the implicit attitude toward students with disabilities of preservice physical educators who had the contact experience with student with disabilities was no statistically difference with that of preservice physical educators who had no the contact experience with student with disabilities and was negative too, experimental group’s implicit attitude toward students with disabilities was no statistically difference with that of control group and all were negative also. 47 table 7. results of descriptive statistics and t test on iat in different demographic measures. measures category m sd t p gender compatible male (n = 40) 465.50 90.62 .480 n. s. .632 female (n = 31) 456.02 81.33 incompatible male (n = 40) 669.17240.92 1.563 n. s. .122 female (n = 31) 594.84183.88 contact experience compatible yes (n = 42) 454.20 82.31 -1.071 n. s. .287 no (n = 29) 476.90 94.12 incompatible yes (n = 42) 649.34211.91 .612 n. s. .560 no (n = 29) 617.23240.73 group compatible experimental (n = 32) 440.03 74.65 -1.898 n. s. .061 control (n = 39) 476.73 91.69 incompatible experimental (n = 32) 619.60208.30 -.639 n. s. .527 control (n = 39) 651.78230.87 n. s. p .05; p .05; p .01; p .001 3.4 the change of implicit attitude after training the same iat was conducted again on the same subjects in last iat after the experimental group participants attended a 20-week adapted physical education training program. the following tables showed significant difference on implicit attitudes between the experimental and control groups in the post-test. the descriptive statistics and t test in table 8 showed that the experimental group’s reaction time on compatible and incompatible tasks were statistically significant changed before and after training. but the control group’s reaction time on compatible and incompatible tasks did not change between the pre-test and the post-test. this indicated that the implicit attitude toward student with disabilities of preservice physical educators in experimental group was statistically significant influenced by the mid-term adapted physical education training program, and their attitude was changed from prejudice into positive (t = 4.671, p = 0.000 0.001). 48 table 8. paired-sample t test of reaction time before and after training. group category m sd t p experimental compatible pre (n = 32) 453.54 73.35 2.710 .011 post (n = 32) 540.39 180.69 incompatible pre (n = 32) 614.27 98.98 4.458 .000 post (n = 32) 421.38 154.18 prejudice pre (n = 32) 160.73 266.89 4.671 .000 post (n = 32) -119.01 197.06 control compatible pre (n = 39) 457.65 92.12 .659 n. s .514 post (n = 39) 442.46 99.19 incompatible pre (n = 39) 661.24 214.01 .432 n. s. .668 post (n = 39) 637.49 220.85 prejudice pre (n = 39) 203.59 205.85 .159 n. s. .875 post (n = 39) 195.03 213.70 n. s. p .05; p .05; p .01; p .001 after received 20 weeks training program and compared with control group, the reaction time of preservice physical educators in experimental group was statistically significant different not only on compatible task but also on incompatible task (table 9). this indicated that, lateral compared with control group, the mid-term adapted physical education training program had statistically significant positive changed preservice physical educator’s implicit attitude toward student with disabilities. table 9. descriptive statistics and t test of reaction time after training. task group n m sd t p compatible experimental 32 540.39 180.69 2.745 .009 control 39 442.46 99.19 incompatible experimental 32 421.38 98.98 5.477 .000 control 39 637.49 220.85 prejudice experimental 32 -119.01 197.06 .771 .000 control 39 195.03 213.70 n. s. p .05; p .05; p .01; p .001 in short, by vertical and horizontal comparison, preservice physical educators’ implicit attitudes toward students with disabilities were statistically significant positively influenced by mid-term adapted physical education training program. 4. discussion 4.1 preservice physical educators had prejudice on student with disabilities the major finding of pre-iat was that preservice physical educators preferred the relationship between student with disabilities and derogatory words and the relationship between normal student and commendatory words when they carried out tasks using the same key. this indicated that preservice physical educators’ implicit attitude toward normal students were positive, while negative attitude was revealed when coming to the 49 disabilities group. in other words, preservice physical educators had prejudice on students with disabilities. few previous researches focused on preservice physical educators’ implicit attitude toward students with disabilities. but many studies reported implicit attitude of preservice educators from different majors. the result of this finding provide support for previous work. liu (2017) reported that teacher candidates showed negatively implicit stereotypes towards students with disabilities in both the positively implicit association test and the negatively implicit association test. in fact, many studies reported that college students hold negatively implicit attitudes towards individuals with disabilities in china (chen et al., 2011; chen & zhang, 2012; ma et al., 2012; wu, 2014; zhang, 2012). this study also found that gender was not related to preservice physical educators’ implicit attitude toward students with disabilities. the result was supported by past researchers (chen & zhang, 2012; chen, 2016; liu, 2017; ma et al., 2012). but, wu (2014) found that the implicit attitude of male college student were more negative than that of female college student toward students with disabilities. no significant difference was found on implicit attitudes toward students with disabilities between preservice physical educators who had contact experience and preservice physical educators who had no contact experience. this result was supported by previous researchers. chen & zhang (2012) reported that contact experience had no significant influence on college students’ implicit attitudes toward individuals with disabilities. the same result was also found in the research of zhang (2012) and the study of liu (2017). 4.2 preservice physical educators’ implicit attitude was changed an important finding of this study was that preservice physical educators’ implicit attitude toward students with disabilities was changed by a mid-term (20 weeks) adapted physical education training program. this indicated that their implicit attitude toward student with disabilities could be changed in a semester. so, the ha5 was proved. compared with explicit attitude, the forming of implicit attitude is a slow and longtime process. liu (2014) reported that there was no significant difference of preservice educators’ implicit attitude toward individuals with disabilities between the pre-test and the post-test, after they attended a 6-week special education training program. it reflected an associative system characterized by a slower process of repeated pairings between an attitude object and related evaluations and was not affected by explicit processing goals, uniquely predicted spontaneous behaviours, and was exclusively affected by associative information about the attitude object that was not available for higher order cognition (rydell & mcconnell, 2006). in other words, implicit attitudes are relatively less consciously accessible, less controllable, and more automatic than their explicit counterparts (de et al., 2009; greenwald & banaji, 1995; kim, 2003). so, the change of implicit attitude need more time than that of explicit attitude according to the findings of current study. 5. conclusions in china, the launch of the action plan for the development and enhancement of special education during the fourteenth five-year period in china aims to promote the highquality development of education, effectively guarantee the right of students with disabilities to equal access to education, and let them and regular students understand and respect each other, grow and progress together in an inclusive environment (ministry of education, 2022). even though a series of international agreements were 50 published to develop inclusion these years, and some of the important international agreements above signed since 1989 have promoted inclusive education in the global context (tan, 2021), this experimental research proved some challenges. the chinese preservice physical educators’ implicit attitudes toward students with disabilities were negative. they also had a prejudice against students with disabilities. but the implicit attitudes toward students with disabilities could be improved by mid-term adapted physical education training. furthermore, the current study also found that gender and contact experience with disabilities had no significant influence on the change of preservice physical educators’ implicit attitude toward students with disabilities. this study only focused on the situation of southwest university in china, with a limited sample size and relevant variables may affect the research results during the training process. we suggest more researches should be focus on related variables which influence the implicit attitudes of preservice physical educators in the future. funding this work was supported by the social science planning project of chongqing in the year of 2020 (no. 2020bs31), and the fundamental research funds for the central universities of china (no. swu1805109). references asadi, z. (2014), “the effect of educational intervention based on theory of reasoned action (tra) on selected delivery method, for selective cesarean section in pregnant women”, iranian journal of obstetrics gynecology & infertility, vol. 13, issue 13, pp. 235-241. https://doi.org/10.1007/s004970000061 becker, e. a., & gibson, c. c. (1998), “fishbein and ajzen’s theory of reasoned action: accurate prediction of behavioral intentions for enrolling in distance education courses”, adult education quarterly, vol. 49, issue 1, pp. 43-55. https://doi.org/10.1177/074171369804900105 block, m. e., & rizzo, t. l. (1995), “attitudes and attributes of physical educators associated with teaching individuals with severe and profound disabilities”, research & practice for persons with severe disabilities, vol. 20, issue 1, pp. 8087. https://doi.org/10.1177/154079699502000108 cheen, j. r. (2007), attitudes of elementary physical educators toward teaching students with disabilities in taiwan, doctor degree dissertations, texas woman’s university. retrieved from https://www.proquest.com/docview/304742171?parentsessionid=gcw%2bzn98s szzchywwywekamycgvzfvmcmddhwvefqjg%3d (accessed 2 june 2022). chen, g., & zhang, z. (2012), “on college students’ explicit and implicit attitudes towards people with disabilities”, chinese journal of special education, vol. 146, issue 8, pp. 22-29. retrieved from https://202.202.113.50/piskns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?dbcode=cjfd&dbn ame=cjfd2012&filename=zdtj201208006&uniplatform (accessed 2 june 2022). chen, j. (2016), research on implicit attitudes of college students toward people with disabilities, master thesis, zhengzhou university, pp. 25-31. retrieved from https://kns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?dbname=cmfd201701&filename=1 016232528.nh (accessed 27 september 2022). chen, s., ma, l., & zhang, j. x. (2011), “chinese undergraduates’ explicit and implicit attitudes toward persons with disabilities”, rehabilitation counseling bulletin, vol. 55, issue 1, pp. 38-45. https://doi.org/10.1177/0034355211410705 https://doi.org/10.1177/074171369804900105 https://doi.org/10.1177/154079699502000108 https://www.proquest.com/docview/304742171?parentsessionid=gcw+zn98sszzchywwywekamycgvzfvmcmddhwvefqjg= https://www.proquest.com/docview/304742171?parentsessionid=gcw+zn98sszzchywwywekamycgvzfvmcmddhwvefqjg= https://202.202.113.50/piskns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?dbcode=cjfd&dbname=cjfd2012&filename=zdtj201208006&uniplatform https://202.202.113.50/piskns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?dbcode=cjfd&dbname=cjfd2012&filename=zdtj201208006&uniplatform https://kns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?dbname=cmfd201701&filename=1016232528.nh https://kns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?dbname=cmfd201701&filename=1016232528.nh https://doi.org/10.1177/0034355211410705 51 costello, s., & boyle, c. (2013), “pre-service secondary teachers’ attitudes towards inclusive education”, australian journal of teacher education, vol. 38, issue 4, pp. 129-143. https://doi.org/10.14221/ajte.2013v38n4.8 combs, r. h., & harper, j. l. (1967), “effects of labels on attitudes of educators toward handicapped children”. exceptional children, vol. 33, issue 6, pp. 399-403. https://doi.org/10.1177/001440296703300607 de, h. j., teige-mocigemba, s., spruyt, a., & moors, a. (2009), “implicit measures: a normative analysis and review”, psychological bulletin, vol. 135, issue 3, pp. 347368. https://doi.org/10.1037/a0014211 di nardo, m., kudláček, m., tafuri, d., & sklenaříková, j. (2014), “attitudes of preservice physical educators toward individuals with disabilities at university parthenope of napoli”, acta gymnica, vol. 44, issue 4, pp. 211-221. https://doi.org/10.5507/ag.2014.022 downs, p., & williams, t. (1994), “student attitudes toward integration of people with disabilities in activity settings: a european comparison”, adapted physical activity quarterly, vol. 11, issue 1, pp. 32-43. https://doi.org/10.1123/apaq.11.1.32 duchane, k. a., leung, r. w., & coulter-kern, r. (2008), “preservice physical educator attitude toward teaching students with disabilities”, clinical kinesiology, vol. 62, issue 3, pp.16-20. retrieved from https://www.researchgate.net/publication/289916559 (accessed 11 june 2022). fishbein, m., & middlestadt, s. e. (1987), “using the theory of reasoned action to develop educational interventions: applications to illicit drug use”, health education research, vol. 2, issue 4, pp. 361-371. https://doi.org/10.1093/her/2.4.361 garg, d., & garg, a. k. (2008), “general education courses at the university of botswana: application of the theory of reasoned action in measuring course outcomes”, journal of general education, vol. 56, issue 3, pp. 252-277. https://doi.org/10.1353/jge.0.0005 glock, s., & kleen, h. (2020), “preservice teachers’ attitudes, attributions, and stereotypes: exploring the disadvantages of students from families with low socioeconomic status”, studies in educational evaluation, issue 67, pp. 100929. https://doi.org/10.1016/j.stueduc.2020.100929 greenwald, a. g., & banaji, m. r. (1995), “implicit social cognition: attitudes, selfesteem, and stereotypes”, psychological review, vol. 102, issue 1, pp. 4-27. https://doi.org/10.1037//0033-295x.102.1.4 haegele, j. a. (2009), the effects of education and experience on the attitudes of preservice physical educators toward teaching children with disabilities, master thesis, the college at brockport, retrieved from http://digitalcommons.brockport.edu/pes_theses/6/ (accessed 10 june 2022). jones, d. r., debrabander, k. m., & sasson, n. j. (2021), “effects of autism acceptance training on explicit and implicit biases toward autism”, autism, vol. 25, issue 5, pp. 1246–1261. https://doi.org/10.1177/1362361320984896 kim, d. y. (2003), “voluntary controllability of the implicit association test (iat)”, social psychology quarterly, vol. 66, issue 1, pp. 83-96. https://doi.org/10.2307/3090143 kim, k. (1987), analysis of korean physical educators’ attitudes toward teaching handicapped students in regular classes, master thesis, oregon state university, retrieved from https://doi.org/10.14221/ajte.2013v38n4.8 https://doi.org/10.1037/a0014211 https://doi.org/10.5507/ag.2014.022 https://doi.org/10.1123/apaq.11.1.32 https://www.researchgate.net/publication/289916559_preservice_physical_educator_attitude_toward_teaching_students_with_disabilities https://doi.org/10.1016/j.stueduc.2020.100929 https://doi.org/10.1037//0033-295x.102.1.4 http://digitalcommons.brockport.edu/pes_theses/6/ https://doi.org/10.1177/1362361320984896 https://doi.org/10.2307/3090143 52 https://ir.library.oregonstate.edu/concern/graduate_thesis_or_dissertations/gh93h22 0b?locale=en (accessed 10 june 2022). krischler, m., & pit-ten cate, i. m. (2018), “inclusive education in luxembourg: implicit and explicit attitudes toward inclusion and students with special educational needs”, international journal of inclusive education, pp. 1– 19. https://doi.org/10.1080/13603116.2018.1474954 kudláček, m., valkova, h., sherrill, c., myers, b., & french, r. (2002), “an inclusion instrument based on planned behavior theory for prospective physical educators”, adapted physical activity quarterly, vol. 19, issue 3, pp. 280-299. https://doi.org/10.1123/apaq.19.3.280 lautenbach, f., & antoniewicz, f. (2018), “ambivalent implicit attitudes towards inclusion in preservice pe teachers: the need for assessing both implicit and explicit attitudes towards inclusion”, teaching and teacher education, issue 72, pp. 24–32. https://doi.org/10.1016/j.tate.2018.01.003 lipson, j., taylor, c., burk, j. a., & dickter, c. l. (2020), “perceptions of and behavior toward university students with autism”, basic and applied social psychology, vol. 42, issue 5, pp. 354–368. https://doi.org/10.1080/01973533.2020.1785468 liu, j. (2014), a study on normal university students’ stereotypes toward students with disabilities, doctoral degree dissertation, east china normal university. retrieved from https://kns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?dbname=cdfd1214&filename=1014 326229.nh (accessed 20 september 2022). liu, j. (2017), “the features of the implicit stereotypes towards students with disabilities among teacher candidates from a normal university”, chinese journal of special education, vol. 207, issue 9, pp. 3-8+14. retrieved from https://202.202.113.50/piskns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?dbcode=cjfd&dbn ame=cjfdlast2017&filename=zdtj201709002&uniplatform (accessed 10 july 2022). lynagh, m., cliff, k., & morgan, p. j. (2015), “attitudes and beliefs of nonspecialist and specialist trainee health and physical education teachers toward obese children: evidence for ‘anti-fat’ bias”, journal of school health, vol. 85, issue 9, pp. 595–603. https://doi.org/10.1111/josh.12287 ma, z., zhang, d., & wang, j. (2012), “college students’ explict attitude and implicit attitude to the disabled”, china journal of health psychology, vol. 20, issue 3, pp. 444-446. retrieved from https://202.202.113.50/piskns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?dbcode=cjfd&dbn ame=cjfd2012&filename=zdtj201208006&uniplatform (accessed 10 july 2022). mangope, b., mannathoko, m. c., & kuyini, a. b. (2013), “pre-service physical education teachers and inclusive education: attitudes, concerns and perceived skill needs”, international journal of special education, vol. 28, issue 3, pp.8292. retrieved from https://www.researchgate.net/publication/262009046 (accessed 10 october 2022). markova, m., pit-ten cate, i., krolak-schwerdt, s., & glock, s. (2015), “preservice teachers’ attitudes toward inclusion and toward students with special educational needs from different ethnic backgrounds”, the journal of experimental education, vol. 84, issue 3, pp. 554578. https://doi.org/10.1080/00220973.2015.1055317 martin, k., & kudláček, m. (2010), “attitudes of pre-service teachers in an australian university towards inclusion of students with physical disabilities in general https://ir.library.oregonstate.edu/concern/graduate_thesis_or_dissertations/gh93h220b?locale=en https://ir.library.oregonstate.edu/concern/graduate_thesis_or_dissertations/gh93h220b?locale=en https://doi.org/10.1080/13603116.2018.1474954 https://doi.org/10.1123/apaq.19.3.280 https://doi.org/10.1016/j.tate.2018.01.003 https://doi.org/10.1080/01973533.2020.1785468 https://202.202.113.50/piskns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?dbname=cdfd1214&filename=1014326229.nh https://202.202.113.50/piskns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?dbname=cdfd1214&filename=1014326229.nh https://202.202.113.50/piskns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?dbcode=cjfd&dbname=cjfdlast2017&filename=zdtj201709002&uniplatform https://202.202.113.50/piskns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?dbcode=cjfd&dbname=cjfdlast2017&filename=zdtj201709002&uniplatform https://doi.org/10.1111/josh.12287 https://202.202.113.50/piskns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?dbcode=cjfd&dbname=cjfd2012&filename=zdtj201208006&uniplatform https://202.202.113.50/piskns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?dbcode=cjfd&dbname=cjfd2012&filename=zdtj201208006&uniplatform https://www.researchgate.net/publication/262009046 https://doi.org/10.1080/00220973.2015.1055317 53 physical education programs”, european journal of adapted physical activity, vol. 3, issue 1, pp. 30-48. retrieved from https://www.researchgate.net/publication/289066451 (accessed 5 may 2022) ministry of education (moe). (2022), action plan for the development and enhancement of special education during the fourteenth five-year period in china. retrieved from http://www.gov.cn/zhengce/content/202201/25/content_5670341.htm (accessed 15 october 2022). o’brien, k. s., puhl, r. m., latner, j. d., mir, a. s., & hunter, j. a. (2010), “reducing anti-fat prejudice in preservice health students: a randomized trial”, obesity, vol. 18, issue 11, pp. 2138–2144. https://doi.org/10.1038/oby.2010.79 obeid, r., et al. (2021), “do implicit and explicit racial biases influence autism identification and stigma? an implicit association test study”, journal of autism and developmental disorders, vol. 51, issue 1, pp. 106–128. https://doi.org/10.1007/s10803-020-04507-2 pedersen, s. j., cooley, p. d., & hernandez, k. (2014), “are australian pre-service physical education teachers prepared to teach inclusive physical education?”, australian journal of teacher education, vol. 39, issue 8, pp. 53-62. https://doi.org/10.14221/ajte.2014v39n8.4 pryor, b. w. (1990), “predicting and explaining intentions to participate in continuing education: an application of the theory of reasoned action”, adult education quarterly, vol. 40, issue 40, pp. 146-157. https://doi.org/10.1177/0001848190040003003 rizzo, t. l., & kirkendall, d. r. (1995), “teaching students with mild disabilities: what affects attitudes of future physical educators?”, adapted physical activity quarterly, vol. 12, issue 3, pp. 205-216. https://doi.org/10.1123/apaq.12.3.205 rizzo, t. l., & wright, r. g. (1987), “secondary school physical educators’ attitudes toward teaching students with handicaps”, american corrective therapy journal, vol. 41, issue 2, pp. 52-55. https://psycnet.apa.org/record/1988-28017-001 rydell, r. j., & mcconnell, a. r. (2006), “understanding implicit and explicit attitude change: a systems of reasoning analysis”, journal of personality and social psychology, vol. 91, issue 6, pp. 995-1008. https://doi.org/10.1037/00223514.91.6.995 sofo, s., ramos, a., & beard, d. h. (2016), “physical education preservice teachers’ attitudes and intentions to teach students with disabilities”, journal of sports and physical education, vol. 3, issue 5, pp. 45-51. https://doi.org/10.9790/673703054551 stead, k. (1985), “an exploration, using ajzen and fishbein’s theory of reasoned action, of students’ intentions to study or not to study science”, research in science education, vol. 15, issue 1, pp. 76-85. https://doi.org/10.1007/bf02356528 stephens, j. m., rubie-davies, c., & peterson, e. r. (2021), “do preservice teacher education candidates’ implicit biases of ethnic differences and mindset toward academic ability change over time?”, learning and instruction, pp. 101480. https://doi.org/10.1016/j.learninstruc.2021.1014 tan, q. (2021), barriers to inclusive education in chinese primary schools, routledge. retrieved from https://www.routledge.com/barriers-to-inclusive-education-inchinese-primary-schools-culture-policy/tan/p/book/9781032000268 (accessed 25 october 2022). https://www.researchgate.net/publication/289066451 http://www.gov.cn/zhengce/content/2022-01/25/content_5670341.htm http://www.gov.cn/zhengce/content/2022-01/25/content_5670341.htm https://doi.org/10.1038/oby.2010.79 https://doi.org/10.1007/s10803-020-04507-2 https://psycnet.apa.org/record/1988-28017-001 https://doi.org/10.1037/0022-3514.91.6.995 https://doi.org/10.1037/0022-3514.91.6.995 https://doi.org/10.9790/6737-03054551 https://doi.org/10.9790/6737-03054551 https://doi.org/10.1016/j.learninstruc.2021.1014 https://www.routledge.com/barriers-to-inclusive-education-in-chinese-primary-schools-culture-policy/tan/p/book/9781032000268 https://www.routledge.com/barriers-to-inclusive-education-in-chinese-primary-schools-culture-policy/tan/p/book/9781032000268 54 tant, m., & watelain, e. (2016), “forty years later, a systematic literature review on inclusion in physical education (1975–2015): a teacher perspective”, educational research review, issue 19, pp. 1-17. https://doi.org/10.1016/j.edurev.2016.04.002 tindall, d., macdonald, w., carroll, e., & moody, b. (2015), “pre-service teachers’ attitudes towards children with disabilities: an irish perspective”, european physical education review, vol. 21, issue 2, pp. 206-221. https://doi.org/10.1177/1356336x14556861 tsai, m. t., chen, k. s., & chien, j. l. (2012), “the factors impact of knowledge sharing intentions: the theory of reasoned action perspective”, quality & quantity, vol. 46, issue 5, pp. 1479-1491. https://doi.org/10.1007/s11135-011-9462-9 varcoe, l., & boyle, c. (2014), “pre-service primary teachers’ attitudes towards inclusive education”, educational psychology, vol. 34, issue 3, pp. 323-337. https://doi.org/10.1080/01443410.2013.785061 wu, q. (2014), research on implicit attitude and influence of undergraduates toward disabilities, mater thesis, guizhou normal university, pp. 35-38. retrieved from https://kns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?dbname=cmfd201702&filename=1 014052202.nh (accessed 27 september 2022). yokota, s., tanaka, m. (2022), “less negative implicit attitudes toward autism spectrum disorder in university students: a comparison with physical disabilities”, journal of autism and developmental disorders. https://doi.org/10.1007/s10803-022-05749-y zhang, z. (2012), the experimental study on explicit and implicit attitude of college students towards people with disability, master thesis, shenyang normal university, pp. 23-28. retrieved from https://kns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?dbname=cmfd201502&filename=1 012364033.nh (accessed 27 september 2022). https://doi.org/10.1016/j.edurev.2016.04.002 https://doi.org/10.1007/s11135-011-9462-9 https://kns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?dbname=cmfd201702&filename=1014052202.nh https://kns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?dbname=cmfd201702&filename=1014052202.nh https://doi.org/10.1007/s10803-022-05749-y https://202.202.113.50/piskns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?dbname=cmfd201502&filename=1012364033.nh https://202.202.113.50/piskns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?dbname=cmfd201502&filename=1012364033.nh 76 wang, chao, zhang, xiaoxiao, li, hansen & zhang, guodong. the effect of fancy rope jumping exercise on creativity of elementary school students. quality in sport. 2022;8(1):76-89. eissn 2450-3118. doi http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.01.007 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41071 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2022; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 04.11.2022. revised: 19.11.2022. accepted: 07.12.2022. the effect of fancy rope jumping exercise on creativity of elementary school students chao wang1,2, xiaoxiao zhang3, hansen li1, guodong zhang1* chao wang 1. institute of sport science, college of physical education, southwest university, chongqing, china wangchao-lz@foxmail.com orcid: 0000-0001-8953-4532 2. youth league committee of hotan normal college, hetian normal college, hetian, china xiaoxiao zhang 3. united metropolitan life insurance company limited, chongqing branch, china 18481951@qq.com orcid: 0000-0003-0923-8202 hansen li 1. institute of sport science, college of physical education, southwest university, chongqing, china hanson-swu@foxmail.com orcid: 0000-0002-6147-1362 guodong zhang 1. institute of sport science, college of physical education, southwest university, chongqing, china lygd777@swu.edu.cn orcid: 0000-0003-4090-9123 *corresponding author purpose: to explore the effects of 6 months of moderate intensity fancy rope jumping exercise on the creativity of elementary school students. methodology: one hundred and forty elementary school students were divided into two major groups, namely, the fancy rope jumping group (i.e., the experimental group, which was further divided into a creative tendency experimental group of 38 and a divergent thinking experimental group of 32) and the traditional sports group (i.e., the control group, which was further divided into a creative tendency control group of 38 and a divergent thinking control group of 32). the williams creative tendency scale (wcts) and torrance creative thinking scale (ttct) were used to measure the changes of creative tendency and divergent thinking of elementary school students before and after http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.01.007 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41071 mailto:wangchao-lz@foxmail.com mailto:18481951@qq.com mailto:hanson-swu@foxmail.com mailto:lygd777@swu.edu.cn 77 the experiment, and to compare to evaluate the change of creativity of elementary school students by measuring the difference between the experimental group and the control group. findings: (1) six months of moderate intensity fancy rope jumping exercise had a positive effect on elementary school students’ creative tendencies and divergent thinking; (2) six months of moderate fancy rope jumping exercise had a more significant effect on elementary school students’ divergent thinking. research and practical limitations/implications: this study confirms experimentally that fancy rope jumping helps to enhance the creative tendency and divergent thinking level of elementary school students and promotes the development of their creativity. the results, will make teachers and students clear the importance of this program for cultivating students’ physical and mental health, increase the recognition and participation of society in pattern skipping activities, promote the popularity and development of fancy rope jumping, advance the progress of introducing fancy rope jumping into elementary school physical education curriculum, and also make the campus cultural life more colourful. the limitation of this study is that the sample size is relatively small and not representative and convincing enough. in the follow-up study, we can make the research results more convincing by expanding the research sample size and sampling across regions. originality: the findings of this study not only support the previous view that sports can positively influence individual creativity, but also refine the previous study, confirming that fancy rope jumping helps to enhance the level of creative tendencies and divergent thinking of elementary school students and promote the development of their creativity, thus broadening the horizon of research on the relationship between sports and students’ creativity, and providing a basis for comprehensively revealing the relationship between sports and students’ creativity development. this broadens the horizon of research on the relationship between sports and students’ creativity, and provides a basis for revealing the relationship between sports and students’ creativity development. keywords: fancy rope jumping; elementary school students; creativity; motor intervention 1. introduction creativity is an intellectual quality that uses all known information to propose or produce work with novelty (i.e. originality, novelty, etc.) and appropriateness (i.e. useful and suitable for specific needs) according to a certain purpose (jia & lin, 2014; robert, 2005). it plays the role of the driving force in the process of human social development. the development and enhancement of creativity enhances the individual’s sense of discovery and other aspects of ability (fasko, 2001), while the development of creativity in adolescence plays a decisive role in achieving better academic results in school and success in future jobs (ruiz-ariza et al., 2017a). in order to improve the creativity of young people, a series of measures have been taken in school curricula in europe (eu) and asia (singapore), but with little success and even a “creativity crisis” (büning et al., 2020). the phenomenon of insufficient creative problem-solving skills of students is also seen in china (zang, 2012), especially in the context of qian xuesen’ s question (why 78 do our schools not produce outstanding talents?), which further highlights chinese deficiency in the cultivation of innovative talents. therefore, in recent years, china has been paying more and more attention to the education of students’ innovative abilities. the adolescent brain has a high degree of plasticity (ruiz-ariza et al., 2017b), and the elementary school stage is a critical period for the maturation of thinking and the formation and development of creative skills, which should be given attention. among the many ways to enhance creativity, physical activity is one that is currently receiving much attention (piya-amornphan et al., 2020; zheng, 2014), but there is still a lack of effective strategies on how to use physical education to serve the creativity development of elementary school students. fancy rope jumping is a sport that combines fitness, recreation, fun, spectacle and competition (xian, 2015), which is widely loved by chinese elementary school students. in this study, elementary school students were selected as the intervention subjects and fancy rope jumping was chosen as the exercise content. in this study, we took elementary school students as the intervention subjects, selected fancy rope jumping as the exercise content, measured the changes of creative tendency and divergent thinking of elementary school students before and after the experiment by williams creative tendency scale (wcts) and torrance creative thinking scale (ttct) respectively, explored the relationship between fancy rope jumping exercise and the creativity level of elementary school students, and tried to reveal the positive effect of long-term fancy rope jumping exercise on the development of elementary school students’ creativity. this study hypothesized that 6 months of moderate intensity fancy rope jumping exercise would significantly increase the creativity level of elementary school students. 2. literature review the relationship between physical activity and creativity has been a focus of previous research. theoretically, exercise can promote creativity by improving the executive function of the exerciser (bollimbala et al., 2019). some studies shown that walking stimulates certain cognitive functions and enhances different creative abilities (fleury et al., 2020). and it has also been shown that quadrato motor training (quadrato motor training is training in which participants stand in one corner of a square and move accurately according to recorded instructions.) can cause anisotropic changes in brain gray matter volume and fraction, suggesting a correlation between creativity and movement (ben-soussan et al., 2015). physical activity can play an active role in enhancing creativity by activating the relevant brain nerves responsible for promoting creative cognition and learning functions (frith et al., 2019), and by modulating the relationship between creativity and self-confidence (jin & kwon, 2013). nevertheless, the findings are still controversial, and some studies did not observe a positive effect of physical activity (frith & loprinzi, 2018). therefore, more evidence is still needed to support the effect of physical activity on creativity. sports have distinctive characteristics in terms of content (xie, 2001), form and behavior, and are of high value in developing creative thinking and divergent thinking skills (zhu & chen, 2004). numerous evidence suggests that sports such as dancing (bollimbala et al., 2021), walking (fleury et al., 2020; colzato et al., 2013), and basketball (byeon & sunhee, 2015) have an improved effect on divergent and convergent thinking. however, the effect of physical activity on creativity can be influenced by the form and intensity of the exercise, as well as by the regulation of the individual characteristics of the participants (colzato et al., 2013). 79 for students, creativity and cognitive flexibility may be enhanced through moderate-to-high intensity training or aerobic exercise. aerobic exercise at school or moderate-to-vigorous training at recess can potentially help students' creativity by increasing their creativity and promoting individual convergent thinking (blanchette et al., 2005). learning motor skills in childhood may be critical to the development of creative thinking and motor creativity (choi et al., 2012). movement with active and changing movements can better stimulate children's creativity (marinšek & lukman, 2022). team games, chase games and small-area games, which are cognitively demanding sports participation, are more likely to produce desirable results in terms of enhancing creativity than repetitive sports (fleury et al., 2020). fancy rope jumping is an exercise program with the above characteristics, which organically combines aerobic and dance to improve the physiological function (jiao et al., 2016) and athletic performance of elementary school students (yang et al., 2011). there is no fixed pattern in the movement category of fancy rope jumping itself, which is conducive to cultivating students’ sensitive perception, rich imagination and creative ability (wang & ma, 2014), and effectively improving the mental health level of primary and secondary school students (zhong, 2015). in other words, fancy rope jumping has a positive impact on both physical and mental health of primary and secondary school students. however, the research related to the effect of fancy rope jumping on creativity is only at the theoretical level and has not been confirmed experimentally. 3. research methodology 3.1. experimental subjects one hundred and forty students from primary school affiliated to southwest university third and fourth grade were selected for the study, of which, 57 were male and 83 were female, with a mean age of 10.76±0.75 years. all subjects were excluded from contraindications to exercise, and the parents of the students signed an informed consent form after being informed of the purpose of the experiment before the intervention. pretesting the scales and conducting objective tests of their intrinsic reliability and validity to ensure that both reliability and validity meet statistical requirements. 3.2. experimental grouping grouping: one hundred and forty elementary school students were divided into two major groups, namely, the fancy rope jumping group (i.e., the experimental group, which was further divided into a creative tendency experimental group of 38 and a divergent thinking experimental group of 32) and the traditional sports group (i.e., the control group, which was further divided into a creative tendency control group of 38 and a divergent thinking control group of 32). pre-assessment: prior to the intervention, both the creative tendencies and divergent thinking levels of the two groups were pre-tested and assessed separately, and it was determined that there were no significant differences between the two groups at the level of the base level of the dependent variable before the follow-up survey experiment was conducted to exclude the interference caused by the differences in the base level of the experiment. 3.3. monitoring indicators 3.3.1. williams creativity tendency scale 80 the williams creativity tendency scale (wcts) is used as a questionnaire to measure students' creative tendencies by adjusting the questions involved. the scale is an internationally recognized, mature and authoritative scale with high reliability and validity, and has been revised by taiwanese scholars to be more consistent with chinese culture (li & chen, 2021; zhang & xun, 2011). 3.3.2. torrance creative thinking inventory the torrance test of creative thinking (ttct) is an important indicator of creativity. the study chose a graphical test, torrance' s creative thinking test is known worldwide (li & chen, 2021), and graphical tests are more suitable for use with younger elementary school students. 3.4. experimental methods 3.4.1. training arrangement the first survey data test is for all the students of fancy rope jumping group and traditional sports group, the main content of which includes the basic quality, daily activities, participation in the project and other specific circumstances, and it shows that there was no significant difference in all indicators between the students in fancy rope jumping group and traditional sports group. the second survey data test was administered six months later for the corresponding post-test of the previous items. data from the two groups of students tested were collected and further analysed. table 1. content classification of fancy rope jumping. no. classification projects structure features 1 basic fancy 30 seconds single shake single low difficulty 2 30 seconds double shake low difficulty 3 single swing cross at 30second intervals low difficulty 4 45 seconds interactive singleshake low difficulty 5 jump rope while running in theshape of 8 medium difficulty 6 2 minutes single swing jump mediumdifficulty 7 technique fancy personal fancy diversification medium difficulty 8 wheel pattern (multiplayer) high difficulty 9 synchronized fancy(multiplayer) high difficulty 10 interaction fancy (multiplayer) high difficulty fancy rope jumping group: participating in a 6-month fancy rope jumping exercise intervention, which included individual single rope, interactive rope, wheel hopping, and 81 net rope patterns, three to four times per week for about 60 minutes each time, with a moderate exercise load set at 60%-69% of the subject’s maximum heart rate, maximum heart rate = 220 – age (chen et al., 2015), mostly in the form of group exercises, cooperative exercises, and group competitions, advocating teamwork among students during exercise, enhancing the fun of the entire program, and ensuring variety of formats. the sport of fancy rope jumping is mainly composed of two movements: jumping and shaking. shaking is generally an upper limb movement, and the diversity of the jumping is mainly reflected in the pace of the foot and the change of body rotation. fancy rope jumping can be designed and evolved into more fancy forms on the basis of jumping and shaking. for example, the usual more common cartwheel, release rope and other personal tricks. a summary of the basic pattern jump rope is shown in table 1. traditional sports group: participating in 6 months of traditional physical education classes, whose main teaching content including simple running and jumping exercises, fun physical education games, etc. the number of classes, time and exercise intensity are the same as the fancy rope jumping group. 3.4.2. other interfering factors all the preparatory work is ready, including to learn more about the school's fancy rope jumping teaching activities, to understand the experimental group’s teaching and the control group's activities in advance and to make effective records. in order to avoid other interfering factors that may lead to changes in the psychology of the final respondents, the research in this paper was conducted without the knowledge of the student, thus ensuring the scientific and accurate final results. this survey does not interfere with students' extracurricular physical activity, and the following elements were controlled for during the survey: (1) students participating in the sport were taught by a single teacher (excluding the effects of different teachers' teaching methods and techniques on the dependent variable). (2) during this period, there were no significant differences in any of the sports except for the synchronized jump rope program (excluding the effect of these uncertain programs on the dependent variable when the experimental and control groups participated in other sports). (3) no significant differences existed between the students in the experimental and control groups in terms of their creative tendencies and thinking levels before the survey. (4) the same scale was used before and after the study and the scoring criteria were the same. 3.5. monitoring methods 3.5.1. creativity tendency monitoring before the experiment, both the experimental group of creative tendencies (38 individuals) and the control group of creative tendencies (32 individuals) filled out the williams creativity tendency scale, and then filled out the williams creativity tendency scale again 6 months later. the wcts involves a total of 50 entries, and a 3point rating system further measures four traits: adventurousness, curiosity, imagination and challenge, with higher scores predicting a student's creative tendencies. 3.5.2. divergent thinking monitoring before the experiment, both the divergent thinking experimental group (38 individuals) and the divergent thinking control group (32 individuals) filled out the torrance divergent thinking scale, and then filled out the torrance divergent thinking scale again 6 months later. the ttct focuses on objective scoring of the five dimensions of fluency, 82 originality, caption abstraction, delicacy, and resistance to premature closure, in turn, based on the drawings drawn by the students against the criteria. a higher score also predicts that the student's divergent thinking is also higher. 3.6. data processing the data were statistically analysed using spss 26.0 software, in which the cronbach alpha coefficient was used to test the reliability of the scale, and normally distributed measures were expressed as mean±standard deviation. the data of the same group before and after the intervention were analysed for significance by paired-sample t-test; the differences between the experimental and control groups were tested by independentsample t-test; the significance level of all indicators was set at p=0.05. according to the research needs, the creative tendencies and divergent thinking of elementary school students were investigated after practicing the pattern jumping rope activity. pre-survey and post-survey tests were administered through the williams creativity tendency scale and the torrance creative thinking inventory as mentioned in the previous content. the reliability test was implemented by selecting some of the items in creative tendency and the line items in divergent thinking. the resulting reliability coefficients of the questionnaire are shown in table 2, and ultimately it seems that the data reliability of the research has met the relevant requirements. table 2. questionnaire reliability test no. creative tendencies dispersed thinking 1 first test reliability 0.826 0.819 2 second test reliability 0.833 0.825 4. research results 4.1. the effect of fancy rope jumping exercise on students’ creative tendencies there was a significant overall increase in creative tendencies in the experimental group compared to the preand post-intervention (p<0.01). the mean score increased from 96.63 before the intervention to 99.55. among the students in the experimental group, there was a significant increase in risk-taking (p<0.01), imagination (p<0.01), curiosity (p<0.01), and challenge (p<0.01). there was no significant overall change in creative tendencies in the control group compared to the preand post-intervention (p=0.522>0.05). the mean score increased from 94.50 before the intervention to 94.63. there was no significant difference in the control group students’ risk-taking (p=0.571), curiosity (p=0.800), imagination (p=0.163) and challenge (p=0.487). before the intervention, there was no significant difference in overall creative tendencies in the experimental group compared to the control group (p=0.492>0.05). the mean score of creative tendencies was 94.50 in the control group and 96.63 in the experimental group, with no significant differences in risk-taking (p=0.653), curiosity (p=0.811), imagination (p=0.486), and challenge (p=0.455). after the intervention, there was no significant difference in creative tendencies overall in the experimental group compared to the control group (p=0.151>0.05). the mean score of creative disposition in the control group was 95.26 and the mean score of creative disposition in the experimental group was 99.55. there were no significant differences in risk-taking (p=0.200), curiosity (p=0.473), imagination (p=0.505), and challenge (p=0.63). (see table 3). 83 table3. comparison of the results of creative tendencies before and after the intervention between the experimental group and the control group no. dimensionality period n control group experimental group 1 creative tendencies before the intervention 38 94.50±10.835 96.63±15.616 2 after theintervention 38 95.26±10.907 99.55±14.599 △△ 3 adventurousness before the intervention 38 19.63±3.498 20.00±3.609 4 after theintervention 38 19.55±3.261 20.55±3.477 △△ 5 curiosity before the intervention 38 27.13±3.371 27.37±5.870 6 after theintervention 38 27.39±3.529 28.16±5.745 △△ 7 imagination before the intervention 38 25.24±4.181 26.05±5.840 8 after theintervention 38 25.82±4.286 26.61±5.857 △△ 9 challenge before the intervention 38 22.50±2.597 23.18±4.975 10 after theintervention 38 22.53±2.768 24.24±4.840 △△ note: △ for own pre-post comparison: △ for p<0.05, △△ for p<0.01; ※ for control and experimental groups compared with each other: ※ for p<0.05, ※※ for p<0.01. 4.2. the effect of fancy rope jumping exercise on students’ divergent thinking there was a significant overall increase in divergent thinking in the experimental group when comparing before and after the intervention (p<0.01). the mean score increased from 33.94 before the intervention to 44.69. there was a significant increase in fluency (p<0.01), originality (p<0.01), title abstraction (p<0.01) and delicacy (p<0.01), with no significant difference in resistance to premature closure (p=0.414>0.05). there was a significant overall increase in divergent thinking in the control group (p<0.01) when comparing before and after the intervention. the mean score increased from 33.81 before the intervention to 35.97. there were no differences in fluency (p=0.051), originality (p=0.118), title abstraction (p=0.46), and resistance to premature closure (p=1), but there was a significant increase in refinement (p=0.008). before the intervention, there was no significant difference in overall divergent thinking in the experimental group compared to the control group (p=0.959). the mean score of divergent thinking was 33.81 in the control group and 33.94 in the experimental group, with no significant differences in fluency (p=0.229), originality (p=0.916), title abstraction (p=0.295), delicacy (p=0.229), and resistance to premature closure (p=0.312). after the intervention, there was an overall significant increase in the level of divergent thinking in the experimental group compared to the control group (p<0.01). the mean score for the control group was 36.19 and the mean score for divergent thinking in the experimental group was 44.69. there was a significant increase in fluency (p<0.01), originality (p<0.05) and delicacy (p<0.01), and no significant difference in headline abstraction (p=0.825) and resistance to premature closure (p=0.265). (see table 4) 84 table 4. comparison of divergent thinking results between the experimental and control groups before and after the intervention no. dimensionality period n control group experimental group 1 dispersed thinking before the intervention 32 33.81±9.226 33.94±10.077 2 after theintervention 32 36.19±8.291 △△ 44.69±7.847△△※※ 3 fluency before the intervention 32 3.41±1.932 4.13±2.733 4 after theintervention 32 3.72±1.800 7.13±1.601 △△※※ 5 originality before the intervention 32 11.94±5.645 11.78±6.194 6 after theintervention 32 12.28±5.287 15.34±4.674 △△※ 7 title abstractness before the intervention 32 13.19±5.755 11.72±5.360 8 after theintervention 32 14.47±5.352 14.16±5.876 △△ 9 refinement before the intervention 32 3.41±1.932 4.13±2.733 10 after theintervention 32 3.84±1.780 △△ 5.78±2.106△△※※ 11 resistance to premature closure before the intervention 32 1.91±1.118 2.19±1.091 12 after theintervention 32 1.88±0.942 2.13±0.833 note: △ for own pre-post comparison: △ for p<0.05, △△ for p<0.01; ※for control and experimental groups compared with each other: ※ for p<0.05, ※※ for p<0.01. 5. discussion creativity is one of the most complex human behaviors, and when it occurs, all functions of the human brain’s thinking system are operating at a high level and are involved. creativity is a worldwide topic and a perennial issue, and it is also a hot issue of concern in the education field. in such a context, it is self-evident to discuss the significance of fancy rope jumping to the creativity development of elementary school students. the present study found that 6 months of moderate intensity pattern fancy rope jumping had a positive effect on the creativity of elementary school students, consistent with the study hypothesis. this finding is in agreement with wang and ma (2014), and also with ruiz-ariza alberto et al (2019), büning christian et al (2021), piyaamornphan n et al (2020), ashish et al (2019), and sylvain et al (2020) regarding the effect of exercise (cooperative movement, dance, aerobic walking, quadripartite movement training, etc.) on creativity, there is some similarity in the results of the studies. the creative dispositions results showed a significant increase in the students’ creative dispositions, where risk-taking, imagination, curiosity and challenge were all significantly increased. these results may be related to the characteristics of the 85 movement itself. risk-taking means having the courage to guess, try, experiment or face criticism, it includes the ability to insist on one's own opinion and cope with unknown situations. for elementary school students, each jump rope process is a risk, an experiment or an attempt, accompanied by the risk of failure, and risk-taking is enhanced in the process of repeated attempts; imagination means to conceptualize and concretize various imagery in the brain, which enables us to transcend the limits of reality and enter a world of omnipotence. many movements of fancy rope jumping require elementary school students to create new movements through their own brain play, and imagination is further developed in the process of choreography. curiosity is a state of mind that likes to investigate things that are not understood, and a kind of ability formed through doubt, thinking, confusion. it is also the key to start to ask questions, think and try, and is often accompanied by the idea of being able to meet to know how the future. by the rich content, a variety of forms of jump rope exercise mobilized. challenge is the ability to deal with complex issues and confusing opinions in search of a solution. it brings inherent logic into the situation and provides insight into the factors that influence change, and each jump is a challenge for itself. both ballet (seung-soon, 2004) and aerobics innovative teaching (chen, 2009) also have positive effects on students’ creativity, because these physical activities are similar to fancy rope skipping in that they can be freely played and independently choreographed, and the whole process is the process of creativity development, and students are happy to explore and innovate on their own, which makes the creative ability improve. zheng’s studies (2014) used the williams propensity to innovate scale to test the creativity of college students. but the results showed that different special factors (aerobics, volleyball, table tennis, basketball, wushu, and sparring) did not have much effect on college students’ propensity to creativity. the author believes that this result is mainly related to the sports items. the sports items selected in the study have mostly fixed sets of movement categories compared with the fancy rope jumping, and simply practicing the movements without choreographing the movements. students had little room for free play, and were difficult to enhance their creative motivation and innovative thinking ability. the results of the divergent thinking experiment showed that the students had a significant increase in divergent thinking, and the fluency. originality, title abstraction and delicacy of the students in the experimental group were also significantly better than the control group. part of the research of kim and jun (2013), chae and choi (2005), kim (2015) also applied the torrance test of creative thinking (ttct) to test creativity, and the results were basically the same. the studies of lees et al. (2005) using other scales, also showed consistent results. fluency refers to the amount of different ideas that an individual generates in a given amount of time when confronted with a problem situation, and students will generate as many ideas as they can during the exercise. ingenuity is the ability of an individual to come up with an unusual opinion that surpasses his or her own and his or her predecessors when faced with a problem situation. students’ physical flexibility and fluency were improved in jumping, which in turn led to the development of mental flexibility and fluency. but the effect shown on the dimension of resistance to premature closure was not significant. however, studies of sung-han and huh (2012) found that 30 minutes of exercise per week led to a decrease in originality and fluency in 6-year-olds children. there was no change in abstraction, complexity, resistance, or criterion scores. inconsistent with the results of the present study, its conclusion states that this is due to the lack of emphasis on physical activity in educational institutions. that is, the current standard of 30 minutes once a week is clearly not enough, at least for creativity. in contrast to the present study, there should be 86 three times a week of physical activity, preferably similar to fancy rope jumping, in order to have an improvement on the development of creativity. 6. conclusions six months of moderate intensity fancy rope jumping exercise has a significant effect on elementary school students’ creativity, mainly in terms of risk-taking, curiosity and imagination of creative tendencies and originality, flexibility, fluency, appropriateness and resistance to the effects of premature closure of divergent thinking. the findings of this study not only support the previous view that sports can positively influence individual creativity, but also refine the previous study, confirming that fancy skipping helps to enhance the level of creative tendencies and divergent thinking of elementary school students and promote the development of their creativity, thus broadening the horizon of research on the relationship between sports and students’ creativity, and providing a basis for comprehensively revealing the relationship between sports and students’ creativity development. this broadens the horizon of research on the relationship between sports and students’ creativity, and provides a basis for revealing the relationship between sports and students’ creativity development. it is suggested that the novel, interesting and easy to be accepted by primary and middle school students that fancy rope jumping sports should be incorporated into the physical education curriculum system of primary and middle school, and the teaching contents, methods and modes of fancy rope jumping for each level section should be improved, so as to provide an implementable path for further deepening the physical education reform of primary and middle school. in the teaching process of fancy rope skipping, teachers should not only focus on the teaching of basic movement skills, but also focus on motivating students to innovatively choreograph and design movements; not only to let students understand the essence of skills and movements in this sport and improve their physical quality, but also to make students more interested in this sport, and then stimulate their creativity. references ben-soussan, t. d., berkovich-ohana, a., piervincenzi, c., glicksohn, j., & carducci, f. (2015), “embodied cognitive flexibility and neuroplasticity following quadrato motor training”, frontiers in psychology, vol. 6, pp. 1-2. doi:10.3389/fpsyg.2015.01021. blanchette, d. m., ramocki, s. p., o'del, j. n., & casey, m. s. (2005), “aerobic exercise and creative potential: immediate and residual effects”, creativity research journal, vol. 17, issue 2-3, pp. 257-264. doi:10.1080/10400419.2005.9651483 bollimbala, a., james, p., & ganguli, s. (2021), “impact of physical activity on an individual’s creativity: a day-level analysis”, the american journal of psychology, vol. 134, issue 1, pp. 93-105. doi:org/10.5406/amerjpsyc.134.1.0093 bollimbala, a., james, p. s., & ganguli, s. (2019), “impact of acute physical activity on children's divergent and convergent thinking: the mediating role of a low body mass index”, percept mot skills, vol. 126, issue 4, pp. 603-622. doi:10.1177/0031512519846768 87 büning, c., jürgens, l., & lausberg, h. (2020), “divergent learning experiences in sports enhance cognitive executive functions and creativity in students”, physical education and sport pedagogy, vol. 26, issue 4, pp. 402-416. doi:10.1080/17408989.2020.1812056 byeon, j. k., & sunhee, p. (2015), “the effect of 12-week basketball exercise on creativity, cognitive function and spatial perception in male elementary school students”, journal of coaching development, vol. 17, issue 3, pp. 67-75. chae, m.-a., & choi, w.-s. (2005), “development and effectiveness of a program for enhancing the creativity of kindergarten children through physical play”, korean journal of child studies, vol. 26, issue 4, pp. 71-84. chen, a., jiang, r., ji, x., tao, b., zhu, f., & yan, j. (2015), “effect of 8-week middle intensity figure rope skipping exercise on executive function of deaf mute children”, sports and science, vol. 36, issue 4, pp. 105-109. doi:10.13598/j.issn1004-4590.2015.04.017 chen, w. (2009), an experimental study on the cultivation of students' innovative ability in the teaching of aerobics in high schools, master thesis, pp. 22-23 wuhan sports university, retrieved from https://epub4.doc110.com/kns/brief/default_result.aspx?code=scdb (accessed 10 september 2022) choi, j., han, d., jung, h., & kang, k. (2012), “the effect participation in regular exercise on health-related fitness and creativity in children with adhd”, journal korean physical education associate girls women, vol. 26, pp. 127-143. colzato, l. s., szapora ozturk, a., pannekoek, j. n., & hommel, b. (2013), “the impact of physical exercise on convergent and divergent thinking”, frontiers in human neuroscience, vol. 7, pp.1-6. doi:10.3389/fnhum.2013.00824 fasko, d. (2001), “education and creativity”, creativity research journal, vol. 13, issue 3-4, pp. 317-327. doi:10.1207/s15326934crj1334_09 fleury, s., agnes, a., vanukuru, r., goumillout, e., delcombel, n., & richir, s. (2020), “studying the effects of visual movement on creativity”, thinking skills and creativity, vol. 36, p. 9. doi:org/10.1016/j.tsc.2020.100661 frith, e., & loprinzi, p. d. (2018), “experimental effects of acute exercise and music listening on cognitive creativity”, physiology & behavior, vol. 191, pp. 21-28. doi:10.1016/j.physbeh.2018.03.034 frith, e., ryu, s., kang, m., & loprinzi, p. d. (2019), “systematic review of the proposed associations between physical exercise and creative thinking”, europe's journal of psychology, vol. 15, issue 4, pp. 858-877. doi:10.5964/ejop.v15i4.1773 jia, x. j., & lin, c. d. (2014), “the research of creativity:four approaches in domain of psychology”, journal of beijing normal university(social sciences), vol. 1, pp. 61-67. doi:cnki:sun:bjsf.0.2014-01-009 jiao, j., zang, j., & ding, c. (2016), “the effect of 12 weeks of fancy jump rope exercise on the physical fitness of elementary school students”, chinese journal of sports medicine, vol. 35, issue 03, pp. 279-281. doi:10.16038/j.1000-6710.2016.03.014 jin, s., & kwon, s. (2013), “the moderating effect of physical activityon the relationship between creative personality and creative among children”, the korean journal of elementary physical education, vol. 19, pp.17-18. kim, j.-h., & jun, s.-h. (2013), “effect of after-school physical programs on creativity of elementary school students”, the korean journal of physical education, vol. 52, issue 6, pp. 143-153. 88 kim, j. (2015), “physical activity benefits creativity: squeezing a ball for enhancing creativity”, creativity research journal, vol. 27, issue 4, pp. 328-333. doi:10.1080/10400419.2015.1087258 lees, jong, w. k., & kim, h. (2005), “the effect of physical activity on the creativity of kindergarteners”, journal of sport and leisure studies, vol. 25, pp. 469-478. li, l., & chen, h. (2021), “history and progress of creativity measurement”, science and technology guide, vol. 39, issue 20, pp. 126-132. doi:10.3981/j.issn.10007857.2021.20.012 marinšek, m., & lukman, n. (2022), “teaching strategies for promoting motor creativity and motor skill proficiency in early childhood”, economic researchekonomska istraživanja, vol. 35, issue 1, pp. 2645-2653. doi: 10.1080/1331677x.2021.1974306 piya-amornphan, n., santiworakul, a., cetthakrikul, s., & srirug, p. (2020), “physical activity and creativity of children and youths”, bmc pediatr, vol. 20, issue 1, p. 118. doi:10.1186/s12887-020-2017-2 robert, j. s. (2005). creativity handbook: creativity handbook, beijing, beijing institute of technology press, pp. 5-6. ruiz-ariza, a., suárez-manzano, s., lópez-serrano, s., & martínez-lópez, e. j. (2017a), “the effect of cooperative high-intensity interval training on creativity and emotional intelligence in secondary school”, european physical education review. vol. 25, issue 2, pp. 355-373. doi: 10.1177/1356336x17739271 ruiz-ariza, a., suárez-manzano, s., lópez-serrano, s., & martínez-lópez, e. j. (2017b), “the effect of cooperative high-intensity interval training on creativity and emotional intelligence in secondary school: a randomised controlled trial”, european physical education review, vol. 25, issue 2, pp. 355-373. doi:10.1177/1356336x17739271 seung-soon, p. (2004), “the effects of ballet education on development of children's in creativity”, korean journal of sport studies, vol. 43, issue 4, pp. 283-292. sung-han, p., & huh, y. (2012). the effects of gym class on kindergarten children’s creativity and intelligence. journal of coaching development, vol. 14, issue 4, pp. 22-33. wang, h., & ma, y. (2014), “modern transformation of rope skipping”, sports culture guide, vol. 08, pp. 49-52. doi:10.3969/j.issn.1671-1572.2014.08.015 xian, c. (2015), a study on the content of fancy jump rope movements and its basic movements teaching methods and steps, master thesis, beijing sport university, pp.3-6. retrieved from https://d.wanfangdata.com.cn/thesis/d807838 (accessed 27 september 2022) xie, x. (2001), “the function of sports for the development of creative thinking skills”, journal of beijing sport university, vol. 24, issue 2, pp. 286-288. doi:10.19582/j.cnki.11-3785/g8.2001.02.054 yang, x., li, j., lin, c., & chen, y. (2011), “experimental study on the effect of fancy jump rope on the fitness effect of adolescents aged 13 to 15”, journal of shanghai sports college, vol. 35, issue 03, pp. 68-70. doi:10.16099/j.cnki.jsus.2011.03.015 zang, y. (2012), “creativity is the ‘shortcoming’ of chinese students times interview with internationally renowned mathematician yau shing-tung”, basic education forum (3z), pp. 37-38. 89 zhang, y., & xun, h. (2011), “an empirical study of postgraduates’ creativity tendency and its pedagogical interpretation”, higher education research in china, vol. 05, pp. 41-44. doi:10.16298/j.cnki.1004-3667.2011.05.015 zheng, l. (2014), “analysis of creative tendencies of students with different physical education options in tianjin higher vocational institutions”, journal of tianjin vocational college, vol. 16, issue 12, pp. 32-37. doi:10.3969/j.issn.1673582x.2014.12.009 zhong, d. (2015), “an empirical study on the influence of figure skipping on college students' mental health”. journal of guiyang university (natural science edition), vol. 10, issue 03, pp. 31-34. doi:10.16856/j.cnki.521142/n.2015.03.010 zhu, h., & chen, l. (2004), “experimental analysis of the function of sports in developing human creative thinking ability”, journal of wuhan sports university, vol. 03, pp. 146-147. doi:10.15930/j.cnki.wtxb.2004.03.049 46 popovych, igor, gozhenko, anatoliy, bombushkar, igor, anchev, anatoliy & zukow, walery. sexual dimophism in plasma nitrogenous metabolites levels and some psycho-neuro-endocrine parameters. quality in sport. 2022;8(4):46-57. eissn 24503118. doi http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.04.005 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41503 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2022; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 16.11.2022. revised: 19.11.2022. accepted: 19.12.2022. sexual dimophism in plasma nitrogenous metabolites levels and some psycho-neuro-endocrine parameters igor l. popovych1,4, anatoliy i. gozhenko1, igor s. bombushkar1,2, anatoliy s. anchev2, walery zukow3 1ukrainian scientific research institute of medicine of transport, odesa, ukraine prof.gozhenko@gmail.com 2donets’kian national medical university, kropyvnyts’kyi, ukraine bombuchkar@gmail.com doctorjiraha@gmail.com 3nicolaus copernicus university, torun, poland w.zukow@wp.pl 4oo bohomolets’ institute of physiology, kyїv, ukraine i.popovych@biph.kiev.ua abstract background. we previously showed that the factor structure of the relationships between the plasma levels of nitrogenous metabolites (uric acid, bilirubin, urea, and creatinine), on the one hand, and the parameters of anxiety and neuro-endocrine status, on the other hand, is significantly different in men and women of reproductive age and postmenopausal. the purpose of this study is to identify the metabolic and psycho-neuro-endocrine features of these three cohorts of people. materials and methods. the object of observation were 31 males (24÷69 y) and 30 females, from among them 18 postmenopausal (45÷76 y) and 12 of reproductive age (30÷42 y), with dysfunction of neuro-endocrine-immune complex. in basal conditions we determined plasma levels of nitrogenous metabolites and adaptation hormones, estimated the severity of the trait and reactive anxiety, recorded the ongoing hrv and eeg. after 4 or 7 days, repeated testing was performed. results. to achieve the goal, the registered parameters were subjected to discriminant analysis. along with the quite expected nitrogenous metabolites, age, testosterone and calcitonin (both raw and sexand agestandardized values), trait anxiety, kerdö's vegetative index, one of the vagal markers (sdnn), as well as 10 eeg parameters emerged as characteristic features of the cohorts. in the information space of two discriminant roots, three cohorts are clearly demarcated. conclusion. we interpret this as another proof of the existence of connections between nitrogenous metabolites and psycho-neuro-endocrine parameters in line with the concept of the functional-metabolic continuum. keywords: nitrogenous metabolites, adaptation hormones, anxiety, hrv, eeg, men, women. introduction we previously showed that the factor structure of the relationship between the plasma level of nitrogenous metabolites (uric acid, bilirubin, urea, and creatinine), on the one hand, http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.04.005 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41503 mailto:prof.gozhenko@gmail.com mailto:bombuchkar@gmail.com mailto:w.zukow@wp.pl mailto:i.popovych@biph.kiev.ua 47 and the parameters of anxiety and neuro-endocrine status, on the other hand, is significantly different in men and women of reproductive age and postmenopausal [4-8,26]. to the longknown sexual and age differences in the metabolism of uric acid, creatinine and urea [21], as well as sex hormones by definition, data on sexual and age differences in hrv and eeg parameters, as well as calcitonin [1,11,12,23-25,29] have been added relatively recently. the purpose of this study is to identify the metabolic and psycho-neuro-endocrine features of these three cohorts of people. materials and methods the object of observation were employees of the clinical sanatorium "moldova" and prjsc “truskavets’ spa”: 31 males (24÷69 y) and 30 females, from among them 18 postmenopausal (45÷76 y) and 12 of reproductive age (30÷42 y). the volunteers were considered practically healthy (without a clinical diagnosis), but the initial testing revealed deviations from the norm in a number of parameters of the neuro-endocrine-immune complex (details follow) as a manifestation of maladaptation. testing was performed twice with an interval of 4 ("moldova") or 7 (“truskavets’ spa”) days. we determined the plasma levels of the bilirubin (by diazoreaction using the jedrashikkleghorn-grof method), uric acid (by uricase method), urea (by urease method by reaction with phenol hypochlorite) and creatinine (by jaffe's color reaction by popper's method) as well as main adaptation hormones cortisol, testosterone, aldosterone, triiodothyronine and calcitonin (by the elisa with the use of corresponding sets of reagents from “алкор био”, xema co. ltd, and drg international inc.). the analyzes were carried out according to the instructions described in the manual [14]. the analyzers “pointe-180” ("scientific", usa), “reflotron” (boehringer mannheim, brd) and “rt-2100c” (prch) were used. to assess the parameters of heart rate variability (hrv) we recorded during 7 min electrocardiogram in ii lead (software-hardware complex "cardiolab+hrv", khaimedica, kharkiv). for further analysis the following parameters hrv were selected [2,3,19,30]. temporal parameters (time domain methods): heart rate (hr), the mode (mo), triangular index (tnn), the standard deviation of all nn intervals (sdnn), the square root of the mean of the sum of the squares of differences between adjacent nn intervals (rmssd), the percent of interval differences of successive nn intervals greater than 50 msec (pnn50). spectral parameters (frequency domain methods): power spectrum density (psd) bands of hrv: high-frequency (hf, range 0,40÷0,15 hz), low-frequency (lf, range 0,15÷0,04 hz), very low-frequency (vlf, range 0,04÷0,015 hz) and ultralow-frequency (ulf, range 0,015÷0,003 hz). derived indices were calculated: (vlf+lf)/hf, lf/hf, lfnu as well as kerdoe’s vegetative index [13,20], for which hr and diastolic blood pressure were recorded synchronously with the "omron m4-i" device (netherlands). simultaneosly with ecg eeg recorded a hardware-software complex “neurocom standard” (khai medica, kharkiv) monopolar in 16 loci (fp1, fp2, f3, f4, f7, f8, c3, c4, t3, t4, p3, p4, t5, t6, o1, o2) by 10-20 international system, with the reference electrodes a and ref on tassels the ears. the duration of the epoch was 25 sec. among the options considered the average eeg amplitude (μv), average frequency (hz), frequency deviation (hz) as well as absolute (μv2/hz) and relative (%) psd of basic rhythms: β (35÷13 hz), α (13÷8 hz), θ (8÷4 hz) and δ (4÷0,5 hz) in all loci, according to the instructions of the device. we calculated also for hrv and each locus eeg the entropy (h) of normalized psd using popovych’s il equations [17,27] based on classic shannon’s ce [31] equation: hhrv =[psdhf•log2psdhf+psdlf•log2psdlf+psdvlf•log2psdvlf+psdulf•log2psdulf]/log24; heeg = [psdα•log2psdα+psdβ•log2psdβ+psdθ•log2psdθ+psdδ•log2psdδ]/log24. 48 the levels of the trait and reactive anxiety estimated by stai of spielberger chd [32] in modification of khanin yl [28]. results processed by using the software package "statistica 6.4". results and discussion to achieve the goal, the registered parameters were subjected to discriminant analysis [22] (method forward stepwise). the program included only 22 parameters in the discriminant model. along with the quite expected nitrogenous metabolites, age, testosterone and calcitonin (both raw and sexand age-standardized values), trait anxiety, kerdö's vegetative index, one of the vagal markers, as well as 10 eeg parameters emerged as characteristic features of the cohorts (tables 1 and 2). table 1. discriminant function analysis summary step 22, n of vars in model: 22; grouping: 3 grps; wilks' λ: 0,0251; appr. f(44)=23,7; p<10-6 variables currently in the model cohorts (n) and means±se parameters of wilks' statistics reproductive age wo men (24) postmenopausal wo men (36) men (62) wilks λ partial λ f-remove (2,98) plevel tolerancy age, years 36,6±0,9 57,5±1,6 47,4±1,6 0,042 0,597 33,1 10-6 0,441 uric acid, µm/l 252±18 261±14 296±8 0,027 0,934 3,46 0,035 0,605 bilirubin, µm/l 11,4±0,7 11,5±0,7 14,2±0,5 0,026 0,959 2,07 0,131 0,751 urea, mm/l 5,47±0,18 5,50±0,18 5,76±0,13 0,026 0,948 2,71 0,072 0,783 testosterone, nm/l 3,76±0,77 3,23±0,23 13,5±0,8 0,072 0,348 91,8 10-6 0,224 testosterone, z 1,26±0,70 0,78±0,36 0,01±0,24 0,043 0,582 35,2 10-6 0,247 calcitonin, ng/l 5,01±0,73 6,16±0,49 10,5±0,9 0,041 0,618 30,2 10-6 0,164 calcitonin, z -0,02±0,30 0,45±0,20 -0,50±0,13 0,039 0,640 27,6 10-6 0,169 cortisol, nm/l 333±26 287±15 298±16 0,027 0,914 4,59 0,012 0,706 kerdö’s vegetat ind -2±6 -20±4 -13±3 0,029 0,860 7,99 0,001 0,607 sdnn hrv, msec 64,5±7,0 42,1±2,5 44,2±2,8 0,026 0,953 2,42 0,094 0,765 amplitude β, μv 11,2±0,6 14,2±0,8 11,7±0,4 0,028 0,908 4,98 0,009 0,202 f3-β psd, μv2/hz 59±5 128±12 64±5 0,028 0,890 6,04 0,003 0,327 f4-β psd, μv2/hz 51±4 131±15 73±10 0,028 0,903 5,28 0,007 0,309 t5-β psd, μv2/hz 61±6 120±20 65±5 0,026 0,971 1,45 0,241 0,382 t6-β psd, μv2/hz 75±9 98±9 55±4 0,026 0,964 1,84 0,164 0,473 o2-β psd, µv2/hz 90±11 122±11 77±7 0,027 0,916 4,47 0,014 0,362 fp1-θ psd, % 13,5±1,4 9,2±0,7 9,2±0,6 0,027 0,923 4,06 0,020 0,825 c4-θ psd, μv2/hz 57±9 84±15 38±3 0,026 0,954 2,35 0,100 0,343 f4-α psd, µv2/hz 85±15 167±35 89±11 0,028 0,894 5,80 0,004 0,241 frequency δ, hz 1,31±0,09 1,07±0,03 1,08±0,02 0,026 0,972 1,43 0,243 0,738 trait anxiety, points 42,8±1,7 44,1±1,3 39,6±1,0 0,027 0,916 4,51 0,013 0,753 49 table 2. summary of stepwise analysis of discriminant variables ranked by criterion λ variables currently in the model f to enter plevel λ f-value plevel testosterone, nm/l 66,1 10-6 0,474 66,1 10-6 testosterone, z 58,9 10-6 0,237 62,2 10-6 age, years 44,2 10-6 0,135 67,1 10-6 f4-β psd, μv2/hz 13,5 10-5 0,110 58,6 10-6 fp1-θ psd, % 8,29 0,0004 0,096 51,3 10-6 calcitonin, ng/l 8,08 0,0005 0,084 46,6 10-6 calcitonin, z 30,8 10-6 0,054 53,1 10-6 c4-θ psd, μv2/hz 6,86 0,002 0,048 49,7 10-6 trait anxiety, points 4,39 0,015 0,045 45,9 10-6 cortisol, nm/l 3,64 0,029 0,042 42,6 10-6 kerdö’s vegetative index 3,65 0,029 0,039 40,0 10-6 sdnn hrv, msec 3,08 0,050 0,037 37,6 10-6 amplitude β, μv 2,36 0,099 0,036 35,3 10-6 urea, mm/l 2,49 0,088 0,034 33,4 10-6 uric acid, µm/l 1,56 0,214 0,033 31,5 10-6 bilirubin, µm/l 2,04 0,135 0,032 29,9 10-6 f3-β psd, μv2/hz 2,06 0,132 0,031 28,6 10-6 o2-β psd, µv2/hz 2,14 0,123 0,029 27,4 10-6 f4-α psd, µv2/hz 4,08 0,020 0,027 26,9 10-6 frequency δ, hz 1,30 0,278 0,027 25,7 10-6 t6-β psd, μv2/hz 1,37 0,258 0,026 24,6 10-6 t5-β psd, μv2/hz 1,45 0,241 0,025 23,7 10-6 a number of variables, despite their recognizable properties, were outside the discriminant model, apparently due to duplication and/or redundancy of information (tables 3-6). table 3. metabolic and psycho-neuro-endocrine parameters not included in the model variables cohorts (n) and means±se parameters of wilks' statistics reproductive age women (24) postmenopausal wo men (36) men (62) wilks λ partial λ f to enter plevel tolerancy creatinine, µm/l 80±2 82±2 91±2 0,034 0,996 0,21 0,815 0,533 triiodothyr., nm/l 2,40±0,24 2,04±0,10 2,01±0,11 0,034 0,990 0,47 0,626 0,486 lfnu, % 72,7±2,5 76,4±2,3 81,8±1,4 0,034 0,996 0,17 0,843 0,783 lf/hf hrv 3,67±0,57 4,71±0,50 7,51±0,88 0,034 0,991 0,46 0,635 0,795 (vlf+lf)/hf 10,7±2,6 11,7±1,3 18,3±1,9 0,034 0,988 0,58 0,561 0,733 tnn hrv, units 13,8±0,8 10,3±0,6 10,8±0,5 0,034 0,997 0,13 0,876 0,341 rmssd hrv, msec 33,1±3,5 24,0±2,8 22,9±2,0 0,034 0,993 0,34 0,713 0,436 vlf psd, mcec2 1573±239 807±97 1020±119 0,034 0,986 0,70 0,499 0,457 lf psd, mcec2 1479±228 751±109 944±135 0,034 0,996 0,19 0,828 0,282 hf psd, mcec2 596±137 243±50 249±51 0,034 0,987 0,66 0,519 0,473 hf psd, % 15,4±2,1 11,6±1,5 8,0±0,8 0,034 0,990 0,33 0,710 0,430 reactive anxiety, ps 23,2±1,5 23,0±1,2 25,2±1,2 0,034 0,999 0,03 0,968 0,083 50 table 4. parameters of beta-rhythm not included in the model variables cohorts (n) and means±se parameters of wilks' statistics reproductive age women (24) postmenopausal wo men (36) men (62) wilks λ partial λ f to enter plevel tolerancy fp1-β psd, µv2/hz 42±4 102±12 55±4 0,033 0,984 0,81 0,446 0,219 fp2-β psd, µv2/hz 63±17 100±12 53±3 0,034 1,000 0,01 0,989 0,408 f7-β psd, µv2/hz 42±6 81±12 49±7 0,034 0,983 0,82 0,445 0,476 f8-β psd, µv2/hz 31±5 64±12 46±5 0,034 0,995 0,26 0,769 0,408 t3-β psd, μv2/hz 71±10 122±19 65±5 0,034 0,991 0,43 0,650 0,343 t4-β psd, μv2/hz 55±5 117±18 72±8 0,034 0,998 0,08 0,922 0,151 c3-β psd, μv2/hz 76±7 153±17 75±6 0,034 0,998 0,10 0,907 0,246 c4-β psd, μv2/hz 71±6 149±17 81±7 0,034 0,991 0,43 0,654 0,210 p3-β psd, μv2/hz 86±12 150±18 78±6 0,034 0,995 0,26 0,769 0,215 p4-β psd, μv2/hz 82±10 127±14 74±6 0,034 0,984 0,81 0,449 0,164 o1-β psd, µv2/hz 92±10 137±15 91±7 0,034 0,998 0,07 0,929 0,207 table 5. parameters of theta-rhythm not included in the model variables cohorts (n) and means±se parameters of wilks' statistics reproductive age women (24) postmenopausal wo men (36) men (62) wilks λ partial λ f to enter plevel tolerancy amplitude θ, μv 8,6±0,6 10,9±1,0 8,2±0,4 0,034 0,984 0,77 0,467 0,442 fp2-θ psd, % 11,8±0,9 8,9±0,6 9,0±0,7 0,034 0,999 0,05 0,949 0,552 f3-θ psd, μv2/hz 49±8 78±12 35±3 0,034 0,991 0,45 0,639 0,358 f4-θ psd, % 12,0±0,9 9,7±0,8 9,6±0,7 0,034 0,984 0,78 0,462 0,496 f7-θ psd, % 10,9±0,6 10,5±0,8 8,3±0,6 0,034 0,994 0,27 0,761 0,532 f7-θ psd, μv2/hz 23±4 66±12 25±5 0,034 0,994 0,31 0,731 0,727 f8-θ psd, % 12,5±1,2 9,6±0,8 8,9±0,6 0,033 0,980 0,99 0,374 0,476 t3-θ psd, μv2/hz 36±4 68±12 26±2 0,034 0,989 0,52 0,598 0,390 c3-θ psd, μv2/hz 54±7 78±13 37±3 0,034 0,997 0,13 0,877 0,155 t5-θ psd, μv2/hz 36±6 63±12 31±3 0,034 0,997 0,17 0,846 0,295 table 6. parameters of deltaand alpha-rhythm and entropy not included in the model variables cohorts (n) and means±se parameters of wilks' statistics reproductive age women (24) postmenopausal wo men (36) men (62) wilks λ partial λ f to enter plevel tolerancy amplitude δ, μv 19±2 27±4 25±3 0,034 1,000 0,01 0,991 0,602 f8-δ psd, µv2/hz 105±31 495±201 552±206 0,034 0,998 0,08 0,927 0,716 t4-δ psd, µv2/hz 141±33 567±194 380±93 0,034 0,986 0,70 0,498 0,809 o2-δ psd, µv2/hz 122±22 233±63 328±91 0,034 0,985 0,72 0,488 0,715 fp1-α psd, µv2/hz 61±11 152±33 82±9 0,034 0,983 0,82 0,444 0,051 f3-α psd, µv2/hz 84±14 188±39 96±12 0,034 0,999 0,03 0,968 0,083 f7-α psd, µv2/hz 42±6 140±39 44±5 0,034 0,991 0,43 0,649 0,213 t3-α psd, µv2/hz 72±11 156±34 75±10 0,034 0,998 0,10 0,909 0,208 t4-α psd, µv2/hz 73±12 133±29 64±7 0,034 0,997 0,16 0,851 0,130 entropy f7 0,85±0,02 0,80±0,03 0,71±0,03 0,034 0,995 0,23 0,795 0,679 entropy f8 0,85±0,03 0,76±0,04 0,72±0,03 0,034 0,998 0,10 0,909 0,208 entropy t6 0,85±0,02 0,77±0,03 0,76±0,03 0,034 1,000 0,02 0,984 0,630 51 the identifying information contained in the 22 discriminant variables is condensed into two roots. the major root contains 86,4% of discriminatory opportunities (r*=0,962; wilks' λ=0,025; χ2(44)=400; p<10-6), while minor root – 14,6% only (r*=0,814; wilks' λ=0,338; χ2(21)=118; p<10-6). calculating the values of discriminant roots for each patient as the sum of the products of raw coefficients for individual values of discriminant variables together with the constant (table 7) allows visualization of each patient in the information space of roots. table 7. standardized and raw coefficients and constants for discriminant variables coefficients standardized raw variables root 1 root 2 root 1 root 2 testosterone, nm/l 1,749 0,343 0,362 0,071 testosterone, z -1,286 -0,492 -0,553 -0,212 age, years 0,796 0,703 0,076 0,067 f4-β psd, μv2/hz -0,428 0,468 -0,0057 0,0063 fp1-θ psd, % -0,174 -0,313 -0,035 -0,063 calcitonin, ng/l 1,555 -0,363 0,294 -0,069 calcitonin, z -1,371 0,769 -1,216 0,682 c4-θ psd, μv2/hz -0,376 0,059 -0,0068 0,0011 trait anxiety, points -0,346 -0,039 -0,044 -0,005 cortisol, nm/l -0,008 -0,428 -0,0001 -0,0037 kerdö’s vegetat index -0,224 -0,528 -0,009 -0,021 sdnn hrv, msec -0,131 -0,262 -0,006 -0,011 amplitude β, μv 0,570 -0,485 0,157 -0,133 urea, mm/l 0,197 0,216 0,205 0,224 uric acid, µm/l -0,213 0,318 -0,0030 0,0046 bilirubin, µm/l 0,154 -0,220 0,038 -0,054 f3-β psd, μv2/hz -0,141 0,693 -0,0029 0,0141 o2-β psd, µv2/hz -0,045 0,588 -0,0008 0,0102 f4-α psd, µv2/hz -0,020 -0,815 -0,0002 -0,0061 frequency δ, hz 0,015 -0,240 0,057 -0,923 t6-β psd, μv2/hz 0,027 0,338 0,0006 0,0081 t5-β psd, μv2/hz -0,182 -0,259 -0,0025 -0,0035 constants -8,129 -2,337 eigenvalues 12,47 1,963 cumulative proportions 0,864 1 reference (r) values of hrv parameters are taken from the instructions for "cardiolab+hrv", hormones from the instructions for the kits, nitrogenous metabolites from the handbook [21], eeg – from the data base of truskavetsian scientific school of balneology [27]. in order to make a correct comparison, the individual actual values of the variables (v) were transformed into z-scores according to the classical equations [17,18,27]: z = (v/r-1)/cv = (v r)/sd = 4•(v-r)/(max min). following the algorithm of truskavetsian scientific school of balneology [17,18,27], table 8 shows the z-scores of variables both included in the discriminant model and worthy of attention in view of their identifying information. 52 table 8. correlations between variables and roots, centroids of cohorts and z-scores of variables and their clusters variables correlations variables-roots reproductive age women (24) postmenopausal women (36) men (62) root 1 (86,4 %) root 1 root 2 -4,24 -3,04 +3,41 bilirubin 0,093 -0,010 -0,06±0,16 -0,05±0,18 +0,60±0,13 lfnu hrv +0,73±0,21 +0,80±0,16 +1,26±0,10 lf/hf hrv +0,56±0,32 +0,86±0,24 +2,28±0,42 (vlf+lf)/hf hrv +1,73±0,86 +1,22±0,35 +2,96±0,45 mean +0,74±0,37 +0,71±0,27 +1,78±0,52 creatinine +0,49±0,17 +0,47±0,14 0,00±0,11 testosterone -0,062 -0,033 +1,26±0,70 +0,78±0,36 +0,01±0,24 trait anxiety -0,071 0,061 +1,38±0,49 +1,74±0,37 +0,45±0,28 mean +1,04±0,28 +1,00±0,38 +0,15±0,15 uric acid -0,34±0,18 -0,66±0,19 -1,30±0,12 hf band psdr -0,08±0,14 -0,07±0,19 -0,57±0,06 mean -0,21±0,13 -0,37±0,30 -0,94±0,37 root 2 (13,6 %) root 1 root 2 -2,23 +1,77 -0,16 urea +0,49±0,20 0,00±0,19 +0,11±0,13 sdnn hrv -0,053 -0,228 +0,14±0,24 -0,42±0,08 -0,39±0,09 tnn hrv +1,05±0,8 -0,37±0,24 -0,15±0,22 vlf band psda +0,16±0,33 -0,55±0,15 -0,37±0,17 frequency δ -0,056 -0,217 +0,69±0,34 -0,18±0,10 -0,13±0,09 fp1-θ psdr -0,060 -0,197 +0,51±0,22 -0,19±0,12 -0,20±0,10 kerdö’s vegetative index 0,010 -0,183 +0,85±0,22 +0,12±0,12 +0,41±0,11 cortisol -0,012 -0,101 -0,33±0,23 -0,76±0,13 -0,65±0,14 triiodothyronine +0,39±0,24 -0,32±0,20 -0,38±0,23 mean +0,44±0,14 -0,30±0,09 -0,19±0,10 age -0,001 0,499 -0,92±0,07 +0,73±0,12 -0,07±0,13 f3-β psda -0,088 0,375 -0,37±0,09 +0,90±0,23 -0,28±0,09 f4-β psda -0,037 0,278 -0,45±0,06 +0,67±0,21 -0,15±0,14 amplitude β -0,042 0,219 -0,23±0,18 +0,61±0,22 -0,10±0,11 t5-β psda -0,050 0,216 -0,20±0,13 +1,02±0,42 -0,12±0,11 t6-β psda -0,107 0,166 +0,02±0,13 +0,33±0,12 -0,26±0,06 f4-α psda -0,040 0,164 -0,22±0,18 +0,73±0,41 -0,18±0,13 o2-β psda -0,070 0,161 0,00±0,23 +0,64±0,23 -0,25±0,13 c4-θ psda -0,083 0,145 +0,27±0,22 +0,93±0,37 -0,19±0,09 calcitonin -0,081 0,139 -0,02±0,30 +0,45±0,20 -0,50±0,13 mean -0,21±0,10 +0,70±0,07 -0,21±0,04 further, the variables were grouped into several clusters. the first cluster (fig. 1) reflects a situation in which men have an upper limit level of bilirubin accompanied by increased levels of hrv markers of sympathetic tone, while women of both age groups have a completely normal level of bilirubin, and the levels of sympathetic markers are equally upper limit. the second cluster shows that in men a completely normal level of creatinine is accompanied by a completely normal level of testosterone and an upper borderline level of trait anxiety, while in women of both age groups creatinineemia is upper borderline, and the levels of testosterone and trait anxiety are moderately elevated. the third cluster illustrates the combination of hypouricemia in men with the lower limit level of hrv marker of vagal tone, while in women the level of uric acid is in the lower zone of the age norm, and the vagal tone fully corresponds to the age norm. 53 fig. 1. z-scores of bilirubin (circles), creatinine (squares), and urate (triangles) cluster variables (y axis) and the centroids of the first root (x axis) of cohorts of women of reproductive age (green icons), postmenopausal women (red icons), and men (blue icons) the other two clusters reflect differences between women of different ages (fig. 2). fig. 2. z-scores of urea (squares) and age (circles) cluster variables (y axis) and the second root centroids (x axis) of cohorts of women of reproductive age (green icons), men (blue icons), and postmenopausal women (red icons) in particular, in women of reproductive age, the upper-limit level of urea is accompanied by upper-limit or normal levels of vagal markers, delta-rhythm frequency, psd of thetarhythm in fp1 locus and triiodothyronine, as well as the lower-limit level of cortisol. at the same time, in postmenopausal women, the level of urea is completely normal, other parameters are normal or at the lower limit, and cortisol level is reduced. on the other hand, upper limit levels of calcitonin and a number of eeg parameters were found in postmenopausal women, while in younger women similar parameters are quite normal or lower limit. according to these parameters, men generally occupy an intermediate position. in the information space of two discriminant roots, three cohorts are clearly demarcated (fig. 3). 54 pmpw raw m -7 -6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 root 1 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 r oo t 2 fig. 3. scattering of individual values of the first and second discriminant roots of postmenopausal women (pmpw), reproductive age women (raw) and men (m) the visual impression of a clear demarcation is documented by calculating the distances of mahalanobis (table 9). table 9. squares of mahalanobis distances between clusters (above the diagonal) and fcriteria (df=23,0) and p-levels (below the diagonal) cohorts pmpw raw men postmenopausal women (36) 0 17,4 45,3 reproductive age women (24) 9,4 10-6 0 62,8 men (62) 38,6 10-6 40,7 10-6 0 selected discriminant variables were used to identify the affiliation of a patient to a particular cohort. this goal of discriminant analysis is realized with the help of classification functions (table 10). 55 table 10. coefficients and constants of classification functions cohorts postmenopausal women (36) reproductive age women (24) men (62) variables p=,295 p=,197 p=,508 testosterone, nm/l 2,557 1,837 4,753 testosterone, z -5,773 -4,260 -8,930 age, years 1,175 0,816 1,534 f4-β psd, μv2/hz -0,016 -0,035 -0,065 fp1-θ psd, % 0,031 0,323 -0,073 calcitonin, ng/l 0,940 0,860 2,971 calcitonin, z -1,139 -2,402 -10,29 c4-θ psd, μv2/hz -0,022 -0,018 -0,068 trait anxiety, points 0,607 0,679 0,333 cortisol, nm/l 0,008 0,023 0,015 kerdö’s vegetat index -0,082 0,013 -0,099 sdnn hrv, msec 0,132 0,185 0,117 amplitude β, μv 2,195 2,540 3,464 urea, mm/l 8,789 7,648 9,677 uric acid, µm/l 0,047 0,032 0,018 bilirubin, µm/l 0,719 0,888 1,066 f3-β psd, μv2/hz 0,026 -0,027 -0,019 o2-β psd, µv2/hz 0,096 0,056 0,071 f4-α psd, µv2/hz -0,042 -0,017 -0,031 frequency δ, hz 19,15 22,77 21,30 t6-β psd, μv2/hz 0,017 -0,016 0,006 t5-β psd, μv2/hz -0,092 -0,075 -0,102 constants -115,5 -102,1 -162,5 the classification accuracy is absolute (table 11). table 11. classifications matrix rows: observed classifications columns: predicted classifications group percent correct pmpw p=,29508 raw p=,19672 m p=,50820 pmpw raw m total 100 36 0 0 100 0 24 0 100 0 0 62 100 36 24 62 сonclusion it is significant that one or another nitrogenous metabolite was found in the composition of each cluster. earlier we discovered peculiarities of relationships between plasma levels of nitrogenous metabolites and eeg&hrv parameters in patients with postradiation encephalopaty [9]. we interpret this as another proof of the existence of connections between nitrogenous metabolites and psycho-neuro-endocrine parameters in line with the concept of the functional-metabolic continuum [15,16]. 56 acknowledgment we express sincere gratitude to administrations of clinical sanatorium “moldova” and prjsc “truskavets’ spa” as well as ta korolyshyn and vv kikhtan for help in carrying out this investigation. accordance to ethics standards tests in patients are carried out in accordance with positions of helsinki declaration 1975 and directive of national committee on ethics of scientific researches. during realization of tests from all participants the informed consent is got and used all measures for providing of anonymity of participants. references 1. abhishekh ha, nisarga p, kisan r, meghana a, chandran s, raju t, et al. influence of age and gender on autonomic regulation of heart. j clin monit comput. 2013; 27: 259-264. 2. baevskiy rm, ivanov gg. heart rate variability: theoretical aspects and possibilities of clinical application [in russian]. ultrazvukovaya i funktsionalnaya diagnostika. 2001; 3: 106-127. 3. berntson gg, bigger jt jr, eckberg dl, grossman p, kaufman pg, malik m, nagaraja hn, porges sw, saul jp, stone ph, van der molen mw. heart rate variability: origines, methods, and interpretive caveats. psychophysiology. 1997; 34: 623-648. 4. bombushkar is, gozhenko ai, badiuk ns, smagliy vs, korda mm, popovych il, blavatska om. relationships between parameters of uric acid metabolism and neuro-endocrine factors of adaptation [in ukrainian]. herald of marine medicine. 2022; 2(95): 59-74. 5. bombushkar is, gozhenko ai, korda mm, żukow x, popovych il. relationships between plasma levels of nitrogenous metabolites and some psycho-neuro-endocrine parameters. journal of education, health and sport. 2022; 12(6): 365-383. 6. bombushkar is, korda mm, gozhenko ai, żukow x, popovych il. psycho-neuro-endocrine accompaniments of individual variants of nitrogenous metabolites exchange. journal of education, health and sport. 2022; 12(7): 994-1008. 7. bombushkar is, anchev as, żukow x, popovych il. sexual dimorphism in relationships between of plasma urea and some psycho-neuro-endocrine parameters journal of education, health and sport. 2022; 12(8): 1198-1205. 8. bombushkar is, anchev as, żukow x, popovych il. sexual dimorphism in relationships between of plasma creatinine and some neuro-endocrine parameters. journal of education, health and sport. 2022; 12(9): 985-997. 9. bombushkar is, gozhenko ai, korda mm, żukow x, popovych il. peculiarities of relationships between plasma levels of nitrogenous metabolites and eeg&hrv parameters in patients with postradiation encephalopaty. journal of education, health and sport. 2022; 12(10): 335-355. 10. bombushkar is, anchev as, żukow x, popovych il. sexual dimorphism in relationships between of plasma bilirubin and some neuro-endocrine parameters. journal of education, health and sport. 2022; 12(11): 381-389. 11. cave ae, barry rj. sex differences in resting eeg in healthy young adults. int j psychophysiol. 2021; 161: 35-43. 12. clarke ar, barry rj, mccarthy r, selikowitz m. age and sex effects in the eeg: development of the normal child. clin neurophysiol. 2001; 112(5): 806-814. 13. fajda oi, hrinchenko bv, snihur ov, barylyak lg, zukow w. what kerdoe’s vegetative index really reflects? journal of education, health and sport. 2015; 5(12): 279-288. 14. goryachkovskiy am. clinical biochemi [in russian]. odesa: astroprint; 1998: 608. 15. gozhenko ai. essays on disease theory [in russian]. odesa; 2010: 24. 16. gozhenko ai. functional-metabolic continuum [in russian]. j of nams of ukraine. 2016; 22 (1): 3-8. 17. gozhenko аі, korda mm, popadynets’ oo, popovych il. entropy, harmony, synchronization 57 and their neuro-endocrine-immune correlates [in ukrainian]. odesa. feniks; 2021: 232. 18. gozhenko ai, zukow w, polovynko is, zajats lm, yanchij ri, portnichenko vi, popovych il. individual immune responses to chronic stress and their neuro-endocrine accompaniment. rsw. umk. radom. torun; 2019: 200. 19. heart rate variability. standards of measurement, physiological interpretation, and clinical use. task force of esc and naspe. circulation. 1996; 93(5): 1043-1065. 20. kerdö i. ein aus daten der blutzirkulation kalkulierter index zur beurteilung der vegetativen tonuslage. acta neurovegetativa (wien). 1966; 29(2): 250-268. 21. khmelevskyi yv, usatenko ok. basic biochemical constants of humans at norm and at pathology [in russian]. kyiv. zdorovya; 1987: 160. 22. klecka wr. discriminant analysis [trans. from english in russian] (seventh printing, 1986). in: factor, discriminant and cluster analysis. moskva. finansy i statistika; 1989: 78-138. 23. koenig j, thayer jf. sex differences in healthy human heart rate variability: a meta-analysis. neurosci biobehav rev. 2016; 64: 288-310. 24. korkushko ov, pysaruk av, shatylo vb. the value of heart rate variability analysis in cardiology: age aspects [in russian]. circulation and hemostase. 2009; 1-2: 127-139. 25. kuo tb, lin t, yang cc, li cl, chen cf, chou p. effect of aging on gender differences in neural control of heart rate. am j physiol. 1999; 277(6): h2233-h2239. 26. popovych il, gozhenko ai, bombushkar is, korda mm, zukow w. sexual dimorphism in relationships between of uricemia and some psycho-neuro-endocrine parameters. journal of education, health and sport. 2015; 5(5): 556-581. 27. popovych il, gozhenko ai, korda mm, klishch im, popovych dv, zukow w (editors). mineral waters, metabolism, neuro-endocrine-immune complex. odesa. feniks; 2022: 252. 28. practical psychodiagnostics. techniques and tests [in russian]. samara. bakhrakh; 1998: 59-64. 29. proverbio am. sexual dimorphism in hemispheric processing of faces in humans: a metaanalysis of 817 cases. soc cogn affect neurosci. 2021; 16(10):1023-1035. 30. shaffer f, ginsberg jp. an overview of heart rate variability metrics and norms. front public health. 2017; 5: 258. 31. shannon ce. a mathematical theory of information. bell syst tech j. 1948; 27: 379-423. 32. spielberger cd. manual for the state-trait anxiety inventory (form y) consulting psychologists press; palo alto (ca): 1983. results and discussion 35 czekaj, aleksandra, dubel, robert, ruszel, kinga, dubel, julia & namroży, natalia. electric scooters a growing public health problem. quality in sport. 2022;8(3):35-40. eissn 2450-3118. doi http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.03.004 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41041 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2022; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 25.10.2021. revised: 19.11.2022. accepted: 26.11.2022. electric scooters a growing public health problem hulajnogi elektryczne rosnącym problemem zdrowia publicznego aleksandra czekaj1, robert dubel3, kinga ruszel2, julia dubel4, natalia namroży3 1clinical frederick chopin’s hospital no.1, szopena street 2, 35-055 rzeszów, poland 2military clinical hospital no.1, aleje racławickie street 23, 20-049 lublin, poland 3clinical hospital no.4, jaczewskiego street 8, 20-954 lublin, poland 4medical university of warsaw, żwirki i wigury street 61, 02-091 warsaw orcid id: aleksandra czekaj orcid.org/0000-0003-3104-683x kinga ruszelorcid.org/0000-0002-9633-4288 kingaruszel@gmail.com robert dubel orcid.org/0000-0001-7666-2893 r_dubel@wp.pl julia dubel orcid.org/0000-0002-4854-2912 julkadubel@gmail.com natalia namroży orcid.org/0000-0002-7553-4395 natalia.namrozy0@gmail.com correspondence: aleksandra czekaj; lexi7979@gmail.com abstrakt elektryczne hulajnogi w ostatnim czasie stały się najpopularniejszym środkiem transportowym wybieranym do poruszania się po aglomeracjach miejskich. szacuje się, że do końca 2024 roku liczba hulajnóg na drogach całego świata wzrośnie o około 600% w porównaniu do 2019 roku. łatwy dostęp do wypożyczenia oraz niska cena zakupu znacząco przekonuje wiele osób na całym świecie do korzystania z tej formy transportu. niniejszy artykuł przeglądowy ma na celu ukazanie, jakim poważnym zagrożeniem dla zdrowia może stać się hulajnoga. poruszona została także kwestia najczęstszych urazów związanych z użytkowaniem tego rodzaju pojazdów. rosnąca popularność pojazdów elektrycznych niesie za sobą możliwość odnotowywania coraz większej ilości przypadków urazów związanych z hulajnogami elektrycznymi. liczne łamanie przepisów drogowych oraz jazda hulajnogą pod wpływem alkoholu w większości przypadków bez odzieży ochronnej znacząco przyczynia się do powstawania wysokoenergetycznych urazów u poszkodowanych. abstract: electric scooters have recently become the most popular means of transport chosen to move around urban agglomerations. it is estimated that by the end of 2024, the number of scooters on the roads around the world will increase by about 600% compared to 2019. easy access to rental and low purchase price significantly convince many people around the world to use this form of transport. this review article aims to show what a serious health risk a scooter can be. the issue of the most common injuries related to the use of this type of vehicle was also discussed. the growing popularity of electric vehicles brings with it the possibility of recording more and more cases of injuries related to electric scooters. numerous violations of road rules and riding a scooter under the influence of alcohol, in most cases without protective clothing, significantly contribute to the formation of high-energy injuries in victims. keywords: electric scooter, injuries, trauma http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.03.004 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41041 http://orcid.org/0000-0003-3104-683x http://orcid.org/0000-0002-9633-4288 http://orcid.org/0000-0001-7666-2893 http://orcid.org/0000-0002-4854-2912 http://orcid.org/0000-0002-7553-4395 mailto:lexi7979@gmail.com 36 słowa kluczowe: hulajnoga elektryczna, kontuzje, urazy wstęp obecnie istnieje wiele możliwości komunikacyjnych służących do sprawnego przemieszczania się po mieście. w ostatnim czasie bardzo popularne stały się hulajnogi elektryczne. dzięki stosunkowo łatwej obsłudze stały się one w ostatnim czasie najpopularniejszym środkiem transportu na całym świecie(coelho i in. 2021, rejto i in.2022). w dziesiątkach miast można przy pomocy aplikacji mobilnej wypożyczyć hulajnogę o napędzie elektrycznym. wygoda oraz łatwość dostępu znacznie przyczyniły się do rozpowszechnienia tego rodzaju transportu (ioannides i in. 2022). przewiduje się, że do 2024 roku na całym świecie będzie w użytku około 4,6 miliona hulajnóg elektrycznych, co stanowi 600% wzrost w porównaniu do 2019 roku (gan-el i in. 2022).hulajnoga rozwija prędkość do 30km/h, niekiedy nawet większą np. w przypadkach jazdy ze wzniesienia. bateria w zależności od modelu pozwala na użytkowanie hulajnogi od 6 do 8 godzin na jednym ładowaniu (coelho i in. 2021). podstawowym wyposażeniem hulajnogi są hamulce, oświetlenie przednie oraz tylne. w niemczech użytkowanie pojazdu dozwolone jest od 14 roku życia, jednak w większości krajów na świecie nie obserwuje się większych ograniczeń wiekowych. ponda to hulajnoga w świetle prawa drogowego traktowana jest jak rower, co wiąże się z tym, że nie można się nią poruszać po chodnikach. dodatkowo do poruszania się po drogach nie jest konieczne posiadanie kasku ochronnego na głowę, co może wiązać się ze zwiększonym ryzykiem poszkodowania osoby poruszającej się przy pomocy hulajnogi (störmann i in 2020). swoją popularność elektryczne hulajnogi zyskały dzięki niskiej cenie zakupu w porównaniu do samochodów, czy motocykli. możliwość poruszania się elektrycznymi hulajnogami po ścieżkach rowerowych także istotnie wpłynęła na wzrost ich popularności. wszystko to skłania wielu użytkowników na całym świecie do zmiany dotychczasowej formy transportu, szczególnie w miastach o dużej liczebności ludzi, gdzie w godzinach szczytu obserwuje się korki na ulicach miast.szybki wzrost popularności, łatwość użytkowania oraz szeroka dostępność niesie za sobą również dużo problemów (coelho i in. 2021). niestety wzrost popularności tego typu transportu przyniósł za sobą liczne urazy orazdużą ilość wypadków o charakterze wysokoenergetycznych urazów (ishmael i in. 2019).masowa ilość urazów spowodowanych użytkowaniem elektrycznych hulajnóg stała się ogromnymproblemem zdrowia publicznego oraz plagą w szpitalnych izbach przyjęć (coelho i in. 2021).po wprowadzeniu zdalnej możliwości wypożyczenia elektrycznych hulajnóg w nowej zelandii zaobserwowano wzrost wypadków z udziałem elektrycznych hulajnóg z 2 do 35 urazów tygodniowo (moftakhar i in. 2021). badania obejmujące osoby poszkodowane przez hulajnogi od 2017 w usa obejmuje głównie kierowców hulajnóg, przy czym około 10% poszkodowanych to osoby potrącone przez hulajnogi. w badaniu brało udział 70 pacjentów. w głównej mierze byli to mężczyźni, którzy ulegli zderzeniu z samochodem osobowym. 33% pacjentów użytkowało elektryczną hulajnogę po raz pierwszy. wśród poszkodowanych około 40% pacjentów stanowiły osoby, które doznały urazu w obrębie głowy, drugim najczęstszym typem urazów obejmujących 31% poszkodowanych to złamania lokalizujące się w obrębie kończyn górnych oraz dolnych (störmann i in 2020, kim i in. 2021). badania donoszą także o przypadkach, w których obserwowano urazy w obrębie kręgosłupa, złamania żeber, złamania miednicy, uszkodzenia narządów miąższowych oraz urazów wielonarządowych (kim i in. 2021). odnotowano także przypadek o skutku śmiertelnym w wyniku doznanych obrażeń (pepper i in. 2022).badania obserwacyjne prowadzone w nowej zelandii także donoszą o podobnym charakterze urazów, jakie zostały opisane w usa (störmann i in 2020). najczęstszymi badaniami obrazowymi wykonywanymi po trafieniu poszkodowanego na sor były radiogramy oraz tomografia komputerowa dystalnej części kończyny górnej. w przypadku urazów w obrębie głowy wykonywana najczęściej była tomografia komputerowa głowy. natomiast w przypadkach urazu lokalizującego się w obrębie kończyny dolnej wykonywano zdjęcie rentgenowskie lub tomografię komputerową dystalnej części kończyny dolnej. łącznie około 8% pacjentów przeszło tomografię komputerową z protokołem urazowym głowy, szyjnego odcinka kręgosłupa, klatki piersiowej, brzucha i miednicy (trivedi i in. 2018). wypadki na hulajnogach elektrycznych sąbardziej skorelowane z obrażeniami w przypadkach, gdy osoba poruszała się po nieutwardzonych nawierzchniach, parkingach, szutrowych drogach i trasach rowerowych. o ile nie są to dane istotne statystycznie, to można zauważyć, że ryzyko wystąpienia wypadku przy poruszaniu się po takich miejscach było dwukrotnie wyższe w porównaniu do osób, które doznały wypadku, poruszając się po chodnikach, poboczu drogi lub pasie jezdni przeznaczonym dla rowerów. ponadto wypadki z udziałem hulajnóg zdarzały się częściej latem, w godzinach popołudniowych przy dobrej widoczności, niebezpiecznej nawierzchni oraz w wyniku awarii hulajnogi (tian i in. 2022). szacuje się, że tylko nieznaczna część użytkowników elektrycznych hulajnóg używa kasków ochronnych na głowę. natomiast żadna spośród osób poszkodowanych nie posiadała ochraniaczy na nadgarstki lub innej odzieży ochronnej (bloom i in. 2020). na podstawie badań przeprowadzonych w korei południowej wynika, że osoby, które posiadały kask ochronny na głowie podczas wypadku na elektrycznej hulajnodze miały znacząco niższy wynik w skali ais (ang. abbreviated injury scale) w porównaniu do osób, które go nie posiadały (choi i in. 2022). skala ais służy do pomiaru ciężkości urazów za pomocą prostego wyniku, którego składową są: rozproszenie energii, stopień uszkodzenia tkane, zagrożenie życia, trwałe upośledzenie oraz okres 37 potrzebny do wyleczenia pacjenta (hsu i in. 2019). wynik ais głowy u pacjentów, którzy mieli założony kask podczas wypadku był niższy średnio o 1,37 punkta (choi i in. 2022). obrażenia głowy spowodowane wypadkami na hulajnogach obrażenia tkanek miękkich bądź kości twarzoczaszki występują u 26-58% pacjentów z urazami spowodowanymi przez elektryczne hulajnogi. większość przypadków stanowiły osoby będące pod wpływem alkoholu. urazy tkanek miękkich głowy najczęściej obejmują czoło (około 35% przypadków), następnie urazy obejmują skórę głowy (około 12% przypadków), podbródek (około 11% przypadków), górna warga (około 11% przypadków) oraz policzek (około 10% przypadków). najmniej urazów obserwowano w obrębie małżowiny usznej, ze względu na jej elastyczną budowę. uszkodzenia tkanek powstałe w wyniku wypadku, które mają największe znaczenie estetyczne to obrażenia powstałe w okolicy brwi, środkowej części czoła, bocznej części czoła oraz obrażenia w obrębie czerwieni górnej wargi. w przypadkach złamań kości w obrębie głowy najczęściej dochodzi do złamań obejmujących oczodół oraz szczękę. stanowią one prawie jedną czwartą wszystkich diagnozowanych przypadków złamań kości w obrębie twarzoczaszki. najrzadziej obserwuje się złamania w obrębie kości potylicznej oraz ciemieniowej. do najczęstszych fragmentów kostnych, które uległy ostremu złamaniu należą: przedniaściana zatoki szczękowej, kość nosowa, boczna ściana oczodołu, dno oczodołu oraz kość jarzmowa. natomiast do najrzadszych fragmentów kostnych, które uległy złamaniu należą: piramida kości skroniowej, wyrostek kłykciowy kości żuchwowej oraz wyrostek sutkowy kości skroniowej. spośród pacjentów z urazem w obrębie twarzoczaszki 7% poszkodowanych miało uraz śródczaszkowy w postaci krwotoku nadtwardówkowego, podtwardówkowego, podpajęczynówkowego oraz śródmózgowego. natomiast spośród osób ze zdiagnozowanymi złamaniami kości klinowej u niewielkiej liczby pacjentów obserwowano urazy wewnątrzczaszkowe, a u jednego pacjenta doszło do wycieku płynu mózgowo-rdzeniowego (farhoud faraji i in. 2020). wśród poszkodowanych pacjentów odnotowywano także złamania zębów (ingstrup i in. 2021). urazy obejmujące kończyny górne urazy lokalizujące się w obrębie kończyny górnej dotyczą 40% poszkodowanych (lagreca i in. 2021, störmann i in. 2020). w przeprowadzonym badaniu związanym z lokalizacją urazów w obrębie kończyn górnych odkryto, że 90% urazów lokalizuje się dystalnie w stosunku do stawu łokciowego. większość diagnozowanych przypadków to osoby w wieku od 10 do 18 lat stanowiące około 30% pacjentów oraz od 26 do 45 lat stanowiące 26% pacjentów. większość przypadków to osoby płci męskiej. złamania w obrębie kończyny górnej obejmują około44% diagnozowanych urazów. spośród nich najczęściej obserwuje się całkowite złamania w obrębie kości promieniowej, niespecyficzne złamania kości promieniowej oraz całego przedramienia. najrzadziej dochodzi to złamania w obrębie głowy kości promieniowej oraz dystalnej części kości promieniowej. drugą co do częstości występującą lokalizacją urazu w obrębie kończyny górnej obejmującą około 41% obserwowanych przypadków urazów jest nadgarstek. obserwuje się także urazy w obrębie dłoni oraz palców. szczególny wzrost ilości opisywanych urazów istotnie koreluje wraz ze wzrostem popularności elektrycznych hulajnóg oraz pojawieniem się firm oferujących wypożyczanie ich. ponad to analiza google trend pokazuje, że liczba wyszukiwań elektrycznych hulajnóg odnotowuje wzrost w okresie od listopada do grudnia. obserwowane wyniki mogą sugerować, że hulajnogi stają się także coraz bardziej popularną formą prezentu świątecznego, co w przyszłości może powodować coraz większą ilością diagnozowanych urazów u ich użytkowników (lagreca i in. 2021). alkohol a urazy badania przeprowadzone z udziałem osób, które uległy wypadkowi na hulajnodze elektrycznej wykazały, że od 15% do 30% osób poszkodowanych w wyniku wypadku na hulajnodze elektrycznej było pod wpływem alkoholu. byli to głównie użytkownicy wypożyczonych hulajnóg, którzy podczas przemieszczania się nie posiadali kasku ochronnego na głowie. u tych pacjentów obserwowano głównie obrażenia w obrębie głowy i szyi o różnym stopniu ciężkości w tym wieloodłamowe złamania żuchwy wymagające operacji (gan-el i in. 2022, harbrecht i in. 2022). wypadki, w których osoby były pod wpływem alkoholu występowały poza godzinami pracy. pacjenci pod wpływem alkoholu wykazywali tendencje do zniesienia odruchu obronnego głowy podczas upadku objawiającego się tym, że pacjenci nie upadali na wyprostowane ręce, co miało istotne znaczenie na powstawanie znaczniejszych obrażeń w obrębie głowy i szyi (gan-el i in. 2022, kleinertz i in. 2021). badania przeprowadzone w finlandii wykazały, że 74% osób poszkodowanych było pod wpływem alkoholu. średni poziom alkoholu w wydychanym powietrzu przez pacjentów wynosił 1,8 ‰, natomiast 77% spośród nich miało powyżej 1,2 ‰ alkoholu w wydychanym powietrzu. ulegali oni wypadkom głównie w godzinach od 18 do 6 rano. 87% pacjentów spośród badanych doznało urazu szczękowo-twarzowego oraz około 60% z nich posiadało złamania w obrębie kończyn przy czym kończyny górne obejmowało 56% przypadków oraz 51% pacjentów posiadało złamania w obrębie kończyn dolnych. niespełna 8% pacjentów posiadało złamania w obrębie kończyn górnych oraz dolnych. mnogie złamania stwierdzono u 11% pacjentów. ponadto 38 37% pacjentów posiadało stłuczenia oraz otarcia, a rany wymagające szycia obserwowano u blisko 33% pacjentów (eetu i in. 2022). podsumowanie ogromna popularność elektrycznych hulajnóg przyczyniła się do ich szybkiej ekspansji na całym świecie.elektryczne hulajnogi służą głównie jako alternatywna forma transportu dla rowerów, czy innym środkom masowej komunikacji miejskiej. używanesą także w ramach spędzania wolnego czasu. ten tani środek transportu jest bardzo łatwo dostępny dzięki licznym firmom na rynkach całego świata, które oferują swoje usługi wypożyczania hulajnóg w różnych miastach. użytkownicy w bardzo prosty sposób mogą wypożyczać hulajnogi przez aplikacje dostępne na smartfony. z tą formą wypożyczania wiąże się bardzo duży problem, mianowicie firmy oferujące swoje usługi nie zapewniają kasku ochronnego na głowę podczas użytkowania hulajnogi. nie przestrzeganie przepisów drogowych, jazda pod prąd na jezdni, jazda po nieutwardzonym terenie na skróty w celu szybszego dotarcia do celu zwiększa ryzyko wypadku na hulajnodze. są to główne przyczyny powstawania ciężkich obrażeń głowy oraz innych części ciała w wyniku wypadków. ponad to wykazano, że większą część osób poszkodowanych stanowią mężczyźni, co sugeruje, że są oni bardziej skłonni do podejmowania ryzykownych zachowań podczas jazdy w stosunku do kobiet. kolejnym problemem użytkowników hulajnóg jest jazda pod wpływem alkoholu, szczególnie w nocy. brak kasku ochronnego w połączeniu z jazdą pod wpływem alkoholu z wysoką prędkością stwarza ogromne ryzyko zagrożenia dla utraty zdrowia. władze w wielu dużych aglomeracjach miejskich dostrzegły stale rosnący problem, jednak w wielu sytuacjach są bezradne. wprowadzone zmiany w przepisach dotyczących poruszaniem się elektrycznymi hulajnogami nie wpłynęły istotnie na redukcję wypadków z udziałem hulajnóg. wnioski potrzebne są dalsze prace nad przepisami regulującymi bezpieczne użytkowanie elektrycznych hulajnóg, a także warunków wypożyczania ich. najlepszym rozwiązaniem byłoby wprowadzenie przez firmy możliwości wypożyczenia kasków ochronnych w celu redukcji ryzyka powstawania urazów wysokoenergetycznych w obrębie głowy, które są najczęstszymi urazami diagnozowanymi po wypadkach na hulajnogach. istotne jest też wprowadzenie bardziej rygorystycznych kar za użytkowanie elektrycznych hulajnóg przez osoby będące pod wpływem alkoholu oraz innych środków odurzających. bibliografia 1. coelho, a., feito, p., corominas, l., sánchez-soler, j. f., pérez-prieto, d., martínez-diaz, s., … monllau, j. c. (2021). electricscooter-relatedinjuries: a new epidemic in orthopedics. journal of clinicalmedicine, 10(15), 3283. doi:10.3390/jcm10153283 2. reitoaleksi, öljymäkielina, franssilamikkoand. mattilaville m, incidence of electricscooter– associatedinjuries in finland from 2019 to 2021 jama netw open. 2022 apr; 5(4): e227418. published online 2022 apr 14. doi: 10.1001/jamanetworkopen.2022.7418 3. ioannides klh, wang pc, kowsari k, vu v, kojima n, clayton d, liu c, trivedi tk, schriger dl, elmore jg. e-scooterrelatedinjuries: using naturallanguageprocessing to rapidlysearch 36 millionmedical notes. plos one. 2022 apr 6;17(4):e0266097. doi: 10.1371/journal.pone.0266097. pmid: 35385532; pmcid: pmc8985928. 4. ishmael, c. r., hsiue, p. p., zoller, s. d., wang, p., hori, k. r., gatto, j. d., bernthal, n. m. (2019). anearlylookatoperativeorthopaedicinjuriesassociated with electricscooteraccidents. the journal of bone and joint surgery, 1. doi:10.2106/jbjs.19.00390 5. moftakhartimon, wanzel michael, vojcsik alexander, kralinger franz, mousavimehdi, hajdu stefan, aldriansilkeand starlinger julia. incidence and severity of electricscooterrelatedinjuriesafterintroduction of anurbanrentalprogramme in vienna: a retrospectivemulticentrestudyarchorthop trauma surg. 2021; 141(7): 1207–1213. published online 2020 aug 27. doi: 10.1007/s00402-020-03589-y pmcid: pmc8215041 pmid: 32852595 6. störmann philipp, klug alexander, nauchristoph,. verboketrené d, leiblein max, müller daniel, schweigkofleruwe, hoffmann reinhard, marziingo and lustenbergerthomas characteristics and 39 injurypatterns in electric-scooterrelatedaccidents—a prospectivetwo-center report from germany j clin med. 2020 may; 9(5): 1569. published online 2020 may 22. doi: 10.3390/jcm9051569 7. lagreca, m., didzbalis, c. j., oleck, n. c., weisberger, j. s., &ayyala, h. s. (2021). increasingincidence of hand and distal upper extremityinjuriesassociated with electricscooteruse. the journal of hand surgery. doi:10.1016/j.jhsa.2021.05.021, 8. farhoudfaraji, md, jason h. lee, bs, farshidfaraji, bridget macdonald, parisa oviedo, emelia stuart, michael baxter, caresse l. vuong, samuel h. lance, amanda a. gosman, edward m. castillo, and david b. hom, electricscootercraniofacial trauma laryngoscopeinvestigotolaryngol. 2020 jun; 5(3): 390–395. published online 2020 apr 7. doi: 10.1002/lio2.380 9. gan-el, e., ngatchoudjomo, w., pascuciobanu, a.m. et al. riskassessment, consequences, and epidemiology of electricscooteraccidentsadmitted to anemergencydepartment: a prospectiveobservationalstudy. eur j trauma emergsurg (2022). https://doi.org/10.1007/s00068-02202019-5 10. harbrecht andreas, hacklmichael, leschinger tim, uschok stephan, wegmann kilian, eysel peer, and müller lars p. what to expect? injurypatterns of electric-scooteraccidentsover a period of one year a prospectivemonocentricstudyat a level 1 trauma center eur j orthopsurgtraumatol. 2022; 32(4): 641–647. published online 2021 jun 1. doi: 10.1007/s00590-021-03014-z 11. suomineneetu n.,. sajantiantti j, silvereero a., koivunenveerakaisa, bondfolk anton s., koskimäkijanne, and saarinencorrespondingantti j. author. alcoholintoxication and lack of helmetusearecommon in electricscooter-relatedtraumaticbraininjuries: a consecutivepatientseries from a tertiaryuniversityhospital acta neurochir (wien). 2022; 164(3): 643–653. published online 2022 jan 14. doi: 10.1007/s00701-021-05098-2 12. kleinertzholger, dr. med.,* ntalos dimitris, dr. med.,1 hennes fabian, dr. med., nüchtern jakob v., pd dr. med., frosch karl-heinz, prof. dr. med., and. thiesen darius m, dr. med.accidentmechanisms and injurypatterns in e-scooterusersdtscharzteblint. 2021 feb; 118(8): 117–121. published online 2021 feb 26. doi: 10.3238/arztebl.m2021.0019 pmcid: pmc8204371 pmid: 33879309 13. ingstrupkristinnielsen 1, nielsen finn erland, rasmussensørenwistisen. injuriesfollowingaccidents with electricscooters dan med j. 2021 jan 20;68(2):a09200697. pmid: 33543698. 14. tiandisi, ryan andrew d., craig curtis m., sievertkelsey, and morrisnichole l.. characteristics and riskfactors for electricscooter-relatedcrashes and injurycrashesamongscooterriders: a twophasesurveystudyint j environ res public health. 2022 aug; 19(16): 10129. publishedoline 2022 aug 16. doi: 10.3390/ijerph191610129 pmcid: pmc9407915 pmid: 36011762 15. bloommatthew b., noorzad ali,lincarol,milton little, lee ernest y., margulies daniel r., and. torbatid sam s. standing electricscooterinjuries: impact on a community. am j surg. author manuscript; available in pmc 2021 mar 5. published in finaledited form as: am j surg. 2021 jan; 221(1): 227–232. published online 2020 jul 25. doi: 10.101/j.amjsurg.2020.07.020 pmcid: pmc7933485 nihmsid: nihms1675442 pmid: 3277839 40 16. choi jh, oh ss, kim ks, hwang jh, lee sy. electricscooter-related trauma in korea. j koreanmedsci. 2022 jun 6;37(22):e181. doi: 10.3346/jkms.2022.37.e181. pmid: 35668688; pmcid: pmc9171354. 17. hsu sy, wu sc, rau cs, hsieh tm, liu ht, huang cy, chou se, su wt, hsieh ch. impact of adapting the abbreviatedinjuryscale (ais)-2005 from ais-1998 on injuryseverityscores and clinicaloutcome. int j environ res public health. 2019 dec 10;16(24):5033. doi: 10.3390/ijerph16245033. pmid: 31835629; pmcid: pmc6950313.9 18. pepper t, barker m, smyth d, kingham m, dua r, fan k. electricscooters: a quickway to get to the emergencydepartment? br dent j. 2022 apr;232(8):535-537. doi: 10.1038/s41415-022-4153-6. epub 2022 apr 22. pmid: 35459829; pmcid: pmc9028901. 19. kim wc, campbell ar. commoninjurypatterns from standing motorizedscootercrashes. currsurg rep. 2021;9(4):8. doi: 10.1007/s40137-021-00283-9. epub 2021 mar 9. pmid: 33717660; pmcid: pmc7940864. 20. trivedi tk, liu c, antonio alm, wheaton n, kreger v, yap a, schriger d, elmore jg. injuriesassociated with standing electricscooteruse. jama netw open. 2019 jan 4;2(1):e187381. doi: 10.1001/jamanetworkopen.2018.7381. pmid: 30681711; pmcid: pmc6484536. 40 jędruszczak, przemysław, zdun, sylwia, walczak, klaudia, wesołowska, zuzanna & gaweł, weronika. ashwagandha (withania somnifera) influence on sleep: review. quality in sport. 2023;9(1):40-45. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.01.005 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41868 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 13.01.2023. revised: 15.01.2023. accepted: 20.01.2023. ashwagandha (withania somnifera) wpływ na sen: przegląd ashwagandha (withania somnifera) influence on sleep: review przemysław jędruszczak absolwent uniwersytetu medycznego w lublinie https://orcid.org/0000-0002-9248-4908 | jeremskij@gmail.com sylwia zdun absolwent uniwersytetu medycznego w lublinie https://orcid.org/0000-0002-5359-3618 | sylwiazdun15@gmail.com klaudia walczak absolwent uniwersytetu medycznego w lublinie https://orcid.org/0000-0002-5156-2260| klaudia.walczak100@gmail.com zuzanna wesołowska absolwent uniwersytetu medycznego w lublinie https://orcid.org/0000-0003-2344-1696 | wesolowska.zuzanna99@gmail.com weronika gaweł absolwent uniwersytetu medycznego w lublinie https://orcid.org/0000-0003-4451-3193 | weronikam.gawel@gmail.com abstrakt: wstęp: ashwagandha (withania somnifera) jest rośliną występującą na subkontynencie indyjskim. przypisywane jej prozdrowotne właściwości zostały w dużej części zweryfikowane w licznych badaniach na przestrzeni ostatnich 20 lat. w niniejszym artykule dokonano przeglądu badań dotyczących wpływu suplementacji ashwagandhy na sen, jego deprywację oraz badań analizujących mechanizmy warunkujące takie działanie. materiały i metody: dokonano przeglądu literatury dostępnej w bazie pubmed, używając słów kluczy: ”ashwagandha” ; ”sleep” ; ”insomnia”; “withania”; “somnifera”; “withanolide”; “withaferin” wyniki: ashwagandha pozytywnie wpływa na jakość i długość snu. wskazuje się, że poprawia ona parametry snu zarówno wśród osób chorujących na bezsenność, jak i osób zdrowych. dodatkowo udowodniono, że https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.01.005 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41868 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) mailto:jeremskij@gmail.com 41 zmniejsza ona stres oksydacyjny w warunkach deprywacji snu. wykazano, że pozytywne działanie ashwagandhy na sen jest związane z wpływem na przekaźnictwo gaba-nergiczne, a związkiem chemicznym odpowiedzialnym za indukowanie snu przez tę roślinę jest glikol trietylenowy. jej regularne stosowanie zwiększa poziom dopaminy w mózgowiu i może być potencjalnie użyteczne w leczeniu zaburzenia związanego ze snem jakim jest zespół niespokojnych nóg. podsumowanie: zastosowanie ashwagandhy stanowi potencjalny kierunek w leczeniu zaburzeń snu oraz poprawie jakości snu u osób zdrowych. istnieje potrzeba dalszego rozwoju oraz badań na większych grupach pacjentów w celu wykorzystania jej możliwości. słowa klucze: ashwagandha; sen; bezsenność; withania somnifera; witanolidy abstract: introduction: ashwagandha (withania somnifera) is a plant found on the indian subcontinent. the healthpromoting properties attributed to it have been largely verified in numerous studies over the past 20 years. this article reviews studies on the effects of ashwagandha supplementation on sleep, its deprivation, and studies analyzing the mechanisms determining such effects. materials and methods: a review of the literature available in the pubmed database was carried out, using the key words: "ashwagandha" ; "sleep" ; "insomnia", "withania", "somnifera", "withanolide", "withaferin". results: ashwagandha has a positive effect on the quality and length of sleep. it is indicated that it improves sleep parameters among both insomniacs and healthy people. in addition, it has been proven to reduce oxidative stress under conditions of sleep deprivation. ashwagandha's positive effects on sleep have been shown to be related to its effects on gaba-nergic transmission, and the chemical responsible for the plant's sleep induction is triethylene glycol. its regular use increases dopamine levels in the brain and could potentially be useful in treating the sleep-related disorder restless legs syndrome. conclusions: the use of ashwagandha is a potential direction for treating sleep disorders and improving sleep quality in healthy individuals. there is a need for further development and studies on larger groups of patients to exploit its potential. keywords: ashwagandha; sleep; insomnia; withania somnifera; vitanolides wprowadzenie: ashwagandha (withania somnifera/witania ospała) jest rośliną występującą na subkontynencie indyjskim. jej korzeń jest stosowany w tradycyjnej indyjskiej medycynie zwanej ajuwerdą, która przypisuje mu wiele prozdrowotnych właściwości. liczne badania z ostatnich lat wykazują, że posiada ona działanie przeciwzapalne, przeciwlękowe, neuroprotekcyjne czy przeciwcukrzycowe [21][22][23]. swoje właściwości zawdzięcza obecności licznych związków chemicznych, z których najlepiej poznano witanolidy, będące strukturalnie podobne do ginsenozydów obecnych we wszechleku żeń-szeniu, przez co witania bywa nazywana “indyjskim żeń-szeniem” [20]. badacze wykazują duże zainteresowanie zastosowaniem ashwagandy w kontekście snu, zarówno w leczeniu jego zaburzeń i nakładających się na niego objawów innych chorób, jak i poprawie jego jakości u osób zdrowych. bezsenność jest powszechnie występującym zaburzeniem snu, którego farmakoterapia często niesie ze sobą działania niepożądane. dzięki swojemu udowodnionemu dzialaniu neuroprotekcyjnemu i anksjolitycznemu, witania stała się w ostatnich latach przedmiotem badań nad wykorzystaniem jej jako bezpiecznego, roślinnego suplementu w terapii snu. i. cel pracy celem niniejszej pracy jest przegląd poznanych do tej pory zastosowań ashwagandhy w terapii snu oraz przeglądu ustaleń dotyczących mechanizmu determinującego jej właściwości indukujące sen. 42 ii. materiał i metody dokonano przeglądu literatury dostępnej w bazie pubmed, używając słów kluczy: ”ashwagandha” ; ”sleep” ; ”insomnia”; “withania”; “somnifera”; “withanolide”; “withaferin” iii. wyniki 1. oddziaływanie ashwagandhy na sen 1.1 badania na modelach zwierzęcych ashwagandha prewencyjnie podawana narażonym na deprywacje snu gryzoniom zmniejsza wykładniki fizyczne i biochemiczne stresu oksydacyjnego. w badaniu kumar. a et al. (2007) porównano zmiany wagi ciała, poziom lęku, aktywność motoryczną oraz poziomy markerów określonych procesów biochemicznych w mózgu u myszy poddanych 48-godzinnej deprywacji snu bez zabezpieczenia farmakologicznego do tych samych parametrów u myszy poddanych wcześniej 3-dniowej suplementacji ekstraktem z ashwagandy lub ekstraktem z ashwagandy i diazepamem. myszy w grupach w których podawano ashwagandhę lub diazepam miały poprawioną aktywność motoryczną oraz mniejszy poziom lęku w porównaniu do zwierząt z grupy kontrolnej, a spadek ich wagi był mniejszy. badania biochemiczne wykazały również, że podawanie w. somnifera lub diazepamu znacznie zmniejszyło peroksydację lipidów, zmniejszyło poziomy azotynów, poprawiło aktywność katalazy, a jednoczesne podawanie w. somnifera z diazepamem synergistycznie poprawiło wszystkie parametry biochemiczne w porównaniu z wybieranymi przez nich indywidualnie efektami [13]. działanie neuroprotekcyjne ashwagandhy przy zaburzeniach snu u gryzoni zostało potwierdzone również badaniami manchanda s et al. (2016). szczury poddane deprywacji snu z poprzedzającym przyjmowaniem ashwagandhy (określane w badaniu jako wsd) wykazywały lepsze wyniki w testach behawioralnych niż te które poddano deprywacji snu bez przyjmowania preparatu (określane jako vsd). na poziomie biochemicznym wykazano mniejszą ekspresję białek związanych z stresem oksydacyjnym oraz słabiej nasilone procesy apoptozy w regionie hipokampa u szczurów wsd w stosunku do szczurów vsd [14]. podobne wyniki uzyskano również w badaniu przeprowadzonym przez kaur t et al. (2016) [15]. działanie ashwagandhy podczas deprywacji snu polega nie tylko na zmniejszeniu poziomu wykładników stanu zapalnego, ale również zwiększeniu koncentracji neuroprzekaźników. w badaniach suganya k et al. (2020) szczury poddane deprywacji snu z poprzedzającym przyjmowaniem ashwagandhy cechowały się wyższym poziomem serotoniny i dopaminy zarówno względem szczurów poddanych deprywacji bez przyjmowania ashwaghandy, jak i szczurów jej niepoddanych [16]. badania na muszkach drosophilia autorstwa wang yy. et al (2020). wykazały wydłużenie całkowitego czasu snu oraz skrócenie czasu potrzebnego do zaśnięcia bez negatywnego wpływu na aktywność motoryczną podczas okresu czuwania owadów poddanych działaniu witanii ospałej [11]. pozytywny wpływ na sen muszek drospophilia potwierdzono również w badaniu przeprowadzonym przez holvoet h et al. (2022) [19]. 1.2 badania na ludziach w badaniu klinicznym przeprowadzonym przez langade d et al. (2019) oceniono skuteczność i efektywność ekstraktu z witanii na bezsennośc. pacjenci przyjmujący ashwagandhę uzyskali skrócenie czasu potrzebnego do zaśnięcia (sleep onset latency, sol) oraz czasu czuwania po zaśnięciu (wake after sleep onset, waso) przy jednoczesnym wydłużeniu całkowitego czasu snu (total sleep time, tst) oraz poprawie jego efektywności (sleep efficiency, se) w stosunku do grupy placebo. żaden z pacjentów nie zgłosił żadnych działań niepożądanych w okresie objętym badaniem [2]. podobne wyniki uzyskano również w badaniu przeprowadzonym przez deshpande a et al. (2020) [3]. pozytywny wpływ na wykładniki jakości snu (sol, waso, tst, se) nie tylko wśród pacjentów z bezsennością, ale również wśród osób zdrowych wykazało badanie langade d et al. (2021) [1]. subiektywną poprawę jakości snu wśród osób zdrowych odnotowano w badaniu nad wpływem w. somnifera na funkcje kognitywne u zdrowych, zestresowanych ludzi [17]. proporcjonalność poprawy subiektywnej oceny jakości snu wraz z zwiększającą się dawką preparatu została opisana w jednym 43 randomizowanym, przeprowadzonym metodą podwójnie ślepej próby badaniu porównawczym przeprowadzonym przez salve j et al. (2019) [18]. wyniki badania przeprowadzonego przez kelgane sb. et al. (2020) pozwalają stwierdzić, że witania ospała jest suplementem dobrze tolerowanym przez pacjentów geriatrycznych w wieku 65-80 lat. w grupie osób otrzymujących ashwagandhę zaobserwowano poprawę oceny jakości życia (na podstawie kwestionariusza whoqol-bref), jakości snu oraz czujności umysłowej. w opinii osób badanych ashwaganda wydaje się być bezpiecznym i efektywnym preparatem [12]. chaudhari ks et al. (2021) opisuje przypadek 72-letniej kobiety cierpiącej z powodu choroby parkinsona poddanej 2-miesięcznej suplementacji ashwagandą w celu terapii bezsenności. oprócz częściowego ustąpienia zaburzeń snu, nieznacznego zmniejszenia się drżenia mięśniowego oraz sztywności, u pacjentki zaobserwowano całkowite ustąpienie objawów zespołu niespokojnych nóg [8]. pozytywne działanie na objawy ch. parkinsona i zespół niespokojnych nóg prawdopodobnie jest związane z pozytywnym wpływem ashwagandhy na układ dopaminergiczny, co zostało udowodnione w przez rajasankar s et al. (2009), który przeprowadził badanie na myszach prezentujących biochemiczne i fizjologiczne objawy choroby parkinsona. oceniono w nim wpływ ashwagandhy na funkcje motoryczne oraz poziomy katechilamin, antyoksydantów i markerów oksydacji lipidów. wykazano poprawę funkcji motorycznych oraz zwiększenie się poziomu badanych substancji w prążkowiu myszy z grupy eksperymentalnej w stosunku do myszy z grupy kontrolnej [9]. inne badanie przeprowadzone na myszach prezentujących biochemiczne i fizjologiczne objawy choroby parkinsona, autorstwa prakash j. et. al (2014), wykazało, że etanolowy ekstrakt z korzenia ws wywołuje poprawę funkcji motorycznych chorych myszy, zwiększenie się poziomu dopaminy w istocie czarnej, zmniejszenie ekspresji inos oraz gfap, będącego markerem uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego [10]. 2. mechanizm warunkujący właściwości indukujące sen ashwagandhy w 2008 roku kumar a et al. opublikował badanie, którego wyniki sugerowały udział mechanizmu gabaergicznego w indukującym sen działaniu withania somniferra. przeprowadzono je na szczurach vistar poddanych deprywacji snu. szczury z grup eksperymentalnych, które poddano działaniu ashwagandhy, ashwagandhy z diazepamem lub ashwagandhy z muscymolem charakteryzowały się lepszymi parametrami mierzonymi w eeg i emg niż szczury z grupy kontrolnej. gorszymi parametrami cechowały się szczury z grupy w której podano witanię razem z niekompetytywnym antagonistą receptora gaba, pikrotoksyną. zastosowanie flumenazilu nie wpływało istotnie na parametry snu [7]. potwierdzenie tej hipotezy znalazło się w badaniu candelario m et al. (2015) w którym zbadano wpływ wodnego ekstraktu w. somnifera (aqws) na receptory gabaρ1 występujące na oocytach płazów z rodzaju xenopus oraz przeszczepionych na te komórki receptorów gabaa pochodzących z komórek mózgu szczura. aqws aktywował inotropowe kanały gaba, ale z niższą skutecznością w porównaniu z endogennym agonistą, gaba. wykazano również, że aqws jest silnym agonistą receptorów gabaρ1, które były 27-krotnie bardziej wrażliwe na aqws niż receptory gabaa. dodatkowo, badanie potwierdziło, że za działanie indukujące sen nie odpowiada witaferyna a ani witanolid a per se jak do tej pory podejrzewano [5]. kaushik mk et al. (2017) stwierdził, że alkoholowy ekstrakt w. somnifera o wysokiej zawartości witanolidów wywiera mniejszy wpływ na indukcję snu u myszy niż ekstrakt wodny (aqws) o niższej zawartości witanolidów, lecz wysokiej zawartości glikolu trietylenowego. glikol trietylenowy obecny na rynku komercyjnym po zastosowaniu na zwierzętach uczestniczących w badaniu wykazywał podobne działanie do aqws. wyniki te wyraźnie pokazały, że glikol trietylenowy jest aktywnym składnikiem liści ashwagandhy wywołującym sen i sam w sobie jako substancja chemiczna może być potencjalnie przydatny w leczeniu bezsenności [4]. przeprowadzone przez murthy sv et al. (2022) badania na liniach komórkowych glejaka szczura rattus norvegicus wykazały, że działanie na nie aqws powoduje wzrost ekspresji genów dla receptorów (gaba) a ρ1 i receptorów histaminy h3 [6]. iv. podsumowanie zastosowanie ashwagandhy stanowi potencjalny kierunek w leczeniu zaburzeń snu oraz poprawie jakości snu u osób zdrowych. w ogólnodostępnej literaturze opisano szereg pozytywnych działań witanii na sen i towarzyszące jemu zaburzenia. jej pozytywny wpływ na neuroprzekaźnictwo i brak dotychczasowo 44 zgłaszanych działań niepożądanych sugeruje, że ma ona potencjał stać się roślinną, bezpieczną alternatywą dla leków nasennych. istnieje potrzeba dalszego rozwoju oraz badań na większych grupach pacjentów w celu wykorzystania jej możliwości. financial support: no financial suport was received. conflict of interest: the authors declare no conflict of interest. bibliography: 1. langade d, thakare v, kanchi s, kelgane s. clinical evaluation of the pharmacological impact of ashwagandha root extract on sleep in healthy volunteers and insomnia patients: a double-blind, randomized, parallel-group, placebo-controlled study. j ethnopharmacol. 2021 jan 10;264:113276. doi: 10.1016/j.jep.2020.113276. epub 2020 aug 17. pmid: 32818573. 2. langade d, kanchi s, salve j, debnath k, ambegaokar d. efficacy and safety of ashwagandha (withania somnifera) root extract in insomnia and anxiety: a double-blind, randomized, placebocontrolled study. cureus. 2019 sep 28;11(9):e5797. doi: 10.7759/cureus.5797. pmid: 31728244; pmcid: pmc6827862. 3. deshpande a, irani n, balkrishnan r, benny ir. a randomized, double blind, placebo controlled study to evaluate the effects of ashwagandha (withania somnifera) extract on sleep quality in healthy adults. sleep med. 2020 aug;72:28-36. doi: 10.1016/j.sleep.2020.03.012. epub 2020 mar 21. pmid: 32540634. 4. kaushik mk, kaul sc, wadhwa r, yanagisawa m, urade y. triethylene glycol, an active component of ashwagandha (withania somnifera) leaves, is responsible for sleep induction. plos one. 2017 feb 16;12(2):e0172508. doi: 10.1371/journal.pone.0172508. pmid: 28207892; pmcid: pmc5313221. 5. candelario m, cuellar e, reyes-ruiz jm, darabedian n, feimeng z, miledi r, russo-neustadt a, limon a. direct evidence for gabaergic activity of withania somnifera on mammalian ionotropic gabaa and gabaρ receptors. j ethnopharmacol. 2015 aug 2;171:264-72. doi: 10.1016/j.jep.2015.05.058. epub 2015 jun 9. pmid: 26068424. 6. murthy sv, fathima sn, mote r. hydroalcoholic extract of ashwagandha improves sleep by modulating gaba/histamine receptors and eeg slow-wave pattern in in vitro in vivo experimental models. prev nutr food sci. 2022 mar 31;27(1):108-120. doi: 10.3746/pnf.2022.27.1.108. pmid: 35465115; pmcid: pmc9007714. 7. kumar a, kalonia h. effect of withania somnifera on sleep-wake cycle in sleep-disturbed rats: possible gabaergic mechanism. indian j pharm sci. 2008 nov;70(6):806-10. doi: 10.4103/0250474x.49130. pmid: 21369449; pmcid: pmc3040882. 8. chaudhari ks, tiwari rr, chaudhari ss, joshi sv, singh hb. withania somnifera as an adjunctive treatment for refractory restless legs syndrome in parkinson's disease: a case report. cureus. 2021 dec 28;13(12):e20775. doi: 10.7759/cureus.20775. pmid: 35111460; pmcid: pmc8793665. 9. rajasankar s, manivasagam t, sankar v, prakash s, muthusamy r, krishnamurti a, surendran s. withania somnifera root extract improves catecholamines and physiological abnormalities seen in a parkinson's disease model mouse. j ethnopharmacol. 2009 sep 25;125(3):369-73. doi: 10.1016/j.jep.2009.08.003. epub 2009 aug 8. pmid: 19666100. 10. prakash j, chouhan s, yadav sk, westfall s, rai sn, singh sp. withania somnifera alleviates parkinsonian phenotypes by inhibiting apoptotic pathways in dopaminergic neurons. neurochem res. 2014 dec;39(12):2527-36. doi: 10.1007/s11064-014-1443-7. epub 2014 nov 18. pmid: 25403619. 11. wang yy, ma ww, peng if. screening of sleep assisting drug candidates with a drosophila model. plos one. 2020 jul 29;15(7):e0236318. doi: 10.1371/journal.pone.0236318. pmid: 32726319; pmcid: pmc7390450. 12. kelgane sb, salve j, sampara p, debnath k. efficacy and tolerability of ashwagandha root extract in the elderly for improvement of general well-being and sleep: a prospective, randomized, doubleblind, placebo-controlled study. cureus. 2020 feb 23;12(2):e7083. doi: 10.7759/cureus.7083. pmid: 32226684; pmcid: pmc7096075. 13. kumar a, kalonia h. protective effect of withania somnifera dunal on the behavioral and biochemical alterations in sleep-disturbed mice (grid over water suspended method). indian j exp biol. 2007 jun;45(6):524-8. pmid: 17585686. 14. manchanda s, mishra r, singh r, kaur t, kaur g. aqueous leaf extract of withania somnifera as a potential neuroprotective agent in sleep-deprived rats: a mechanistic study. mol neurobiol. 2017 may;54(4):3050-3061. doi: 10.1007/s12035-016-9883-5. epub 2016 apr 1. pmid: 27037574. 45 15. kaur t, singh h, mishra r, manchanda s, gupta m, saini v, sharma a, kaur g. withania somnifera as a potential anxiolytic and immunomodulatory agent in acute sleep deprived female wistar rats. mol cell biochem. 2017 mar;427(1-2):91-101. doi: 10.1007/s11010-016-2900-1. epub 2016 dec 21. pmid: 28004351. 16. suganya k, kayalvizhi e, yuvaraj r, chandrasekar m, kavitha u, konakanchi suresh k. effect of withania somnifera on the antioxidant and neurotransmitter status in sleep deprivation induced wistar rats. bioinformation. 2020 aug 31;16(8):631-637. doi: 10.6026/97320630016631. pmid: 33214752; pmcid: pmc7649022. 17. gopukumar k, thanawala s, somepalli v, rao tss, thamatam vb, chauhan s. efficacy and safety of ashwagandha root extract on cognitive functions in healthy, stressed adults: a randomized, double-blind, placebo-controlled study. evid based complement alternat med. 2021 nov 30;2021:8254344. doi: 10.1155/2021/8254344. pmid: 34858513; pmcid: pmc8632422. 18. salve j, pate s, debnath k, langade d. adaptogenic and anxiolytic effects of ashwagandha root extract in healthy adults: a double-blind, randomized, placebo-controlled clinical study. cureus. 2019 dec 25;11(12):e6466. doi: 10.7759/cureus.6466. pmid: 32021735; pmcid: pmc6979308. 19. holvoet h, long dm, law a, mcclure c, choi j, yang l, marney l, poeck b, strauss r, stevens jf, maier cs, soumyanath a, kretzschmar d. withania somnifera extracts promote resilience against age-related and stress-induced behavioral phenotypes in drosophila melanogaster; a possible role of other compounds besides withanolides. nutrients. 2022 sep 22;14(19):3923. doi: 10.3390/nu14193923. pmid: 36235577; pmcid: pmc9573261. 20. vijay k. bharti, jitendra k. malik, ramesh c. gupta, chapter 52 ashwagandha: multiple health benefits, nutraceuticals, academic press, 2016, pages 717-733, isbn 9780128021477, https://doi.org/10.1016/b978-0-12-802147-7.00052-8. 21. gorelick j, rosenberg r, smotrich a, hanuš l, bernstein n. hypoglycemic activity of withanolides and elicitated withania somnifera. phytochemistry. 2015 aug;116:283-289. doi: 10.1016/j.phytochem.2015.02.029. epub 2015 mar 18. pmid: 25796090. 22. sikandan a, shinomiya t, nagahara y. ashwagandha root extract exerts anti‑inflammatory effects in hacat cells by inhibiting the mapk/nf‑κb pathways and by regulating cytokines. int j mol med. 2018 jul;42(1):425-434. doi: 10.3892/ijmm.2018.3608. epub 2018 apr 2. pmid: 29620265. 23. bhatnagar m, sharma d, salvi m. neuroprotective effects of withania somnifera dunal.: a possible mechanism. neurochem res. 2009 nov;34(11):1975-83. doi: 10.1007/s11064-009-9987-7. epub 2009 may 15. pmid: 19444606. 56 li, chencheng, wu, pei & teng, luyan. promotion strategies of family education guidance service in chinese community. quality in sport. 2022;8(2):56-61. eissn 2450-3118. doi http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.02.005 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41129 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2022; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 18.11.2021. revised: 19.11.2022. accepted: 07.12.2022. promotion strategies of family education guidance service in chinese community chencheng li center for studies of education and psychology of ethnic minorities in southwest china, southwest university, chongqing, china lichencheng97@163.com https://orcid.org/0000-0002-9656-4622 pei wu center for studies of education and psychology of ethnic minorities in southwest china, southwest university, chongqing, china 1447589068@qq.com https://orcid.org/0000-0003-3731-1913 luyan teng* college of international education, sichuan international studies university, chongqing, china luyan.teng@outlook.com https://orcid.org/0000-0001-7673-3217 *corresponding author abstract: to carry out family education is related to the vital interests of thousands of families, and it is the top priority of the national livelihood work. it has become an international consensus to provide family education guidance services based on communities to improve the level and quality of family education. however, at present, there are still serious problems in the work of family education guidance service in chinese communities, such as the absence of normalized policy guarantee system, the weakening of value consensus by the game of stakeholders, and the prominent contradiction between supply and demand of high-quality resources. to this end, the following promotion strategies are proposed: improving relevant policies and regulations and ensuring the working operation mechanism; guiding residents to participate deeply and balancing the demands of stakeholders; deepening the supply-side reform of resources and promoting the quality development of education. http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.02.005 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41129 mailto:lichencheng97@163.com mailto:1447589068@qq.com mailto:luyan.teng@outlook.com https://orcid.org/0000-0001-7673-3217 57 keywords: family education, community services, chinese community, promotion strategy 1. introduction family education is related to social harmony and national development, and has a strong attribute of public affairs [1]. at present, china’s family education is facing many new challenges in the transition period of social modernization. the problems such as peer competition anxiety and parent-child psychological conflict are prominent. how to seek professional and systematic family education guidance services is worthy of further discussion. as a regional social community, the community has a certain administrative nature, in the development of family education guidance services, closer to the family, has a unique organizational advantage [2]. against the background of “double reduction”, our country puts forward higher requirements for family education, and the function and value of community in family education guidance service are further highlighted. community family education takes the community as the position, gives full play to the function of community education and focuses on the parents. it is the embodiment of the function convergence and function superposition of community education and family education, and the greatest common covenant sought by families and communities to develop in the same direction [3]. the position of family education guidance service based on community has formed international consensus on providing family education guidance service and improving the quality of family education. many countries have formed a more mature model in the development of community family education guidance service system. for example, the “ ensure start ” project in the uk relies on the community to provide one-stop and convenient services such as early education services and parents ’ training for preschool children and parents, and promote parents ’ scientific parenting in the uk, so as to truly achieve co-education among kindergartens, families and communities [4]. singapore relies on the community-based family service center to provide social support and services for all family-related affairs for residents in the community, including continuous and systematic family education guidance services [5]. in contrast, china’ s family education has long been mainly undertaken by the family itself. the formation of citizen’ s family education concept is restricted by many factors such as cultural level, life experience and family environment. in the past, many families believed that family education was limited to families. the lack of social awareness of parents’ growth and re-education made many parents in the new era feel confused about family education. the different individual and the family to the family education instruction service main body, the content, the instruction object, the instruction way and so on understanding needs a process, can accept slowly. in addition, with the increasing mobility of china ' s social population, it is more common for people from different regions to form families. affected by regional traditional cultural differences, family members continue to integrate and conflict in mutual communication and contact. behind the family education problem, there is a huge risk of family internal relationship game or conflict [6]. 2. current situation of family education guidance service in chinese community in order to promote the family education guidance service in chinese community, the ministry of education and other seven departments jointly issued the “national family education guidance program” in 2010, making clear provisions from the aspects of educational knowledge popularization, 58 volunteer team construction and resource management. in 2015, the ministry of education issued “guidance on strengthening family education work”, which calls for promoting the construction of street and community family education guidance institutions, using holidays and business hours to carry out work, and organizing at least two-family education guidance and two-family education practice activities per year. in 2016, chongqing promulgated the “family education promotion regulations of chongqing”, the first local law in the country with the theme of family education, which explained in detail the participation power, incentive guarantee and legal responsibility of the community, and asked the residents committee to assist the township people’s government and street offices to promote family education and deal with family education help-seeking applications. later, zhejiang, jiangsu, anhui, shanghai and other ten provinces successively promulgated local family education legislation. at its thirty-first meeting, in 2021, the standing committee of the thirteenth national people’s congress adopted the family education promotion law of the people’s republic of china, requiring the residents’ committee and the villagers’ committee to establish family education guidance service stations for parents and schools in the community, relying on public service facilities in urban and rural communities, to organize family education knowledge propaganda activities for residents and villagers, and to provide family education guidance services for parents or other guardians of minors. the promulgation of a series of policies of family education guidance service provides the direction of deepening reform to ensure the people’s demand for balanced and high-quality multi-form education, promote education equity and benefit people’s livelihood. however, at present, the implementation of family education guidance services in the community is still insufficient, and many families have ignored and distrusted educational guidance from the community. overall, the following issues need to be addressed: first, the absence of normalized policy security system. for example, the access conditions of family education guidance institutions in the community are not clear, the management, reward and punishment, supervision and other mechanisms of the work team are not perfect, and the financial funds are short and the growth rate is slow. second, the stakeholder game weakens the value consensus. most community residents are in a passive position in family education guidance, and the participation rate is generally low. whether they can enter the member group of family education guidance institutions in the community, and whether they can directly participate in decision-making planning, curriculum setting, assessment and evaluation in related work are questionable. third, the contradiction between supply and demand of high-quality resources is prominent. the educational resources in the community generally present large-scale supply, and extensive educational guidance services are difficult to meet the individual needs of relatively weak (dominant) families. in addition, there is a large gap in the proportion of high-quality educational resources among different communities. how to improve the sharing of educational resources between the main urban area and the surrounding counties is the focus of future work. 3. optimization suggestions of family education guidance service in chinese community overall, the family education guidance service in chinese communities is still in the preliminary exploration stage, and it still needs efforts to deepen the work. 3.1 improving relevant policies and regulations and ensuring the working operation mechanism according to the existing community service centers, children ' s homes and other community institutions, integrating professional resources and strength, further promoting the basic construction of community family education guidance service positions, and equipping them with a certain number of professional, full-time social workers and family education instructors, so as to ensure the universality 59 of family education guidance, and truly establish the family education guidance service system covering urban and rural areas [7]. first, we should establish a working team access mechanism. the establishment conditions, approval procedures and operation mode of family education guidance institutions in the community are clarified from the legal level, and the community-family education work team management system with unified registration, hierarchical responsibility and consultation and co-governance is formed. second, establish and improve the supervision and evaluation mechanism. establish an example model of family education, focus on encouraging high-quality families in the community to participate in the monitoring and statistics of the effectiveness of work, through household follow-up, online review, accountability list and other forms to understand the residents’ education demands, make up for the defects of work. third, establish special financial allocation mechanism. local governments should provide certain financial support for the community family education guidance service positions, such as certain financial allocation, the inclusion of relevant funds in the financial budget, and the increase in the purchase of third-party family education guidance services, and optimize the management rules for the use of funds to improve the efficiency of the use of funds, so as to provide effective support for the community family education guidance service positions [8]. the municipal government should classify and confirm the financial compensation gradient according to the proportion of permanent population in the main city zone and its surrounding districts and counties, to effectively guarantee the source of funds for family education guidance services. 3.2 guiding residents to participate deeply and balancing the demands of stakeholders introducing professional strength into community family education instructors by 'professional subject workers + social workers ' precision intervention ' model [9]. first, community residents are allowed to join the family education guidance service committee. it is necessary to absorb residents with a certain prestige in the community, who have received higher education and can represent the educational wishes and interests of other residents. for example, professional forces are introduced into the community family education instructor team through the mode of “professional subject workers + precise intervention of social workers” [9]. second, to allow residents to intervene in the specific development of community family education guidance work plan. when the family education guidance service committee makes a major resolution, community residents must listen and ask them for advice. third, allow community residents to participate in the supervision and evaluation of family education guidance services. the right to evaluate the effectiveness of work should be handed over to each family in the community and a third-party evaluation institution should be established to ensure the objectivity of the evaluation results. 3.3 deepening the supply-side reform of resources and promoting the quality development of education first, strengthen the main city zone and surrounding districts and counties within the community education resources. it is necessary to establish a special integration department of regional education resources, clarify its tasks in the process of community resources development and coordination, and scientifically allocate all kinds of entity, network, explicit and implicit community resources serving for family education. specifically, the guidance of community family education can be combined with the construction of community culture to construct the overall cultural environment. by setting up the corresponding sections in the community bulletin board, providing family education knowledge and skills, and posting information on family education guidance service activities, the family education 60 awareness of parents in the community can be improved ; through the activities of ' civilized family ' and ' smart parents ', the evaluation and selection of excellent family education cases in the community are carried out, and the linkages between families in the community are enhanced by examples in the community ; it is also possible to organize relevant family cultural activities, enhance family values and promote the inheritance of excellent family traditions through traditional festivals[10]. second, improve the educational resources structure of the main city zone and surrounding counties. optimizing the type, quantity, quality, and subject of educational resources in the community, for example, according to the age characteristics of adolescents and children, focusing on adolescent psychology, game addiction and other prominent problems, developing multi-type quality courses according to age and academic stage for each family to choose independently, and arranging online and offline teaching answering work by the community. third, the establishment of the main city zone and surrounding districts and counties within the community education resource sharing alliance and collaboration platform. in accordance with the principle of regional education equalization, the central households in the community that need to be provided with family education guidance services are targeted to help promote complementary and orderly flow of educational resources. 4.conclusion improving family education guidance services in the community and doing a good job of “the last kilometer” construction benefiting millions of families are the inevitable requirements for promoting the high-quality development of family education in china and helping the healthy growth of children and adolescents [11]. in the future, efforts should be made to ensure that the contents of the family education promotion law are connected with the actual work, and the family education guidance services in urban and rural areas should be constructed to meet the practical needs. references [1] bian, y. & zhou, x. (2021). seventy years of home-school cooperation in china: development process and future prospects from the perspective of policy. journal of the chinese society of education, 3, 1-6. retrieved from https://kns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?filename=zjyx202103005&dbname=cjfq2021 [2] qi, z. &yu, y. (2022). on the supply and behavior choice of the family education guidance service support system. journal of the chinese society of education, 6, 33-38. retrieved from https://kns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?filename=zjyx202106012&dbname=cjfq2021 [3] zhang, j. (2022). path and strategy of coordinated development of community family education.xinnongcun,1,52-55. retrieved from https://kns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?filename=xncb202201034&dbname=cjfq2022 [4] wen, l. (2022). experience and enlightenment of community education for children in uk. jiangsu education research,1,61-65. doi:10.13696/j.cnki.jer1673-9094.2022.01.011. [5] cong, z. (2016). research on the construction and promotion strategy of family education guidance service system in china.beijing: people 's university of china press. [6]wang, q. & gu, x. (2021). analysis on influencing factors of service supply of community-based family education guidancey.university,41,137-139. retrieved from https://kns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?filename=dxyp202141043&dbname=cjfq2021 [7] bian,y. & ju, j.(2022). regional promotion of family education guidance service system: basic characteristics, realistic dilemma and implementation path. china educational technology,1,591-65. retrieved from https://kns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?filename=zdjy202201007&dbname=cjfq2022 https://kns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?filename=zjyx202103005&dbname=cjfq2021 https://kns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?filename=zjyx202106012&dbname=cjfq2021 https://kns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?filename=xncb202201034&dbname=cjfq2022 https://kns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?filename=dxyp202141043&dbname=cjfq2021 https://kns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?filename=zdjy202201007&dbname=cjfq2022 61 [8] ju, j. & yuan, k. (2022). current situations and promotion strategies of family education guidance service system in communities in china--based on the investigation of 9 provinces. china educational technology,5,13-18. retrieved from https://kns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?filename=zdjy202205003&dbname=cjfq2022 [9] meng n. (2020). passive development: the problems and improvement path of community support family education. children’ study, 12, 37-45. retrieved from https://kns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?filename=sney202012004&dbname=cjfn2020 [10] guan, y. (2014). family education community studies. beijing: educational science press. [11] ju, j., yuan k. & tian, w. (2022). current situations and promotion strategies of family education guidance service system in communities in china: based on the investigation of 9 provinces. china educational technology, 5, 13-18. retrieved from https://kns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?filename=zdjy202205003&dbname=cjfq2022 https://kns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?filename=zdjy202205003&dbname=cjfq2022 https://kns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?filename=sney202012004&dbname=cjfn2020 https://kns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?filename=zdjy202205003&dbname=cjfq2022 52 quality in sport 2 (7) 2021, p. 52-63, e-issn 2450-3118 received 24.06.2021, accepted 15.07.2021 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2021.011 taufik ismail1 , sugiyanto2 , sapta kunta purnama3 management of disabilities athletes sport branch sitting volleyball 1,2,3 sebelas maret university, indonesia abstract this study aims to determine the management of athletes with disabilities in sitting volleyball. the research method used is an interpretive study research on the coaching activities of athletes with disabilities in the indonesian national pelatnas volleyball sports branch in surakarta. the population of this study were athletes, coaches and administrators of the indonesian npc. the data collection techniques used by the researcher are active observation, interviews, and documentation analysis. in this study, researchers used two triangulation techniques, namely data triangulation and method triangulation. the data validity technique used triangulation technique. data analysis was carried out in four stages, namely: the data collection stage, the data reduction stage, the data presentation stage, and the conclusion drawing stage. the results showed that the athletes in the seated volleyball sport were quite good. communication between athletes, administrators and coaches is very good because they always approach each other emotionally. coaches in coaching athletes with disabilities in the indonesian seated volleyball sport must have a minimum national license. the condition of good facilities and infrastructure will provide convenience in the process of coaching athletes with disabilities in sitting volleyball. the funding system for the coaching of athletes with disabilities in sitting volleyball from the ministry of youth and sports as a whole with the financial system set for coaching athletes with disabilities in sitting volleyball from the apbn budget. the implementation of the training method for coaching athletes with disabilities in the seated volleyball sport is well programmed. this can be seen from the preparation of a written training program, the training schedule is in accordance with the national level training schedule, the division of short-term periodization, medium-term periodization, and long-term periodization. keywords: management, athletes disabilities, sitting volleyball introduction persons with disabilities are people who have long-term physical, mental, intellectual or sensory limitations (hancock et al., 2014). which when faced with various barriers, this can make it difficult for them to participate fully and effectively in society based on equal rights (blauwet & willick, 2012). sports for people with disabilities are used as a medium to develop their potential and talents, considering that every human being, apart from having weaknesses, also has its own advantages, abilities, and uniqueness (hanrahan, 2015). the choice of being an athlete for people with disabilities is understandable because with sports media, people with disabilities can prove that they are able to compete and achieve achievements (blumenstein & orbach, 2015). sports activities do not require 1 taufik ismail, e-mail: armo.ismailtaufik@gmail.com, orcid: 0000-0002-2837-2557 2 sugiyanto, e-mail: sugiyantoprobo@gmail.com, orcid: 0000-0002-9991-5264 3 sapta kunta purnama, e-mail: saptakunta_p@yahoo.com, orcid: 0000-0001-7198-1385 https://orcid.org/0000-0002-2837-2557 https://orcid.org/0000-0002-9991-5264 https://orcid.org/0000-0001-7198-1385 management of disabilities athletes sport branch sitting volleyball 53 many requirements and everyone has the right to participate including people with disabilities (fitzgerald, 2012). sports media will greatly assist persons with disabilities in exploring their hidden sports talents and abilities, so that athletes with disabilities are able to actualize themselves (macdonald et al., 2016). the parent organization of all para sports is the national paralympic committee of indonesia (zuhriyah et al., 2020). the growing development of achievement sports for people with disabilities is also shown by the brilliant achievements both at regional and international levels (mcloughlin et al., 2017). at the international level, the achievement of paralympic athletes or athletes with disabilities has been very good, where they have also been able to compete with athletes with disabilities from other countries (dieffenbach & statler, 2012). the coaching of paralympic athletes should be carried out in a planned, continuous, and sustainable manner and carried out as early as possible since the individual has shown an expectation in the field of sports, this needs to be followed up by coaching his sports talent and achievements (kardiyanto, 2017). coaching does not just stop at an event, but periodically the event is always held to find out the progress of the achievements of each paralympian, so that it is always continuous in its development (dehghansai et al., 2020). paralympians have unique characteristics and cannot be confused with normal athletes (depauw, 2016). the implication is of course related to the coaching that is carried out by paralympic sports coaches must have the competence and understand the nature in accordance with the conditions of the athletes (primeau et al., 2015). management is essentially how a leader is able to utilize the resources he has as optimally as possible, so that he can achieve organizational goals (fabiano et al., 2021). management functions are planning, organizing, actuating, controlling, and managed resources are man, money, materials, methods, machines, markets, minute (molik et al., 2017). management system and stewardship of an organization is very influential on the maturity in the development that is under the organization (dijkstra et al., 2014). the pattern of training and strategies applied by the coach also have a very significant role, especially the performance of athletes in matches conducted by the indonesian seated volleyball team. in addition to preparing training programs, strategies and tactics for players, coaches also need to evaluate after training or matches. many external and internal factors influence the development of the indonesian seated volleyball team. the game of seated volleyball requires players to make movements on the floor using their hands and react quickly to position themselves in order to play effectively (ahmadi et al., 2020). this requires considerable practice to master basic techniques, long playing time, and development of hand, eye, and body coordination (yüksel & sevindi, 2018). this team game involves six players in each team with the aim of shooting the ball over the net into the opponent's court using any part of the body. in order for the ball to pass over the net, each team is allowed to touch the ball three times. the game of volleyball remains popular among people with disabilities. in addition to several advantages and achievements that have been achieved by the indonesian seated volleyball team, there are still some weaknesses that must and can be improved and improved. the existing advantages will be maintained and even have to be improved, while the weaknesses must be corrected immediately in order to achieve the goals of the national team program. 54 taufik ismail, sugiyanto, sapta kunta purnama methods the research method used is an interpretive study research on the coaching activities of athletes with disabilities in the indonesian national pelatnas volleyball sports branch in surakarta. basic interpretive studies provide targeted descriptive accounts for understanding phenomena using data that may be collected in a variety of ways, such as interviews, observations, and document reviews. the goal is to understand the world or other people's experiences. this is the simplest and most common qualitative study. qualitative research is an attempt to understand phenomena by focusing on images rather than breaking them down into variables. the goal is a holistic picture and depth of understanding rather than analysis of numerical data. the population of this study were athletes, coaches and administrators of the indonesian npc. the data collection techniques used by the researcher are active observation, interviews, and documentation analysis. in this study, researchers used two triangulation techniques, namely data triangulation and method triangulation. the data validity technique used triangulation technique. data analysis was carried out in four stages, namely: the data collection stage, the data reduction stage, the data presentation stage, and the conclusion drawing stage. results and discussion 1. coaching of indonesian sitting volleyball athletes with disabilities the purpose of establishing a seated volleyball sport is to channel talent for athletes with disabilities and improve sports performance, especially sitting volleyball in indonesia. by paying attention to people with disabilities so that they are able to compete and raise the dignity of the nation at the national and international levels. the vision of the sport of sitting volleyball is to realize equality and balance in the development of sports for people with disabilities, especially sitting volleyball. missions of the seated volleyball branch: a. regulate and provide guidance in the implementation of training in the sport of sitting volleyball for persons with disabilities. b. manage and manage all financing for seated volleyball activities for persons with disabilities. c. regulating sitting volleyball sports activities for persons with disabilities at the regional, national and international levels. d. improving sitting volleyball performance for athletes with disabilities. 2. human resources development of athletes with disabilities in indonesia sitting volleyball human resources are inseparable in the development of sports, both conventional sports and sports for people with disabilities as well as sports with disabilities in the seated volleyball branch. human resources are an important part in coaching because the success or failure of a coaching is determined from how the coaching process itself, one of which is human resources. to support the achievement of the expected development goals, the existence of human resources must be optimized, especially their strategic roles and functions. management of disabilities athletes sport branch sitting volleyball 55 source: research documentation 3. recruitment athlete sitting volleyball the implementation of the recruitment of candidates for sitting volleyball athletes is useful for providing competent human resources in sports with disabilities, while the criteria that must be achieved to be able to participate in the athlete recruitment selection include: the classification of disabilities must be in accordance with the provisions that have been applied in word paravolley, be it birth defects or birth defects. due to an accident, willing to learn and earnest in following the training. after that a periodic evaluation is carried out, the evaluation results will determine whether it can be continued or promoted to a higher level or a warning and correction must be made or even relegation to athletes with disabilities in sitting volleyball. the selection model for coaching disabled athletes in the seated volleyball sport is a monitoring model at the sitting volleyball national championship and a degradation selection model. the recruitment of athletes is carried out with the aim of obtaining good athlete seeds that are in accordance with the classification of their disabilities and can be fostered for optimal achievement. the selection for athletes with disabilities in the seated volleyball sport is from the indonesian npc in collaboration with the ministry of youth and sports. the implementation is of course monitored directly by the coordinator of the seated volleyball sport, then further observations are made to prospective athletes. the number of athletes with disabilities in sitting volleyball is 10 male athletes and 10 female athletes. male and female seated volleyball athletes have each athlete with a mild disability or commonly referred to as vs2 and for other athletes with a severe disability category or referred to as vs1. the age of athletes with disabilities in the seated volleyball sport is an average of over 30 years which is dominated by old athletes who have participated in coaching since the beginning of the sitting volleyball sport, of course, seen in terms of physical conditions and experience that has been applied to previous coaching. the level of fitness in athletes with disabilities in sitting volleyball is expected to be able to adjust to the training load carried out in each training session without causing excessive fatigue and still have energy reserves to undergo the next training program. 4. recruitment trainer sitting volleyball the competence of the coach pays more attention to the requirements consisting of volleyball practitioners and academics, meaning that from the practitioners are those who have knowledge about sports, especially volleyball, for example those who are former volleyball athletes who later become coaches. meanwhile, academics are also important related to the results of research in the field of sports. 56 taufik ismail, sugiyanto, sapta kunta purnama the implementation of the recruitment of trainers is to obtain competent human resources who must pay attention to their duties and carry out their obligations as trainers for people with disabilities, namely by establishing relationships between indonesian npcs and practitioners and academics from uns surakarta. of course, the collaboration that has been established between npc indonesia and uns surakarta is very good, seen from the athletes with disabilities who want to continue their studies in higher education, sebelas maret university is very friendly with people with disabilities and provides as much space as possible for people with disabilities to develop their intellectual competence. the selection model used is from the indonesian npc in collaboration with a team from kemenpora to appoint a coach who already has the basics of training and teaching volleyball, the coach must have physical and spiritual health. then from the prospective trainers, a test is carried out to make training programs both short-term, medium-term and long-term. furthermore, the coach selection team from kemenpora gave an announcement that the prospective coach was accepted or rejected in coaching athletes with disabilities in the seated volleyball branch. for coaches who are recruited for coaching athletes with disabilities in the indonesian seated volleyball sport according to the needs of the team. for example, if a sitting volleyball team requires one physical trainer, then the competencies possessed by the prospective coach must be in accordance with the competence of the trainer in general physical conditions. not only that, prospective coaches must also be able to provide training guidance to all athletes they foster. table 1. indonesian seated volleyball team structure number name gender status origin description 1 nasrullah men athlete jawa timur national 2 cahyana men athlete jawa barat regional 3 anton hilman men athlete jawa barat regional 4 nesa cristian men athlete jawa barat regional 5 sukarno men athlete jawa barat regional 6 raharjo men athlete jawa tengah national 7 murdiyan men athlete jawa tengah national 8 sumarmo men athlete jawa tengah national 9 purwadi men athlete jawa tengah national 10 hans sato men athlete jawa barat national 11 annisa tindy lestari woman athlete jawa barat national 12 nina gusmita woman athlete sumut national 13 retno wahyu utami woman athlete jawa tengah national 14 ratifah apriyanti woman athlete jawa tengah national 15 sudartatik woman athlete diy national 16 katarina dwi putri kristianti woman athlete kaltim national 17 dina rulina woman athlete jawa barat national 18 tuwariyah woman athlete diy national 19 titin woman athlete kaltim national 20 sri lestari woman athlete jawa tengah national 21 dr. m. aziz ariyanto,s.pd.,m.pd men manager jawa tengah national 22 dr. deddy whinata k,s.or.,m.pd men coach jawa tengah international 23 dr.matsuri, m.pd men coach jawa tengah international management of disabilities athletes sport branch sitting volleyball 57 24 taufik ismail, s.pd men coach jawa tengah national 25 andri asrul setiyawan, s.pd men assistent coach jawa tengah national 26 safrenda januar fauzi, s.pd men assistent coach jawa tengah national 27 darmo susilo men equipment jawa tengah 28 ratih kumalasari, s.pd woman massure jawa tengah regional 29 ajeng widya paramitha woman admin jawa tengah coaches in coaching athletes with disabilities in the indonesian seated volleyball sport must have a minimum national license. capacity building for beginner coaches by coaching athletes with disabilities in seated volleyball is also carried out. the npc also facilitates these national trainers to the international level. this aims to improve the quality of trainers and to deepen the knowledge of trainers and to regenerate new trainers so that they do not miss out on the latest training methods. in addition to the above facilities, the trainer also gets other facilities such as the coach's mess, meals, health benefits, the trainer also gets a monthly salary. this year's coaching training program is a continuation of the intensive training carried out so far, but is more focused on preparing for the official event held by world volleyball players next year. the sitting volleyball team consists of 1 team manager, 10 male athletes, 10 female athletes, 2 international coaches, 1 national coach, 2 assistant coaches, 1 person in charge of equipment, 1 massure and 1 person in the administration so that a total of 29 people. source: research documentation 5. availability of facilities and infrastructure for the development of disability sports in the indonesian sitting volleyball branch facilities and infrastructure are the most important requirements for carrying out sports activities, so the availability of facilities and infrastructure is very important to facilitate the course of training and achievement of athletes with disabilities, either directly or indirectly. the role of good facilities and infrastructure is one thing that must exist in coaching, because the availability of adequate facilities and infrastructure is a supporting requirement that has a major role in achieving sports achievements. the condition of good facilities and infrastructure will provide convenience in the process of coaching athletes with disabilities in sitting volleyball. npc provides various facilities that can be utilized by athletes and coaches. the seating volleyball practice site is at the indonesian sitting volleyball padepokan which is located at the indonesian seated volleyball padepokan, gor baturan, colomadu, karanganyar, which is behind the batur village. the training facilities in the coaching of athletes with disabilities in the seated volleyball branch are 55 volleyballs with 35 in good condition, 20 volleyballs in poor 58 taufik ismail, sugiyanto, sapta kunta purnama condition and damaged, 20 volleyballs as a reserve, 5 nets or nets in good condition, antenna rods 2 pairs in good condition, net poles and barrier 2 pairs in good condition, 2 sets of sitting volleyball court mats in good condition, 2 sets of pole and ball guards in good condition, medicine ball 4 in good condition, elastic cord 10 in new condition . coaching for seated volleyball often performs equipment maintenance, especially on the shifting field mats and field lines due to the exercise activities of athletes with disabilities. this is one of the efforts to keep the goods in good condition or ready to be used for training or games. storage of tools after training in the warehouse of padepokan bolavoli sitting in indonesia, and in the athletes' mess there are also some training tools such as balls and several other supporting tools for training in the mess. availability of a fitness lab for sitting volleyball coaching using the fitness lab of fkor uns surakarta which is located in manahan or the fitness center of the alana hotel on the 2nd floor. this greatly facilitates the trainer in carrying out the training program because the fitness equipment is very adequate and in good condition. planning the need for infrastructure requires needs analysis, budget analysis and selection of facilities and infrastructure. all infrastructure and facilities are inventoried periodically, meaning regularly and orderly based on applicable provisions or guidelines. through an inventory of equipment, it is hoped that good administration of goods can be created, savings and also facilitate maintenance and supervision. therefore, in planning for the provision of infrastructure, the manager always coordinates with the coach to meet the needs in the implementation of coaching athletes with disabilities in the seated volleyball sport then coordinated with the npc. table 2. inventory list of facilities and infrastructure for sitting volleyball coaching number training facilities amount condition description 1 building 1 good training support facilities fitness center 1 good sitting volleyball field 2 good net 5 good antena rod 2 set good net pole 2 set good ball 55 35 good, 20 bad field mat 2 set good guard 2 set good elastic 10 good pole guard 2 set good medicine ball 4 good 2 secretarial room 1 good secretarial inventory biro table 2 good visitor chair 3 good computer 2 good printer 1 good arsip 1 good 3 e-board 25 good match support facilities scoreboard 2 good management of disabilities athletes sport branch sitting volleyball 59 number training facilities amount condition description ass referee flag 4 good player bench 4 pairs good referee bench 2 pairs good ball pump 4 good ball backup 20 good ball box 2 good field divider 10 good ball sack 2 good fulfillment of the required infrastructure facilities are all fulfilled by the company. in general, all facilities are equated with other sports where facilities are fulfilled as athletes with disabilities in accordance with the needs of each sport with disabilities. direct supervision is carried out by the npc team on all existing infrastructure facilities. all management cooperates between the manager of the training ground, the mess area, and each sport branch manager. during the covid-19 pandemic, volleyball and other training equipment were brought to their homes to carry out an independent training program. 6. funding for the development of athletes with disabilities in indonesia sitting volleyball the source of funding for sports is a crucial problem and is an endless problem, especially for sports with disabilities. budget allocation must be carried out so that sports coaching and development can run smoothly. regarding the funding system for the coaching of athletes with disabilities in seated volleyball, the researchers found that the funding provided was from the ministry of youth and sports as a whole with the financial system set for the coaching of athletes with disabilities in sitting volleyball from the apbn budget. the allocation of funding and the management of these funds are audited every month together with audits of financial statements to increase accountability for the use of funds. so there is no such thing as cash in the financial system for coaching disability sports in the seated volleyball branch, but directly into the account of each individual. the npc management, especially volleyball, sits down to make plans related to all the needs needed during the coaching process every month. then submit in writing to the general chairman of npc indonesia, then the general chairman will coordinate with the finance department and will then be submitted to the ministry of youth and sports. the allocation of funds for the coaching of disabled sports in the seated volleyball sport requires financing to improve the performance of athletes including: a. field rental and transportation costs b. cost of honorarium / salaries of athletes and coaches c. try-in fee d. tryout fee e. cost of training camp f. equipment the funds are used to support the implementation of programs for coaching disabled athletes in the seated volleyball sport. regarding funding during the current pandemic, administrators, coaches and athletes get a salary even though they only get 25% of the salary they should be because the funding is diverted to deal with problems in the world, namely covid-19. during the current pandemic, regarding funding for 60 taufik ismail, sugiyanto, sapta kunta purnama independent training, a slight reduction in the amount of the budget, including for procurement and maintenance purposes, has been shifted to replacing internet quotas for athletes and coaches when doing independent exercises at their respective homes. this means that funding for the needs of the seated volleyball sport, which is currently doing independent training, will continue to run even though it is slightly disrupted due to covid-19. source: research documentation 7. programs and implementation of exercises in coaching athletes with disabilities in volleyball seated at indonesian national team preparing an athlete with a disability to face the main competition to reach the maximum level of achievement, it takes quite a long time because the level of disability of each individual athlete is also different and each individual requires different treatment and preparation of training programs that are thorough, regular, systematic and sustainable means that the practice is carried out continuously throughout the year without stopping at all. when the exercise stops, it can damage the exercise program that was done at the previous time. exercises in coaching athletes with disabilities in the seated volleyball sport are carried out six times a week, from monday to saturday, training is carried out in the morning and evening. for training to improve game technique, it is carried out on mondays, wednesdays, thursdays and saturdays and the training lasts 1 and a half hours to 2 and a half hours of core training outside hours for warming up both in the morning and evening for coaching male and female athletes according to with the training schedule, the following is a training schedule for coaching athletes with disabilities in the seated volleyball sport. the implementation of the training method for coaching athletes with disabilities in the seated volleyball sport is well programmed. this can be seen from the preparation of a written training program, the training schedule is in accordance with the national level training schedule, the division of short-term periodization, medium-term periodization, and long-term periodization. with a well-programmed training method, it can help the progress and development of the performance of athletes with disabilities in the indonesian seated volleyball sport. the method of carrying out training during the covid-19 pandemic is carried out by means of independent training but still with the supervision of the coaches and related to the training schedule that continues as usual in order to maintain the abilities and physical condition of the athletes during the pandemic. from a qualified physical condition, the participation of athletes with disabilities must also be directly proportional, meaning that the competitive experience of athletes is also considered in a coaching. competing experience is the main key in a match, experience in competition is needed to test the mental readiness of athletes when management of disabilities athletes sport branch sitting volleyball 61 competing, especially playing matches abroad, of course, in order to obtain maximum results. the results that have been achieved by coaching athletes in the seated volleyball branch are quite good, but there are many weaknesses, but the sitting volleyball team tries optimally to get the targets that have been previously targeted. success in coaching athletes with disabilities in sitting volleyball cannot be separated from the communication between athletes, administrators and coaches who are very good because they always approach each other emotionally. athletes with disabilities in sitting volleyball are given motivation that athletes with disabilities who have physical limitations are able to achieve good performance and equality for people with disabilities to normal humans in general. the family background of the athletes is people with middle to lower economy with most of the athletes domiciled in the province of central java and work as farm laborers. facilities and infrastructure are the most important requirements for carrying out sports activities, so the availability of facilities and infrastructure is very important to facilitate the course of training and achievement of athletes with disabilities, either directly or indirectly. the role of good facilities and infrastructure is one thing that must exist in coaching, because the availability of adequate facilities and infrastructure is a supporting requirement that has a major role in achieving sports achievements. the source of funding for sports is a crucial problem and is an endless problem, especially for sports with disabilities. budget allocation must be carried out so that sports coaching and development can run smoothly. regarding the funding system for the coaching of athletes with disabilities in seated volleyball, the researchers found that the funding provided was from the ministry of youth and sports as a whole with the financial system set for the coaching of athletes with disabilities in sitting volleyball from the apbn budget. the training program in coaching athletes with disabilities in sitting volleyball is carried out through planning and making written training programs. these activities are carried out to improve the performance of athletes with disabilities as much as possible and to achieve the target of the coach's training program. the sitting volleyball coach arranges an exercise program that aims to develop four aspects of the exercise, namely the physical aspect, the technical aspect, the tactical aspect and the mental aspect. the training program is designed for long-term, medium-term and short-term training because during a coaching journey for athletes there are try-ins, try-outs and training camps before the main championship is held. source: research documentation 62 taufik ismail, sugiyanto, sapta kunta purnama conclusion the results that have been achieved by coaching athletes in sitting volleyball are quite good. success in coaching athletes with disabilities in sitting volleyball cannot be separated from the communication between athletes, administrators and coaches who are very good because they always approach each other emotionally. coaches in coaching athletes with disabilities in the indonesian seated volleyball sport must have a minimum national license. capacity building for beginner coaches by coaching athletes with disabilities in seated volleyball is also carried out. recruiting national or international coaches who already have experience training in sitting volleyball, graduates from universities in the field of sports coaching. the condition of good facilities and infrastructure will provide convenience in the process of coaching athletes with disabilities in sitting volleyball. npc provides various facilities that can be utilized by athletes and coaches. regarding the funding system for the coaching of athletes with disabilities in volleyball from kemenpora as a whole, with the financial system set out for coaching athletes with disabilities in volleyball, sitting from the apbn budget. the implementation of the training method for coaching athletes with disabilities in the seated volleyball sport is well programmed. this can be seen from the preparation of a written training program, the training schedule is in accordance with the national level training schedule, the division of short-term periodization, medium-term periodization, and long-term periodization. references ahmadi, s., marszałek, j., gutierrez, g. l., & uchida, m. c. (2020). sitting volleyball players. kinesiology, 52(2), 169–177. https://doi.org/10.26582/k.52.2.3 blauwet, c., & willick, s. e. (2012). the paralympic movement: using sports to promote health, disability rights, and social integration for athletes with disabilities. pm and r, 4(11), 851–856. https://doi.org/10.1016/j.pmrj.2012.08.015 blumenstein, b., & orbach, i. (2015). psychological preparation for paralympic athletes: a preliminary study. adapted physical activity quarterly, 32(3), 241–255. https://doi.org/10.1123/apaq.2014-0235 dehghansai, n., headrick, j., renshaw, i., pinder, r. a., & barris, s. (2020). olympic and paralympic coach perspectives on effective skill acquisition support and coach development. sport, education and society, 25(6), 667–680. https://doi.org/10.1080/13573322.2019.1631784 depauw, k. p. (2016). research on sport for athletes with disabilities. adapted physical activity quarterly, 3(4), 292–299. https://doi.org/10.1123/apaq.3.4.292 dieffenbach, k. d., & statler, t. a. (2012). more similar than different: the psychological environment of paralympic sport. journal of sport psychology in action, 3(2), 109– 118. https://doi.org/10.1080/21520704.2012.683322 dijkstra, h. p., pollock, n., chakraverty, r., & alonso, j. m. (2014). managing the health of the elite athlete: a new integrated performance health management and coaching model. british journal of sports medicine, 48(7), 523–531. https://doi.org/10.1136/bjsports-2013-093222 fabiano, k., hidayatullah, m. f., & purnama, s. k. (2021). implementation evaluation in paralympic sports achievement development. international journal of social sciences, 4(1), 15–27. https://doi.org/10.31295/ijss.v4n1.410 fitzgerald, h. (2012). paralympic athletes and “knowing disability.” international journal of disability, development and education, 59(3), 243–255. management of disabilities athletes sport branch sitting volleyball 63 https://doi.org/10.1080/1034912x.2012.697721 hancock, d. j., rymal, a. m., ste-marie, d. m., varnes, j. r., stellefson, m. l., janelle, c. m., dorman, s. m., dodd, v., miller, m. d., crawford, j. j., gayman, a. m., tracey, j., brown, h. e., lafferty, m. e., triggs, c., esfandiari, a., broshek, d. k., freeman, j. r., asif, i. m., … pedrosa, i. (2014). the role of gender in educational contexts and outcomes. psychology of sport and exercise, 13(3), 48–55. https://doi.org/10.1016/j.pmr.2005.03.002 hanrahan, s. j. (2015). psychological skills training for athletes with disabilities. australian psychologist, 50(2), 102–105. https://doi.org/10.1111/ap.12083 kardiyanto, d. w. (2017). the evaluation of indonesia paralympic coaching. european journal of special needs education, 2(4), 103–110. https://doi.org/10.5281/zenodo.891047 macdonald, d. j., beck, k., erickson, k., & côté, j. (2016). understanding sources of knowledge for coaches of athletes with intellectual disabilities. journal of applied research in intellectual disabilities, 29(3), 242–249. https://doi.org/10.1111/jar.12174 mcloughlin, g., fecske, c. w., castaneda, y., gwin, c., & graber, k. (2017). sport participation for elite athletes with physical disabilities: motivations, barriers, and facilitators. adapted physical activity quarterly, 34(4), 421–441. https://doi.org/10.1123/apaq.2016-0127 molik, b., morgulec-adamowicz, n., marszałek, j., kosmol, a., rutkowska, i., jakubicka, a., kaliszewska, e., kozłowski, r., kurowska, m., ploch, e., mustafins, p., & gómez, m. á. (2017). evaluation of game performance in elite male sitting volleyball players. adapted physical activity quarterly, 34(2), 104–124. https://doi.org/10.1123/apaq.2015-0028 primeau, l., akinsanya, f., & apostolopoulos, n. (2015). on coaching the paralympic athlete. new studies in athletics, 30(4), 64–74. yüksel, m. f., & sevindi, t. (2018). physical fitness profiles of sitting volleyball players of the turkish national team. universal journal of educational research, 6(3), 556– 561. https://doi.org/10.13189/ujer.2018.060318 zuhriyah, a., kristiyanto, a., & purnama, s. k. (2020). management of national paralympic committee indonesia (npci) of high-performance sport in klaten regency. international journal of psychosocial rehabilitation, 24(8), 7416–7425. https://doi.org/10.37200/ijpr/v24i8/pr280756 64 quality in sport 2 (7) 2021, p. 64-72, e-issn 2450-3118 received 03.07.2021, accepted 20.08.2021 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2021.013 margaryta kadiyeva1 , oleksandra blagii2 the effectiveness of health-recreating programme of rock-climbing activities for 9 year old children with attention deficit hyperactivity disorders 1,2 national university of ukraine on physical education and sport, kyiv, ukraine abstract the results of theoretical generalization and practical solution of the issue regarding increase of the effectiveness of health-recreating activities for children of primary school age with attention deficit hyperactivity disorders are described in this article. the objective of the study was to evaluate the effectiveness of the health-recreating activities programme for children of 9 to 10 years of age attention deficit hyperactivity disorders, using rock climbing. methods and organization of the study. the following methods were used: theoretical analysis of special scientific and methodological literature; anthropometric and pedagogical techniques; and the methods of mathematical statistics. children of the primary school age (9-year-olds, 26 children in total) took part in this study. duration of the programme – 9 months. in each group, the activities were held 3 times a week, lasting 60 minutes. among other methods, apart from rock climbing, were used the series of playing activities on the rock-climbing wall: relay races, physical activities, quests, role-play games with plot. the wilcoxon signed-rank test(w-test) was used for the qualitative analysis of statistical data and for identifying reliable changes. results. at the end of pedagogical experiment, reliable changes (р<0,05; р<0,001) happened in indicators, which characterized total body size. positive influence of rock climbing was reflected in decrease of overweight children. probable changes (р<0.001) appeared in indicators, which characterized the work of cardiovascular and respiratory systems. under the influence of recreating rock-climbing activities for the children of primary school age (9-year-olds) reliable changes happened (р<0.001) in indicators, which characterized strength, flexibility and agility. significant positive changes determined in indicators, which reflected the level of physical health and physical preparedness. analysis of the average group results, which reflected emotionalvolitional sphere of children of primary school age after the pedagogical experiment did not correspond to the level of formation, even though its positive dynamic could be observed from 7.7% to 25.0%. rock climbing activities contributed to reliable (р<0.05) improvement of such volitional qualities: discipline, independence and persistence by 14.3% and 13.0%; endurance and organisation by 11.1% and 17.6%; initiative by 25%. results indicated appropriateness of using rock climbing in health-recreating activities for children of primary school age. keywords: children, physical activity, attention deficit hyperactivity disorders (adhd), rock climbing, programme. 1 margaryta kadiyeva, e-mail: margokad@gmail.com, orcid: 0000-0002-4837-1957 (concept and design of the research) 2 oleksandra blagii, e-mail: blagiy.s@gmail.com, orcid: 0000-0001-8923-7319 (concept and design of the research) mailto:margokad@gmail.com https://www.scopus.com/redirect.uri?url=https://orcid.org/0000-0001-8923-7319&authorid=57195632481&origin=authorprofile&orcid=0000-0001-8923-7319&category=orcidlink%22 https://orcid.org/0000-0002-4837-1957 https://orcid.org/0000-0001-8923-7319 the effectiveness of health-recreating programme of rock-climbing activities for 9 year old children with attention deficit hyperactivity disorders 65 problem formulation in present times, studying patterns and unique features of physical and emotional state of primary school age children is in demand, which plays an important role in realisation of integrity and harmony of personal potential of a child [4,10,11]. researchers emphasize on importance of finding the solution to the problem of emotional development, which is due to the growing tendency of the number of children with cognitive developmental disabilities, which are officially diagnosed with low level of cognitive function process, abnormal behaviour, maladjustment in educational and social environment can be seen [14, 24]. young age is rather flexible for correction of emotional disorders that is why it is important to diagnose those in time and conduct counselling activities for developing emotional and volitional processes of the primary school aged children [19, 25]. the important thing in this context is using health-recreating physical activities, such as rock climbing [5]. analysis of recent research and publications scientific research, which was done by many authors, attested that one of the best methods of health promotion and education had been, and still was, the physical activity [3, 9]. physical activities helped to acquire essential skills and abilities, promoted renewal and extension of physical activities range and formation of many positive characteristics [2,13 17]. data of global and national research regarding the effectiveness of using healthrecreating activities for the children with attention deficit hyperactivity disorders (adhd) were analized, generalized and systematized [15,16, 21]. analysis of scientifical and methodological literature testified that the authors gave a lot of attention to the studying the problem of the organisation of activities for the primary school age children and to the influence of different kinds of physical activities, such as: aqua fitness (beetle a.o., 2011 [4]), swimming (silva l.a.d., doyenart r., henrique salvan p., rodrigues w., felipe lopes j., gomes k., thirupathi a., pinho r.a.d., silveira p.c., 2019 [20]), elements of athletics (boreyko m.m., 2002 [6]), voleyball (trofimenko v., romanyshyna o., anichkina o., ivanchuk m., bohdanyuk a., zoriy y., moseichuk y, koshura a., yarmak o., galan y., 2019 [22]), recreational walking (vovchenko i.i, 2003 [23]), tourism (andreieva o., golovach, i., 2015 [1]; butenko g., goncharova n., 2019 [7]), nordic walking (sainchuk o.m., 2013 [18]) but, in the present days, the research, which scientifically justifies the effectiveness and influence of rock climbing in indicators of physical and psychological state of primary school age children with adhd are scarce. in this regard, among the scientifical interest of specialists in the fields of physical education and health-recreating fitness acquired evaluation of the effectiveness of programmes of health-recreating activities for children of primary school age with adhd. relevance and practical significance of the problem, which was being examined, and also the lack of its theoretical and methodological development were the reason of choosing this topic for research. the research was carried out in accordance with the plan of scientific research of the nuupes for 2016–2020 yrs. within the thematic research of the department of health, fitness, and recreation “theoretical and methodological principles of healthenhancing and recreational physical activity of different population groups” (state registration number 0116u001630). 66 margaryta kadiyeva, oleksandra blagii the objective of the study was to evaluate the effectiveness of the programme of health-recreating activities for children of 9 to 10 years of age with attention deficit hyperactivity disorders, using rock climbing. methods and organization of the study the following methods were used: theoretical analysis of special scientific and methodological literature; anthropometric and pedagogical techniques; and the methods of mathematical statistics [8]. children of primary school age (9-year-olds, 26 children in total) took part in this study. the criteria for elimination was having exacerbation of any illnesess. the criteria for admission to the programme was the urge of both, children and their parents, having psychoemotional disorders (attention deficit hyperactivity disorders – was diagnosed by a psychologist), poorly formed or the lack of formation of volitional qualities, problems with coordination, low level of physical preparedness. having factors described above, made drastic difference between given category of primary school aged children and their peers with typical development. that is why, ways and methods of recreational activities included in this programme were implemented based on consideration of specific general components of physical state, and given individual results were compared to the age norms. given data was used as a base for defining amount, intensity, duration and multiplicity of recreating rock-climbing activities. the principle of structuring every activity was based on strict following of the factors of longterm biological adaptation of organism systems of primary school aged children with adhd to external corrective influences, which primarily were aimed to reach the given goal. conditions of execution of each recreating activity, which included spatial, physiological and psychoemotional parameters, were foreseen by the programme. the programme duration was 9 months. in each group, the activities were held 3 times a week, lasting 60 minutes. among other methods, apart from rock climbing, were used the series of playing activities on the rock-climbing wall: relay races, physical activities, quests, role-play games with plot. evaluation of childs physical development was conducted by comparing anthtropometric (body length and body mass, chest girth) and physiometric (lung function and muscle power of wrist bones) indicators with age and regional standards using classical methods. measuring of lung function was done with the help of spirometer, using mainly accepted methodic. studying of muscle power of wrist bones was done using hand grip dynanometer. level of somatic health was evelauted using methodic of h. l. apanasenko. tests were selected according to the aims of this study. the selection of the research methodes was justified by the content specific features of physical education and psychology of children of the studied age, also their validity, reliability and objectivity was proven by the number of studies. systematization of materials and primary mathematic calculation was done using the tables of microsoft®excel 2010. results according to the results of the study, indicators of physical state at the stage of formative experiment the significant statistical difference between 9-year-old girls and boys was not observed (р > 0.05) in the vast majority of indicators, with the exception of dynamometry of both right and left hands, where reliable dominance of the boys’ results over the girls’ the effectiveness of health-recreating programme of rock-climbing activities for 9 year old children with attention deficit hyperactivity disorders 67 results was determined, but given exception was a regularity and that gave us the reason to unite children into one group. to determine the influence of rock climbing on the morphofunctional state of 9-year-old boys and girls with adhd, we conducted a comparative analysis of indicators before and after the pedagogical experiment. results are presented in the table 1. table 1 dynamics of the morphofunctional state indicators of 9-years-old primary school children with adhd under the influence of recreational activities, using the climbing means, (n=26) indexes before after t z р x s x s body length, cm 132.2 3.70 133.5** 3.42 25.0 3.82 0.001 body mass, kg 29.1 2.97 29.7* 2.62 72.0 2.63 0.05 chest girth, cm 62.8 2.10 63.3** 2.10 18.0 4.00 0.001 dynamometry of the right hand, kg 8.5 2.41 8.6 2.09 80.0 0.60 0.54 dynamometry of the right hand, kg 6.5 1.95 6.8 1.64 10.0 1.78 0.07 heart rates, bpm 92.5 4.72 90.4** 2.87 3.0 3.24 0.001 bp systolic, mmhg 103.9 2.27 104.1 1.73 0.0 1.82 0.07 bp diastolic, mmhg 63.9 2.31 64.1 2.18 0.0 1.82 0.07 evc, l 1.3 0.12 1.4 0.11 0.0 1.82 0.07 hench test, s 16.7 1.16 18.7** 1.96 0.0 4.01 0.001 stange’s test, s 14.2 1.11 15.7** 1.23 0.0 4.01 0.001 note: * the difference is statistically significant for p <0.05; ** the difference is statistically significant for p <0.001, comparing to the results at the beginning of the pedagogical experiment. the indicators that reflect the total body size, which is due primarily to natural biological changes in this sensitive period, occurred probable changes (p<0.05; p<0.001). thus, the pupil’s bl increased by 1.3 cm during the pedagogical experiment, bodyweight improved by 0.6 kg, and ogk by 0.5 cm. it should be mentioned that among the studied boys and girls the percentage of overweight children has decreased. this has appeared mainly due to the lifestyle change, which was previously accompanied by low physical activity. analysis of the changing aspects in dynamometry of the right and left hands of the primary school children with adhd indicates the absence of probable changes (p>0.05) at the end of the pedagogical experiment. at the same time, there was a significant variability of the studied indicators; the coefficients of variation exceeded 14.6%, which points at the heterogeneity of the sample and the formation process of this strength quality. at the end of the pedagogical experiment, the indicators of the functional state that characterized the work of the cardiovascular and respiratory systems underwent probable changes (p<0.001), in particular, the heart rate in the relative rest state, and the results of hench and stange’s respiratory tests. systolic and diastolic blood pressure and evc did not change significantly (p> 0.05), although 9-years-old children with adhd shown a positive dynamics of these pointers, which indicated a natural process of the cardiovascular and respiratory systems formation. systematic involvement in climbing helped to reduce the heart rate at rest by 2.1 beats per minute, which was 2.3% and specified the optimization of the cardiovascular system. the duration of inspiratory and expiratory breathe holding at the end of the pedagogical experiment increased by 12.0% and 10.6% resp., such an increase in those 68 margaryta kadiyeva, oleksandra blagii indicators appeared primarily due to the large arsenal of physical routine in recreational classes, which promoted the better ability to hypoxic conditions of the schoolchildren. repetition testing of physical preparedness of the schoolchildren enabled to assess the impact of climbing means on the development of basic motor skills, the results are presented in table 2. analysis of the ascertaining experiment results designates probable changes (p <0.001) at the indicators that characterize the strength, flexibility and agility. the group averages in the 30 m running and long jump tests did not define a significant variation (p> 0.05). however, a significant increase among the group averages was observed in flexibility tests, by 134.8%, and in torso lifting, by 20.3%. the demonstrated results dynamics was due mainly to the specifics of the selected motor activity and the subjects’ age. during rock climbing practice, flexibility is one of the main motor qualities because it affects the formation of rational climbing techniques. table 2 dynamics of the physical preparedness indicators of 9-years-old primary school children with adhd under the influence of recreational activities, using the climbing means, (n=26) indexes before after t z р x s x s running 30 m, s 6.4 0.17 6.4 0.13 0.0 1.82 0.07 lifting the torso in a squat, times 24.6 1.50 29.6** 1.27 0.0 4.46 0.001 shuttle run 4x9 m, s 12.5 0.26 12.1** 0.22 0.0 4.28 0.001 tilt the torso forward from a sitting position, cm 2.3 1.72 5.4** 1.33 0.0 4.46 0.001 long jump from place, cm 126.7 3.47 127.0 3.16 0.0 1.60 0.11 note: * the difference is statistically significant for p <0.05; ** the difference is statistically significant for p <0.00, comparing to the results at the beginning of the pedagogical experiment. the involvement into moving games and relay races, as well as quests, promoted to a probable (p<0.001) improvement of the average group score on dexterity. the schoolchildren began to do the motor tasks faster, which provided performing asymmetrical movements while making symmetrical exercises, the duration of time to perform exercises from unusual starting positions significantly reduced. the results of the study determined that 9-years-old primary school children with adhd had a low level of coordination skills. various modifications of routine were selected to develop static and dynamic balance. the results of the dynamics of coordination abilities of the children are presented in table 3. table 3 dynamics of the coordination abilities indicators of 9-years-old primary school children with adhd under the influence of recreational activities, using the climbing means, (n=26) indexes before after t z р x s x s complicated romberg’s test with open eyes, s 4.0 2.29 5.2* 1.62 17.0 2.98 0.05 complicated romberg’s test with closed eyes, s 2.8 1.99 4.1** 1.42 14.0 3.53 0.001 walking forward balancing with a gymnastic stick on the palm, m 2.7 1.19 3.7** 0.87 0.0 3.82 0.001 walking in a straight line after 5 turns, cm 183.3 18.65 156.4** 11.89 1.5 4.41 0.001 walking forward in a straight line with eyes closed, m 4.2 1.34 5.2** 1.10 0.0 3.62 0.001 walking backwards in a straight line, with eyes closed, m 3.1 1.03 4.2** 0.85 6.5 3.68 0.001 note: * the difference is statistically significant for p <0.05; ** the difference is statistically significant for p <0.00, comparing to the results at the beginning of the pedagogical experiment. the effectiveness of health-recreating programme of rock-climbing activities for 9 year old children with attention deficit hyperactivity disorders 69 analysis of the group averages for all 6 explored test exercises pointed at probable changes (p <0.05; p <0.001). the results of the complicated romberg’s tests of various types improved by 30.0% and 46.4% resp. the results obtained at the end of the pedagogical experiment determined the average group results rise for 9-years-old primary school children with adhd by 23.8% and 35.5% resp. therefore, climbing means have a significant positive effect on static and dynamic balance, including the visual analyzer participation. significant outcomes were observed at the exercise of object balancing while walking and at the exercise of walking in a straight line after 5 turns. the implement of those exercises allowed evaluating the impact of climbing means on coordination skills with the vestibular analyzer participation. the increase in both exercises was 37.0% and 14.7%, which defined the improvement of children's ability to coordinate movements while balancing the object on the outstretched hand, as well as better reproduction of movements after rotation. before climbing practice, the vast majority of 84.6% of 9-year-olds had a low level of physical health, and the remaining 15.4% of children had the level below average; we didn’t identify any child of average, above average and high levels of physical health. the results of re-testing the physical health level of primary school children defined positive changes for the vast majority of respondents. at the end of the pedagogical experiment the low level was observed only for 23.1% (n = 6) children. the results could be explained by irregular attendance of climbing classes, low activity during practical routine, as well as passive participation in moving games and relay races. 30.8% (n = 8) of the schoolchildren showed below average level of physical health, 46.1% (n = 12) corresponded to the average level. we did not disclose anyone with the above average and high levels of health among the studied contingent. thus, the results designated the feasibility of introducing recreational activities with climbing means, which were aimed to improve health and eliminate the shortcomings of the physical condition main components for the studied contingent category. after the pedagogical experiment for the vast majority of 50.0% (n = 13) children individual results corresponded to the average level of physical preparedness, for 30.8% (n = 8) of schoolchildren individual results corresponded to a satisfactory level, 15.4% (n = 4) of children had a sufficient level, only 3.8% (n = 1) rated a high level. the probability of differences in the average group results at the beginning and the end of the pedagogical experiment was determined by using nonparametric (rank) w-test for dependent samples. the average group result of the ruffier test was 10.9 points, and corresponded to a satisfactory level of physical preparedness; after the pedagogical experiment of 8.6 points, which corresponded to the average level. thus, the level of physical preparedness of the primary schoolchildren under the influence of climbing significantly (p<0.001) improved by 21.1%. significant improvement of individual results of the level of physical preparedness was caused by the game method use in practical classes. repeated testing results determined the probable changes (p <0.05) of the indicators of the emotional-volitional sphere. the average group results at the end of the pedagogical experiment increased from 7.7% to 25.0% (table 4). volitional traits such as discipline, independence and persistence had a positive dynamics at the level of 14.3% and 13.0%, and endurance and organization increased by 11.1% and 17.6%, but all these indicators corresponded to the level of immaturity. analysis of the variation coefficients of the studied indicators exceeded 14.6%, which indicated the sample heterogeneity and the process of basic volitional traits formation. 70 margaryta kadiyeva, oleksandra blagii table 4 dynamics of the emotional-volitional traits of 9-years-old primary school children with adhd under the influence of recreational activities, using the climbing means, (n=26) indexes before after t z р x s x s discipline, point 2.1 0.56 2.4* 0.50 0.0 2.52 0.05 independence, point 2.3 0.45 2.6* 0.50 0.0 2.52 0.05 persistence, point 2.3 0.45 2.6* 0.50 0.0 2.66 0.05 endurance, point 1.8 0.43 2.0* 0.34 0.0 2.20 0.05 organization, point 1.7 0.49 2.0* 0.53 0.0 2.37 0.05 decisiveness, point 2.6 0.50 2.8* 0.43 0.0 2.02 0.05 initiative, point 1.2 0.40 1.5* 0.51 0.0 2.52 0.05 note: * the difference is statistically significant for p <0.05, comparing to the results at the beginning of the pedagogical experiment. conclusions according to the formative experiment results, we could say about the importance and expediency of using climbing means to improve the physical state and the volitional sphere formation of the primary schoolchildren. significant changes have been made in the indicators that characterized the work of the cardiovascular and respiratory systems. the indicators that characterized strength, flexibility and agility of 9-years-old schoolchildren demonstrated probable changes under the influence of recreational activities with climbing means. after re-testing the 6 exercises that reflected the level of the coordination abilities development of the children at the end of the pedagogical experiment, we determined probable changes in all the studied indicators. climbing means had a positive effect on children's ability to better perform test exercises in balancing the subject while walking, as well as in the walking in a straight line after 5 turns exercise, the annual increase of the results is 37.0% and 14.7% resp. indicators that reflected the physical health and physical preparedness levels had undergone significant positive changes. the difference in comparison between the initial and final individual and average group results of 9-year-old primary school children had a high level of significance. the climbing means implementation helped to improve the psycho-emotional state of the studied children. interpersonal relationships the 9-year-olds during the performance of individual and group tasks at the climbing wall had significantly improved. thus, according to the results of the study, it was possible to draw conclusions about the positive impact of climbing on the physical and psycho-emotional state of 9year-olds. references 1. andreieva o., golovach, i. (2015). substantiation and development of the program using the ecological tourism for the primary school age children. youth scientific bulletin of the lesia ukrainka east european national university. lutsk, 7: 77–83. 2. andreieva o.v., chernyavsky, m. (2005). problems and prospects for the recreational and health classes’ implementation into secondary schools. theory and methods of phys. education and sports, 4: 34–7. 3. andreieva o.v., dutchak, m.v., blagii o.l. (2020). theoretical principles of health and recreational physical activity of different groups of the population. theory and methods of physical education and sports, 2. 59–66. availible: https://efsupit.ro/images/stories/decembrie2018/art%20377.pdf https://efsupit.ro/images/stories/decembrie2018/art%20377.pdf the effectiveness of health-recreating programme of rock-climbing activities for 9 year old children with attention deficit hyperactivity disorders 71 4. beetle a.o. (2011) programming of physical culture and health-improving aqua fitness classes with children of primary school age [abstract]. к.: nuupes, 20. 5. blagii o.l., kadiyeva, m.v. (2018). analysis of approaches to the organization of health and recreational activities of the primary school age children. problems of intensification of recreational and health-improving activity of the population: materials of the xi international scientific-practical conference. lviv: ldufk, 3840. 6. boreyko m.m. (2002). optimization of physical education of children 7-8 years of age by means of athletics: author's abstract. dis. … cand. sciences in phys. out and sports: 24.00.02. lviv state institute of physical culture. lviv, 22. 7. butenko g., goncharova n. (2019). the impact of health and sports tourism on the respiratory system of primary school children. theory and methods of physical education and sports, 3: 65-9. doi: https://doi.org/10.32652/tmfvs.2019.3.65-69. available: http://tmfvs-journal.uni-sport.edu.ua/article/view/205781/0 220. 8. byshevets n., denysova l., shynkaruk o., serhiyenko k., usychenko v., stepanenko o., & iryna s. (2019). using the methods of mathematical statistics in sports and educational research of masters in physical education and sport. journal of physical education and sport, 19(6), 1030-1034. doi: 10.7752/jpes.2019.s6311 9. dutchak m.v. (2015). paradigm of health-improving motor activity: theoretical substantiation and practical application. theory and methods of physical education and sports, 2: 44–52. 10. galan yaroslav, koshura andrii, moseychuk yuriy, paliichuk yurii, moroz olena, tsybanyuk oleksandra, yarmak olena. (2018). characteristics of physical conditions of 7-9-year-old schoolchildren within the process of physical education. journal of physical education and sport, 18 supplement issue 5, 1999 – 2007. doi:10.7752/jpes.2018.s5297 11. kashuba v, goncharova n. (2018). principles of health-promoting activities of primary school children in the context of modern educational innovations. youth scientific bulletin of the lesia ukrainka east european national university, № 31. s. 52–59. 12. kashuba v., goncharova n., butenko h. (2018). practical implementation of the concept of health-forming technologies into the process of physical education of primary school age children. education, health and sport formerly. journal of health sciences. kazimierz wielki university in bydgoszcz. [internet]. bydgoszcz, poland, № 8(6). p. 469–77. 20. 13. kashuba, v., futornyі, s., andrieieva o., goncharova n., carp i., bondar o., nosova n. (2018). optimization of the processes of adaptation to the conditions of study at school as a component of health forming activities of primary school-age children. journal of physical education and sport, 18(4):2515–21. doi:10.7752/jpes.2018.04377. 14. kolupaeva a.a. (2007). pedagogical bases of integration of schoolboys with features of psychophysical development in main educational institutions. k.: pedagogical thought, 458. 15. korobova n.v. (2020). features of the emotional and volitional sphere development of children with special educational needs in the conditions of the inclusive resource centre. modern achievements of domestic scientists in the field of pedagogical and psychological sciences: materials, 145. 72 margaryta kadiyeva, oleksandra blagii 16. porodko m.i. (2021). correction of psychomotor development of children with autism spectrum disorders by means of physical education. author's abstract. dis. … cand. ped. science: 13.00.03. kyiv, 201. 17. prokopenko a., goncharova n., nazarenko l., konstantinovska n. (2020). analysis of the experience of increasing the motor activity of children of primary school age in the process of physical culture and health classes doi: 10.31652 / 2071-5285-2020-9 (28) -61-67. available: https://vspu.net/fks/index.php/fks/article/view/580 18. sainchuk o.m. (2013). advantages of using nordic walking in increasing motor activity and disease prevention of primary school children. theory and methods of physical education and sports, 1: 85–90. 19. savchenko k.v., prikhodko y.o. (2007). development of volitional qualities of primary schoolchildren as the factor of their educational success: educational and methodical manual. kyiv: mp drahomanov national pedagogical university, 60. 20. silva l.a.d., doyenart r., henrique salvan p., rodrigues w., felipe lopes j.,gomes k., thirupathi a., pinho r.a.d., silveira p.c. (2019). swimming training improves mental health parameters, cognition and motor coordination in children with attention deficit hyperactivity disorder. int. j. environ. health res, 584– 592. doi.org/10.1080/09603123.2019.1612041 21. taylor a., foreman d. (2019). exercise to increase engagement of children with attention-deficit/hyperactivity disorder in physical education: method development. mov. nutr. health dis, 3, 33–37. doi.org/10.5283/mnhd.18 22. trofimenko vira, romanyshyna oksana, anichkina olena, ivanchuk mariya, bohdanyuk antonina, zoriy yaroslav, moseichuk yurii, koshura andrii, yarmak olena, galan yaroslav. (2019). analysis of the dynamics of physical development and functional state of 9-12-year-old schoolchildren playing volleyball. journal of physical education and sport, 19(1), 748 455, doi:10.7752/jpes.2019.01107 23. vovchenko i.i. (2003). programming of classes on recreational walking for the primary school age children with different levels of physical condition: author's abstract. dis. … cand. sciences in phys. ed. and sports: 24.00.02 / national university of physical education and sport of ukraine. kyiv, 17. 24. zabolotna o., skalski d., nesterchuk n., grygus i. (2019). health-related good of physical culture and health education. rehabilitation & recreation. 5. 53-58. 25. zang y. (2019). impact of physical exercise on children with attention deficit hyperactivity disorders: evidence through a meta-analysis. medicine, 98. doi: 10.1097/md.0000000000017980 https://doi.org/10.1080/09603123.2019.1612041 https://doi.org/10.5283/mnhd.18 66 żołyniak, wojciech, żaba, ziemowit, warzyszak, paweł, małek, róża, milczek, maria, hawranik, izabela, lisowska, aleksandra, tomasik, mikołaj, niski, szymon & skrzypek, mateusz. chronic prostatitis/chronic pelvic pain syndrome – problematic common disease. current knowledge on etiology, diagnosis and treatments. quality in sport. 2022;8(3):6671. eissn 2450-3118. doi http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.03.008 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41379 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2022; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 12.11.2022. revised: 19.11.2022. accepted: 19.12.2022. chronic prostatitis / chronic pelvic pain syndrome – problematic common disease. current knowledge on etiology, diagnosis and treatments wojciech żołyniak centrum medyczne w łańcucie sp. z o.o. orcid 0000-0002-3709-4018 https://orcid.org/0000-0002-3709-4018 e-mail: wojtesk995@gmail.com ziemowit żaba 1 wojskowy szpital kliniczny w lublinie orcid 0000-0001-9476-1166 https://orcid.org/0000-0001-9476-1166 e-mail: piast753@gmail.com paweł warzyszak 1 wojskowy szpital kliniczny w lublinie orcid 0000-0003-2023-7980 https://orcid.org/0000-0003-2023-7980 e-mail: warzyszakpawel@gmail.com róża małek 1 wojskowy szpital kliniczny w lublinie orcid 0000-0003-3606-0067 https://orcid.org/0000-0003-3606-0067 e-mail: rozamalek192@gmail.com maria milczek 1 wojskowy szpital kliniczny w lublinie orcid 0000-0002-4204-5632 https://orcid.org/0000-0002-4204-5632 e-mail: maria@milczek.com izabela hawranik 1 wojskowy szpital kliniczny w lublinie orcid 0000-0002-7329-8595 https://orcid.org/0000-0002-7329-8595 e-mail: hawranik14@gmail.com http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.03.008 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41379 https://orcid.org/0000-0002-3709-4018 mailto:wojtesk995@gmail.com https://orcid.org/0000-0001-9476-1166 mailto:piast753@gmail.com https://orcid.org/0000-0003-2023-7980 mailto:warzyszakpawel@gmail.com https://orcid.org/0000-0003-3606-0067 mailto:rozamalek192@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-4204-5632 mailto:maria@milczek.com https://orcid.org/0000-0002-7329-8595 mailto:hawranik14@gmail.com 67 aleksandra lisowska uniwersytet medyczny w lublinie orcid 0000-0003-0009-8995 https://orcid.org/0000-0003-0009-8995 e-mail: alisowska8@wp.pl mikołaj tomasik 1 wojskowy szpital kliniczny w lublinie orcid 0000-0002-5489-0059 https://orcid.org/0000-0002-5489-0059 e-mail: mikolajt97@gmail.com szymon niski wojewódzki szpital specjalistyczny im. najświętszej maryi panny w częstochowie orcid 0000-0001-6295-5783 https://orcid.org/0000-0001-6295-5783 e-mail: szymonniski96@gmail.com mateusz skrzypek uniwersytet rzeszowski, kolegium nauk medycznych orcid 0000-0001-6767-3144 https://orcid.org/0000-0001-6767-3144 e-mail: mati.skrzypek@gmail.com abstract introduction: nonbacterial prostatitis (cnp) also known as chronic pelvic pain syndrome (cpps) is a condition with an incompletely understood etiology. chronic prostatitis is diagnosed when symptoms of prostatitis persist for more than 3 months and it is difficult to treat. the causes are not fully understood. among the many possible causes are stress, psycho-emotional disorders, hormonal disorders and autoimmune disorders. the main symptom is pain usually felt in the perineum, at the base of the penis, in the anal area, sometimes over the pubic symphysis. this pain can radiate to the penis and scrotum. aim of the study: summary of current knowledge on the treatment of chronic prostatitis/chronic pelvic pain syndrome. material and methods: review of pubmed articles using the following keywords: “nonbacterial chronic prostatitis”, “abacterial chronic prostatitis” and “chronic pelvic pain syndrome”. results: complete cure in non-bacterial chronic prostatitis is rare. due to the lack of knowledge of the cause of chronic prostatitis, there is no effective treatment for this disease. although the pathogen is rarely found in the patients studied, many patients show improvement after antibiotic therapy. in addition, anti-inflammatory drugs, alpha blockers and neuromodulators are used. physical therapy also has proven benefits in relieving symptoms. conclusion: cnp is a frustrating disease for many doctors and patients. although it is not yet completely understood, we have made significant progress in the evaluation and treatment of this disease over the past several decades. physicians need to move away from outdated algorithms that often result in endless courses of antibiotics and embrace multimodal therapy, which provides better results than other treatment strategies. keywords: nonbacterial chronic prostatitis, abacterial chronic prostatitis, chronic pelvic pain syndrome. https://orcid.org/0000-0003-0009-8995 mailto:alisowska8@wp.pl https://orcid.org/0000-0002-5489-0059 mailto:mikolajt97@gmail.com https://orcid.org/0000-0001-6295-5783 mailto:szymonniski96@gmail.com https://orcid.org/0000-0001-6767-3144 mailto:mati.skrzypek@gmail.com 68 wprowadzenie: zapalenie gruczołu krokowego jest jedną z najczęstszych infekcji urologicznych dotykających dorosłych mężczyzn. w populacji ogólnej cnp/cpps występuje u około 0,5% mężczyzn w danym roku [1]. w 1994 roku the national institutes of health (nih) podzieliło zapalenie gruczołu krokowego na cztery kategorie [2] . przewlekłe niebakteryjne zapalenie gruczołu krokowego zwane również przewlekłym zespołem bólu miednicy jest najczęstszą postacią i stanowi 90-95% wszystkich form zapalenia prostaty [3]. w zespole tym u większości pacjentów dominującym objawem jest ból, który zazwyczaj koncentruje się w okolicach odbytu i narządów płciowych, ale może również dotyczyć całego obszaru miednicy. ból ten trwa co najmniej 3 miesiące z ostatnich 6 miesięcy [2]. istnieją dowody na to, że pacjenci z zapaleniem prostaty typu iii mają obniżoną jakość nasienia [4] . często u tych osób stwierdza się podwyższony antygen sterczowy (psa) w surowicy [5] . etiologia tego zespołu nie jest w pełni znana, z tego powodu postawienie ostatecznej diagnozy jest utrudnione. powszechnie przyjmuje się, że za objawy chorobowe nie jest wyłącznie odpowiedzialny stan zapalny w prostacie, ale również bakterie, czynniki neuropsychologiczne, zaburzenia immunologiczne, stres oksydacyjny, nieprawidłowości mięśni dna miednicy, zaburzenia endokrynologiczne [6] oraz nadmierne spożywanie etanolu [7]. przypuszcza się również, że sporty związane z energicznym zginaniem bioder lub długotrwałym uciskiem krocza mogą prowadzić do uwięźnięcia nerwu sromowego [8] co prowadzi do objawów występujących w cnp/cpps. biorąc pod uwagę różne mechanizmy, logiczne jest, że pacjenci z cp/cpps nie zawsze są podobni, a każdy z nich stanowi unikalny przypadek. choroba obejmuje elementy fizyczne, emocjonalne i psychologiczne. skuteczne leczenie musi zatem skupiać się nie tylko na fizycznej patologii, ale także na emocjonalnych i psychologicznych aspektach zaburzenia [9]. stosuje się wiele różnych terapii, w tym leki przeciwzapalne, antybiotyki, alfa-blokery, modulatory bólu neuropatycznego, inhibitory 5α-reduktazy, psychoterapię [6] i fizjoterapię dna miednicy [10]. te strategie leczenia koncentrują się na łagodzeniu objawów w określonych obszarach bez leczenia przyczyny źródłowej, a wyniki badań wykazują niewielkie efekty, co sugeruje, że wszelkie korzyści mogą być efektem placebo [11]. etiologia: etiologia jest wciąż niejasna. badania wykazały pięć potencjalnych przyczyn [12]: infekcje u niektórych pacjentów z cnp/cpps stwierdzono obecność prokariotycznych sekwencji dna, co może wskazywać na to, że przyczyną objawów są znajdujące się u tych chorych w prostacie patogenne mikroorganizmy, które nie mogą być wychodowane [12]. dyssynergia wypieraczowo-zwieraczowa często opisywano, że u pacjentów z cnp/cpps występowała trudność z odpływem moczu podczas opróżniania pęcherza. było to spowodowane niewystarczającą relaksacją zwieracza zewnętrznego cewki moczowej, w wyniku czego podczas mikcji dochodziło do turbulentnego przepływu moczu z jego refluksem do kanalików prostaty, co powodowało chemiczne podrażnienie tkanki stercza z uwolnieniem mediatorów zapalnych. ich efektem jest m.in. stymulacja włókien bólowych neuronu [12]. zaburzenia immunologiczne inne badania wykazały, że u pacjentów z przewlekłym niebakteryjnym zapaleniem prostaty zachodzą procesy autoimmunologiczne oraz, że jest podwyższony poziom cytokin prozapalnych i obniżony poziom cytokin przeciwzapalnych [12]. śródmiąższowe zapalenie pęcherza moczowego – grupa amerykanów stwierdziła, że pacjenci z cnp/cpps i z śródmiąższowym zapaleniem pęcherza moczowego mają wspólną cechę w postaci dysfunkcji nabłonka moczowego. wyniki te nie zostały jeszcze potwierdzone [12]. ból neuropatyczny istnieją eksperymentalne dowody na to, że mechanizmem bólu jest istnienie osi pomiędzy nerwami czuciowymi i komórkami tucznymi. w zwierzęcym modelu zapalenia prostaty wykazano, że sieci neuronowe leżą niezwykle blisko gruczołów prostaty. neurony rdzeniowe są stymulowane przez mastocyty poprzez par-2 (receptory aktywowane proteazami-2) i to może wywoływać ból [12]. objawy: w przewlekłym niebakteryjnym zapaleniu prostaty najczęściej zgłaszanymi objawami przez pacjenta jest ból i/lub dyskomfort o zmiennym natężeniu w okolicach nadbrzusza, moszny, jąder, krocza, ud oraz bóle podczas ejakulacji [10] . przy badaniu palpacyjnym per rectum zwykle występuje bolesność uciskowa mięśnia dna miednicy i stercza (który jest miękki, ciastowaty) [11]. kolejną co do częstości grupą objawów są dolegliwości z okolic dróg moczowych: ból i/lub dyskomfort, dolegliwości podczas mikcji, częstomocz, parcia naglące, krwiomocz. następną grupą symptomów są zaburzenia erekcji, wytrysku, libido, z tego powodu u prawie połowy badanych były obniżone funkcje seksualne [13] . może występować również ból podczas siedzenia, szczególnie w okolicy krocza lub kości ogonowej jak również ból podczas ćwiczeń fizycznych, takich jak kucanie lub podnoszenie ciężarów. wszystkie dysfunkcje i dolegliwości miewają różne nasilenie, występują przewlekle i/lub nawracająco, często też nie ustępują w trakcie leczenia [13] . ma to destrukcyjny wpływ na samopoczucie pacjentów zarówno fizyczne jak i psychiczne, prowadzi do obniżenia jakości życia u mężczyzn 69 [14]. ocena nasilenia dolegliwości u mężczyzn z cnp/cpps jest oparta na kwestionariuszu i skali opracowanej przez the national institutes of health – chronic prostatitis symptoms index [15]. diagnoza: w celu rozpoznania cnp/cpps oraz zróżnicowania go od innych zapaleń prostaty, zaleca się przeprowadzenie szczegółowego wywiadu oraz badania przedmiotowego wraz z badaniem per rectum. wykonuje się również próbę meares-stamey, czyli tak zwany test czterech szklanek [12], [15] . jest on standardową metodą oceny stanu zapalnego i obecności bakterii w dolnych drogach moczowych u mężczyzn prezentujących zespół przewlekłego zapalenia gruczołu krokowego. jednak większość urologów nie stosuje go w codziennej praktyce ze względu na czas trwania i trudność jego wykonania badanie polega na pobraniu czterech próbek moczu do badania bakteriologicznego: moczu z początku mikcji, moczu ze środkowego strumienia, wydzieliny stercza po masażu, moczu oddanego zaraz po masażu stercza[15]. próba ta wymaga przeprowadzenia przez lekarza masażu gruczołu krokowego palcem przez odbytnicę. wykonanie testu jest dość kłopotliwe, dlatego jest rzadko wykonywane. alternatywna metoda wobec testu czterech szklanek jest tzw. test dwóch szklanek, czyli badanie ogólne moczu oraz posiew moczu przed i po masażu gruczołu krokowego. jeżeli ilość bakterii i leukocytów w próbce po masażu wzrasta w porównaniu z próbką przed masażem stercza rozpoznaje się przewlekłe bakteryjne zapalenie stercza. jeżeli nie stwierdza się ani bakterii, ani leukocytów rozpoznaje się niebakteryjne zapalenie prostaty, czyli cpps[12]. leczenie: ponieważ cnp/cpps charakteryzuje się różnorodnymi objawami o prawdopodobnie różnej etiologii, zbadano szeroki zakres metod leczenia. terapia powinna być dostosowana indywidualnie do stanu klinicznego pacjenta, ponieważ nie istnieje jedna idealna metoda postępowania w tym schorzeniu [16]. proces leczenia czy fizjoterapii można zaplanować w celu redukowania/znoszenia jedynie określonych przyczyn i/lub ogólnego leczenia bólu. najczęściej w leczeniu stosuje się: antybiotyki, leki przeciwzapalne, neuromodulatory, alfa-blokery, fizjoterapię dna miednicy (pfpt) [10] oraz terapię poznawczą. zazwyczaj stosuje się jedną lub więcej metod leczenia jednocześnie, w celu uzyskania lepszej odpowiedzi [16]. alfa-blokery są najczęściej stosowanymi lekami w leczeniu cpps, podawanymi u ponad 40% pacjentów z tym schorzeniem [17] . zalecana jest terapia trwająca co najmniej 6 miesięcy [12] . są one stosowane w leczeniu objawów dolnych dróg moczowych. rozluźniają mięśnie gładkie prostaty i dróg moczowych, zwiększając objętość pęcherza [13] . ponadto tłumią ból i hamują stan zapalny. są istotnie skuteczne w leczeniu objawów cnp/cpps. stosowanie antybiotyków w cnp/cpps jest alternatywną opcją leczenia. kiedy pacjenci mają identyfikowalne bakterie w płynie z prostaty, co wskazuje na przewlekłe bakteryjne zapalenie gruczołu krokowego, antybiotyki zwłaszcza fluorochinolony i makrolidy [11] , mogą być skuteczne w usuwaniu tych bakterii i łagodzeniu objawów, zwłaszcza bólu u pacjentów. natomiast w przypadku cnp/cpps skuteczność ich stosowania nie jest jednoznacznie poparta przez badania [6] . mimo to antybiotyki są powszechnie przepisywane tym pacjentom, często prowadząc do poprawy ich stanu. jest to spowodowane tym, że poza działaniem przeciwbakteryjnym, wiele z tych leków ma również właściwości przeciwzapalne [17] . badania in vitro na ludzkich komórkach śródbłonka wykazały zmniejszenie ekspresji interleukiny-6 i interleukiny-8 podczas inkubacji komórek z ciprofloksacyną [10]. tłumaczy to poprawę, jaką niektórzy pacjenci mogą odczuwać przy stosowaniu pewnych klas antybiotyków przy niepotwierdzonej infekcji. dlatego nie zaleca się podawania antybiotyków w cnp bez udowodnionego zakażenia [10]. niesteroidowe leki przeciwzapalne (nlpz) są również stosowane w leczeniu niebakteryjnego przewlekłego zapalenia gruczołu krokowego. uważa się, że leki zwiotczające mięśnie w połączeniu z nlpz mogą łagodzić objawy u pacjentów z dysfunkcją dna miednicy [3]. stosuje się leczenie 4-6 tygodniowe, jednak w przypadku braku poprawy należy je przerwać [11]. inną grupą leków stosowanych w cnp/cpps są neuromodulatory, takie jak amitryptylina i gabapentyna [18]. są one szczególnie skuteczne w leczeniu bólu neuropatycznego. ostatnio badania wykazały skuteczność tych leków w stanach związanych z cnp/cpps [10], takich jak śródmiąższowe zapalenie pęcherza, zespół bólowy pęcherza moczowego i idiopatyczny ból miednicy. antybiotyk makrolidowy, jakim jest mepartrycyna, poprawia mikcję, zmniejsza ból urologiczny i poprawia jakość życia u pacjentów z przewlekłym niebakteryjnym zapaleniem gruczołu krokowego [19]. inhibitory 5-alfa reduktazy prawdopodobnie pomagają zmniejszyć objawy zapalenia gruczołu krokowego u mężczyzn z cnp/cpss i nie powodują więcej działań niepożądanych, niż w przypadku przyjmowania placebo [20]. https://wylecz.to/badania-laboratoryjne/posiew-moczu-1409561864/ 70 fitoterapeutyki, takie jak kwercetyna i wyciąg z pyłku kwiatowego, były również badane w badaniach klinicznych. w przeglądzie z 2019 roku stwierdzono, że ten rodzaj terapii może zmniejszyć objawy cpps bez skutków ubocznych, ale nie poprawia problemów seksualnych u chorych z cpps [20]. stosowano również toksynę botulinową typu a (bta), która po wstrzyknięciu do prostaty, może spowodować duże zmniejszenie się objawów jej zapalenia. jeśli bta jest stosowany do mięśni miednicy, nie prowadzi to do zmniejszenia objawów. w przypadku obu tych procedur, nie występują skutki uboczne [20]. dla pacjentów, którzy wykazują bóle związane z dysfunkcją dna miednicy tj. skurcze, bóle mięśniowopowięziowe, bóle punktów spustowych wykazano, że schematy fizykoterapii są bardzo skuteczne. leczenie może obejmować specyficzną fizjoterapię dna miednicy, miejscowe stosowanie ciepła i wykonywanie ćwiczeń relaksacyjnych [21]. termoterapia transrektalna, w której ciepło jest aplikowane na prostatę i obszar mięśni miednicy, w połączeniu z farmakoterapią może powodować nieznacznie większe zmniejszenie objawów, w porównaniu z samą farmakoterapią. jednakże metoda ta może prowadzić do przejściowych efektów ubocznych [6]. psychoterapia w połączeniu z leczeniem farmakologicznym może nie tylko znacząco zmniejszyć natężenie objawów, ale także w oczywisty sposób poprawić funkcje seksualne i stan psychiczny pacjentów chorych na cnp/cpps. dlatego rutynowe leczenie farmakologiczne powinno być połączone ze skuteczną interwencję psychologiczną [9]. wnioski: w ostatnich latach rokowanie dla cp/cpps uległo poprawie wraz z pojawieniem się leczenia multimodalnego, fitoterapii, fizjoterapii mięśni dna miednicy, kontroli lęku i terapii bólu przewlekłego. mimo wszystko nie jest to znaczący postęp w leczeniu cnp/cpps. przeprowadzono wiele badań klinicznych z zastosowaniem różnorodnych leków, w celu wybrania skutecznej interwencji, ale większość z nich nie przyniosła oczekiwanych rezultatów. ponadto stosowane leki mają na celu jedynie złagodzenie określonych objawów, bez leczenia pierwotnej przyczyny. jest to schorzenie, które wymaga podejścia interdyscyplinarnego. w procesie leczenia należy uwzględnić każdy aspekt schorzenia (fizyczny, behawioralny, emocjonalny), dlatego zespół specjalistów powinien obejmować lekarza urologa, fizjoterapeutę urologicznego, psychoterapeutę i seksuologa. konieczne są dalsze badania w celu znalezienia skutecznego leczenia dla pacjentów z cnp/cpps. disclosures: no disclosures financial support: no financial support was received. conflict of interest: the authors declare no conflict of interest. bibliografia: [1] b. c. taylor et al., “excessive antibiotic use in men with prostatitis,” am j med, vol. 121, no. 5, pp. 444–449, may 2008, doi: 10.1016/j.amjmed.2008.01.043. [2] a. j. schaeffer et al., “overview summary statement,” urology, vol. 60, no. 6, pp. 1–4, dec. 2002, doi: 10.1016/s0090-4295(02)01979-9. [3] k. ramakrishnan and r. c. salinas, “prostatitis: acute and chronic,” primary care: clinics in office practice, vol. 37, no. 3, pp. 547–563, sep. 2010, doi: 10.1016/j.pop.2010.04.007. [4] r. d. motrich et al., “implications of prostate inflammation on male fertility,” andrologia, vol. 50, no. 11, p. e13093, dec. 2018, doi: 10.1111/and.13093. [5] j. s. sandhu, “management of elevated prostate-specific antigen in men with nonbacterial chronic prostatitis,” curr urol rep, vol. 10, no. 4, pp. 302–306, jul. 2009, doi: 10.1007/s11934-009-0049-0. [6] m. appiya santharam et al., “interventions to chronic prostatitis/chronic pelvic pain syndrome treatment. where are we standing and what’s next?,” eur j pharmacol, vol. 857, p. 172429, aug. 2019, doi: 10.1016/j.ejphar.2019.172429. [7] f. liu, l. liu, z. wang, l. chen, j. yu, and x. xu, “the role of ethanol in the pathogenesis of non-bacterial prostatitis,” mol med rep, feb. 2019, doi: 10.3892/mmr.2019.9991. 71 [8] e. sacco et al., “[prostatitis syndromes and sporting activities].,” urologia, vol. 77, no. 2, pp. 126–38, 2010. [9] j. wang, k. liang, h. sun, l. li, h. wang, and j. cao, “psychotherapy combined with drug therapy in patients with category iii chronic prostatitis/chronic pelvic pain syndrome: a randomized controlled trial,” international journal of urology, vol. 25, no. 8, pp. 710–715, aug. 2018, doi: 10.1111/iju.13706. [10] a. s. polackwich and d. a. shoskes, “chronic prostatitis/chronic pelvic pain syndrome: a review of evaluation and therapy,” prostate cancer prostatic dis, vol. 19, no. 2, pp. 132–138, jun. 2016, doi: 10.1038/pcan.2016.8. [11] j. d. holt, w. a. garrett, t. k. mccurry, and j. m. h. teichman, “common questions about chronic prostatitis.,” am fam physician, vol. 93, no. 4, pp. 290–6, feb. 2016. [12] f. m. e. wagenlehner, k. g. naber, t. bschleipfer, e. brähler, and w. weidner, “prostatitis and male pelvic pain syndrome,” dtsch arztebl int, mar. 2009, doi: 10.3238/arztebl.2009.0175. [13] j. rees, m. abrahams, a. doble, and a. cooper, “diagnosis and treatment of chronic bacterial prostatitis and chronic prostatitis/chronic pelvic pain syndrome: a consensus guideline,” bju int, vol. 116, no. 4, pp. 509–525, oct. 2015, doi: 10.1111/bju.13101. [14] j. q. clemens et al., “urologic chronic pelvic pain syndrome: insights from the mapp research network,” nat rev urol, vol. 16, no. 3, pp. 187–200, mar. 2019, doi: 10.1038/s41585-018-0135-5. [15] j. c. nickel, “prostatitis,” canadian urological association journal, pp. 306–315, oct. 2011, doi: 10.5489/cuaj.11211. [16] j. zhang, c. liang, x. shang, and h. li, “chronic prostatitis/chronic pelvic pain syndrome: a disease or symptom? current perspectives on diagnosis, treatment, and prognosis,” am j mens health, vol. 14, no. 1, p. 155798832090320, jan. 2020, doi: 10.1177/1557988320903200. [17] k. s. kim and h. s. moon, “the effect of α-blockers monotherapy vs. combination antibiotic therapy on symptom alleviation in patients with chronic prostatitis/chronic pelvic pain syndrome,” urogenital tract infection, vol. 13, no. 1, p. 1, 2018, doi: 10.14777/uti.2018.13.1.1. [18] v. magri et al., “multidisciplinary approach to prostatitis,” archivio italiano di urologia e andrologia, vol. 90, no. 4, pp. 227–248, jan. 2019, doi: 10.4081/aiua.2018.4.227. [19] j. m. cohen et al., “therapeutic intervention for chronic prostatitis/chronic pelvic pain syndrome (cp/cpps): a systematic review and meta-analysis,” plos one, vol. 7, no. 8, p. e41941, aug. 2012, doi: 10.1371/journal.pone.0041941. [20] j. v. franco et al., “pharmacological interventions for treating chronic prostatitis/chronic pelvic pain syndrome,” cochrane database of systematic reviews, vol. 2019, no. 10, oct. 2019, doi: 10.1002/14651858.cd012552.pub2. [21] r. c. doiron and j. c. nickel, “management of chronic prostatitis/chronic pelvic pain syndrome,” canadian urological association journal, vol. 12, no. 6s3, pp. s161-3, jun. 2018, doi: 10.5489/cuaj.5325. quality in sport 1 (7) 2021, p. 37-44, e-issn 2450-3118 received 26.01.2021, accepted 20.02.2021 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2021.003 37 syukron zuhdi1 , yustinus sukarmin2 learning media development physical education sport and health that number athletic material based on android application 1,2 yogyakarta state university, indonesia abstract this study aims to (1) produce development products for physical education sport and health learning media based on android applications on the athletic material of throwing numbers for high school students, (2) to find out the feasibility of developing learning media products for physical education sport and health learning media based on android applications on throwing number athletic materials for high school students and (3) determine the level of effectiveness of the development of learning media products for physical education sport and health based on android applications on athletics throwing numbers for high school students. this research and development are carried out in ten stages which refer to the steps developed by borg & gall, which include: (1) research and information gathering, (2) planning, (3) initial product development, (4) improvement of the initial design, (5) formation of trial products, (6) small group trials, (7) revision of small group trial products, (8) field trials, (9) revision of field trial products, (10) dissemination or dissemination. the subjects of the small group trial were 21 students of class xi sma n 5 yogyakarta, the subjects of the field trials were 112 students of class xi sma n 8 yogyakarta, the product trials included material expert trials, media experts, and small group trials and field trials. by students. data obtained through observation, questionnaires, interviews, and learning outcomes tests. data analysis used a t-test with a significance level of 0.05. based on the results of the pretest and posttest that have been obtained, then the effectiveness test was carried out using the paired sample t-test using the spss program. 16 for windows. the results of the research of the pretest and posttest data on the field test showed that the learning media had a significant effect on improving student or respondent achievement. the effectiveness of learning media can be seen in the descriptions of the results of the pretest and posttest on respondents or students of sma n 8 yogyakarta as follows. at the pretest the lowest score got a score of 33.00, then the highest score got a score of 100.00. the average number of values on the pretest reached 79.91, and if all the respondents' scores on the pretest were added up to reach a value of 8951.00. after being treated with the application of learning media, the lowest score in the posttest increased to 37.00 and the highest score reached a maximum score of 100.00. the average overall score on the posttest increased to 86.62, and the total score at the posttest reached a score of 9702.00. thus, it can be concluded that the instructional media products of physical education sport and health, athletic number throwing materials based on android applications can be used by students and teachers as a medium in the teaching and learning process. keywords: learning media, athletics throwing numbers, android applications 1 syukron zuhdi, e-mail: syukronzuhdi.2017@student.uny.ac.id, orcid: 0000-0003-4634-301x 2 yustinus sukarmin, e-mail: yustinus_sukarmin@uny.ac.id, orcid: 0000-0001-6953-0016 http://orcid.org/0000-0003-4634-301x http://orcid.org/0000-0001-6953-0016 38 syukron zuhdi, yustinus sukarmin introduction the teaching and learning process must always adjust to technological and scientific developments (dewi k, 2017). the use of media in the learning process is a forum for technology to boost the achievement of learning objectives (ananda, 2017). with the existence of media, technology can have a role in the teaching and learning process (geng et al., 2019). for example, if students want to read books related to learning at school these students do not have to go outside the house and look for books in the library because now there are many textbooks available online and can be accessed anywhere using the student's gadget, laptop, computer, or smartphone (raja & nagasubramani, 2018). with the development of learning media in the current era of globalization, students are greatly helped by the presence of smartphones which can make it easier for students to search for material (sudarsana et al., 2019). thus, the development of learning media must also adapt to current technological developments. technology can be turned into learning media and can optimize the learning process (kim, 2020). learning media is a form of physical equipment that can be hardware and software (saidin et al., 2015). the shift in learning media from traditional to modern is none other than to support the learning process to achieve goals (kara & sevim, 2020). even so, there are still obstacles that become homework for both teachers and students (könig et al., 2020). these constraints are of course related to the demands for the achievement of the three main areas that must be achieved. the three main areas that must be reached among other factors are the affective domain, the cognitive domain, and the psychomotor domain (faizah, 2020). this includes learning about physical education in sports and health in schools. athletic material is one part of the material that must be taught in physical education sport and health considering that it has been included in the high school syllabus, both in grade ten to grade twelve (watkins & gonzenbach, 2013). even so, athletic material seems to have received the title of a stepchild at school. compared to other materials, athletic materials are still less popular than other physical education sport and health materials, for example, soccer, basketball, volleyball, and also other popular sports at school (lopes sauers et al., 2017). when viewed from its history, athletics is the parent of all sports today. associated with the lack of infrastructure for athletics material ten tun yes become an obstacle in the learning process by both the teachers and the students (kamusoko & pemberton, 2013). in the teaching and learning process, students will certainly be greatly helped if they can use real athletic facilities, but not all students can feel the expected things (gallucci & petersen, 2017). regarding the relationship between physical education sport and health learning and the three domains of patents, namely affective, cognitive, and psychomotor (smith, 2016). then through games created by creative teachers and also simple competitions related to athletic material in schools, it is certainly very helpful in achieving three focused domains (sönmez, 2017). however, this matter is slightly left out in the cognitive realm because students are more interested in doing the techniques taught and modified by the teacher with simplified tools and regulations (lu et al., 2016). related to this, very basic theories such as regulations, field sizes, and standard tools on athletic material are displaced a little, even not being noticed by students (lacy & williams, 2018). along with the practice of students in schools that use rules and equipment modified by the teacher, students will also get a basic knowledge of the athletic material of throwing numbers through the learning media that will be developed by researchers, so that the three-domain goals will be maximally achieved (parker et al., 2018). in this study, learning media development physical education sport and health that number athletic material based on android application 39 the learning media to be developed is to use an application that is included in a smartphone-based on the android operating system (noorhidawati et al., 2015). the advantages of android compared to other operating systems include: (1) android is an open platform. everyone has the right to own or download a software development kit and create applications for the android operating system. that is why many free android applications can be downloaded on the playstore; (2) android has a good reputation because android gets full support from google. google is a company that already has a good reputation. google has successfully created software such as gmail, search engine, google chrome browser, and so on; (3) android has opensource access with apache license. the open-source code and apache licensing license allow anyone to have the freedom to modify, distribute, and develop freely. the data previously described shows that compared to other operating systems, the android application system has the greatest opportunity from using learning media applications that can be modified into learning media and entered on smartphones. the hope is that by entering athletic material on smartphones, students can easily access and search for information related to physical education sport and health learning on athletic material for throwing numbers. based on the various statements above, the writer wants to develop physical education learning media based on android applications, especially in athletic material for throwing numbers which can be accessed later via smartphones owned by high school students. methods this research and development are carried out in ten stages which refer to the steps developed by borg & gall, which include: (1) research and information gathering, (2) planning, (3) initial product development, (4) improvement of the initial design, ( 5) formation of trial products, (6) small group trials, (7) revision of small group trial products, (8) field trials, (9) revision of field trial products, (10) dissemination or dissemination. the subjects of the small group trial were 21 students of class xi sma n 5 yogyakarta, the subjects of the field trials were 112 students of class xi sma n 8 yogyakarta, the product trials included material expert trials, media experts, and small group trials and field trials. by students. data obtained through observation, questionnaires, interviews, and learning outcomes tests. data analysis used a t-test with a significance level of 0.05. based on the results of the pretest and posttest that have been obtained, then the effectiveness test was carried out using the paired-sample t-test using the spss program 16 for windows. results and discussion 1. the results of the test of students' learning effectivity, efficiency, and motivation to learning media products physical education sport and health material athletic throw numbers based on android applications the purpose of the pretest and posttest in this study was to compare the results of the tests given to students from before being given treatment to after being given treatment. also, 40 syukron zuhdi, yustinus sukarmin the pretest and posttest are useful for concluding whether the application is effective in improving student learning achievement. the pretest and posttest questions consisted of 30 items. the treatment will be given between the pretest and posttest. the comparison of the results between the pretest and posttest will go through the t-test stage with the help of the spss measurement application. pretest and posttest were given to students through two stages, namely small group trials given to students of sma n 5 yogyakarta and field trials given to students of sma n 8 yogyakarta. a. pretest and posttest values in small group trials table 1: comparison results score earned value pretest with posttest on trial small group by students sma n 5 yogyakarta mean 62,1429 62,5238 std. error of mean 3,76973 3,25914 median 76,00 67,00 std. deviation 17,27509 14,93526 variance 298,429 223,062 minimum 17,00 23,00 maximum 93,00 90,00 sum 1305,00 1313,00 source: primary data processed based on the table above, it can be noted that the level of ability of students before and after using the learning media for athletic material throwing numbers in small group trials at sma n 5 yogyakarta totaling 21 students. the comparison between the two students' scores before and after being given treatment did not appear to have increased significantly in value. the lowest posttest score was 17.00 and the lowest posttest score was 23.00, while the highest score in the pretest was 93.00 and the highest score on the posttest was 90.00 or had a slight decrease. the total value between the pretest and posttest was also not much different or only slightly increased, namely 1305.00 for the pretest and 1313.00 for the posttest. the average value of the pretest was 62.1429 and the posttest was 62.5238. table 2: t-test acquisition value pretest with posttest on trial small group by students sma n 5 yogyakarta sig. (2-tailed)  df t-count t-table 0,878 0,050 20 -0,156 -2,085 sig. value (2-tailed)>  t-count < t-table not significant source: primary data processed based on the t-test in the small group trial, the sig value was obtained. ( 2-tailed) of 0.878 and t-count of -0.156, and t-table of -2.085. referring to the 5% significance level, sig. (2-tailed) 0.878> 0.050 and t-count -0.156 <-2.085, it can be concluded that there is no significant increase or can not be said to be effective in improving student test results after being treated with physical education sport and health learning media for android-based athletic material. therefore, researchers need to review the causes of the insignificant test results. learning media development physical education sport and health that number athletic material based on android application 41 b. pretest and posttest values in field trials table 3: comparison results of the acquisition scores of pretest and posttest values in field trials by students of sma n 8 yogyakarta mean 79,9196 86,6250 std. error of mean 1,33095 1,25068 median 67,00 63,00 std. deviation 14,08541 13,23599 variance 198,399 175,191 minimum 33,00 37,00 maximum 100,00 100,00 sum 8951,00 9702,00 source: primary data processed the table above is the results of the pretest and posttest in the field trials given to 112 students of sma n 8 yogyakarta. based on the table above, it can be seen the comparison between the pretest and posttest results. there was an increase in the average score after being given the treatment of instructional media, namely from 79.9196 to 86.6250 with the lowest score at pretest 33.00 and posttest 37.00. then at the highest score, both the pretest and posttest get a value of 100.00. the difference in results is also found in the sum of the pretest score of 8951.00 and the posttest score of 9702.00. from the overall score that has been described, it can be concluded that there is a fairly good increase from the students after using the instructional media physical education sport and health, athletic number throwing material based on android. table 4. t-test table of acquisition of pretest and posttest values in field trials by students of sma n 8 yogyakarta sig. (2-tailed)  df t-count t-table 0.000 0.050 111 -6.764 -1.981 sig.value (2-tailed)< t-count > t-table significant source: primary data processed based on the t-test in the small group trial, it got a sig value. ( 2-tailed) of 0,000 and t-count of -6,764 and t-table of -1,981. referring to the 5% significance level, sig. (2tailed) 0,000 <0,050 and t-count -6,764> -1,981. so it can be said that there has been a significant increase. based on the t-test that has been carried out in the field test, it can be concluded that the learning media for android-based athletic materials for throwing numbers are very effective in improving student achievement. c. the efficiency of learning media products physical education sport and health athletic material throw number based on android applications the product efficiency from the observation results can be obtained from the data which are listed in the following table: 42 syukron zuhdi, yustinus sukarmin table 5: observation results regarding efficiency aspects of learning media products physical education sport and health athletic material throwing numbers based on android applications no indicator note 1. assistance in teaching with learning media the media can help students understand the athletic material of throwing numbers. in this case, it also shows that learning media can be a tool for teachers to provide material to students, especially in pandemic conditions like this. conditions that must require teachers to be able to provide material even without face to face with students. 2. independent learning resources students can find learning material in the learning media independently without the need for assistance from the teacher, or it can be said that with the results of the posttest that has been done it can be concluded that students can understand the material without the need for an explanation from the teacher first. 3. learning flexibility android-based learning media creates flexibility in learning and looking for the material. learning media also make it easier for students to access the exercises in the application during school hours or outside class hours. source: observations during the implementation of the research d. learning motivation in using learning media products physical education sport and health athletic material throw number based on android applications table 6: observation results regarding aspects of learning motivation in the use of learning media products physical education sport and health, athletic material throwing numbers, based on android applications no indicator note 1. interested in trying and using on your initiative. the implementation of research conducted online creates a limited amount of interaction between researchers and students. however, during the research, it turned out that this did not become an obstacle for students to continue downloading applications used in athletic learning. most students immediately download the application when they get the download link provided by the researcher. this can also be seen by researchers from the notes or comments written by students in the research questionnaire. 2. the seriousness of learning without involving the teacher during the research, the teacher only facilitates group discussions between researchers and students. during that time, students also did not get special instructions given by the teacher to students related to athletic learning material for throwing numbers. the results of field trials also showed that there was a significant increase in student understanding while using learning media. so it can be concluded that students are serious in studying the athletic material of throwing numbers contained in the learning media. source: observations during the implementation of the research. to find out students' learning motivation in using physical education sport and health learning media, athletic number throwing material based on the android application which was tested there were several indicators used by researchers, these indicators included, interested in trying and using with their initiative and the seriousness of students in studying the material without coercion from the teacher. conclusion the results of the research of the pretest and posttest data on the field test showed that the learning media had a significant effect on improving student or respondent achievement. the effectiveness of learning media can be seen in the descriptions of the results of the pretest and posttest on respondents or students of sma n 8 yogyakarta as follows. at the pretest the lowest score got a score of 33.00, then the highest score got a score of 100.00. the average number of values on the pretest reached 79.91, and if all the respondents' learning media development physical education sport and health that number athletic material based on android application 43 scores on the pretest were added up to reach a value of 8951.00. after being treated with the application of learning media, the lowest score in the posttest increased to 37.00 and the highest score reached a maximum score of 100.00. the average overall score on the posttest increased to 86.62, and the total score at the posttest reached a score of 9702.00. thus, it can be concluded that the instructional media products of physical education sport and health, athletic number throwing materials based on android applications can be used by students and teachers as a medium in the teaching and learning process. references ananda, r. (2017). pengertian hasil belajar. penggunaan media audio visual untuk meningkatkan hasil belajar pendidikan kewarganegaraan siswa kelas iv sd negeri 016 bangkinang kota, 1(1), 10. dewi k. (2017). pentingnya media pembelajaran. jurnal pendidikan anak usia dini, 1(1), 81–96. faizah, s. n. (2020). hakikat belajar dan pembelajaran. at-thullab : jurnal pendidikan guru madrasah ibtidaiyah, 1(2), 175. https://doi.org/10.30736/atl.v1i2.85 gallucci, a. r., & petersen, j. c. (2017). the size and scope of collegiate athletic training facilities and staffing. journal of athletic training. https://doi.org/10.4085/10626050-52.3.16 geng, s., law, k. m. y., & niu, b. (2019). investigating self-directed learning and technology readiness in blending learning environment. international journal of educational technology in higher education. https://doi.org/10.1186/s41239-0190147-0 kamusoko, s. d., & pemberton, c. l. a. (2013). student-athlete wellbeing and persistence: an in-depth look at student-athlete perceptions. journal for the study of sports and athletes in education. https://doi.org/10.1179/1935739713z.0000000003 kara, n., & sevim, n. (2020). adaptive learning systems: beyond teaching machines. contemporary educational technology. https://doi.org/10.30935/cedtech/6095 kim, j. (2020). learning and teaching online during covid-19: experiences of student teachers in an early childhood education practicum. international journal of early childhood. https://doi.org/10.1007/s13158-020-00272-6 könig, j., jäger-biela, d. j., & glutsch, n. (2020). adapting to online teaching during covid-19 school closure: teacher education and teacher competence effects among early career teachers in germany. european journal of teacher education. https://doi.org/10.1080/02619768.2020.1809650 lacy, a. c., & williams, s. m. (2018). measurement and evaluation in physical education and exercise science. in measurement and evaluation in physical education and exercise science. https://doi.org/10.4324/9781315312736 lopes sauers, a. d., sauers, e. l., & snyder valier, a. r. (2017). quality improvement in athletic health care. journal of athletic training. https://doi.org/10.4085/10626050-52.10.15 lu, f. j. h., lee, w. p., chang, y. k., chou, c. c., hsu, y. w., lin, j. h., & gill, d. l. (2016). interaction of athletes’ resilience and coaches’ social support on the stressburnout relationship: a conjunctive moderation perspective. psychology of sport 44 syukron zuhdi, yustinus sukarmin and exercise. https://doi.org/10.1016/j.psychsport.2015.08.005 noorhidawati, a., ghalebandi, s. g., & siti hajar, r. (2015). how do young children engage with mobile apps? cognitive, psychomotor, and affective perspective. computers and education. https://doi.org/10.1016/j.compedu.2015.07.005 parker, p. c., perry, r. p., hamm, j. m., chipperfield, j. g., hladkyj, s., & leboemcgowan, l. (2018). attribution-based motivation treatment efficacy in high-stress student athletes: a moderated-mediation analysis of cognitive, affective, and achievement processes. psychology of sport and exercise. https://doi.org/10.1016/j.psychsport.2017.12.002 raja, r., & nagasubramani, p. c. (2018). impact of modern technology in education. journal of applied and advanced research. https://doi.org/10.21839/jaar.2018.v3is1.165 saidin, n. f., halim, n. d. a., & yahaya, n. (2015). a review of research on augmented reality in education: advantages and applications. international education studies. https://doi.org/10.5539/ies.v8n13p1 smith, r. e. (2016). toward a cognitive-affective model of athletic burnout. journal of sport psychology. https://doi.org/10.1123/jsp.8.1.36 sönmez, v. (2017). association of cognitive, affective, psychomotor and intuitive domains in education, sönmez model. universal journal of educational research. https://doi.org/10.13189/ujer.2017.050307 sudarsana, i. k., nakayanti, a. r., sapta, a., haimah, satria, e., saddhono, k., achmad daengs, g. s., putut, e., helda, t., & mursalin, m. (2019). technology application in education and learning process. journal of physics: conference series. https://doi.org/10.1088/1742-6596/1363/1/012061 watkins, b. a., & gonzenbach, w. j. (2013). assessing university brand personality through logos: an analysis of the use of academics and athletics in university branding. journal of marketing for higher education. https://doi.org/10.1080/08841241.2013.805709 28 zeng, xiuzhen, tong, wanting & li, yaxin. understanding distributed leadership and insights for chinese educational institutions in the context of digital transformation: a literature review. quality in sport. 2022;8(1):28-38. eissn 2450-3118. doi http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.01.003 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/40873 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2022; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 14.10.2021. revised: 19.11.2022. accepted: 19.11.2022. understanding distributed leadership and insights for chinese educational institutions in the context of digital transformation: a literature review dr. xiuzhen zeng unesco-unevoc center, shenzhen polytechnic, shenzhen city, guangdong province, china https://orcid.org/0000-0003-2815-6990 zengxiuzeng@szpt.edu.cn ms. wanting tong* https://orcid.org/0000-0003-4289-6485 ting@szpt.edu.cn tvet research institute, shenzhen polytechnic, shenzhen city, guangdong province, china dr. yaxin li tvet research institute, shenzhen polytechnic, shenzhen city, guangdong province, china https://orcid.org/0000-0002-1483-3762 liyaxin@szpt.edu.cn *corresponding author abstract when education across all levels, is no exception for meeting the needs of industry 4.0 and the new demand of digital economy and society, distributed leadership is an effective reform strategy on organization transition for digital transformation. 174 articles related to distributed leadership were selected from eight core-international journals in the field of educational leadership and management with average h-index of 45, and 64 articles with the keywords of distributed leadership published in the cssci and core journals were found. the 248 articles in total were reviewed for analysis with three aspects (research themes and theories; research methodology and analytical methods; discovery and revelation) which were synthesized from the systematic conceptual framework of literature review by hallinger (2013,2014), the research conclusion frameworks by bennett et al. (2003) and tian et al. (2016). the literature review was conducted on four aspects (who, why, what and how) for knowing which most scholars are concerned and for informing educational institutions with insights on distributed leadership for future development. keywords: distributed leadership, literature review, digital transformation 1. background: distributed leadership in tvet for digital transformation 1.1 context: educational institutions are driven by digital technologies for digital transformation. digital technologies drive educational transformation for digital transformation human society is stepping onto a new historical stage in which emerging digital technologies have become the major driving power of productivity. with urgency and intensity, it is important to transform the economy, society, governance, and environment to meet the needs of industry 4.0 and the new demands of the digital economy and society. education across all levels, as one of the most significant sectors within society, is not an exception for sustaining societal operations (ilo, 2020; itu, 2021). digital technologies drive the transitions in on-demand skills for the future world of work today’s workplaces have witnessed more extensive use of digital technologies, and digital transformation is literally reshaping our world of work. digital skills and competencies are in greater demand than ever before, and these technical skills are fundamental to our digital economy and society (didier, 2022). most of today’s jobs require, at a minimum, basic digital skills. as a natural result, the growing trend is that job requirements include advanced digital technologies, which has led to profound changes in labor markets and new business opportunities. educational institutions play a main role in supplying talent for digital transformation educational institutions play the main role in helping youth and adults develop in-demand skills for utilization in the digital economy and future occupations while supporting inclusive and sustainable economic growth. in the future, http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.01.003 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/40873 https://orcid.org/0000-0003-2815-6990 mailto:zengxiuzeng@szpt.edu.cn https://orcid.org/0000-0003-4289-6485 mailto:ting@szpt.edu.cn https://orcid.org/0000-0002-1483-3762 mailto:liyaxin@szpt.edu.cn 29 educational institutions should be aware of innovating and developing digital needs to more effectively supply talent for the labor market (sgarzi, 2021). 1.2 rationale: capacity building for leadership is crucial for digital transformation courses offered in educational institutions. keyphrase: digital transformation is transformation digital transformation is a process; it is not a destination for the upgrade of technologies (ilo, 2020). during the evolution of digital transformation, though digital technology could augment impacts, it was merely one factor of successful digital transformation. successful digital transformation goes beyond technology adoption. instead, it is implemented to focus on transforming an organization, industry, or ecosystem with cultural, organizational, and operational changes applied to the multiplier impact of technology. capacity building in educational institutions is central to digital transformation it is commonly believed that digital transformation is more about talent, as talent is the key to transforming mindset, organization, culture, methodology, and business modes for an organization, industry, or ecosystem in the process of digital transformation. educational institutions closely integrate with labor markets, and this is indicative of the relationship between the quality and relevance of the supply of talent. in such a manner, it is essential for institution leaders, program directors, teachers, and staff who lead, integrate, and implement transformation to be qualified in, and possess a high-quality capacity for, digital transformation. the transition of an organization is critical for digital transformation. in 2021 digital transformation report by digital competency centre (mckinsey-beijing), it was pointed out that digital transformation involves three major areas; namely business transformation, technological transformation, and organizational transformation (li et al., 2021). among them, organizational transformation refers to profound changes in the organizational structure, operation mechanism, talent cultivation, and organizational culture. successful organizational transformation is a top-down reform. it requires top management to clarify goals and establish performance frameworks; namely to become the brain guiding the direction of transformation actions. that is, to form representations for transformation initiatives and financial indicators; namely to become the eyes that see the impact of business transformation and to establish consistent concepts of change, management, and behaviors throughout the organization. that is, to become the heart leading the top-down reform in the organization. it’s evident that organizational transformation has an important impact on business transformation and technological transformation and that organizational transformation is the foundation and key to organization-wide reform (didier, 2022). 1.3 distributed leadership is a reform strategy for the transition of an organization. it has been nearly 20 years since the concept of distributed leadership was introduced, and today it has become familiar to everyone(gronn, 2002; spillane et al., 2004a). in china, this concept has been gradually promoted and used in a diversity of fields(zhang, 2011；wang et al., 2019). distributed leadership, as a strategy of organizational reform, has even been introduced into foreign education policies at all levels(abrahamsen & aas, 2016； cowie et al., 2011 ； modeste et al., 2018；pak & desimone, 2019; printy & liu, 2021; sibanda, 2017). this has been an excellent example to show people’s recognition regarding the positive role of distributed leadership in organizational reform. however, as indicated by hallinger and bryant (2013), language barriers have hindered the popularization of relevant theoretical knowledge and research on sustainable development in numerous countries and brought failures in conducting a smooth, international dialogue in academics. it has the following characteristics. on the one hand, the ignorance of relevant local development (advanced or lagging) has limited the possibility of discussion by colleagues at home and abroad to promote improvement. on the other hand, advanced theoretical research from overseas cannot be flexibly used for reference, and the detours that foreign counterparts have employed are often repeated. when it comes to content, the focus of relevant domestic research has been on simple conceptual analyses and theoretical commentary (ji, 2019; zhao & chen, 2018; liu & chen, 2017; liu, 2020), while most foreign research is empirical（baloglu, 2012; cherkowski & brown, 2014; gedik & bellibas, 2015; göksoy, 2015; harkin & healy, 2013; lefoe et al., 2013; liang & sandmann,2015; modeste et al., 2022; o'donovan,2015;purcell, 2014; shear et al., 2014 ）. it can be seen from this comparison that china has obviously not integrated itself nor participated in the formal international academic dialogue related to distributed leadership. therefore, by summarizing and reviewing foreign research on distributed leadership, and with a comparison in the development status of domestic research on this topic, this paper advances suggestions for the future development of distributed leadership research efficacy in china. 2. methodology this paper adopts the method of systematic literature review proposed by hallinger and bryant (2013), and selects literature from the following aspects based on the local academic characteristics in china: first, we selected eight core-international journals in the field of educational leadership and management: educational administration quarterly (eaq), journal of educational administration (jea), school effectiveness and school improvement (sesi), educational management administration and leadership (emal), international journal of leadership in education (ijle), international journal of educational management (ijem) and leadership and policy in schools (lps), and school leadership and management (slam). these journals focus on published english research on educational leadership and management from around the world and adopt a blind review process. additional reasons for the selection of these eight journals include: their average h-index remains at 45, they are broadly representative, and their articles with international viewpoints are indicative of leading theoretical and empirical knowledge in 30 educational leadership and management（hallinger & bryant, 2013）. a review in this paper of these articles from the aforementioned journals uncovers the importance of distributed leadership during 23 years, from 1999 to 2022. this time interval was chosen, because it encompasses all development periods during the concept of distributed leadership, from its rise to its most recent developments（gronn, 2000）. a total of 174 articles related to distributed leadership have been encountered from the eight international core journals. second, 186 articles with titles related to distributed leadership have been attained in the educational resource literature database of eric from 1999 to 2022. part of the 186 articles overlap with the above-mentioned articles from the eight core international journals, but we believe that a supplementary search from the eric database can further ensure that pertinent articles related to distributed leadership will not be overlooked in the literature review of this paper. third, articles published in the cssci and other core journals have been searched for through the cnki platform. by searching with the keywords of distributed leadership and setting the date on november 5th, 2022, a total of 64 papers published in the cssci and core journals have been found. this method was used to uncover the most important and pertinent articles related to the topic of distributed leadership in china. drawing on the systematic conceptual framework of literature review by hallinger (2013, 2014) and combined with the research conclusion framework by bennett et al. (2003) and tian et al. (2016), this paper was used to show the analyses of this literature from the following aspects: (1) research themes and theories (2) research methodology and analytical methods (3) discovery and revelation 3. findings when referring to or understanding distributed leadership, it’s easy to think of relevant concepts of leadership, such as shared leadership, collective leadership, collaborative leadership, and co-leadership. the background of these concepts is the social context of the emphasis on decentralization and the increasingly intensive accountability in the 1980s （holloway et al., 2018; liu, 2021; oecd，1979; zepke, 2007). as explained by olson (1979), it is usually because of the interests of a few people in the organization or the existence of coercion or other special means, that all individuals in the group act in accordance with common interests. therefore, the original reason for these leadership concepts is simply that they serve as practical tools used for the increasing workload of leaders. it is generally believed that credit for the highlights of distributed leadership apart from many similar concepts and its good reputation in the field of educational leadership should be given to peter gronn and james spillane for their contributions at the beginning of this century(mayrowetz, 2008a). distributed leadership has even been considered to encompass all similar concepts and gradually replace them(bolden, 2011). in detail, there are two groups of distributed leadership(bolden, 2011): one adheres to a prescriptive-normative paradigm and the belief is that distributed leadership is an effective way to improve the effectiveness of the leadership process and participation. for these scholars, the key question is how to distribute leadership for maximum benefit. the other group espouses a descriptive-analytical paradigm. this group argues that distributed leadership only provides an analytical framework through which we can assess or explain distributed or undistributed leadership styles. these scholars strongly hold the view that leadership may in some cases be shared or democratic, but the existence of distribution is not a necessary or sufficient condition. distributed leadership cannot replace other types of leadership, and distribution itself is not related to more effective leadership. however, to this day, it is still difficult to sum up what distributed leadership is in a few sentences. this paper intends to conduct a literature review on the four aspects of distributed leadership, namely the who, why, what, and how about which most scholars are concerned and then inform eductiona institutions about how relevant scholars research distributed leadership. 3.1 who – a research perspective the most innovative element of distributed leadership compared to previous concepts and research on leadership is that the research object of leadership is different from that of the previous concepts. in the past, leadership-related research has focused more on the individual characteristics and/or commonalities of leaders and less on what leaders do. the research object of leadership was limited to leaders who were appointed to official lead positions and assigned tasks. spillane (2006) fundamentally changes the analysis unit of leadership from people to practice(amels et al., 2021; belliabas et al., 2021; bolden, 2011; hartley, 2010; thien & chan, 2022; timperley, 2005；vuori, 2019). the concept of leader-plus proposed by spillane and orlina (2005) further vividly clarified that the kind of research object should be involved in the study of leadership practices by spillane et al. (2004). leadership practice or leadership task are the interaction effects between multiple leaders and their followers. it’s not enough to understand such an effect with an additive model, such as 1+1=2. its real effect must be understood in a multiplicative model; that is the effect must be understood as the collective perception and influence of a group of leaders. when understanding or studying leadership from the perspective of distribution, some scholars are more inclined to agree with what spillane said the most appropriate analysis unit for leadership practice should be the entire school or leadership activities at the school level, rather than a single leader or a group of leaders(al-harthi & al-mahdy, 2017;amels et al., 2020; arar & taysum, 2019；avissar et al., 2018；badenhorst & radile, 2018；bagwell, 2019； dampson et al., 2017; hashem, 2022; du plessis & heystek, 2020). it is often referred to as the practice-centric model. in addition, the hybrid model by gronn (2002, 2003) emphasizes that individual leaders are as important as collective leaders and they coexist, which opens up new directions for distributed leadership research that mainly takes the entire 31 school or school level as the unit of analysis. basically, research based on gronn’s mixed model can be viewed from the following three different perspectives or dimensions. the first dimension is to see the big from the small and to study distributed leadership from a smaller unit of analysis. melville, jones, & campbell (2014) took a science subject group in a secondary school as the unit of analysis for relevant research. the analysis unit can also be a group of teachers in a school (vuori, 2019). for example, bouwmans, runhaar, wesselink, & mulder (2019) studied which behaviors in the curriculum design team of a vocational education and training (vet) school would affect distributed leadership within the team committed to promoting education innovation. the second dimension is to focus on how a certain group of people distributes leadership. du plessis & eberlein (2018) studied the role of departmental leaders in teachers’ professional development from the perspective of distributed leadership; some studies also focused on how the principal distributed leadership( klar, 2012a; klar, 2012b). the third dimension is to understand the situation of distributed leadership in an entire school from the cognitive perspective of a select group. some people conduct research from the perspective of teachers(al-harthi & al-mahdy, 2017; kılıçoğlu, 2018; miškolci, 2017; miškolci et al., 2016; modeste et al., 2020; wan et al., 2018), and some understand distributed leadership from the perspective of leading teachers, such as subject leaders(dampson & frempong, 2018；hawkes et al., 2017; heikka et al., 2021; liu, et al, 2021; tahir et al., 2016). sibanda (2018), bellibas & liu (2018) and alsaeedi & male (2013) conducted research on distributed leadership from the perspective of principals. there are also comparative studies of the implementation of distributed leadership in diverse groups. for example, blitz & modeste (2015) conducted a comparative study on the views of teachers and school leaders on distributed leadership; they also performed comparative research on the same group in various regions(wallace, 2002). they even conducted feminism-featured research on distributed leadership from the perspective of female leaders(alyami & floyd, 2019). 3.2 why reasons to carry out distributed leadership the simplest reason for the necessity to carry out distributed leadership is that it can produce certain effects and functions. mayrowetz (2008) found in his study that distributed leadership has four functions: to provide theoretical perspectives, improve efficiency and effectiveness, and enhance ability and democracy. current relevant research primarily focuses on the first three functions, and each function has been further developed in depth and breadth. first, distributed leadership has the function to provide a theoretical perspective for the study of leadership activities. the current research situation is as harley (2010) described, that people carry out the reform/change of distributed leadership due to its social regulation. in other words, the reason for people’s implementation of distributed leadership or in-school research on whether distributed leadership exists is that everyone does it. the purpose is not for real change, but what is certain is that distributed leadership has begun to occupy a position in international discourse, and to a certain extent, it has adversely affected the relevant policies of governments at all levels. some governments have begun to adopt relevant strategies(abrahamsen & aas, 2016). in general, research on distributed leadership, as mentioned above, is divided into two paradigms a prescriptive-normative paradigm and a descriptive-analytical paradigm. research based on a prescriptive-normative paradigm has us consider, by default, distributed leadership as the best and most effective method. therefore, it typically focuses on using distributed leadership as a theoretical framework to verify whether there is distributed leadership in an organization and the extent to which distributed leadership has been developed( aldaihani, 2019; aldaihani, 2020; arar & taysum, 2020; avissar et al., 2018; bøe & hognestad, 2017; berjaoui & karami-akkary, 2019；jones & harvey, 2017; kelley & dikkers, 2016; sewerin & holmberg, 2017; sharma et al., 2017;youngs, 2017). research based on a descriptive-analytical paradigm only use distributed leadership as an analytic framework. before the selection of distributed leadership as an analytic framework, it is not necessary to consider that the existence of distribution is a requisite or even sufficient condition. however, most research results show, although distributed leadership does not directly affect student achievements nor performance, that they produce indirect influences and bring about measurable positive effects(bellibas & liu, 2018; blitz & modeste, 2015; chitpin, 2020; dampson & frempong, 2018; du plessis & eberlein, 2018; du plessis & heystek, 2019; floyd & preston, 2018; garcía torres, 2018; malin & hackmann, 2017; lumby, 2019; ross et al. , 2016; tapio et al., 2019; tian & risku, 2019; wan et al., 2018; wieczorek & lear, 2018; zuckerman et al., 2018). second, distributed leadership has functions to improve efficiency and effectiveness. before analyzing the reasons for such functions, it’s necessary to understand what leadership is or to further understand what school leadership is. our rationale is the identification, acquisition, distribution, coordination, and use of necessary social, material, and cultural resources to create teaching conditions(spillane et al., 2004a). after the distribution strategy is incorporated into the process of identifying, acquiring, distributing, coordinating, and using social material and cultural resources, the most direct effects are that the workload of leadership is shared to a certain degree, and at the same time, it allows more people who are in unofficial leadership positions, but who have professional skills and resources, to participate in leadership activities. the resultant synergy allows for greater efficiency and efficacy. it can further confirm the reasons that most of the research based on a descriptive-analytical paradigm can be utilized to finally verify the positive benefits of distributed leadership(alyami & floyd, 2019; arar & taysum, 2019; bagwell, 2019; bouwmans et al., 2019; brown et al., 2019; bush & ng, 2019; heikka et al., 2019; katewa & heystek, 2019; liu, 2020; mayrowetz, 2008; pak & desimone, 2019; vuori, 2019; zala-mezö et al,, 2019). third, it has the function to improve capabilities. distributed leadership has increasingly come to our attention, primarily because of the verification of growing research that, as a method or strategy, it can improve the performance of an entire school(jones et al., 2014; melville et al., 2014; özdemir & demircioğlu, 2015; thien et al., 2021). as an 32 agency, distributed leadership can improve the ability of individuals, thus improving an entire school. this is a positive cycle because improved schools will affect their internal individuals. specifically, as shown by the study of özdemir & demircioğlu (2015), distributed leadership is directly related to teachers’ organizational commitments and psychological contracts. or as an agency, it can give individuals at work corresponding feelings of ownership (autonomy), empowerment, self-efficacy, and well-being. fundamentally, these improve individuals’ willingness to participate in leadership activities and at the same time, provide opportunities for individuals to participate in leadership activities(bagwell, 2019; bouwmans et al., 2019; kelley & dikkers, 2016; leithwood et al., 2008; scribner et al., 2007; seong & ho, 2012; supovitz & tognatta, 2013; tian et al., 2016; tian & risku, 2019). 3.3 what and how what is distributed leadership research about and how is such research performed? much of the current research on distributed leadership focuses on assessing/validating the impact or effectiveness of distributed leadership(berjaoui & karami-akkary, 2020; carbone et al., 2017; liljenberg, 2015; jones et al., 2017; kelley & dikkers, 2016; rikkerink et al., 2016; sales et al., 2017; sharma et al., 2017; yuen et al., 2016). more specifically, some studies focus on how to gain more support from working leaders and more participation from followers(jones et al., 2014; melville et al., 2014), what the factors that hinder or promote distributed leadership are, determine the collective participation of teachers, state how to empower teachers, declare how to increase trust in an organization, or how to effectively use school resources, such as equipment or tools(beckmann, 2017; hairon & goh, 2015;harris & deflaminis, 2016; klar, et al., 2016; liljenberg, 2015; modeste & kelley, 2020; özdemir & demircioğlu, 2015; tubin & pinyan-weiss, 2015; zala-mezo et al., 2020). however, as mentioned by spillane, halverson, & diamond (2004), the research challenge in understanding leadership practices lies in reconstructing the connection between school leadership macro-functions and micro-tasks through observation and interviews. as can be seen from these research findings, most studies do not meaningfully understand the difference between macro-functions and micro-tasks, or they may even mix up the two concepts. in fact, a leadership task can be either macroscopic or microscopic. macro leadership tasks can be understood as the macro-functions of school leadership, and micro leadership tasks can be considered micro-tasks. generally speaking, micro-tasks can be included in macro-functions. for example, building a school vision is a macro-function. to achieve this macro-function, it is necessary to complete tasks, such as formulating a draft, arranging staff meetings to discuss and finish the draft, and draft revision. it may take months or even years to complete these micro-tasks in order to achieve the desired macro-functions. macro functions of significance, that are identified and offered at an early stage, can serve as a framework for analyzing leadership tasks（spillane, halverson, & diamond，2014）:  building and promoting teaching visions  developing and managing a school culture conducive to discussions on core teaching techniques to build trust, collaboration, and norms of scholarly publishing  acquiring and allocating resources, including materials, time, support, and compensation  individually and collectively supporting the growth and development of teachers  providing teaching and innovating summative or formative supervision  building a teaching atmosphere that is not dominated by disciplines the above analytic framework of macro-functions provides a more in-depth direction for future research, and it is also more conducive to the evaluation, verification, and subsequent reference and application of distributed leadership research. in addition, whether it is the practice-centric model of spillane et al. (2004) or the hybrid model of gronn (2002, 2003), they take the entire school or school level as the unit of analysis. that is to say, spillane starts from an analysis of the totality, while gronn starts from an analysis of the individual to further analyze the entirety. very few studies effectively pay attention to the feelings and participatory process of individuals. simultaneously, woods (2016) fills this gap. he stated that the placement of the authority relationship in relation to individual members within an organization is dynamic. in other words, in the same organization, an individual may have strong authority in some respects, while coincidentally possessing weak authority in other respects. 4. insights in contrast to overseas research, domestic research on distributed leadership is still at the simple conceptual analysis stage, and it lacks relevant empirical research. the following insights have been obtained from the research findings of the above-cited international journals relating to the four aspects of who, why, what, and how. moreover, new research directions have been provided for future domestic research on distributed leadership. they include the following: (1) there is a shortage of empirical research based on the practice-centric model of spillane et al. (2004) and that of the hybrid model of gronn (2002). distributed leadership should be taken as the research framework to show the development of distributed leadership in domestic schools. (2) the feelings of individuals, participation process, and dynamic changes in distributed leadership and the improvement of individuals’ capabilities should be more closely investigated, because individuals, as the agents of distributed leadership, play a key role in the overall improvement of scholastic and academic performance within distributed leadership. (3) domestic research has gained greater attention and been based on a prescriptive-normative paradigm, which by default has been used to consider distributed leadership as the best and most effective way to conduct simple conceptual analysis, manage corresponding research, and generate practical, localized empirical research. therefore, it is 33 recommended to conduct more empirical research based on a descriptive-analytical paradigm. (4) the macro-functions brought about by distributed leadership should be taken as the research framework to conduct further analysis and research on the premise of clarifying macro-functions and micro-tasks. acknowledgements this study was funded by shenzhen philosophy and social science planning project the research on construction and practice of entrepreneurship and innovation curriculum system in higher vocational colleges (project number: sz2021c024), and the education department of guangdong province in the 13th five-year plan on education and science the special project of philosophy and social science in higher education research on the innovation of the construction system of an integrated city with industry and education in the guangdong-hong kong-macao greater bay area (project number: no. : 2019gxjk244)), with financial sponsorship by chinese vocational education research institute in new era, shenzhen polytechnic (project number: sz22b41). references abrahamsen, h., & aas, m. (2016). school leadership for the future: heroic or distributed? translating international discourses in norwegian policy documents. journal of educational administration and history, 48(1), 68–88. https://doi.org/10.1080/00220620.2016.1092426 al-harthi, a. s. a., & al-mahdy, y. f. h. (2017). distributed leadership and school effectiveness in egypt and oman: an exploratory study. international journal of educational management, 31(6), 801–813. https://doi.org/10.1108/ijem-05-2016-0132 aldaihani, s. g. (2019). distributed leadership applications in high schools in the state of kuwait from teachers’ viewpoints. international journal of leadership in education, 00(00), 1–16. https://doi.org/10.1080/13603124.2018.1562096 aldaihani, s.g. (2020).distributed leadership applications in high schools in the state of kuwait from teachers’ viewpoints, international journal of leadership in education, 23:3, 355-370, doi: 10.1080/13603124.2018.1562096 amels, j., krüger, m. l., suhre, c. j., & van veen, k. (2020). the effects of distributed leadership and inquiry-based work on primary teachers’ capacity to change: testing a model, school effectiveness and school improvement, 31:3, 468-485, doi: 10.1080/09243453.2020.1746363 amels, j., krüger, m. l., suhre, c. j., & van veen, k. (2021). the relationship between primary school leaders’ utilization of distributed leadership and teachers’ capacity to change. educational management administration & leadership, 49(5), 732–749. https://doi.org/10.1177/1741143220915921 alsaeedi, f., & male, t. (2013). transformational leadership and globalization: attitudes of school principals in kuwait. educational management administration and leadership, 41(5), 640–657. https://doi.org/10.1177/1741143213488588 alyami, r., & floyd, a. (2019). female school leaders’ perceptions and experiences of decentralisation and distributed leadership in the tatweer system in saudi arabia. education sciences, 9(1). https://doi.org/10.3390/educsci9010025 arar, k., & taysum, a. (2019). from hierarchical leadership to a mark of distributed leadership by whole school inquiry in partnership with higher education institutions: comparing the arab education in israel with the education system in england. international journal of leadership in education, 00(00), 1–20. https://doi.org/10.1080/13603124.2019.1591513 arar, k.& taysum, a. (2020). from hierarchical leadership to a mark of distributed leadership by whole school inquiry in partnership with higher education institutions: comparing the arab education in israel with the education system in england, international journal of leadership in education, 23:6, 755-774, doi: 10.1080/13603124.2019.1591513 avissar, i., alkaher, i., & gan, d. (2018). the role of distributed leadership in mainstreaming environmental sustainability into campus life in an israeli teaching college: a case study. international journal of sustainability in higher education, 19(3), 518–546. https://doi.org/10.1108/ijshe-07-2017-0105 badenhorst, j. w., & radile, r. s. (2018). poor performance at tvet colleges: conceptualising a distributed instructional leadership approach as a solution. africa education review, 15(3), 91–112. https://doi.org/10.1080/18146627.2017.1352452 bagwell, j. (2019). exploring the leadership practices of elementary school principals through a distributed leadership framework: a case study. educational leadership and administration: teaching and program development, 30, 83–103. baloglu, n. (2012). relations between value-based leadership and distributed leadership: a casual research on school principles' behaviors. educational sciences: theory and practice, 12(2), 1375-1378. beckmann, e. a. (2017). leadership through fellowship: distributed leadership in a professional recognition scheme for university educators. journal of higher education policy and management, 39(2), 155–168. https://doi.org/10.1080/1360080x.2017.1276663 bellibas, m. s., & liu, y. (2018). the effects of principals’ perceived instructional and distributed leadership practices on their perceptions of school climate. international journal of leadership in education, 21(2), 226–244. https://doi.org/10.1080/13603124.2016.1147608 https://doi.org/10.1080/13603124.2018.1562096 https://doi.org/10.1080/09243453.2020.1746363 https://doi.org/10.1177/1741143220915921 https://doi.org/10.1080/13603124.2019.1591513 34 bellibaş, m.s., gümüş, s. & liu, y. (2021) does school leadership matter for teachers’ classroom practice? the influence of instructional leadership and distributed leadership on instructional quality, school effectiveness and school improvement, 32:3, 387-412, doi: 10.1080/09243453.2020.1858119 bennett n, wise c, woods pa, et al. (2003) distributed leadership: a desk study. nottingham: ncsl. berger pl and luckmann t (1991) the social construction ofreality. penguin books: london. berjaoui, r. r., & karami-akkary, r. (2019). distributed leadership as a path to organizational commitment: the case of a lebanese school. leadership and policy in schools, 0(0), 1–15. https://doi.org/10.1080/15700763.2019.1637900 berjaoui, r.r. & karami-akkary, r. (2020) distributed leadership as a path to organizational commitment: the case of a lebanese school, leadership and policy in schools, 19:4, 610-624, doi: 10.1080/15700763.2019.1637900 blitz, m. h., & modeste, m. (2015). the differences across distributed leadership practices by school position according to the comprehensive assessment of leadership for learning (call). leadership and policy in schools, 14(3), 341–379. https://doi.org/10.1080/15700763.2015.1024328 bøe, m., & hognestad, k. (2017). directing and facilitating distributed pedagogical leadership: best practices in early childhood education. international journal of leadership in education, 20(2), 133–148. https://doi.org/10.1080/13603124.2015.1059488 bolden, r. (2011). distributed leadership in organizations: a review of theory and research. international journal of management reviews, 13, 251–269. https://doi.org/10.1111/j.1468-2370.2011.00306.x bouwmans, m., runhaar, p., wesselink, r., & mulder, m. (2019). towards distributed leadership in vocational education and training schools: the interplay between formal leaders and team members. educational management administration and leadership, 47(4), 555–571. https://doi.org/10.1177/1741143217745877 brown, m., mcnamara, g., o’hara, j., hood, s., burns, d., & kurum, g. (2019). evaluating the impact of distributed culturally responsive leadership in a disadvantaged rural primary school in ireland. educational management administration and leadership, 47(3), 457–474. https://doi.org/10.1177/1741143217739360 bush, t., & ng, a. y. m. (2019). distributed leadership and the malaysia education blueprint: from prescription to partial school-based enactment in a highly centralised context. journal of educational administration, 57(3), 279–295. https://doi.org/10.1108/jea-11-2018-0206 carbone, a., evans, j., ross, b., drew, s., phelan, l., lindsay, k., … ye, j. (2017). assessing distributed leadership for learning and teaching quality: a multi-institutional study. journal of higher education policy and management, 39(2), 183–196. https://doi.org/10.1080/1360080x.2017.1276629 cherkowski, s., & brown, w. (2014). towards distributed leadership as standards-based practice in bc. canadian journal of education/revue canadienne de l'éducation, 36(3), 23-46. chitpin, s. (2020). decision making, distributed leadership and the objective knowledge growth framework. [the objective knowledge growth framework] the international journal of educational management, 34(2), 217-231. https://doi.org/10.1108/ijem-10-2018-0314 cowie, b., jones, a., & harlow, a. (2011). the distribution of leadership as an influence on the implementation of a national policy initiative: the example of the laptops for teachers scheme. school leadership and management, 31(1), 47–63. https://doi.org/10.1080/13632434.2010.540561 dampson, d. g., & frempong, e. a. (2018). the ‘push and pull’ factors of distributed leadership: exploring views of headteachers across two countries. asian journal of education and training, 4(2), 121–127. https://doi.org/10.20448/journal.522.2018.42.121.127 dampson, d. g., havor, f. m., & laryea, p. (2017). distributed leadership an instrument for school improvement: the study of public senior high schools in ghana. journal of science, humanities and arts josha, 5(1), 79–85. https://doi.org/10.17160/josha.5.1.374 didier, n. (2022). are we ready? labour market transit to the digital economy. journal of adult and continuing education, 28(1), 73–97. https://doi.org/10.1177/1477971420983347 du plessis, a., & eberlein, e. (2018). the role of heads of department in the professional development of educators: a distributed leadership perspective. africa education review, 15(1), 1–19. https://doi.org/10.1080/18146627.2016.1224583 du plessis, a., & heystek, j. (2019). possibilities for distributed leadership in south african schools: policy ambiguities and blind spots. educational management administration and leadership, 1–21. https://doi.org/10.1177/1741143219846907 du plessis, a., & heystek, j. (2020). possibilities for distributed leadership in south african schools: policy ambiguities and blind spots. educational management administration & leadership, 48(5), 840–860. https://doi.org/10.1177/1741143219846907 floyd, a., & preston, d. (2018). the role of the associate dean in uk universities: distributed leadership in action? higher education, 75(5), 925–943. https://doi.org/10.1007/s10734-017-0178-1 garcía torres, d. (2018). distributed leadership and teacher job satisfaction in singapore. journal of educational administration, 56(1), 127–142. https://doi.org/10.1108/jea-12-2016-0140 gedik, s., & bellibas, m. s. (2015). examining schools’ distributed instructional leadership capacity: comparison of elementary and secondary schools. journal of education and training studies, 3(6), 101-110. göksoy, s. (2015). distributed leadership in educational institutions. journal of education and training studies, 3(4), 110-118. https://doi.org/10.1080/09243453.2020.1858119 https://doi.org/10.1080/15700763.2019.1637900 https://doi.org/10.1108/ijem-10-2018-0314 https://doi.org/10.1177/1477971420983347 https://doi.org/10.1177/1741143219846907 35 gronn, p. (2002). distributed leadership as a unit of analysis. leadership quarterly, 13(4), 423–451. https://doi.org/10.1016/s1048-9843(02)00120-0 hallinger, p. (2013). a conceptual framework for systematic reviews of research in educational leadership and management. journal of educational administration, 51(2), 126–149. https://doi.org/10.1108/09578231311304670 hallinger, p. (2014). reviewing reviews of research in educational leadership: an empirical assessment. educational administration quarterly, 50(4), 539–576. https://doi.org/10.1177/0013161x13506594 hairon, s., & goh, j. wp. (2015). pursuing the elusive construct of distributed leadership:is the search over? educational management administration & leadership, 43(5), 693–718. https://doi.org/10.1177/1741143214535745 harkin, d. g., & healy, a. h. (2013). redefining and leading the academic discipline in australian universities. australian universities' review, 55(2), 80-92. harris, a., & deflaminis, j. (2016). distributed leadership in practice: evidence, misconceptions and possibilities. management in education, 30(4), 141–146. https://doi.org/10.1177/0892020616656734 hartley, d. (2010). paradigms: how far does research in distributed leadership “stretch”? educational management administration and leadership, 38(3), 271–285. https://doi.org/10.1177/1741143209359716 hashem, r. (2022). ‘al faza’a’ leadership: an implicit cultural barrier to distributed leadership in jordanian public schools. educational management administration & leadership, 50(1), 26–42. https://doi.org/10.1177/1741143220932580 hawkes, d., johansson, c., & mcsweeney, c. (2017). distributed leadership and research degree administration: understanding the role of a good programme administrator for professional doctorate programmes. management in education, 31(4), 194–199. https://doi.org/10.1177/0892020617738186 heikka, j., pitkäniemi, h., kettukangas, t., & hyttinen, t. (2019). distributed pedagogical leadership and teacher leadership in early childhood education contexts. international journal of leadership in education, 00(00), 1–16. https://doi.org/10.1080/13603124.2019.1623923 heikka, j., pitkäniemi, h., kettukangas, t. & hyttinen, t. (2021) distributed pedagogical leadership and teacher leadership in early childhood education contexts, international journal of leadership in education, 24:3, 333-348, doi: 10.1080/13603124.2019.1623923 holloway, j., nielsen, a., & saltmarsh, s. (2018). prescribed distributed leadership in the era of accountability: the experiences of mentor teachers. educational management administration and leadership, 46(4), 538–555. https://doi.org/10.1177/1741143216688469 ilo.(2020).the digitization of tvet and skills systems. https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---ed_emp/---emp_ent/documents/publication/wcms_752213.pdf itu. (2021).digital skills insight 2021. https://academy.itu.int/itu-d/projects-activities/research-publications/digital-skills-insights/digital-skills-insights-20 21 ji, h.x. (2019). "organizational inertia" and its improvement strategies in grade groups under the background of school reform. research on educational development, 10, 17–24. https://doi.org/10.14121/j.cnki.1008-3855.2019.10.005 jones, s., & harvey, m. (2017). a distributed leadership change process model for higher education. journal of higher education policy and management, 39(2), 126–139. https://doi.org/10.1080/1360080x.2017.1276661 jones, s., harvey, m., hamilton, j., bevacqua, j., egea, k., & mckenzie, j. (2017). demonstrating the impact of a distributed leadership approach in higher education. journal of higher education policy and management, 39(2), 197–211. https://doi.org/10.1080/1360080x.2017.1276567 jones, s., harvey, m., lefoe, g., & ryland, k. (2014). synthesising theory and practice: distributed leadership in higher education. educational management administration and leadership, 42(5), 603–619. https://doi.org/10.1177/1741143213510506 katewa, e., & heystek, j. (2019). instructional and distributed self-leadership for school improvement: experiences of schools in the kavango region. africa education review, 16(2), 69–89. https://doi.org/10.1080/18146627.2016.1267575 kelley, c., & dikkers, s. (2016). framing feedback for school improvement around distributed leadership. educational administration quarterly, 52(3), 392–422. https://doi.org/10.1177/0013161x16638416 kılıçoğlu, d. (2018). understanding democratic and distributed leadership: how democratic leadership of school principals related to distributed leadership in schools? educational policy analysis and strategic research, 13(3), 6–23. https://doi.org/10.29329/epasr.2018.150.1 klar, h. w. (2012a). fostering department chair instructional leadership capacity: laying the groundwork for distributed instructional leadership. international journal of leadership in education, 15(2), 175–197. https://doi.org/10.1080/13603124.2011.577910 klar, h. w. (2012b). fostering distributed instructional leadership: a sociocultural perspective of leadership development in urban high schools. leadership and policy in schools, 11(4), 365–390. https://doi.org/10.1080/15700763.2012.654886 klar, h. w., huggins, k. s., hammonds, h. l., & buskey, f. c. (2016). fostering the capacity for distributed leadership: a post-heroic approach to leading school improvement. international journal of leadership in education, 19(2), 111–137. https://doi.org/10.1080/13603124.2015.1005028 https://doi.org/10.1177/1741143220932580 https://doi.org/10.1080/13603124.2019.1623923 https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---ed_emp/---emp_ent/documents/publication/wcms_752213.pdf 36 lefoe, g. e., parrish, d. r., keevers, l. m., ryan, y., mckenzie, j., & malfroy, j. (2013). a class act: the teaching team approach to subject coordination. journal of university teaching & learning practice, 10(3), 8-14. leithwood, k., mascall, b., & strauss, t. (2008). distributed leadership according to the evidence. distributed leadership according to the evidence, 38(1), 1–288. https://doi.org/10.4324/9780203868539 li, t.l. you, c. guo, y.q. (2021). the goals, directions and factors of digital transformation. digital competency centre, mckinsey-beijing. liang, j. g., & sandmann, l. r. (2015). leadership for community engagement: a distributive leadership perspective. journal of higher education outreach and engagement, 19(1), 35-64. liljenberg, m. (2015). distributing leadership to establish developing and learning school organisations in the swedish context. educational management administration and leadership, 43(1), 152–170. https://doi.org/10.1177/1741143213513187 liu, p. (2020). motivating teachers’ commitment to change through distributed leadership in chinese urban primary schools. [teachers and leadership in chinese schools] the international journal of educational management, 34(7), 1171-1183. https://doi.org/10.1108/ijem-12-2019-0431 liu, y.t., & chen, s. j. (2017). the connotation characteristics and practice path of distributed school leadership. global education outlook, 46, 109–115. liu, y. (2020). focusing on the practice of distributed leadership: the international evidence from the 2013 talis. educational administration quarterly, 56(5), 779–818. https://doi.org/10.1177/0013161x20907128 liu, y. (2021). distributed leadership practices and student science performance through the four-path model: examining failure in underprivileged schools. [failure in underprivileged schools] journal of educational administration, 59(4), 472-492. https://doi.org/10.1108/jea-07-2020-0159 liu, y., bellibaş, m. ş., & gümüş, s. (2021). the effect of instructional leadership and distributed leadership on teacher self-efficacy and job satisfaction: mediating roles of supportive school culture and teacher collaboration. educational management administration & leadership, 49(3), 430–453. https://doi.org/10.1177/1741143220910438 lumby, j. (2019). distributed leadership and bureaucracy. educational management administration and leadership, 47(1), 5–19. https://doi.org/10.1177/1741143217711190 malin, j. r., & hackmann, d. g. (2017). enhancing students’ transitions to college and careers: a case study of distributed leadership practice in supporting a high school career academy model. leadership and policy in schools, 16(1), 54–79. https://doi.org/10.1080/15700763.2016.1181191 mayrowetz, d. (2008a). making sense of distributed leadership: exploring the multiple usages of the concept in the field. educational administration quarterly, 44(3), 424–435. https://doi.org/10.1177/0013161x07309480 mayrowetz, d. (2008b). making sense of distributed leadership: exploring the multiple usages of the concept in the field. educational administration quarterly, 44(3), 424–435. https://doi.org/10.1177/0013161x07309480 melville, w., jones, d., & campbell, t. (2014). distributed leadership with the aim of reculturing: a departmental case study. school leadership and management, 34(3), 237–254. https://doi.org/10.1080/13632434.2013.849681 miškolci, j. (2017). contradictions in practising distributed leadership in public primary schools in new south wales (australia) and slovakia. school leadership and management, 37(3), 234–253. https://doi.org/10.1080/13632434.2017.1293632 miškolci, j., armstrong, d., & spandagou, i. (2016). teachers’ perceptions of the relationship between inclusive education and distributed leadership in two primary schools in slovakia and new south wales (australia). journal of teacher education for sustainability, 18(2), 53–65. https://doi.org/10.1515/jtes-2016-0014 modeste, m. e., hornskov, s. b., bjerg, h., & kelley, c. j. (2018). school leadership practice across international policy contexts: organizational roles and distributed leadership in denmark and the united states. educational management administration and leadership. https://doi.org/10.1177/1741143218807489 modeste, m. e. & kelley, c.j. (2020) examining distributed leadership practices by school grade configuration, leadership and policy in schools, 19:2, 209-238, doi: 10.1080/15700763.2018.1514057 modeste, m. e., hornskov, s. b., bjerg, h., & kelley, c. j. (2020). school leadership practice across international policy contexts: organizational roles and distributed leadership in denmark and the united states. educational management administration & leadership, 48(2), 324–352. https://doi.org/10.1177/1741143218807489 modeste, m. e., nguyen, c., nafziger, r. n., & hermansen, j. (2022). socially distributed leadership in elementary schools: teacher and staff leadership practice in denmark and the usa. journal of educational administration, 60(2), 188-206. https://doi.org/10.1108/jea-11-2020-0243 o'donovan, margaret. "the challenges of distributing leadership in irish post-primary schools." international electronic journal of elementary education 8.2 (2015): 243-266. olson, m. (1979). the logic of collective action. harvard university press. oecd (1979). school-based curriculum development. paris: oecd. özdemir, m., & demircioğlu, e. (2015). distributed leadership and contract relations: evidence from turkish high schools. educational management administration and leadership, 43(6), 918–938. https://doi.org/10.1177/1741143214543207 pak, k., & desimone, l. m. (2019). how do states implement collegeand career-readiness standards? a distributed leadership analysis of standards-based reform. educational administration quarterly, 55(3), 447–476. https://doi.org/10.1177/0013161x18799463 https://doi.org/10.1108/ijem-12-2019-0431 https://doi.org/10.1177/0013161x20907128 https://doi.org/10.1108/jea-07-2020-0159 https://doi.org/10.1177/1741143220910438 https://doi.org/10.1080/15700763.2018.1514057 https://doi.org/10.1177/1741143218807489 https://doi.org/10.1108/jea-11-2020-0243 37 printy, s., & liu, y. (2021). distributed leadership globally: the interactive nature of principal and teacher leadership in 32 countries. educational administration quarterly, 57(2), 290–325. https://doi.org/10.1177/0013161x20926548 purcell, j. w. (2014). the engaged community college: supporting the institutionalization of engagement through collaborative action inquiry. journal of higher education outreach and engagement, 18(3), 105-112. rikkerink, m., verbeeten, h., simons, r. j., & ritzen, h. (2016). a new model of educational innovation: exploring the nexus of organizational learning, distributed leadership, and digital technologies. journal of educational change, 17(2), 223–249. https://doi.org/10.1007/s10833-015-9253-5 ross, l., lutfi, g. a., & hope, w. c. (2016). distributed leadership and teachers’ affective commitment. nassp bulletin, 100(3), 159–169. https://doi.org/10.1177/0192636516681842 sales, a., moliner, l., & francisco amat, a. (2017). collaborative professional development for distributed teacher leadership towards school change. school leadership and management, 37(3), 254–266. https://doi.org/10.1080/13632434.2016.1209176 scribner, j. p., sawyer, r. k., watson, s. t., & myers, v. l. (2007). teacher teams and distributed leadership: a study of group discourse and collaboration. educational administration quarterly, 43(1), 67–100. https://doi.org/10.1177/0013161x06293631 seong, d. n. f., & ho, j. m. (2012). how leadership for an ict reform is distributed within a school. international journal of educational management, 26(6), 529–549. https://doi.org/10.1108/09513541211251370 sewerin, t., & holmberg, r. (2017). contextualizing distributed leadership in higher education. higher education research and development, 36(6), 1280–1294. https://doi.org/10.1080/07294360.2017.1303453 sgarzi, m. (2021). tvet advocacy: ensuring multi-stakeholder participation. unesco-unevoc. sharma, m. d., rifkin, w., tzioumis, v., hill, m., johnson, e., varsavsky, c., … pyke, s. (2017). implementing and investigating distributed leadership in a national university network–samnet. journal of higher education policy and management, 39(2), 169–182. https://doi.org/10.1080/1360080x.2017.1276660 purcell, j. w. (2014). the engaged community college: supporting the institutionalization of engagement through collaborative action inquiry. journal of higher education outreach and engagement, 18(3), 105-112. sibanda, l. (2017). understanding distributed leadership in south african schools: challenges and prospects. issues in educational research, 27(3), 561–581. sibanda, l. (2018). distributed leadership in three diverse public schools: perceptions of deputy principals in johannesburg. issues in educational research, 28(3), 781–796. spillane, j. p., halverson, r., & diamond, j. b. (2004a). towards a theory of leadership practice: a distributed perspective. journal of curriculum studies, 36(1), 3–34. https://doi.org/10.1080/0022027032000106726 spillane, j. p., halverson, r., & diamond, j. b. (2004b). towards a theory of leadership practice: a distributed perspective. in journal of curriculum studies (vol. 36). https://doi.org/10.1080/0022027032000106726 spillane, j. p., & orlina, e. c. (2005). investigating leadership practice : exploring the entailments of taking a distributed perspective . leadership and policy in schools, 4(3), 157–176. https://doi.org/10.1080/15700760500244728 supovitz, j. a., & tognatta, n. (2013). the impact of distributed leadership on collaborative team decision making. leadership and policy in schools, 12(2), 101–121. https://doi.org/10.1080/15700763.2013.810274 tahir, l. m., lee, s. l., musah, m. b., jaffri, h., said, m. n. h. m., & yasin, m. h. m. (2016). challenges in distributed leadership: evidence from the perspective of headteachers. international journal of educational management, 30(6), 848–863. https://doi.org/10.1108/ijem-02-2015-0014 tapio, j. l., raisa, s. a., & niina, l. (2019). finnish principals: leadership training and views on distributed leadership. educational research and reviews, 14(10), 340–348. https://doi.org/10.5897/err2018.3637 thien, l. m., adams, d., & koh, h. m. (2021). nexus between distributed leadership, teacher academic optimism and teacher organisational commitment: a structural equation modelling analysis. [distributed leadership] the international journal of educational management, 35(4), 830-847. https://doi.org/10.1108/ijem-05-2020-0278 thien, l. m., & chan, s. y. (2022). one-size-fits-all? a cross-validation study of distributed leadership and teacher academic optimism. educational management administration & leadership, 50(1), 43–63. https://doi.org/10.1177/1741143220926506 tian, m., & risku, m. (2019). a distributed leadership perspective on the finnish curriculum reform 2014. journal of curriculum studies, 51(2), 229–244. https://doi.org/10.1080/00220272.2018.1499806 tian, m., risku, m., & collin, k. (2016). a meta-analysis of distributed leadership from 2002 to 2013: theory development, empirical evidence and future research focus. educational management administration and leadership, 44(1), 146–164. https://doi.org/10.1177/1741143214558576 timperley, h. s. (2005). distributed leadership: developing theory from practice. journal of curriculum studies, 37(4), 395–420. https://doi.org/10.1080/00220270500038545 tubin, d., & pinyan-weiss, m. (2015). distributing positive leadership: the case of team counseling. educational management administration and leadership, 43(4), 507–525. https://doi.org/10.1177/1741143214523012 vuori, j. (2019). distributed leadership in the construction of a new higher education campus and community. educational management administration and leadership, 47(2), 224–240. https://doi.org/10.1177/1741143217725322 wallace, m. (2002). modelling distributed leadership and management effectiveness: primary school senior https://doi.org/10.1177/0013161x20926548 https://unevoc.unesco.org/bilt/bilt+library/lang=enakt=au/st=adv/qs=unesco-unevoc https://doi.org/10.1177/1741143220926506 38 management teams in england and wales. school effectiveness and school improvement, 13(2), 163–186. https://doi.org/10.1076/sesi.13.2.163.3433 wan, s. w. y., law, e. h. f., & chan, k. k. (2018). teachers’ perception of distributed leadership in hong kong primary schools. school leadership and management, 38(1), 102–141. https://doi.org/10.1080/13632434.2017.1371689 wang, h.p., sang, m., huang, y.q., xiong, s.q., jin, c.d. (2019). research progress of distributed leadership in nursing filed. pla nursing journal, 36(3), 71–74. wieczorek, d., & lear, j. (2018). building the “bridge”: teacher leadership for learning and distributed organizational capacity for instructional improvement. international journal of teacher leadership, 9(2), 22–47. woods, p. a. (2016). authority, power and distributed leadership. management in education, 30(4), 155–160. https://doi.org/10.1177/0892020616665779 youngs, h. (2017). a critical exploration of collaborative and distributed leadership in higher education: developing an alternative ontology through leadership-as-practice. journal of higher education policy and management, 39(2), 140–154. https://doi.org/10.1080/1360080x.2017.1276662 yuen, j. h. p., victor chen, d. t., & ng, d. (2016). distributed leadership through the lens of activity theory. educational management administration and leadership, 44(5), 814–836. https://doi.org/10.1177/1741143215570302 zala-mezö, e., bormann, i., strauss, n. c., & müller-kuhn, d. (2019). distributed leadership practice in swiss “eco-schools” and its influence on school improvement. leadership and policy in schools, 0(0), 1–23. https://doi.org/10.1080/15700763.2019.1631855 zala-mezö, e., bormann, i., strauss, n.c., & müller-kuhn, d. (2020) distributed leadership practice in swiss “eco-schools” and its influence on school improvement, leadership and policy in schools, 19:4, 673-695, doi: 10.1080/15700763.2019.1631855 zepke, n. (2007). leadership, power and activity systems in a higher education context: will distributive leadership serve in an accountability driven world? international journal of leadership in education, 10(3), 301–314. https://doi.org/10.1080/13603120601181514 zhang, x.f. (2011). distributed leadership: origin, concept and implementation. comparative education research, 9, 44–49. zhao, x.l., chen, g.m. (2018). principal cross-border leadership: connotation, function and promotion strategy. educational theory and practice, 38(26), 3-5. zuckerman, s. j., wilcox, k. c., durand, f. t., lawson, h. a., & schiller, k. s. (2018). drivers for change: a study of distributed leadership and performance adaptation during policy innovation implementation. leadership and policy in schools, 17(4), 618–646. https://doi.org/10.1080/15700763.2017.1384500 https://doi.org/10.1080/15700763.2019.1631855 71 radziejowska, zuzanna, bielak, alicja, gryta, jakub, iwan, karolina, janczewska, martyna, kalicka, maria, krysa, tomasz, kolasa, agata & szklarz, magdalena. microbial alterations of oral cavity and their association with pancreatic cancer. quality in sport. 2023;9(1):71-77. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.01.009 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/42027 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 20.01.2023. revised: 17.01.2023. accepted: 31.01.2023. microbial alterations of oral cavity and their association with pancreatic cancer zuzanna radziejowska¹ https://orcid.org/0000-0002-5879-8778 zuza.radziejowska@gmail.com alicja bielak¹ https://orcid.org/0000-0001-9022-1250 aalicja.groszek@gmail.com jakub gryta¹ https://orcid.org/0000-0003-2088-6622 kubagryta74@gmail.com karolina iwan¹ https://orcid.org/0000-0001-6570-4293 iwan.karolina95@gmail.com martyna janczewska² https://orcid.org/0000-0003-1310-4776 m.janczewska2002@gmail.com maria kalicka¹ https://orcid.org/0000-0002-7246-6737 maria.kalicka96@gmail.com tomasz krysa³ https://orcid.org/0000-0002-9644-1235 tomek.krysa96@gmail.com agata kolasa¹ https://orcid.org/0000-0002-5538-9733 agatakolasa127@gmail.com magdalena szklarz¹ https://orcid.org/0000-0002-6795-8868 magdalena.szklarz1@gmail.com ¹1 military clinical hospital in lublin, al. racławickie 23, 20-049 lublin ²independent public clinical hospital no. 4 in lublin st. jaczewskiego 8, 20-954 lublin ³specialist hospital of stefan cardinal wyszyński in lublin correspondence: zuzanna radziejowska, zuza.radziejowska@gmail.com https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.01.009 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/42027 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) 72 abstract introduction: pancreatic cancer (pc), while relatively infrequent, remains one of the deadliest cancers as a result of late diagnosis and absence of preventive measures. over 50 % of patients diagnosed with pc already suffer metastasis. combined with lack of effective treatment, the need arises for universal biomarkers specific to pc. in the last decades the importance of human microbiota in its upholding of the body homeostasis has been under radar, in special regards to its association to cancer. several species of oral microbiome have been linked to increased or decreased risk of developing pancreatic cancer, most notably p.gingivalis and fusobacteria. purpose of the study: the aim of this study is to collect and summarize existing evidence on connection of oral microbiome and pancreatic cancer, as well as to assess their potential use in diagnostics of pc . material and method: literature review was performed, in english databases, using keywords : cancer, pancreatic cancer, pancreatic cancer prevention, oral microbiome, microbe variation, microbial biomarkers. results and conclusions: in our systematic review, evident differences between microbial architecture of pc patients and healthy individuals were observed. the data on association between microbiota and risk of developing cancer is limited, however it still provides evidence for relationship between microbial composition and incidence of pancreatic cancer. keywords : cancer, pancreatic cancer, pancreatic cancer prevention, oral microbiome, microbe variation, microbial biomarkers. introduction and purpose pancreatic cancer (pc) is 7th most common cause of cancer death worldwide for both sexes, whilst ranked as the 14th most common cancer in the world, as of 2020 [1] . this discrepancy between incidence and mortality highlights poor survival rates. furthermore increased incidence of pc over the past few years, paints a grim picture for patients worldwide. pc is prone to show little to none specific symptoms in early stages of development, up until it grows beyond control and spreads around the body. the term ‘pancreatic cancer’ is an umbrella term which pertains to several pancreatic tumors, although it is most commonly used to describe pancreatic ductal adenocarcinoma (pdac). pdac represents 85 % of all cancers located in the pancreas[2] .the main obstacle in the treatment of pc is late diagnosis, with more than a half of the patients being diagnosed while already suffering metastasis, whereby cancer cells are more invasive. at present, 5-year survival rate for patients with pc is below 10%[3], although on average patients die within 5-8 months of a diagnosis. the only chance for curative treatment is surgical removal of the tumor, for which only a small percentage of patients qualify ( 10%20 % ). it is also not rid of long period of recovery, post-operative morbidity and cure rate of 25 % [2]. following this curative scheme does little to improve survival of patients, given that 80 % of individuals after resection eventually die of disease. other forms of therapy, such as radiotherapy or chemotherapy can be beneficial after resection of the tumor, however pancreatic cancer has shown resistance to both[4]. combined with lack of specific early symptoms, retroperitoneal location of the pancreas protects developing cancer from detection. at this time the efforts taken on increasing efficacy of treatment of pc are focused on prevention, screening and early detection [4]. in addition to non-modifiable risk factors (age, sex, family history, genetic susceptibility, blood group,) associated with pc, there is a number of modifiable factors such as smoking, alcohol consumption, type 2 diabetes and oral health, of which natural microflora of the oral cavity especially fell under the scrutiny of researchers[4]. human microbiota consists of various forms of microorganisms, colonizing vast surfaces of the human body such as skin, oral cavity, respiratory tract, gastrointestinal tract and urogenital tract[3]. composition of microbiome is varied depending on age, diet and dietary habits. oral cavity (oc) is a habitat for over 700 species of bacteria, which are collectively referred to as oral microbiome. microbiome population varies depending on inhabited surface of oral cavity, and includes both pathogenic and mutualistic bacteria[5]. various habitats of oc include periodontal pockets, surface of teeth, buccal mucosa and tongue, which displays the highest diversity of microorganisms[6]. any change in environmental conditions of oc facilitates the growth of pathogenic bacteria and increases their potential to create oral diseases. dysbiosis of oc has been associated with local and systemic diseases including periodontal disease, dental caries and oral cancer, diabetes, rheumatoid arthritis and pulmonary disease[5]. recent data shows a link between alterations in oral microbiome and development of cancer, most notably of cancers located in the gastrointestinal tract and oral cavity [5]. there is also compelling evidence from various studies on the correlation between oral bacteria and etiology of colorectal and pancreatic cancer[5, 6, 7, 8]. out of numerous diagnostic markers of cancer, none is sufficiently specific to facilitate early diagnosis of pc. lack of effective means of diagnosis paired with expeditious development of this disease is 73 reflected in morbidity of this cancer. thus, the aim of this study is to gather recent findings and provide comprehensive summary of current state of knowledge about association of human microbiota and oral health to pancreatic cancer. methods: we carried out literature search using english based databases (pubmed, springer, the lancet) looking for articles referring to pancreatic cancer, oral health and microbiota, favoring more recent works. keywords used : “microbiome”, “ oral bacteria”, “oral microbiota”, “mouth diseases”, “pancreatic cancer”, “cancer”. recent studies (from 2010 to 2022) matching this criteria were reviewed, and those most relevant were picked for our summary. results: human microbiome is presumed to trigger various immune responses associated with cancer growth, as it was observed in numerous studies, most notably with helicobacter pylori playing a role in pathology of gastric cancer[9]. similar connection has been observed between carriage of populations of porphyromonas gingivalis, aggregatibacter actinomycetemcomitans and fusobacterium nucleatum in the oral cavity and incidence and development of pc [5,7,10]. p.gingivalis and a. actinomycetemcomitans are pathogens primarily involved in triggering of periodontal disease and tooth loss, and those two afflictions are directly linked to development of pc[5]. study performed by gnanasekaran et al. 2020 demonstrated that direct exposure of p.gingivalis on pdac cells, induced their proliferation [11]. they established that those pathogens thrive in hypoxic condition and infection of cancer cells with p.gingivalis was related to enhanced growth of pdac cells in vivo. most of existing clinical studies tend to substantiate the association between the state of oral microflora and a risk of pancreatic cancer. in 2018 study performed by fan et al. oral wash samples carrying p.gingivalis and a.actinomycetemcomitans were linked to increased risk of pancreatic cancer[5]. it was also evaluated that increased carriage of fusobacteria and its genus leptotrichia is connected to decreased risk of pc. it is worth mentioning that the study was adjusted for risk factors for pancreatic cancer such as age, race, sex, bmi, history of diabetes, smoking and alcohol consumption. correspondingly, risk of developing pc was also observed by michaud et al. to increase two-fold in population with high levels of antibodies against p.gingivalis [10] in comparison to individuals with low levels of those antibodies . furthermore, they observed 45 % lower risk of developing pc in patients with consistently high levels of antibodies to commensal oral bacteria in the serum. it is worth mentioning that 2020 comparative study conducted by wei et al. provided evidence for correlation between high abundance of streptococcus and leptotrichina and the incidence of pdac, while simultaneously veillonella, fusobacteria and neisseria populations increased in healthy control group[13]. this is contradictionary to findings of fan et al. which found leptotrichia to be elevated in control group. furthermore, vogtmann et al. found enterobacteriaceae, lachnospiraceae g7, bacterioidaceae and staphylococcaceae to be associated with increased risk of pc in iranian population [14]. those results differ from the ones obtained on western and chinese populations, which may point to existing variability in microbial population depending on specific place of residence of microbial host. torres et al. in the study of 108 patients ( 8 with diagnosed pc, 78 diagnosed with other diseases including cancer, and 22 healthy control group) observed high levels of leptotrichia in pancreatic cancer group [15] similarly to weit et al, and on the other hand lower levels of porphyromonas and neisseria in patients with pc. however, clear distinction between patients with pc and the other participants was observed, in contrary to similarities between microbial populations of healthy patients and patients suffering from different diseases than pc [15] . this highlights the possible importance of oral microbiota in regards to detection of pancreatic cancer. significant distinction between the architecture of oral microbiome of healthy patients and pc afflicted group was observed by ferrel et al. in their study elevated risk of pancreatic cancer was associated to gemella adiacens, while neisseria elongata and streptococcus mitis were vice versa decreased in pc patients compared to healthy control [16]. 74 table 1. association between alterations of oral microbiome with pancreatic cancer, summary of clinical trials author participants control group results location, year fan et al. i cohort : 170 pc, 170 controls ii cohort: 191 pc, 201 controls matched, consisted of healthy participants high abundance of p.gingivalis and a.actinomycetemcomitans were associated with increased risk of pc, fusobacteria connected to decreased risk of pancreatic cancer united states,(2018) michaud et al. 405 pc and 416 controls matched patients with high level of antibodies against p.gingivalis had double the risk of pancreatic cancer, than patients with low levels of these antibodies europe, (2013) wei et al. 41 pc, 69 controls matched, consisted of healthy patients high levels of streptococcus and leptotrichina were associated with pc, control group had increased population of veillonella and neisseria china, 2020 vogtmann et al. 273 pc, 285 controls control group was clear of pc enterobacteriaceae, lachnospiraceae g7, bacterioidaceae and staphylococcaceae were linked to pc iran, 2020 torres et al. 108 pc, 100 controls 78 participants of the had other diseases, 22 were healthy controls ratio of leptotrichia to porphyromonas is increased in pc united states, 2015 petrick et al. 122 pc and 354 controls participants were africanamerican only, controls were clear of diseases no association between any microbial taxa and risk of pc united states, 2021 farrel et al. 38 pc, 27 chronic pancreatitis, 38 healthy double control group, healthy group was matched with pc; some samples were selected for validation phase n. elongata and s.mitis are decreased in pc, while g.adiacens is increased united states, 2012 sun et al. 10 pc, 17 benign pancreatic disease, 10 healthy double control group high concentrations of fusobacteria and low concentrations of neissera associated with elevated risk for pc china, 2020 75 conversely, petrick et al. noted lack of significant association between carriage of bacterial microbes and pc in the study on african americans. nonetheless elevated pc risk was noted amongst never smokers, participating in the study[17]. authors have pointed to differences between characteristics of population of their study and other studies performed previously by other researchers. while results for african-american populations didn’t prove any connection between architecture of oral microbiota and risk of pc, these same connections were found for white population of their own pool of participants, for this instance corresponding with findings of fan et al. as well as michaud et al. [5,10]. similarly kabwe et al. summarized latest literature regarding possible use of oral microbiomes as cancer markers, and found that it might be arduous to single out a specific bacteria universally linked to pc risks[18]. they also pointed out that comparing studies with different methodology is crucial to distinguish the connection of oral microbiome and pc, other than results drafted from oral wash samples only. proposed role of oral bacteria in cancer development of distant organs consists of pathogens traversing the blood vessels and via circulatory system travel to distant tissues. it was observed by abed at el. that component of oral microbiota such as fusobacterium nucleatum, may reach the colon and be directly responsible for local cancer growth [19]. sun et al. found striking differences in oral bacterium architecture of patients with pc in comparison to patients suffering from benign pancreatic disease as well as healthy group. participants with pc were observed to have higher abundances of bacterioides, firmicutes and fusobacteria[20]. in 2017 meta-analysis provided by michaud et al. conclusion was drawn that there is consistency of positive association between periodontal disease and pancreatic cancer in various studies[21] . it highlighted at least 50 % growth in possible risk of pc for patients with periodontitis, which was supported by at least 3 studies with statistically significant results[21] . variety of results of the above mentioned studies is reflected in variety of oral microbiome, that occurs in different populations. it is known that there are multiple factors impacting the composition of oral microflora, such as temperature, ph, oxidation-reduction potential, salinity, saliva, as well as the state of oral hygiene of the host. at the same time, the composition of the oral microflora is documented to present similarly between populations of different regions of the world [22]. as stasiewicz et al. points out in their 2021 article, most of the studies took an approach on singular microorganisms, sparing little attention to factors like mycobiome and its possible influence on the connection of oral microbiome and pancreatic cancer. so far, the findings on possible efficacy of microbial organisms as cancer markers are limited and sometimes conflicting. future studies should be conducted with larger population sizes and more thorough adjustment for other external risks. with that in mind, existing evidence points to a link between oral microbiome and the development of pc . identification of microbial species connected to pancreatic cancer can result in development of easily accessible biomarkers, with practical use in screening of larger populations , as well as oriented preventive approach to pc, with use of antibiotics and probiotics. the use of microbial biomarker in detection of cancer, has been evaluated by guo et al, proving valuable as possible marker of colorectal cancer[24] . thus, further exploration of these microbial associations may prove crucial in earlier diagnosis, before the cancer reaches metastatic phase of growth, and in the establishment of new possibilities of treatment. conclusions : 1. pancreatic cancer is a multifactorial disease, with many risk factors. with its late diagnosis often at metastatic phase, staggeringly low 5-year survival rate and lack of effective therapies it becomes an urgent problem for healthcare professionals. finding new reliable markers of pc would play a huge role in the management of the disease. 2. there is established connection between poor oral health (as reflected in periodontitis and edentulism [25]) and the risk of pancreatic cancer. 3. p.gingivalis is notoriously proven to be connected to increased risk of pc, adjusted for external risk factors such as smoking and alcohol consumption [10,11]. 4. there is distinguishable difference between the composition of oral microbiota of patients with pc in comparison to both healthy patients and those suffering from different diseases. the exact mechanisms behind those differences remain elusive so far, and require further research. future studies may provide us with more clues on how to utilize the composition of oral microflora in prevention of pancreatic cancer. references: 1. sung h, ferlay j, siegel rl, et al. global cancer statistics 2020: globocan estimates of incidence and mortality worldwide for 36 cancers in 185 countries. ca cancer j clin. 2021;71(3):209-249. doi:10.3322/caac.21660 76 2. gillen s, schuster t, meyer zum büschenfelde c, friess h, kleeff j. preoperative/neoadjuvant therapy in pancreatic cancer: a systematic review and meta-analysis of response and resection percentages. plos med. 2010;7(4):e1000267. published 2010 apr 20. doi:10.1371/journal.pmed.1000267 3. zhao z, liu w. pancreatic cancer: a review of risk factors, diagnosis, and treatment. technol cancer res treat. 2020;19:1533033820962117. doi:10.1177/1533033820962117 4. tonini v, zanni m. pancreatic cancer in 2021: what you need to know to win. world j gastroenterol 2021; 27(35): 5851-5889 [pmid: 34629806 doi: 10.3748/wjg.v27.i35.5851] 5. fan x, alekseyenko av, wu j, et al. human oral microbiome and prospective risk for pancreatic cancer: a population-based nested case-control study. gut. 2018;67(1):120-127. doi:10.1136/gutjnl2016-312580 6. chattopadhyay i, verma m, panda m. role of oral microbiome signatures in diagnosis and prognosis of oral cancer. technol cancer res treat. 2019;18:1533033819867354. doi:10.1177/1533033819867354 7. karpiński tm. role of oral microbiota in cancer development. microorganisms. 2019;7(1):20. published 2019 jan 13. doi:10.3390/microorganisms7010020 8. castellarin m, warren rl, freeman jd, et al. fusobacterium nucleatum infection is prevalent in human colorectal carcinoma. genome res. 2012;22(2):299-306. doi:10.1101/gr.126516.111 9. park, j.y.; forman, d.; waskito, l.a.; yamaoka, y.; crabtree, j.e. epidemiology of helicobacter pylori and caga-positive infections and global variations in gastric cancer. toxins 2018, 10, 163. [crossref] 10. michaud ds, izard j, wilhelm-benartzi cs, et al. plasma antibodies to oral bacteria and risk of pancreatic cancer in a large european prospective cohort study. gut 2013;62:1764–70. 11. gnanasekaran j, binder gallimidi a, saba e, et al. intracellular porphyromonas gingivalis promotes the tumorigenic behavior of pancreatic carcinoma cells. cancers (basel). 2020;12(8):2331. published 2020 aug 18. doi:10.3390/cancers12082331 12. wei al, li m, li gq, et al. oral microbiome and pancreatic cancer. world j gastroenterol. 2020;26(48):7679-7692. doi:10.3748/wjg.v26.i48.7679 13. herremans km, riner an, cameron me, et al. the oral microbiome, pancreatic cancer and human diversity in the age of precision medicine. microbiome. 2022;10(1):93. published 2022 jun 15. doi:10.1186/s40168-022-01262-7 14. vogtmann e, han y, caporaso jg, et al. oral microbial community composition is associated with pancreatic cancer: a case-control study in iran. cancer med. 2020;9:797–806. https://doi.org/10.1002/ cam4.2660 15. torres pj, fletcher em, gibbons sm, bouvet m, doran ks, kelley st. characterization of the salivary microbiome in patients with pancreatic cancer. peerj. 2015;3:e1373. published 2015 nov 5. doi:10.7717/peerj.1373 16. farrell jj, zhang l, zhou h, et al. variations of oral microbiota are associated with pancreatic diseases including pancreatic cancer. gut. 2012;61(4):582-588. doi:10.1136/gutjnl-2011-300784 17. petrick jl, wilkinson je, michaud ds, et al. the oral microbiome in relation to pancreatic cancer risk in african americans. br j cancer. 2022;126(2):287-296. doi:10.1038/s41416-021-01578-5 18. kabwe m, dashper s, tucci j. the microbiome in pancreatic cancer-implications for diagnosis and precision bacteriophage therapy for this low survival disease. front cell infect microbiol. 2022;12:871293. published 2022 may 19. doi:10.3389/fcimb.2022.871293 19. abed j, maalouf n, manson al, et al. colon cancer-associated fusobacterium nucleatum may originate from the oral cavity and reach colon tumors via the circulatory system. front cell infect microbiol. 2020;10:400. published 2020 aug 7. doi:10.3389/fcimb.2020.00400 20. sun h, zhao x, zhou y, et al. characterization of oral microbiome and exploration of potential biomarkers in patients with pancreatic cancer. biomed res int. 2020;2020:4712498. published 2020 oct 31. doi:10.1155/2020/4712498 21. michaud ds, fu z, shi j, chung m. periodontal disease, tooth loss, and cancer risk. epidemiol rev. 2017;39(1):49-58. doi:10.1093/epirev/mxx006 22. nasidze i, li j, quinque d, tang k, stoneking m. global diversity in the human salivary microbiome. genome res. 2009;19(4):636-643. doi:10.1101/gr.084616.108 23. stasiewicz m, kwaśniewski m, karpiński tm. microbial associations with pancreatic cancer: a new frontier in biomarkers. cancers (basel). 2021;13(15):3784. published 2021 jul 27. doi:10.3390/cancers13153784 24. guo s, li l, xu b, et al. a simple and novel fecal biomarker for colorectal cancer: ratio of fusobacterium nucleatum to probiotics populations, based on their antagonistic effect. clin chem. 2018;64(9):1327-1337. doi:10.1373/clinchem.2018.289728 77 25. maisonneuve p, amar s, lowenfels ab. periodontal disease, edentulism, and pancreatic cancer: a meta-analysis. ann oncol. 2017;28(5):985-995. doi:10.1093/annonc/mdx019 70 tan, qinyi, wang, meijie, teng, luyan & he, fang. raising interest in master of physical education during the covid-19 pandemic: an analysis of baidu index data. quality in sport. 2022;8(1):70-75. eissn 2450-3118. doi http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.01.006 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41066 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2022; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 04.11.2022. revised: 19.11.2022. accepted: 07.12.2022. raising interest in master of physical education during the covid-19 pandemic: an analysis of baidu index data qinyi tan† center for studies of education and psychology of ethnic minorities in southwest china, southwest university, chongqing, china qinyi.tan@outlook.com https://orcid.org/0000-0002-2291-4554 meijie wang† center for studies of education and psychology of ethnic minorities in southwest china, southwest university, chongqing, china 2352279525@qq.com https://orcid.org/0000-0002-4396-6468 luyan teng* college of international education, sichuan international studies university, chongqing, china luyan.teng@outlook.com https://orcid.org/0000-0001-7673-3217 fang he center for studies of education and psychology of ethnic minorities in southwest china, southwest university, chongqing, china 1281469105@qq.com https://orcid.org/0000-0002-8302-7609 †equal contributors *corresponding author abstract objective: current evidence shows the master of physical education has attracted attention since its opening. the study aims to quantify recent trends in the public interest and related online search behavior for master of physical education, and “nowcast” future scenarios with respect to the master of physical education. methods: baidu index, a database of search engines with massive information, was employed. by searching for the keyword master of physical education, and using content analysis to understand the data information related to master of physical education. it extracted the search trend data regarding chinese interest in the master of physical education from november 21, 2016, to november 21, 2022. finally, it compares the search trend of search interests in the master of physical education with related terms. results: it found that the search trend of master of physical education was on the rise overall. specifically, the peak value appeared in september 2019, the valley value appeared around the spring festival each year, and the search trend in other periods was stable. conclusion: the raise in public interest in a master of physical education will likely result in an increase in the number of candidates who are going to attend the national graduate entrance exam to pursue a master of physical education. in the coming months or more, the competition for the employment of sports professionals in china will become more intense. affected by the covid-19, more people are interested in health and physical exercise, and then pay attention to the master of http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.01.006 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41066 mailto:qinyi.tan@outlook.com https://orcid.org/0000-0002-2291-4554 mailto:2352279525@qq.com https://orcid.org/0000-0002-4396-6468 mailto:luyan.teng@outlook.com https://orcid.org/0000-0001-7673-3217 mailto:1281469105@qq.com https://orcid.org/0000-0002-8302-7609 71 physical education. the sports law of the people's republic of china has been revised recently, which has led to more people interested in the master of physical education. keywords: search engine, baidu index, master of physical education, school sport 1. introduction the multi-level and diversified health needs of the public grow rapidly and continuously in the context of the covid-19 pandemic. sports have become an important way and strategy to improve people's health, meet people's aspirations for a better life, and promote people's allaround development (xinhua net, 2020; zhang, li & liu, 2021). physical activity provides numerous physiological and psychosocial benefits (hills, dengel & lubans, 2015), regular physical activity is associated with lower blood pressure, reduced cardiovascular risk, and cardiac remodeling (hegde & solomon, 2015), it has also proven to be beneficial in improving the clinical conditions that are most frequently associated with severe covid-19 (dwyer, pasini, de dominicis, & righi, 2020). school sport is an important basis for students’ lifelong physical education, nationwide fitness, national health, and construction of healthy china (liu & li, 2017). as school sport plays a key role in the physical and mental development of students and teenagers, the demand for high-level talents in the physical education industry is growing. in china's primary and junior high schools, the weekly learning hours of physical education are only less than those of chinese and mathematics (ministry of education of china, 2022), and the master of physical education just meets this talent demand in the schools. the statistical report on china's internet development shows that the number of search engine users in china has reached 821 million, accounting for 78.2% of the total number of internet users (cnnic, 2022). the internet has become the most convenient tool for people to quickly find information, obtain and analyze data. as the largest search engine in china, baidu has a huge database of chinese web pages and can quickly find relevant search results (bergemann, bonatti & smolin, 2018). baidu index, a big data platform developed by baidu search engine, is a tool similar to google trends used to analyze the search behavior of network users on the platform (fang et al., 2019). therefore, using baidu index to collect and analyze online search data can better reflect the online interest of chinese people in master of physical education. 2. methods a chinese counterpart of google trends is baidu index at http://index.baidu.com/, which is based on queries users entered the baidu search engine at www.baidu.com (vaughan & chen, 2015). regarding baidu index which is a popular tool to understand online interests (long et al., 2022), the previous studies have been applied to multiple fields, including but not limited to inclusive education, knowledge management, mental health, disease prevention and control (long et al., 2022; tan et al., 2022a; wang et al., 2020; he et al., 2022; tan et al., 2022b). even though the google trends is widely used in multiple fields in the context of covid-19 (adelhoefer et al., 2021; fong et al.,2021; li et al.2022), this study is the first time to use of baidu index to explore the trend search for a master of physical education, which truly reflects the chinese online interest in this topic, and the scope covered by the data analyzed mainly includes 31 provinces (municipalities and autonomous regions) in china (excluding relevant data from hong kong, macao, and taiwan). the baidu index was employed to evaluate the search trend, using master of physical education as the search keyword to study the public interest in master of physical education from november 21, 2016 to november 21, 2022. to quantify public interest and online search behavior related to master of physical education since the onset of the covid19 pandemic, school sport is the significant term to be compared. 3. results and discussions the trend research shows that the search interest of the term master of physical education is on the rise from november 21, 2016 to november 21, 2022. in september 2019, the search volume for master of physical education reached a peak, and the situation in september 2020 and september 2021 was similar. firstly, the outline for building a leading sports nation was issued in september 2019 by the general office of the state council and it further clarified the goal of building a leading sports nation and gave full play to the important role of sports in the new journey of building a modern socialist power (general office of the state council, 2019). the 72 outline also points out that the promotion of teenagers' physical literacy and healthy lifestyle should be taken as the important content of physical education, the students' physical health should be included in the assessment system of the government, educational departments and schools, and the teenagers' sports promotion plan should be fully implemented (general office of the state council, 2019). as early as 2016, the outline of the healthy china 2030 plan pointed out that health education should be taken as an important part of quality education in all education stages, with primary and secondary schools as the focus, and school health education should be promoted (central committee of the communist party of china & state council). in addition, we should also cultivate health education teachers, and incorporate health education into pre service education and in-service training of physical education teachers (central committee of the communist party of china & state council). the construction of school sport needs more highquality professional physical education teachers, which has led to a significant increase in internet users' attention to master of physical education. secondly, the preapplication date of the national graduate entrance exam is in september each year, and the public further determines their application goals by searching for relevant majors. the number of applicants for the national graduate entrance exam in 2019 was 2.9 million, which has increased year by year since then (table 1). the number of applicants for the upcoming national graduate entrance exam in 2023 is expected to exceed 5 million. table 1 number of applicants for national graduate entrance exam from 2019-2022 year number of applicants for national graduate entrance exam 2019 2.9 million 2020 3.41 million 2021 3.77 million 2022 4.57 million therefore, the surge in the number of china's national graduate entrance exam has led to a great increase in the public's search interest in master of physical education, which is consistent with the data of existing research. the reason why students choose to continue their studies is, to a large extent, to obtain higher degrees in order to improve their employment competitiveness (yan, li & zhang, 2013). the employment situation of college graduates is not optimistic, and the employment rate is declining year by year. it is not easy to find an ideal job (liu, du & zhu, 2006). by 2023, the number of all types of graduates of chinese institutions of higher learning will reach 11.58 million. employers have increasingly high requirements for talents' degrees, prompting college students to plan to prepare the national graduate entrance exam as soon as they enter the university and take it as their own learning goal and motivation (liu, du & zhu, 2006). it is expected that in the coming months or more, the employment competition for sports professionals in china will become more intense. the high popularity of china's national graduate entrance exam is related to the fact that china's economy is in transition, especially under the influence of the covid-19, the employment pressure has become greater, forcing more people to take china's national graduate entrance exam to ease the employment pressure and improve competitiveness (china education online, 2021), because postgraduates find jobs more easily than the college graduates (jun, 2015). since the end of 2019, affected by covid-19, more people are interested in health and physical exercise. therefore, the search interest for masters of physical education continues to increase. the sports law of the people's republic of china has been revised recently, which makes more people interested in master of physical education. the lowest value of the public's search for master of physical education generally appears around the spring festival in china each year. chinese people celebrate the spring festival from january to february. during holidays, the public usually get together with relatives and friends or go out to play. therefore, the search interest in master of physical education reached a valley. 73 figure 1 baidu search trend for master of physical education it is found that the search trend of school sport and master of physical education is similar (figure 2). however, the average value of school sport is higher than those of master of physical education from the overview of the search index (figure 2). the main reason is that the chinese ministry of education vigorously advocates school sport and issued a notice on strengthening the study of sports as early as 2012 (ministry of education, 2012). therefore, when the relevant policies of school sport are introduced, people's retrieval habits are more inclined to directly type school sport to search information. as a result, the overall daily average value and mobile daily average value of "school sport" are higher than that of master of physical education. figure 2 baidu search volume index for master of physical education (blue) and school sport (green) 4. limitations and conclusion the data source of the baidu index is the users of the baidu search engine, so the search engine cannot fully represent the views of everyone. it is unknown whether the search term includes the researcher's search. moreover, baidu index easily ignores the motivation behind the crowd's search behavior when collecting data by keyword input, and different search motivations will have different effects on the degree of reflection of the social attention of master of physical education. finally, according to the use of the internet, the representation of young people may be too high. in general, the research method has included the most representative words in this field. although baidu index only provides data of baidu search engine, in general, baidu users account for 78.2% of chinese netizens (cnnic, 2022). therefore, baidu index can represent the views and ideas of most chinese netizens (long et al., 2022). the search interest in master of physical education shows an overall upward trend, with the peak value in september 2019, while the valley value appears during the spring festival, and the search trend is relatively stable for the rest of the time. the policy of physical education has a greater impact on the search interest of master of physical education. regarding the search trend of the related search term of master of physical education, school sport is consistent with that of master of physical education, and there are consistent regular fluctuations over a period. among them, the search trend for school sport is higher than that of master of physical education. references adelhoefer, s., henry, t. s., blankstein, r., graham, g., blaha, m. j., & dzaye, o. (2021). declining interest in clinical imaging during the covid-19 pandemic: an analysis of google trends data. clinical imaging, 73, 20–22. doi:10.1016/j.clinimag.2020.11.037 bergemann, d., bonatti, a., & smolin, a. (2018). the design and price of information. american economic review, 108(1), 148. doi:10.1257/aer.20161079 74 china internet network information center (cnnic). (2022). the 50th china statistical report on internet development; http://www.cnnic.net.cn/n4/2022/0914/c88-10226.html china education online. 2021 national graduate enrollment survey report. retrieved from https://www.eol.cn/e_ky/zt/report/2021/content01.html#sc_1_1 central committee of the communist party of china, state council (2016). outline of the healthy china 2030 plan. retrieved from http://www.gov.cn/zhengce/2016-10/25/content_5124174.htm dwyer, m. j., pasini, m., de dominicis, s. & righi, e. (2020). physical activity: benefits and challenges during the covid-19 pandemic. scandinavian journal of medicine &amp; science in sports, 30(7), 1291–1294. https://doi.org/10.1111/sms.13710 fang, j., gozgor, g., lau, c. k. m., & lu, z. (2019). the impact of baidu index sentiment on the volatility of china’s stock markets. finance research letters. doi:10.1016/j.frl.2019.01.011 fong, h., singh, s., raina, j.s., et al. (2021). alarmingly increased public interest in “chest pain” during the covid-19 pandemic: insights from google trends analysis. cureus 13(4): e14292. doi:10.7759/cureus.14292 general office of the state council (2019). notice on printing and distributing the outline for building a leading sports nation. retrieved from http://www.gov.cn/zhengce/content/201909/02/content_5426485.htm he, z., teng, l. & tan, q. (2022). utilizing baidu index to track online interest in influenza during the covid-19 pandemic in china. cureus, 14(8): e27582. doi:10.7759/cureus.27582 hills, a. p., dengel, d. r. & lubans, d. r. (2015). supporting public health priorities: recommendations for physical education and physical activity promotion in schools. progress in cardiovascular diseases, 57(4), 368–374. https://doi.org/10.1016/j.pcad.2014.09.010. hegde, s. m. & solomon, s. d. (2015). influence of physical activity on hypertension and cardiac structure and function. current hypertension reports,17(10). https://doi.org/10.1007/s11906-0150588-3 jun, k. (2015). go to graduate school or go to work: what factors determining college students’ selections? the anthropologist, 19(3), 773–780. doi:10.1080/09720073.2015.11891713 li, c., tan, q,. zou, m., et al. (2022). significantly increased public interest in major depressive disorder during the covid-19 pandemic: insights from a google trends analysis. cureus, 14(1): e21228. doi:10.7759/cureus.21228 liu, l. and li, f. (2017). the way to deepen reform of school physical education in the background of “healthy china.” eurasia journal of mathematics, science and technology education, 13(10). https://doi.org/10.12973/ejmste/78096 long, h., wang, m., tan, q., chen, p., & teng, l. (2022). increasing interest in inclusive education in the context of action plan for the development and enhancement of special education during the fourteenth five-year period in china: an analysis of baidu index data. journal of education, health and sport, 12(12), 215–219. https://doi.org/10.12775/jehs.2022.12.12.033 liu, y., du, h. & zhu l. (2006). the investigation and thinking about the achievement motive and psychology of university students who chases to join the postgraduate examination. education science (3),89-91. retrieved from https://webvpn.swu.edu.cn/https/537775736869676568616f787565652136b741f57693808882482 c46/kcms/detail/detail.aspx?dbcode=cjfd&dbname=cjfd2006&filename=jyko200603024&u niplatform=nzkpt&v=w8sl2njwxsmgxrhp7c13sege4xb41ppmmxio3dsz_bhmmcpkzm wfqh-0cwamnf86 ministry of education of china (moe) (2012). suggestion on further strengthening school sports. retrieved from http://www.moe.gov.cn/jyb_xxgk/moe_1777/moe_1778/201210/t20121029_143745.html http://www.cnnic.net.cn/n4/2022/0914/c88-10226.html https://www.eol.cn/e_ky/zt/report/2021/content01.html#sc_1_1 http://www.gov.cn/zhengce/2016-10/25/content_5124174.htm https://doi.org/10.1111/sms.13710 https://doi.org/10.7759/cureus.27582 https://doi.org/10.1016/j.pcad.2014.09.010 https://doi.org/10.1007/s11906-015-0588-3 https://doi.org/10.1007/s11906-015-0588-3 https://doi.org/10.12973/ejmste/78096 https://doi.org/10.12775/jehs.2022.12.12.033 https://webvpn.swu.edu.cn/https/537775736869676568616f787565652136b741f57693808882482c46/kcms/detail/detail.aspx?dbcode=cjfd&dbname=cjfd2006&filename=jyko200603024&uniplatform=nzkpt&v=w8sl2njwxsmgxrhp7c13sege4xb41ppmmxio3dsz_bhmmcpkzmwfqh-0cwamnf86 https://webvpn.swu.edu.cn/https/537775736869676568616f787565652136b741f57693808882482c46/kcms/detail/detail.aspx?dbcode=cjfd&dbname=cjfd2006&filename=jyko200603024&uniplatform=nzkpt&v=w8sl2njwxsmgxrhp7c13sege4xb41ppmmxio3dsz_bhmmcpkzmwfqh-0cwamnf86 https://webvpn.swu.edu.cn/https/537775736869676568616f787565652136b741f57693808882482c46/kcms/detail/detail.aspx?dbcode=cjfd&dbname=cjfd2006&filename=jyko200603024&uniplatform=nzkpt&v=w8sl2njwxsmgxrhp7c13sege4xb41ppmmxio3dsz_bhmmcpkzmwfqh-0cwamnf86 https://webvpn.swu.edu.cn/https/537775736869676568616f787565652136b741f57693808882482c46/kcms/detail/detail.aspx?dbcode=cjfd&dbname=cjfd2006&filename=jyko200603024&uniplatform=nzkpt&v=w8sl2njwxsmgxrhp7c13sege4xb41ppmmxio3dsz_bhmmcpkzmwfqh-0cwamnf86 http://www.moe.gov.cn/jyb_xxgk/moe_1777/moe_1778/201210/t20121029_143745.html 75 ministry of education of china (moe). (2022). compulsory education curriculum plan and curriculum standards (2022 edition). retrieved from http://www.gov.cn/zhengce/zhengceku/2022-04/21/content_5686535.htm tan, q., he, f. & teng, l. (2022a). using baidu index to investigate the spatiotemporal characteristics of public concern towards knowledge management in china. scientific bulletin of mukachevo state university. series “economics”, 9(3), 48-55. doi:10.52566/msuecon.9(3).2022.48-55 tan, q., he, f. & teng, l. (2022b). “using baidu index to understand the public concern of children’s mental health in mainland china in the context of covid-19 epidemic”, journal of education, health and sport, 12(10), 189–198. doi.org/10.12775/jehs.2022.12.10.022 wang, t., xia, q., chen, x., & jin, x. (2020). use of baidu index to track chinese online behavior and interest in kidney stones. risk management and healthcare policy, 13, 705–712. doi:10.2147/rmhp.s245822 vaughan, l., & chen, y. (2014). data mining from web search queries: a comparison of google trends and baidu index. journal of the association for information science and technology, 66(1), 13–22. doi:10.1002/asi.23201 xinhua net. (2020). xi focus: xi stresses development of education, culture, health, sports sectors. retrieved from http://www.xinhuanet.com/english/2020-09/23/c_139388750.htm yan, y., li, z. & zhang, x. (2013). a study of the impact of job seeking on graduate students. journal of graduate education (3),55-58. retrieved from https://kns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?dbcode=cjfd&dbname=cjfd2013&filename=jiao 201303012&uniplatform=nzkpt&v=yq5vii8kft6yyzj_hyy4haxcmfglojgd8jyqjkx1yzhssi d1tv_lw4ubxfn9kgke zhang, y., li, y., du, k., hu, d. zheng, g., wang, z. & liu, j. (2021). the practical logic of people-centered sports subjectivity. china sport science (12), 30-38+97.) doi:10.16469/j.css.202112004 http://www.gov.cn/zhengce/zhengceku/2022-04/21/content_5686535.htm https://doi.org/10.12775/jehs.2022.12.10.022 http://www.xinhuanet.com/english/2020-09/23/c_139388750.htm https://kns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?dbcode=cjfd&dbname=cjfd2013&filename=jiao201303012&uniplatform=nzkpt&v=yq5vii8kft6yyzj_hyy4haxcmfglojgd8jyqjkx1yzhssid1tv_lw4ubxfn9kgke https://kns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?dbcode=cjfd&dbname=cjfd2013&filename=jiao201303012&uniplatform=nzkpt&v=yq5vii8kft6yyzj_hyy4haxcmfglojgd8jyqjkx1yzhssid1tv_lw4ubxfn9kgke https://kns.cnki.net/kcms/detail/detail.aspx?dbcode=cjfd&dbname=cjfd2013&filename=jiao201303012&uniplatform=nzkpt&v=yq5vii8kft6yyzj_hyy4haxcmfglojgd8jyqjkx1yzhssid1tv_lw4ubxfn9kgke 41 malchrowicz-mośko, ewa. managing the attitudes of breast cancer patients towards physical activity in a multicultural environment. quality in sport. 2022;8(3):41-52. eissn 2450-3118. doi http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.03.005 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41191 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2022; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 25.10.2021. revised: 19.11.2022. accepted: 07.12.2022. managing the attitudes of breast cancer patients towards physical activity in a multicultural environment ewa malchrowicz-mośko poznan university of physical education faculty of sport sciences królowej jadwigi 27/39 61-871 poznań malchrowicz@awf.poznan.pl key words: breast cancer, cancer treatment, cancer prevention, cancer diagnostics, oncology, physical activity, cancer epidemiology abstract: based on a review of literature, the article presents the main problems and barriers in the diagnostics, treatment and prevention of breast cancer among women representing various cultures, mainly those following islam and hinduism. hospitals and oncology centers that serve diverse populations should consider the religious needs of female breast cancer patients which have been described in this paper. the burden of breast cancer continues to increase in lowand middle-income countries, where women present with more advanced disease and have worse outcomes compared with women from high-income countries. moreover, lifestyle-associated factors play an important role in prevention of such malignancies as breast cancer. physical activity before, during and after diagnosis improves outcomes for breast cancer. unfortunately, few muslim women have opportunities to https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41191 42 participate in regular exercises which are recommended by world health organization for breast cancer survivors. introduction cancer is a global issue and an increasing number of patients live with malignancy. the number of cancer cases is expected to increase by almost 50% by 2040 (sung et al. 2021). breast cancer is the most common malignancy among women both in less and more developed countries and the number of cases is gradually increasing. the burden of breast cancer continues to increase in lowand middle-income countries, where women present with more advanced disease and have worse outcomes compared with women from high-income countries (gyedu et al. 2017). in muslim parts of the world, where neither are people much focused on the type of food they consume nor have a habit of going to doctor regularly and get routine checkups, breast cancer becomes unbeatable in most cases as by the time it is diagnosed, the situation is already out of the hands. this is exactly why is needed to aware people about the disease and how they can save themselves or their loved ones by observing certain symptoms themselves before it is too late. lifestyle-associated factors play an important role in prevention of such malignancies as breast cancer, prostate cancer or colon cancer. physical activity before, during and after diagnosis improves outcomes for breast cancer (jochem & leitzmann 2022). people after breast cancer live with numerous side effects and physical activity has potential to reduce some of them. unfortunately, few breast cancer survivors exercise regularly, especially in islamic cultural circle. it is estimated that 9 in 10 cases of breast cancer are due to non-genetic factors, and approximately 25% to 30% of total breast cancer cases could be preventable only by lifestyle interventions. obesity and weight gain are negative prognostic factors for breast cancer survival (ortega et al. 2021). the number of breast cancer survivors increases every year and women after breast cancer live with numerous side effects. exercises – effective and safe tool – reduce some of them, but few cancer survivors are active regularly (casla et al. 2015, galanti et al. 2013, johansson et al. 2013). breast cancer is the second most common malignant neoplasm in the world after lung cancer. it ranks fifth in the cause of death from oncology illness in general and is the most common cause of death among women in less developed countries, and the second, after lung cancer, in women in more developed countries of the world. the growing number of cases of breast cancer and the negative consequences of the disease impair not only the physical and 43 social functioning of patients and their relatives, but also – due to the scale of the disease and the importance of this cancer – negatively affect the economics of the healthcare system and economic phenomena in a broader sense (smaga et al. 2014). it is crucial to maintain, promote and improve the mental and physical conditions of women after breast cancer and their quality of life in every cultural circle of the world. 1. breast cancer diagnostics breast cancer screening programmes are the only adopted programme in most arab countries. unfortunately, studies showed a very low rates of breast cancer screening adherence among women in saudi arabia, a country with free health services, which indicates that social and psychological barriers to breast cancer screening exist (el bcheraoui et al. 2015). muslim women in ghana were found to be less likely to participate in breast health activities compared with christian women, which highlights the need to consider how religious customs within subpopulations might impact a woman’s engagement in breast health activities (gyedu et al. 2017). in u.s., 50% of muslim-american women undergo routine mammograms, compared with 67% of the rest of the u.s. female population. a pilot program in chicago looked at whether mosque-based education programs could improve breast cancer screening rates in the community. muslim women often don't have access to breast cancer information – the standard public health messaging doesn't address concerns related to religious beliefs. the koran was written ages before modern medicine, but islamic belief still influences community perceptions about human health – there is a theological view that god controls disease and cure. during intervention programmes at mosques women held a fatalistic belief that a person's health is out of her own control and determined by god. there were other cultural challenges as well. concerns about modesty and gender concordance played a role. some women were unaware that many health clinics have female technicians on staff and that religious leaders agree that it is permissible to receive care from male medical professionals when there are no other options. muslim women reported being significantly more likely to get a mammogram than they had been before participating in the pilot programme (www.newsweek.com). hospitals that serve diverse populations should consider the religious needs of female patients. hospitals and cancer centers should, for example, provide physician staff of women 44 as well – surgeons, diagnosticians, etc. oncology centers should also collaborate with religious centers for educational purposes. community-based health education programs at mosques have the potential to make a big difference in women's health. however, some mosques are lit in pink lights as a part of the breast cancer awareness campaign, but this practice offended certain segments of the society who thought that talking about breast cancer is inappropriate and use of mosque to raise awareness about a ‘taboo’ topic is offensive (www.blog.siasat.pk). 2. breast cancer treatment in algeria, breast cancer survivors are shunned as half-women. hundreds of women have been abandoned by their partners after undergoing a mastectomy and suffer in secrecy. women sometimes are without a roof over their heads so end up in shelters. theologians insisted men rejecting their wives after they have a breast removed is un-islamic. it has nothing to do with religion, it’s education – islam urges spouses to support each other, and an honorable man should look after his wife (www.timesofisrael.com) breast cancer is the most commonly diagnosed cancer among women in the kingdom of saudi arabia and other middle east countries. the analytical cross-sectional study assessed knowledge, attitude towards breast cancer, and barriers to mammogram screening among 414 randomly selected female healthcare workers from multiple healthcare facilities in northern saudi arabia. of the studied population, 48.6% had low knowledge, and 16.1% had a low attitude towards breast cancer risk factors and symptoms. the common barriers to mammogram screening were fear to discover cancer (57.2%) and apprehension regarding radiation exposure (57%) (alenezi et al. 2022). problems with effective breast cancer treatment exist also in other cultures, not only islamic. women in rural india delay seeking treatment for breast cancer mostly due to high costs of care and many of them have not even heard of the fatal disease. as many as 90% of women were unaware of the possibility of self-examination of their own breasts. the delay in diagnosis and treatment for more than twelve weeks was seen for 23% of patients. the most common reason why women had not sought care earlier was that they had not felt any pain in the breast lump (www.deccanherald.com). moreover, there are many cultural (not necessarily religious) barriers in india for women who are not allowed to be active, e.g., practice outdoor sport. among other things, 45 parents of girls are afraid that their daughter’s skin from the sun will get even darker – skin color is a big problem, because dark shade is not considered beautiful in this culture. in western countries, tan is admiring, but in india it may suddenly turn out that a woman is too tanned to be an attractive wife candidate (malchrowicz-mośko et al. 2021). ishita malaviya is a famous surfer in india who act now for feminization of this sport. in indian culture, serious diagnoses like cancer are often kept secret. some of that shame comes from the fact that in hinduism, people believe in karma. people choose to not share cancer news because they feel like they’re paying for their sins, and they must have done something horrible. so it’s extremely complex (www.breastcaner.org). pakistan has the highest rate of breast cancer in asia, and trends suggest that this is likely to increase unless more is done to remove barriers to early screening. according to the world health organization (who), nearly 26,000 women in pakistan were diagnosed with breast cancer, and over 13,500 women died of the disease, in 2020. in pakistan, some women do not share their health issues with others and are too shy to go for any kind of breast examination. pakistan's patriarchal culture and taboos over women's bodies were primary factors behind late breast cancer diagnosis. a patient was driven to tears explaining how her husband said she had "become a man" after her breasts were removed in life-saving surgery. the unmarried believe just going to seek diagnosis could scupper their chance of finding a man (www.hindusiantimes.com). the study conducted by banning et al. emphasize the issue of psychological isolation and loneliness during chemotherapy among women in pakistan (bura.brunel.ac.uk). the excess risk of breast cancer among jewish women has been attributed to the effects of difference in lifestyle and reproductive patterns, but there is now evidence that jewish women may be more likely than other women to inherit mutations in breast-cancer genes (egan et al. 1996). there is also a big problem with feminization of medical staffs in islamic countries. some muslim women claim they are being denied the chance of pursuing their dream of a career in surgery as they are torn between their religious beliefs and dress code policies – some are experiencing bullying and harassment as a result of their religious observance. some women have abandoned their dream of working in surgery or a hospital setting as a result of a lack of clarity and feeling uncomfortable by dress codes. muslim women were discouraged from pursuing acute medical and surgical careers and instead opting for primary care roles as a result of the pressures in complying with hospital dress codes (www.huffingtonpost.co.uk). 46 people working with patients of different faiths, especially social workers, nurses, doctors and therapists, should have at least a basic set of information on the canons of dealing with representatives of other faiths and cultures. the word "islam" in arabic means full surrender, submission and obedience to god (arabic: allah) and full and unconditional acceptance of what god revealed to his prophet muhammad. a muslim is a person who believes in god and submits himself to him – both in health and in sickness. muslim women expect that they will also be examined by women, and if this is impossible, she should be accompanied by her husband or another member of her family (preferably also women). in islam, it is forbidden to eat food with the left hand, so if the right is not activated, help the patient to eat food during her hospital stay. halal kitchen is a pork-free kitchen. fasting while in hospital is an important issue. a muslim woman in the hospital will want to pray five times a day, each time washing herself first. they will need a place to put up a rug, where they will point their head towards mecca. they also need contact with and visits from their spiritual leader. also at the time of imminent death, muslims are trying to turn their face towards mecca ​ ​ (pruszyński et al. 2013). a medical worker should know about some behaviors of muslims that do not indicate a lack of culture on their part or that they are only reluctant: downcast, not shaking hands to say hello or goodbye. muslim women cannot be alone in a room with another man e.g. a doctor except for their own husband. it is also worth remembering not to "touch" the head of the sick "with tenderness", as muslims do not tolerate it. christian icons (cross, pictures with saints) should be taken from the room where the patient is. muslims are required to visit the sick in the hospital. muslims do not take alcohol-based medications. if the patient fastes, eats food and drinks only before sunrise and after sunset, the patient may refuse to take medication during the day (kostka et al. 2017). 3. physical activity – breast cancer prevention scientific literature has analyzed the impact of islam on women's participation in sports, but researchers do not agree on the nature of this impact. old traditions say that muhammad raced with his wife aisha and encouraged parents to teach their children swimming, horseback riding and archery so in early islam there was a positive attitude towards sports (walseth and fasting 2003). nasr added that persian miniatures show muslim women playing polo together with men in the same field (nasr 2004). muslims highly value strength, fitness, beauty, and body hygiene. in the 21st century, some sociologists and 47 anthropologists even claim that muslim women should be obliged to participate in some sports (pfister 2006). physical activity and sport can also be seen as important because islam emphasizes the importance of being in good physical condition in case of war. today, islam does not prohibit women to practicing sport directly, but it imposes huge restrictions on their clothing and behavior. scientific literature has analyzed the impact of islam on women's participation in sports, but researchers disagree on this impact's nature. the sources have been analyzed differently, depending on the interpretation. the problem is that muslims themselves interpret religious messages differently, which translates into the formal participation of women in sports. despite the fact that islam encourages muslims to practice sport, there are low participation rates among muslim women and girls in muslim countries. the main problem is the use of the uncomfortable veil or the necessity of gender segregation. the consequences are that muslim women have to do physical activities at home, or in gender-segregated training studios. the next problem is that according to islam teachings, women should not do sport movements which could be sexually exciting for men who watched them. women can create fitna (which means temptation) by participating in sport activities where men can watch them. if sport is allowed, it should not distract a muslim from matters such as religion. sports should go hand in hand with spiritual and moral exercises. according to some theologists, islam sees sports as a means of cooperation, so competition should be very fair, and one should not be overly happy about winning (pachniak 2016). to date, two dominant trends can be seen in the research on the relationship between women's sport in islam. the first tendency is works that show the islamic religion's positive attitude to physical activity and sport. such articles recall how the prophet muhammad recommended that muslims be physically active and play sports. as an example, scientists give hadith, in which muhammad calls his wife to run. in this hadith, muhammad runs with his wife, races with her, enjoys it, and sets a positive example for their companions. this is an important hadith for muslim women because it shows that the prophet accepted a running woman. other hadiths also indicate that muslims should also have some free time to maintain balance. being physically fit can also be good because islam appreciates good physical condition (in war). in the quran, allah wished to have strong muslims and claimed that a strong muslim is a better and more beloved by god than a weak, but both are good (qaradawy 1992; walseth and fasting 2003). 48 in muslim cultural circles, the percentage of societies' participation in physical activity is still low. such trends are shown in the second category studies, which describe the low proportion of muslims in the sport with a particular focus on women and try to explain why the percentage of active men is higher. different sports conditions that muslim women must face about the western cultural circle representatives are also described (toffoletti and palmer 2017). an example of such analysis is an insufficient physical activity among young muslim women in the united arab emirates (berger and peerson 2009). in literature review we may find that muslim women usually think that some sports like basketball are ok in front of men if the woman’s body is covered but during dancing or aerobics you have to be segregated from men. aerobics demands that you have to lift your legs high and so that can be exciting for men. muslim women often add: also running is not ok in front of men because your body shakes when you run, and men can be attracted. various islamic religious interpretations create numerous social barriers in sport. according to islam, "women have a strong sexuality and compared to men, women are more often viewed as less moral, because they are believed to have less control over their sexuality". women in islam are considered people who like to arouse lust more than men, affecting social chaos. the debate about womens' participation in sport has proved controversial, and islam has undoubtedly a large impact on women's physical activity (and health) (astad 1993, walseth and fasting 2003). some muslim families see sports as an unnecessary waste of time. they consider education more important than sport. family influence has a major impact on young women's participation in sports in non-muslim countries as well. research shows that arabic women are strongly influenced by the process of cultural maintenance and identity with their parent's ethnic group (abdul-razak and omar-fauzee, abd-latif 2010). women spend most of their free time with family at home. due to a small number of physical activity programs, participation in sports is limited in some communities. sport team managers may find it difficult to convince parents to allow their children to participate in physical activity. however, outstanding athletes are more likely to get a better education, and this argument convinces some muslim families to agree to their daughters' physical activity. for muslim women which prefer swimming the burkini was designed. burkini combines a bikini with a hijab. nike designed "pro hijab" for safety and comfort during intensive exercise and sports competition. the clothing was tested by elite athletes and the advertising campaign included the olympic athletes. 49 muslims are not allowed to practice yoga. the reason is that yoga contains elements of the hindu religion that can ruin the faith of muslims. in our culture, yoga is considered a modern form of fitness which helps us in improving our well-being. however, it can be said that muslims have been practicing yoga for over 1,400 years – yoga poses are performed by muslims during their daily prayer. the situation of women and women’s sport is different depending on countries, cultures, social backgrounds and religious orientations. usually not islam per se, but traditions, environments and socio-economic conditions may prevent girls and women to participate in competitive sport, and sport for all. it is crucial to maintain, promote and improve the physical condition of women after breast cancer and their quality of life in every cultural circle of the world. summary everyone, regardless of their age, sex, social status, religion and the environment they come from, has the right to medical care and, above all, to equal treatment. the tasks of the medical staff include ensuring the patient's safety, proper conditions for prayer and keeping clean, as well as taking care of the diet, excluding prohibited products. intercultural education training for doctors, oncologists, surgeons, physiotherapists, nurses, etc. is needed (kostka et al. 2017). population migrations and globalization have made the followers of different worldviews meet more often than ever in history. religious issues are linked to the deepest human experiences and feelings. let us try to express not only professional concern in medical procedures, but also respect for other attitudes and values ​ ​ (pruszyński et al. 2013). in muslim parts of the world, where neither are people much focused on the type of food they consume nor have a habit of going to doctor regularly and get routine checkups, breast cancer becomes unbeatable in most cases as by the time it is diagnosed. unfortunately, the situation is already out of the hands. physical exercise is recommended in every phase of cancer treatment and may reduce undesirable symptoms related to the circulatory, respiratory, nervous and digestive systems. physical exercise also has a beneficial effect on reducing the level of fatigue in cancer fatigue syndrome, which is one of the most common undesirable symptoms of oncological treatment. in this difficult situation the gradual introduction of regular physical activity may be the only way to break the vicious cycle in which fatigue, being a symptom of low performance, also 50 becomes a reason for avoiding movement. in 2020, world health organization (who) issued official recommendations that adult cancer patients should perform the same weekly dose of pa as fully healthy people (who 2020). unfortunately, few muslim women participate in regular physical activity before and after cancer. exist many opportunities of muslim women to participate in sport and physical activities and the barriers they face in competitive sport as well as in sport for all. although there has been an increase of female athletes from islamic countries in the last decades, muslim women are still a small minority also among the athletes in international sport events such as the olympic games. in 2021, mahjabneen hakimi – afghanistan's volleyball player was murdered by the taliban – they don’t accept female sport at all. references: abdul-razak, m., omar-fauzee, m., abd-latif, r. the perspective of arabic muslim women toward sport participation, journal of asia pacific studies, 2010, 1(2). alenezi, a.m.; thirunavukkarasu, a.; wani, f.a.; alenezi, h.; alanezi, m.f.; alruwaili, a.s.; alashjaee, r.h.; alashjaee, f.h.; alrasheed, a.k.; alshrari, b.d. female healthcare workers’ knowledge, attitude towards breast cancer, and perceived barriers towards mammogram screening: a multicenter study in north saudi arabia, curr.oncol. 2022, 29,4300-4314. doi.org/10.3390/curroncol29060344. berger, p., peerson, a. giving young emirati women a voice: participatory action research on physical activity, health & place, 2009, 15(1). doi.org/10.1016/j.healthplace.2008.03.003. casla, s.; hojman, p.; marquez-rodas, i.; lopez-tarruella, s.; jerez, y.; barakat, r.; martin, m. running away from side effects: physical exercise as a complementary intervention for breast cancer patients, clinical and translational oncology, 2015, 17, pp. 180-196. egan, k.m.; newcomb, p.a.; longnecker, m.p.; trentham-dietz, a.; baron, j.a.; trichopoulos, d.; stampfer, m.j.; willett, w.c. jewish religion and risk of breast cancer, lancet, 1996, 347, (916). el bcheraoui, c.; basulaiman, m.; wilson, s.; daoud, f.; tuffaha, m.; al mazroa, m.a., et al. breast cancer screening in saudi arabia, free but almost no takers, plos one, 2015, 10, (3). 51 galanti, g.; stefani, l.; gensini, g. exercise as a prescription therapy for breast and colon cancer survivors, int j gen med., 2013, 6, pp. 245-251. gyedu, a.; gaskill, c.e.; boakye, g.; abdulai, a.r.; anderson, b.o.; stewart, b. differences in perception of breast cancer among muslim and christian women in ghana, j glob oncol, 2018, 4, doi.org/10.1200%2fjgo.2017.009910. jochem, c.; leitzmann, m. physical activity and sedentary behavior in relation to cancer survival: a narrative review, cancers, 2022, 14, (7), 1720, doi.org/10.3390/cancers14071720. johansson, a.; johansson, a.; johansson, k. physical activity during and after adjuvant chemotherapy in patients with breast cancer, physiotherapy, 2013, 99, (3), pp. 221227. kostka, a.; krzemińska, s.; borodzicz, a. multicultural in nursing – diferences in caring for a muslim, journal of education, health and sport, 2017, 7, (5), pp. 67-75. malchrowicz-mośko, e.; frias amato, j.; campos veloso, r. breaking the waves and stereotypes – female surfing as not only sport but social movement and insult to cultures, journal of olympic studies, 2020, 4. nasr, s.h. the heart of islam: enduring values for humanity, new york, harper one, 2004. ortega, m.a.; fraile-martinez, o.; garcia-montero, c.; pekarek, l.; guijarro, l.g.; castellanos, a.j.; sanchez-trujillo, l.; garcia-honduvilla, n.; alvarez-mon, m.; bujan, j.; zapico, a.; lahera, g.; alvarez-mon, m.a. physical activity as an imperative support in breast cancer management, cancers, 2021, 13, (55), doi.org/10.3390/ cancers13010055. pachniak, k. czy mozemy poprawiac i kształtowac nasze ciała poprzez sport? ciało a sport w kulturze muzułmanskiej. in: k. pachniak, m. nowaczek-walczak (eds.), ciało w kulturze muzułmańskiej, uniwersytet warszawski, 2016, warsaw. pfister, g. islam and women’s sport, apceiu: asia-pacific centre of education for international understanding, 2006. pruszyński, j.j.; putz, j.; cianciara, d. uwarunkowania religijne i kulturowe potrzeb muzułmanów podczas zdrowia i choroby/religious and cultural determinants of muslim needs during health and illness, hygeia public health, 2013, 48, (1), pp. 108-114. qaradawy, i. the status of women in islam, islamic home publishing & distribution, cairo, 1992. smaga a.; mikułowska, m.; komorowska, a.; falkiewicz, b., gryglewicz, j. rak piersi w polsce – leczenie to inwestycja, warsaw 2014. 52 sung, h.; ferlay, j.; siegel, r.l.; laversanne, m.; soerjomataram, i.; jemal, a.; bray, f. global cancer statistics 2020: globocan estimates of incidence and mortality worldwide for 36 cancers in 185 countries. ca cancer j. clin., 2021, 71, pp. 209–249. toffoletti, k., palmer, c. new approaches for studies of muslim women and sport, international review for the sociology of sport, 2017, 52(2). walseth, k., fasting, k. islam’s view on physical activity and sport – egyptian women interpreting islam, international review for the sociology of sport, 2003, 38. www.newsweek.com/breast-cancer-screening-mammography-muslim-women-670881. www.timesofisrael.com/algeria-breast-cancer-survivors-shunned-as-half-women/. www.deccanherald.com/content/666084/indian-rural-women-late-seeking.html. www.breastcancer.org. www.bura.brunel.ac.uk/bitstream/2438/8147/2/fulltext.pdf. www.blog.siasat.pk/people-get-offended-faisal-mosque-turned-pink-breast-cancerawareness/. www.huffingtonpost.co.uk/entry/muslim-women-abandoning-dreams-of-career-insurgery-due-to-fear-of-flouting-nhs-dress-code-policies_uk_5cc1cde4e4b01b6b3efe0952. www.hindustantimes.com/lifestyle/health/pakistan-how-patriarchy-is-raising-the-riskof-deadly-breast-cancer-101636458026683.html. world health organization guidelines on physical activity and sedentary behavior, geneva 2020. http://www.newsweek.com/breast-cancer-screening-mammography-muslim-women-670881 http://www.timesofisrael.com/algeria-breast-cancer-survivors-shunned-as-half-women/ http://www.deccanherald.com/content/666084/indian-rural-women-late-seeking.html http://www.breastcancer.org http://www.huffingtonpost.co.uk/entry/muslim-women-abandoning-dreams-of-career-in-surgery-due-to-fear-of-flouting-nhs-dress-code-policies_uk_5cc1cde4e4b01b6b3efe0952 http://www.huffingtonpost.co.uk/entry/muslim-women-abandoning-dreams-of-career-in-surgery-due-to-fear-of-flouting-nhs-dress-code-policies_uk_5cc1cde4e4b01b6b3efe0952 http://www.hindustantimes.com/lifestyle/health/pakistan-how-patriarchy-is-raising-the-risk-of-deadly-breast-cancer-101636458026683.html http://www.hindustantimes.com/lifestyle/health/pakistan-how-patriarchy-is-raising-the-risk-of-deadly-breast-cancer-101636458026683.html 53 gawel, weronika, zdun, sylwia, walczak, klaudia, wesołowska, zuzanna & jędruszczak, przemysław. mirogabalin the use of a new gabapentinoid in the treatment of diabetic neuropathy and postherpetic neuropathy and other conditions. quality in sport. 2023;9(1):53-62. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.01.007 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41950 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 02.01.2023. revised: 17.01.2023. accepted: 20.01.2023. mirogabalinazastosowanie nowego gabapentynoidu w leczeniu neuropatii cukrzycowej oraz neuropatii popółpaścowej oraz innych schorzeń mirogabalinthe use of a new gabapentinoid in the treatment of diabetic neuropathy and postherpetic neuropathy and other conditions authors: weronika gaweł absolwent uniwersytetu medycznego w lublinie https://orcid.org/0000-0003-4451-3193 | weronikam.gawel@gmail.com sylwia zdun absolwent uniwersytetu medycznego w lublinie https://orcid.org/0000-0002-5359-3618 | sylwiazdun15@gmail.com klaudia walczak absolwent uniwersytetu medycznego w lublinie https://orcid.org/0000-0002-5156-2260 | klaudia.walczak100@gmail.com zuzanna wesołowska absolwent uniwersytetu medycznego w lublinie https://orcid.org/0000-0003-2344-1696 | wesolowska.zuzanna99@gmail.com przemysław jędruszczak absolwent uniwersytetu medycznego w lublinie https://orcid.org/0000-0002-9248-4908 | jeremskij@gmail.com abstract introduction: mirogabalin is a new drug from the gabapentinoid group first registered in japan in 2019. it has found use in the treatment of peripheral neuropathic pain in diabetic neuropathy and postherpetic neuropathy. https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.01.007 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41950 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) mailto:weronikam.gawel@gmail.com mailto:sylwiazdun15@gmail.com mailto:klaudia.walczak100@gmail.com mailto:wesolowska.zuzanna99@gmail.com mailto:jeremskij@gmail.com 54 purpose: in this article, we review studies on the efficacy and safety of mirogabalin in the treatment of registered indications and its potentially new applications. materials and methods: we reviewed the literature available in the pubmed database, using the key words: "mirogabalin", "neuropathy" "pregabalin". results: mirogabalin has been registered for the treatment of neuropathic pain in diabetic neuropathy and postherpetic neuropathy. the literature shows that it is effective and safe in the above-mentioned indications. its use has also been described: in the treatment of neuropathic pain of other etiologies with intolerance to pregabalin, as a coanalgesic in the treatment of pain in the course of cancer, and in neuropathy caused by chemotherapy. it has been shown to be effective in all of the aforementioned cases. studies have shown no clinically significant effect of mirogabalin in the symptomatic treatment of fibromyalgia pain. it has a good safety profile and a low number of adverse effects. conclusions:. mirogabalin is a drug that has the potential to improve the efficacy of treatment of neuropathic pain due to various causes. there is a need to continue conducting studies on larger groups of patients in order to make wider use of its potential in clinical practice. keywords: mirogabalin, neuropathy, pregabalin abstrakt wstęp: mirogabalina jest nowym lekiem z grupy gabapentynoidów zarejestrowanym po raz pierwszy w japonii w 2019 r. znalazła zastosowanie w leczenia obwodowego bólu neuropatycznego w neuropatii cukrzycowej oraz neuropatii popólpaścowej. cel pracy: w tym artykule dokonujemy przeglądu badań dotyczących skuteczności oraz bezpieczeństwa mirogabaliny w leczeniu zarejestrowanych wskazań oraz jej potencjalnie nowych zastosowań. materiały i metody: dokonaliśmy przeglądu literatury dostępnej w bazie pubmed, używając słów kluczy: „mirogabalin”, „neuropathy” „pregabalin” wyniki: mirogabalina została zarejestrowana w leczeniu bólu neuropatycznego w neuropatii cukrzycowej oraz neuropatii postherpetycznej. z literatury wynika, że jest skuteczna oraz bezpieczna w wyżej wymienionych wskazaniach. opisano także jej zastosowanie: w leczeniu bólu neuropatycznego o innej etiologii przy nietolerancji pregabaliny, jako koanalgetyk w leczeniu bólu w przebiegu nowotworu, oraz w neuropatii spowodowanej chemioterapią. wykazano jej skuteczność we wszystkich wyżej wymienionych przypadkach. badania nie wykazały istotnego klinicznie wpływu mirogabaliny na leczenie objawowe bólu w przebiegu fibromialgii. charakteryzuje się dobrym profilem bezpieczeństwa oraz małą liczbą działań niepożądanych. wnioski:. mirogabalina jest lekiem, który ma potencjał na poprawienie skuteczności leczenia bólu neuropatycznego spowodowanego różnym przyczynami. istnieje potrzeba dalszego prowadzenie badań na większych grupach pacjentów w celu szerszego wykorzystania jej możliwości w praktyce klinicznej. słowa klucze: mirogabalin, neuropathy, pregabalin 55 i. wstęp ból neuropatyczny stanowi istotny problem zdrowotny na całym świecie. szacuje się, że dotyka 6,910% światowej populacji. ze względu na tak szerokie rozpowszechnienie problemu istnieje potrzeba rozwoju badań nad nowymi aktywnymi lekami [1]. jednym ze środków, który ma taki potencjał jest mirogabalina. lek ten został dopuszczony do obrotu, po raz pierwszy, w japonii w styczniu 2019 r. zarejestrowany został do leczenia obwodowego bólu neuropatycznego. dostępny jest w dawkach: 2,5; 5; 10 oraz 15 mg [2]. ii mechanizm działania gabapentynoidy jest to grupa leków do której należą gabapentyna, pregabalina oraz najnowszy z nichmirogabalina. działają poprzez łączenie się z podjednostką α2δ napięciozależnych kanałów wapniowych (vgccs). w badaniach eksperymentalnych wykazano, że łącząc się z podjednostką α2δ vgccs znajdujących się w zwojach korzeni grzbietowych nerwów rdzeniowych, zmniejsza napływ jonów wapniowych czego następstwem jest zahamowanie uwalniania neuroprzekaźnika w presynaptycznych zakończeniach neuronów. mniejsza ilość neuroprzekaźników (np. peptydu związanego z genem kalcytoniny (cgrp), glutaminianu, substancji p) w szczelinie synaptycznej powoduje zmniejszenie pobudliwości neuronów znajdujących się w ośrodkowym układzie nerwowym [3]. mechanizm ten odpowiada za działanie przeciwbólowe, przeciwdrgawkowe i anksjolityczne gabapentynoidów [4]. do tej pory poznano 4 podjednostki α2δ napięciozależnych kanałów wapniowych (vgccs). wykazano, że do α2δ-1 i α2δ-2 mają powinowactwo gabapentynoidy [5]. mirogabalina łączy się silniej niż pregabalina z podjednostkami α2δ-1 i α2δ-2, a dysocjuje po krótszym czasie od i α2δ-2, niż α2δ-1. na podstawie badań ustalono, że podjednostka α2δ-1 vgcc przyczynia się do działania przeciwbólowego gabapentynoidów. silniejsze wiązanie się z nią w stosunku do starszych gabapentynoidów może wpływać na jej skuteczniejsze działanie przeciwbólowe. wiązanie się z podjednostką α2δ-2 vgcc odpowiada za występowanie działań niepożądanych ze strony oun. szybsza dysocjacja w porównaniu do pregabaliny i gabapentyny może wskazywać na potencjalnie mniejszą ilości działań niepożądanych, ze strony ośrodkowego układu nerwowego, w porównaniu ze starszymi gabapentynoidami. skutkuje to lepszym profilem bezpieczeństwa mirogabaliny [6]. mirogabalina jest w 61-72% eliminowana w postaci niezmienionej wraz z moczem. nie dochodzi do kumulacji przy wielokrotnym podawaniu. ma wysoką biodostępność przy podaży doustnej (85%). klirens mirogabaliny zmniejszał się u pacjentów z przewlekłą chorobą nerek i obniżoną filtracją kłębuszkową. zalecane jest obniżenie dawki leku o 50 % w przypadku umiarkowanego i o 75% w przypadku ciężkiego upośledzenia czynności nerek. przy tak dobieranych dawkach mirogabaliny w badaniach iii fazy nie odnotowano zwiększonej częstotliwości występowania istotnych klinicznie działań niepożądanych [7]. część leku (13-20%) jest metabolizowana przez wątrobowe izoformy 5'difosfo-glukuronosyltransferazy urydynowej. nie odnotowano niekorzystnego wpływu leku u pacjentów z upośledzoną funkcją wątroby [8]. badano także wpływ jednoczesnego stosowania mirogabaliny z metforminą, która jest często stosowana w leczeniu pacjentów z cukrzycą typu 2. nie wykazano interakcji lekowej pomiędzy nimi. jednoczesne stosowanie z opioidami nie zwiększało skuteczności leczenia, a jednocześnie prowadziło do większej liczby zdarzeń niepożądanych z zakresu oun [9]. mendell i wsp. chcieli sprawdzać jaki potencjał nadużywania ma mirogabalina. porównywali mirogabalinę do pregabaliny i diazepamu. w dawkach terapeutycznych mirogabalina nie różniła się istotnie od placebo i była istotnie mniejsza od dwóch pozostałych leków. w dawkach ⩾4× dawka 56 terapeutyczna lek miał znacząco wyższy wskaźnik w analogowej skali oceniającej potencjał uzależnienia niż placebo, ale niższy niż pregabalina. mirogabalina w dawkach terapeutycznych może mieć mniejszy potencjał nadużywania niż diazepam i pregabalina. [10] iii. mirgabelina w leczeniu neuropatii cukrzycowej bóle neuropatyczne w przebiegu neuropatii cukrzycowej dotykają nawet 30% pacjentów chorujących na cukrzycę. przyczyniają się one do gorszej jakości życia, obniżonego nastroju, zaburzeń snu, lęku oraz mniejszej produktywności w pracy [11]. w leczeniu neuropatii cukrzycowej stosuje się: leki przeciwdepresyjne takie jak amitryptylina, wenlafaksyna, duloksetyna, opioidy jak tramadol i oksykodon oraz stosowane miejscowo lidokaine i kapsaicyne. używane są także leki przeciwdrgawkowe [12]. pregabalina została zatwierdzona do leczenia bólu neuropatycznego w 2004 roku. stanowi lek pierwszego rzutu w wytycznych europejskich oraz amerykańskich leczenia bólu w neuropatii cukrzycowej. w ostatnich latach coraz częściej opisywane są przypadki jej nadużywania chociaż pregabalina stwarza małe ryzyko uzależnienia i lekomanii w dawkach terapeutycznych, statystyki w anglii i walii zanotowały ponad 20-krotny wzrost liczby zgonów związanych z jej stosowaniem ( z 4 do 111 zgonów od 2012 do 2016 roku) [13]. występujące podczas jej długotrwałego stosowania działania niepożądane, głównie zawroty głowy i senność, powodują odstawienie leku nawet u 30% pacjentów [14]. ograniczona skuteczność i skutki uboczne stosowanych terapii powodują, że istnieje potrzeba rozwoju badań nad nowymi, skuteczniejszymi i bezpieczniejszymi lekami [15]. baba i współpracownicy (2019) przeprowadzili badanie w populacji pacjentów z neuropatią cukrzycową. chorzy w wieku 20 lat lub starsi przyjmowali mirogabalinę w dawce 15, 20 lub 30 mg/dobę przez 14 tygodni. badano jak zmieniło się odczuwanie przez nich bólu w średniej dziennej skali bólu (0 = brak bólu do 10 = najgorszy możliwy ból). dawkę stopniowo miareczkowano od 5 mg na dobę 2 razy dziennie do 10/15 mg na dobę przyjmowane dwa razy dziennie. do badania przystąpiło 824 pacjentów a ukończyło je 755 z nich (90,5%). grupa przyjmująca placebo liczyła 334 osoby, dawkę 15 mg/d 166 osób, dawkę 20 mg na dobę 168 osób a 30 mg/d 166 osób. w grupach, które przyjmowały mirogabalinę spadek odczuwania bólu w średniej dziennej skali bólu był większy niż w tej przyjmującej placebo. efekt ten pojawił się od 1 tygodnia i pogłębiał się do 14 tygodnia. spadek odczuwanego bólu był większy u pacjentów przyjmujących większą dawkę leku. u 40 pacjentów (4,9%) do przerwania leczenia przyczyniły się występujące działania niepożądane. w tym 13 (3,9%) w grupie placebo, cztery (2,4%) w grupie 15 mg/dobę, siedem (4,2%) w grupie 20 mg/dobę i 16 (9,7%) w grupie 30 mg/dobę. najczęściej do przerwania udziału w badaniu prowadziły zawroty głowy. wszystkie działania niepożądane, które spowodowały przerwanie leczenia nie były istotne klinicznie i ustępowały samoistnie. najczęściej występowały: zapalenie nosogardzieli, senność, zawroty głowy, obrzęki obwodowe i zwiększenie masy ciała. [16]. w 2020 r. opublikowano przegląd systematyczny oraz metaanalizę w której analizowano 3 badania z udziałem 1732 pacjentów. oceniały one skuteczności i bezpieczeństwo mirogabaliny u pacjentów z cukrzycowym obwodowym bólem neuropatycznym. wykazano iż mirogabalina była skuteczniejsza w zwalczaniu bólu od placebo oraz pregabaliny. mirogabalina powodowała większą liczbą zdarzeń niepożądanych niż placebo. najczęściej występowały: zawroty głowy, zwiększenie masy ciała, obrzęki obwodowe i senność. pregabalina i mirogabalina charakteryzują się podobnym profilem bezpieczeństwa [17]. przytoczone wyżej badania sugerują, że mirogabalina jest skuteczniejsza od 57 pregabaliny w leczeniu bólu neuropatycznego w przebiegu neuropatii cukrzycowej. działania niepożądane występują, jednak nie są one istotne klinicznie. iv. neuralgia popółpaścowa wirus varicella-zoster (vzv) wywołuje ospę wietrzną. po wyzdrowieniu, wirus vzv pozostaje w organizmie w grzbietowych zwojach nerwowych w postaci uśpionej. półpasiec to reaktywacja utajonego zakażenia. dochodzi do niej najczęściej u osób starszych oraz w immunosupresji. neuralgia popółpaścowa jest to najczęstsze długotrwałe powikłanie reaktywacji wirusa varicella-zoster (vzv). cechą charakterystyczną tej jednostki chorobowej jest piekący ból w obrębie jednego dermatomu. neuralgia występuje miesiąc po przechorowaniu u 9 do 14,3% pacjentów. utrzymuje się 3 miesiące u 5 %. oszacowano, że po upływie 1 roku ból nadal występuje u 3% pacjentów. w leczeniu objawowym pierwszego rzutu stosuje się: doustne trójcykliczne leki przeciwdepresyjne, pregabalinę, opioidy oraz miejscowo lidokainę 5%, kapsaicyne [18]. kato i współpracownicy w 2019 r. zbadali skuteczność oraz bezpieczeństwo mirogabaliny w leczeniu neuralgii popółpaścowej. w badaniu wzięło udział 765 pacjentów z azji. podzielono ich na 4 grupy: 304 osoby przyjmowały placebo, 153 mirogabalinę w dawce 15 mg/dobę, 153 mirogabalinę w dawce 20 mg/dobę, 155 mirogabalinę w dawce 30 mg/dobę. badanie trwało 14 tygodni. rozpoczynało się 1 tygodniem obserwacji, następnie miareczkowano dawkę leku przez 1-2 tygodnie. w dalszej kolejności przez 12 lub 13 tygodni podawano stałą dawkę. na koniec przez 1 tydzień po zakończeniu leczenia przeprowadzano obserwację pacjentów. najczęściej występującymi działaniami niepożądanymi podczas badania były: senność, zawroty głowy, zwiększenie masy ciała oraz obrzęki. występowały one z większą częstością w grupach przyjmujących mirogabalinę, niż w przyjmujących placebo. senność, zawroty głowy i obrzęki występowały częściej u pacjentów przyjmujących większe dawki mirogabaliny. większość z działań niepożądanych nie była istotna klinicznie i ustępowała samoistnie. badania nie ukończyło 94 osoby (12%) w tym 38 z grupy przyjmującej placebo. u 48 pacjentów (6,3%), wystąpiło co najmniej jedno działanie niepożądane, które doprowadziło do przerwania leczenia w tym: 12 (4,0%) w grupie placebo, 8 (5,3%) w grupie otrzymującej 15 mg/dobę, 16 (10,5%) w grupie otrzymującej 20 mg/dobę i 12 (7,7%) w grupie otrzymującej 30 mg/dobę. istotne klinicznie działania niepożądane nie były zgłaszane wielokrotnie. w badaniu odnotowano zmniejszenie bólu we wszystkich grupach w stosunku do placebo. poprawa była większa wraz ze wzrostem dawki. łącznie 45-50% pacjentów uzyskało zmniejszenie o ≥30% nasilenia bólu w średniej dobowej skali bólu. dotyczyło to wszystkich grup przyjmujących mirogabalinę. odnotowano także poprawę jakości snu [19]. badanie to wskazuje, że mirogabalina jest skutecznym i bezpiecznym lekiem w leczeniu neuralgii popółpaścowej. v. inne zastosowania mirogabaliny ból oraz neuropatia u pacjentów z nowotworem jednym z najczęstszych działań niepożądanych leków przeciwnowotworowych jest neuropatia obwodowa. dotyczy od 19% do nawet 85% pacjentów. neuropatia obwodowa indukowana chemioterapią jest głownie czuciowa, jednak mogą jej towarzyszyć zaburzenia ruchowe oraz autonomiczne. nasilenie i czas trwania różnią się u poszczególnych pacjentów. neuropatia obwodowa indukowana chemioterapią stanowi istotny problem, szczególnie iż nie ma uniwersalnej metody zapobiegania jej. metody leczenia mają ograniczoną skuteczność. [20] w metaanalizie obejmującej 13 683 osoby z neuropatią obwodową indukowaną chemioterapią oszacowano częstość występowania bólu neuropatycznego na 40% . wpływała ona znacząco na jakość życia i codzienne funkcjonowanie chorych. jedynym objawowym lekiem, który ma udowodnioną skuteczność i jest zalecany w 58 neuropatii obwodowej indukowanej chemioterapią jest duloksetyna. stosowane są również: trójcykliczne leki przeciwdepresyjne, doustne kanabinoidy, pregabalina, baklofen, ketamina. potrzebne są jednak badania na większej grupie chorych, które potwierdzą ich skuteczność i bezpieczeństwo. [21] w 2021 roku opublikowano badanie w którym porównano skuteczność pregabaliny oraz mirogabaliny w leczeniu neuropatii obwodowej spowodowanej leczeniem chemioterapią raka trzustki. do badania zostali włączeni pacjenci leczeni wg. schematów folfirinox (5-fluorouracylu, oksaliplatyny, irinotecanu i leukoworyny lub gnp (gemcytabina plus nab-paklitaksel), których częstym działaniem niepożądanym jest neuropatia obwodowa. w badaniu wzięło udział 34 pacjentów leczonych wyżej wymienionymi schematami od maja 2014 do stycznia 2021, u których rozpoznano neuropatię obwodową. trzynastu pacjentów przyjmowało mirogabaline a dwudziestu jeden pregabaline. po ocenie w 2, 4 i 6 tyg. wykazano istotną klinicznie poprawę w obu grupach w porównaniu do stanu sprzed leczenia. większą u pacjentów przyjmujących mirogabalinę: 92,3% (12/13) vs 33,3% (7/21)) [22]. gabapentynoidy są stosowane w leczeniu bólu w przebiegu choroby nowotworowej. w badaniach opisywano zastosowanie zarówno gabapentyny, jak i pregabaliny w monoterapii lub terapii skojarzonej. wykazano istotne korzyści wynikające z ich stosowania w tej grupie pacjentów [23]. w 2020 r. opublikowano badanie, którego celem była ocena skuteczności oraz bezpieczeństwa stosowania mirogabaliny u pacjentów z bólem w przebiegu choroby nowotworowej. wyselekcjonowano 34 pacjentów u których nie udało się osiągnąć skutecznej analgezji za pomocą opioidów. oceniano za pomocą skali numerycznej, zmniejszenie nasilenia bólu o co najmniej 50%, lub zmniejszenie, o 50 % lub więcej konieczności stosowania leków przeciwbólowych w bólach przebijających. zanotowano skuteczność na poziomie 88,2%. wystąpiły działania niepożądane z zakresu ośrodkowego układu nerwowego u 2 pacjentów, jednak nie spowodowały one odstawienia leku [24]. ból neuropatyczny w innych schorzeniach tetsunaga i współpracownicy w 2020 przeprowadzili badanie w grupie 187 pacjentów z obwodowym bólem neuropatycznym, którzy stosowali pregabalinę i zakończyli jej przyjmowanie z powodu jej nieskuteczności lub występowania działań niepożądanych. następnie zaczęli przyjmować mirogabalinę. podawano ją u pacjentów z bólem w przebiegu: zespołu cieśni nadgarstka (9 pacjentów), przepukliną krążka międzykręgowego (10 pacjentów), mielopatią spowodowaną spondylozą szyjną (33 pacjentów), zwężeniem kanału kręgowego w odcinku lędźwiowym kręgosłupa (134 pacjentów). przez pierwszy tydzień przyjmowali dawkę 10 mg/dobę. u pacjentów z upośledzoną czynnością nerek zmniejszono dawkę do 5 mg/dobę. pacjenci byli oceniani w 1, 2, 4 i 8 tygodniu. dawkę zmieniano w zależności od sytuacji klinicznej od 2,5 do 15 mg przyjmowane 2 razy na dobę. przy braku efektu dawkę zwiększano podczas kolejnych ocen do maksymalnie 30 mg/dobę. już po pierwszym tygodniu leczenia odnotowano zmniejszenie odczuwania bólu. po 8 tygodniach przeprowadzono ocenę za pomocą numerycznej skali bólu. odczuwany ból zmniejszył się o ≥ 30% w stosunku do wartości wyjściowej u 113 pacjentów (69,3%). z powodu działań niepożądanych przyjmowanie mirogabaliny przerwało 12,8% pacjentów. najczęściej występowała: senność, zawroty głowy, obrzęki obwodowe [25]. badanie to wskazuje na możliwość potencjalnego zastosowania mirogabaliny zamiast pregabaliny przy jej nieskuteczności lub nietolerancji. 59 fibromialgia jest to zespół chorobowy, który charakteryzuje się przewlekłym i rozległym bólem mięśniowo-szkieletowym. często towarzyszą mu inne objawy, takie jak zmęczenie, zaburzenia jelitowe oraz zmiany snu i nastroju. szacuje się, że na fibromialgię może chorować od dwóch do ośmiu procent populacji światowej. etiopatologia tego schorzenia nie jest do końca poznana. zaburzenia dotyczą odbioru, przekazywania i przetwarzania aferentnych bodźców nocyceptywnych. w obrazie klinicznym dominują dolegliwości bólowe z zakresu układu mięśniowo-szkieletowego. w patogenezie mają udział także czynniki zapalne, immunologiczne, endokrynologiczne, genetyczne i psychospołeczne. leczenie nie przynosi zadowalających rezultatów. skupia się na objawowym zwalczaniu dolegliwości zgłaszanych przez pacjenta [26]. przeprowadzono badania mające ocenić przydatność mirogabaliny w leczeniu fibromialgii. w trzech badaniach wzięło udział 1293, 1270 i 1301 pacjentów. porównywano działanie placebo, pregabaliny oraz mirogabaliny w dawce 15 mg na dobę. badanie trwało 13 tygodni. w analogowej skali bólu nie wykazano działania mirogabaliny w porównaniu do placebo. odnotowano korzystne działanie pregabaliny w 2 z 3 badań. zauważono korzyści w zakresie ograniczenia takich objawów fibro mialgii jak zmęczenie i bezsenność. w leczeniu bólu w zastosowanej dawce nie udowodniono jej działania. konieczne jest przeprowadzenie kolejnych badań w celu ustalenia, czy mirogabalina ma jakąkolwiek przydatność w leczeniu fibromialgii [27]. wnioski mirogabalina jest nowym lekiem z grupy gabapentynoidów. wskazania rejestracyjne obejmują leczenie obwodowego bólu neuropatycznego w neuropatii cukrzycowej oraz neuropatii popółpaścowej. dotychczas opublikowane badania wskazują na większą skuteczność leku, w tych wskazaniach od pregabaliny przy podobnym profilu bezpieczeństwa [12, 13, 15]. badano również jej efektywność w leczeniu bólu neuropatycznego u pacjentów, którzy odstawili pregabalinę z powodu jej nieskuteczności lub występujących działań niepożądanych. w badanej grupie znajdowali się pacjenci z bólem w przebiegu: zespołu cieśni nadgarstka, przepukliny krążka międzykręgowego, mielopatii spowodownej spondylozą szyjną, ze zwężeniem kanału kręgowego w odcinku lędźwiowym kręgosłupa. leczenie okazało się w większości przypadków skuteczne [19]. opisywano także zastosowanie mirogabaliny u pacjentów cierpiących na neuropatię obwodową spowodowaną leczeniem chemioterapią raka trzustki. lek okazał się skuteczniejszy od pregabaliny [17]. przeprowadzono również badanie, w którym zastosowano mirogabalinę jako koanalgetyk w bólach przebijających w chorobie nowotworowej. okazała się ona skuteczna u 88,2% pacjentów [18]. nie wykazano korzystnego działania w zwalczaniu bólu w przebiegu fibromialgii [24]. autorzy tego artykułu zwracają uwagę, że potrzebne są dalsze badania nad wykorzystaniem tego leku, co pozwoli na jego szersze zastosowanie w praktyce klinicznej. disclosures: no disclosure financial support: no financial suport was received. conflict of interest: the authors declare no conflict of interest. references: 1. van hecke o, austin sk, khan ra, smith bh, torrance n. neuropathic pain in the general population: a systematic review of epidemiological studies. pain. 2014 apr;155(4):654-662. doi: 10.1016/j.pain.2013.11.013. epub 2013 nov 26. erratum in: pain. 2014 sep;155(9):1907. pmid: 24291734. 60 2. zajączkowska r, mika j, leppert w, kocot-kępska m, malec-milewska m, wordliczek j. mirogabalin-a novel selective ligand for the α2δ calcium channel subunit. pharmaceuticals (basel). 2021 jan 31;14(2):112. doi: 10.3390/ph14020112. pmid: 33572689; pmcid: pmc7911728. 3. bauer cs, nieto-rostro m, rahman w, tran-van-minh a, ferron l, douglas l, kadurin i, sri ranjan y, fernandez-alacid l, millar ns, dickenson ah, lujan r, dolphin ac. the increased trafficking of the calcium channel subunit alpha2delta-1 to presynaptic terminals in neuropathic pain is inhibited by the alpha2delta ligand pregabalin. j neurosci. 2009 apr 1;29(13):4076-88. doi: 10.1523/jneurosci.0356-09.2009. pmid: 19339603; pmcid: pmc6665374. 4. cunningham mo, woodhall gl, thompson se, dooley dj, jones rs. dual effects of gabapentin and pregabalin on glutamate release at rat entorhinal synapses in vitro. eur j neurosci. 2004 sep;20(6):1566-76. doi: 10.1111/j.1460-9568.2004.03625.x. pmid: 15355323. 5. tran-van-minh a, dolphin ac. the alpha2delta ligand gabapentin inhibits the rab11-dependent recycling of the calcium channel subunit alpha2delta-2. j neurosci. 2010 sep 22;30(38):12856-67. doi: 10.1523/jneurosci.2700-10.2010. pmid: 20861389; pmcid: pmc6633565. 6. domon y, arakawa n, inoue t, matsuda f, takahashi m, yamamura n, kai k, kitano y. binding characteristics and analgesic effects of mirogabalin, a novel ligand for the α2δ subunit of voltagegated calcium channels. j pharmacol exp ther. 2018 jun;365(3):573-582. doi: 10.1124/jpet.117.247551. epub 2018 mar 21. pmid: 29563324. 7. yin oq, merante d, truitt k, miller r. population pharmacokinetic modeling and simulation for assessing renal impairment effect on the pharmacokinetics of mirogabalin. j clin pharmacol. 2016;56(2):203–12. doi: 10.1002/jcph.584. 8. duchin k, senaldi g, warren v, marbury t, lasseter k, zahir h. open-label single-dose study to assess the effect of mild and moderate hepatic impairment on the pharmacokinetics of mirogabalin. clin drug investig. 2018;38(11):1001–9. doi: 10.1007/s40261-018-0692-7 9. dow j, currie a, he l, zaidi f, zahir h. effect of coadministration of metformin with mirogabalin: results from a phase 1, randomized, open-label, drug-drug interaction study. int j clin pharmacol ther. 2018;56(10):451–8. doi: 10.5414/cp203185. 10. sadosky a, mardekian j, parsons b, hopps m, bienen ej, markman j. healthcare utilization and costs in diabetes relative to the clinical spectrum of painful diabetic peripheral neuropathy. j diabetes complications. 2015 mar;29(2):212-7. doi: 10.1016/j.jdiacomp.2014.10.013. epub 2014 nov 8. pmid: 25498300. 11. yang m, qian c, liu y. suboptimal treatment of diabetic peripheral neuropathic pain in the united states. pain med. 2015 nov;16(11):2075-83. doi: 10.1111/pme.12845. epub 2015 jun 27. pmid: 26118704. 12. baba m, matsui n, kuroha m, wasaki y, ohwada s. long-term safety and efficacy of mirogabalin in asian patients with diabetic peripheral neuropathic pain. j diabetes investig. 2020 may;11(3):693-698. doi: 10.1111/jdi.13178. epub 2019 dec 25. pmid: 31722446; pmcid: pmc7232295. 13. mendell j, levy-cooperman n, sellers e, vince b, kelsh d, lee j, warren v, zahir h. abuse potential of mirogabalin in recreational polydrug users. ther adv drug saf. 2019 apr 61 5;10:2042098619836032. doi: 10.1177/2042098619836032. pmid: 31057786; pmcid: pmc6452577. 14. alyoubi ra, alshareef aa, aldughaither sm, aljaroudi am, alabdulwahed a, alduraibi fm, masoud at, abu-zaid a. efficacy and safety of mirogabalin treatment in patients with diabetic peripheral neuropathic pain: a systematic review and meta-analysis of randomised controlled trials. int j clin pract. 2021 may;75(5):e13744. doi: 10.1111/ijcp.13744. epub 2020 oct 27. pmid: 32991782. 15. mirogabalin for the management of postherpetic neuralgia: a randomized, double-blind, placebocontrolled phase 3 study in asian patients: erratum. pain. 2019 aug;160(8):1905. doi: 10.1097/j.pain.0000000000001645. erratum for: pain. 2019 may;160(5):1175-1185. pmid: 31335662; pmcid: pmc7144746. 16. tetsunaga t, tetsunaga t, nishida k, misawa h, takigawa t, yamane k, tsuji h, takei y, ozaki t. short-term outcomes of mirogabalin in patients with peripheral neuropathic pain: a retrospective study. j orthop surg res. 2020 may 26;15(1):191. doi: 10.1186/s13018-020-01709-3. pmid: 32456647; pmcid: pmc7249688. 17. nakanishi k, ota c, yomiya k. [analgesic effects of mirogabalin for cancer pain]. gan to kagaku ryoho. 2020 jun;47(6):927-931. japanese. pmid: 32541170. 18. sugimoto m, takagi t, suzuki r, konno n, asama h, sato y, irie h, okubo y, nakamura j, takasumi m, hashimoto m, kato t, kobashi r, hikichi t, ohira h. mirogabalin vs pregabalin for chemotherapy-induced peripheral neuropathy in pancreatic cancer patients. bmc cancer. 2021 dec 9;21(1):1319. doi: 10.1186/s12885-021-09069-9. pmid: 34886831; pmcid: pmc8656082. 19. yang k, wang y, li yw, chen yg, xing n, lin hb, zhou p, yu xp. progress in the treatment of diabetic peripheral neuropathy. biomed pharmacother. 2022 apr;148:112717. doi: 10.1016/j.biopha.2022.112717. epub 2022 feb 19. pmid: 35193039. 20. statistics ofn. deaths related to drug poisoning in england and wales: 2016 registrations 2017. https://www.ons.gov.uk/peoplepopulationandcommunity/birthsdeathsandmarriages/deaths/bullet ins/deathsrelatedtodrugpoisoninginenglandandwales/2016registrations—people-aged-40-to-49-yearshave-the-highest-rate-of-drug-misuse-deaths. 21. azmi s, elhadd kt, nelson a, chapman a, bowling fl, perumbalath a, lim j, marshall a, malik ra, alam u. pregabalin in the management of painful diabetic neuropathy: a narrative review. diabetes ther. 2019 feb;10(1):35-56. doi: 10.1007/s13300-018-0550-x. epub 2018 dec 18. pmid: 30565054; pmcid: pmc6349275. 22. gruver c, guthmiller kb. postherpetic neuralgia. 2022 may 8. in: statpearls [internet]. treasure island (fl): statpearls publishing; 2022 jan–. pmid: 29630250. 23. jordan, roberta i.; mulvey, matthew r.; bennett, michael i.. a critical appraisal of gabapentinoids for pain in cancer patients. current opinion in supportive and palliative care 12(2):p 108-117, june 2018. | doi: 10.1097/spc.0000000000000337 24. zajączkowska r, kocot-kępska m, leppert w, wrzosek a, mika j, wordliczek j. mechanisms of chemotherapy-induced peripheral neuropathy. int j mol sci. 2019 mar 22;20(6):1451. doi: 10.3390/ijms20061451. pmid: 30909387; pmcid: pmc6471666. 62 25. burgess j, ferdousi m, gosal d, boon c, matsumoto k, marshall a, mak t, marshall a, frank b, malik ra, alam u. chemotherapy-induced peripheral neuropathy: epidemiology, pathomechanisms and treatment. oncol ther. 2021 dec;9(2):385-450. doi: 10.1007/s40487-021-00168-y. epub 2021 oct 16. pmid: 34655433; pmcid: pmc8593126. 26. merante d. the mirogabalin alday phase 3 program in pain associated with fibromyalgia: the lessons learned. curr med res opin. 2020;36(4):661–6. doi: 10.1080/03007995.2020.1725744. 27. siracusa r, paola rd, cuzzocrea s, impellizzeri d. fibromyalgia: pathogenesis, mechanisms, diagnosis and treatment options update. int j mol sci. 2021 apr 9;22(8):3891. doi: 10.3390/ijms22083891. pmid: 33918736; pmcid: pmc8068842. 7. yin oq, merante d, truitt k, miller r. populati 13. mendell j, levy-cooperman n, sellers e, vince 22. gruver c, guthmiller kb. postherpetic neuralgi 23. jordan, roberta i.; mulvey, matthew r.; bennet 35 gałązka, jakub krzysztof, domagalski, łukasz, homa, piotr & hoffman, zofia. psoriasiform lesions as a side effect of sglt-2 therapy. quality in sport. 2023;9(1):35-39. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.01.004 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41832 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 05.01.2023. revised: 15.01.2023. accepted: 17.01.2023. psoriasiform lesions as a side effect of sglt-2 therapy jakub krzysztof gałązka1, łukasz domagalski2, piotr homa3, zofia hoffman4 1 – students’ scientific association at the department and clinic of endocrinology, diabetology and metabolic diseases, medical university of lublin, jaczewskiego 8, 20-954 lublin, poland; orcid 0000-0003-3128-773x; e-mail: jakubgalazka2@wp.pl 2 – students’ scientific association at department and clinic of neurosurgery and pediatric neurosurgery, medical university of lublin, jaczewskiego 8, 20-954 lublin, poland; orcid 0000-0001-6910-4607; e-mail: lukdom4@gmail.com 3 – students’ scientific association at the department of pediatric hematology, oncology and transplantation, medical university of lublin, gebali 6, 20-093 lublin, poland; orcid 0000-0003-0751-7400; e-mail: p.k.homa@gmail.com 4 students’ scientific association at chair of human anatomy, medical university of lublin, jaczewskiego 4, 20-090 lublin, poland, orcid: 0000-0001-7996-0706, e-mail: zofhof@gmail.com abstract sglt-2 inhibitors (flozins) are one of the new classes of anti-diabetic drugs, used from 2012. they are highly recommended in case of intolerance or contraindication of metformin, but in poland they are used usually as third-line drug after metformin and sulfonylurea. they growing popularity is caused by their significance in cardiovascular risk reduction and preventive role in according to diabetes complications like chronic kidney https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.01.004 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41832 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) mailto:jakubgalazka2@wp.pl mailto:lukdom4@gmail.com mailto:p.k.homa@gmail.com 36 disease, or diabetes-induced dementia. the aid of this article is to summarize the knowledge on the risk of psoriasis development in diabetic patients cured with flozins. in according to the newest studies, flozins may be considered as a pro-psoriatic factor, increasing the risk of this skin disease, especially in patients with diabetic kidney disease. but on the other hand, sglt-2 inhibitors have significantly decreasing effect on cardiovascular risk, which is increased in psoriatic patients. keywords: flozins, sglt-2 inhibitors, psoriasis, diabetes, diabetic kidney disease, diabetology, dermatology introduction sglt-2 inhibitors (flozins) are one of the new classes of anti-diabetic drugs, used from 2012. they are highly recommended in case of intolerance or contraindication of metformin, but in poland they are used usually as third-line drug after metformin and sulfonylurea[1]. they growing popularity is caused by their significance in cardiovascular risk reduction[2, 3] and preventive role in according to diabetes complications like chronic kidney disease[4], or diabetes-induced dementia[5]. in the courses of both diabetes and psoriasis, patient’s lifestyle have significant impact on[6–8]. nevertheless, those disorders have significant impact on each other – due to diabetic chances in skin physiology [9–11] . an average prevalence of type 2 diabetes in psoriasis patients is 11.6%[12]. a crucial element of psoriasis etiopathogenesis is consent inflammation, which results up with keratinocytes damage[8], and may be caused by adipose tissue secretion of hormones (adipokines) and proinflammatory cytokines[13, 14]. the aid of this article is to summarize the knowledge on the risk of psoriasis development in diabetic patients cured with flozins. 37 methods to collect necessary articles, the literature review was performed using two databases – pubmed and googlescholar. used keywords included “sglt2 inhibitors” and “psoriasis”, or synonyms of those two. articles written in languages other than polish and english were rejected. state of the art at first, the anti-inflammatory properties of sglt-2 inhibitors were considered to play a key role in the treatment of both diabetes and other pathological conditions with inflammation [15] . additionally, psoriasis is considered as an independent factor of cardiovascular diseases and its risk reduction by flozins is evidenced, so the intake of sglt2 inhibitors by psoriatic patients may be considered as useful[16, 17]. flozins may have an anti-inflammatory effect by modulating the nlrp3 inflammasome and il-17 and il-23 inflammatory axis, which are involved in the etiopathogenesis of psoriasis[18, 19]. the first study on psoriatic risk in diabetic patients treated with flozins was performed in 2018. on the one hand, the study was performed using central japanese database of drug adverse events, but on the other hand the skin lesions and disorders were analyzed in general (psoriasis was not analyzed in separation from another). in this study only the ipragliflozin was appointed as a plausible factor for skin disorders occurrence[20]. the newest study about the potential pro-psoriatic effect of sglt-2 inhibitors is a population-based study conducted in taiwan. the study results’ indicate that sglt-2 inhibitors rises 2,7 times the risk of psoriasis in patients with diabetic renal disease[21]. on the other hand, in compare to other anti-diabetic agents, metformin and sulfonylurea drugs are considered to have bigger risk of cutaneous side effects, including psoriasiform[22]. conclusion in according to the newest studies, flozins may be considered as a pro-psoriatic factor, increasing the risk of this skin disease, especially in patients with diabetic kidney disease. but on the other hand, sglt-2 inhibitors have significantly decreasing effect on cardiovascular risk, which is increased in psoriatic patients. 38 references 1. wróbel m, rokicka d, strojek k. flozins — in the light of the latest recommendations. endokrynol pol. 2021;72:589–91. 2. younis a, wazni om. sglt2 inhibition and atrial fibrillation: faint light at the end of the tunnel. jacc clin electrophysiol. 2022;8:1405–6. 3. capuano a, clementi e, paolisso g. editorial: clinical prospective of sglt2 inhibitors in atherosclerosis. front cardiovasc med. 2022. doi:10.3389/fcvm.2022.1040649. 4. czarkowski m, raksa k, powroźniak e, spozowski k. impact of sglt2 inhibitors treatment on the chronic kidney disease in people with type 2 diabetes. journal of education, health and sport. 2022;12:319–27. 5. pawlos a, broncel m, woźniak e, gorzelak-pabiś p. neuroprotective effect of sglt2 inhibitors. molecules. 2021. doi:10.3390/molecules26237213. 6. spozowski k, powroźniak e, raksa k, czarkowski m, oleksa p. influence of physical activity, diet, psychic stress and other diseases on psoriaris. journal of education, health and sport. 2022;12:361–75. 7. zucatti kp, teixeira pp, wayerbacher lf, piccoli gf, correia pe, fonseca nko et al. long-term effect of lifestyle interventions on the cardiovascular and all-cause mortality of subjects with prediabetes and type 2 diabetes: a systematic review and meta-analysis. diabetes care. 2022;45:2787–95. 8. barros g, duran p, vera i, bermúdez v. exploring the links between obesity and psoriasis: a comprehensive review. int j mol sci. 2022. doi:10.3390/ijms23147499. 9. makrantonaki e, jiang d, hossini am, nikolakis g, wlaschek m, scharffetter-kochanek k et al. diabetes mellitus and the skin. reviews in endocrine and metabolic disorders 2016 17:3. 2016;17:269–82. 10. selim s, lona h, sikder mds. dermatological manifestations in diabetes. j ban acad dermatol. 2022;2:22–40. 11. rachfal aw, grant sfa, schwartz ss. the diabetes syndrome – a collection of conditions with common, interrelated pathophysiologic mechanisms. int j gen med. 2021;14:923. 12. holm jg, thomsen sf. type 2 diabetes and psoriasis: links and risks. psoriasis: targets and therapy. 2019;9:1–6. 13. guo z, yang y, liao y, shi y, zhang l. emerging roles of adipose tissue in the pathogenesis of psoriasis and atopic dermatitis in obesity. jid innovations : skin science from molecules to population health. 2021;2:100064. 14. kiluk p, baran a, kaminski tw, maciaszek m, flisiak i. decreased levels of vaspin and its potential association with cardiometabolic risk in patients with psoriasis: preliminary results. postepy dermatol alergol. 2022;39:307–15. 15. pollack rm, donath my, leroith d, leibowitz g. anti-inflammatory agents in the treatment of diabetes and its vascular complications. diabetes care. 2016;39:s244–52. 16. mehta nn, azfar rs, shin db, neimann al, troxel ab, gelfand jm. patients with severe psoriasis are at increased risk of cardiovascular mortality: cohort study using the general practice research database. eur heart j. 2010;31:1000–6. 39 17. daiber a, chlopicki s. revisiting pharmacology of oxidative stress and endothelial dysfunction in cardiovascular disease: evidence for redox-based therapies. free radic biol med. 2020;157:15–37. 18. meng z, liu x, li t, fang t, cheng y, han l et al. the sglt2 inhibitor empagliflozin negatively regulates il-17/il-23 axis-mediated inflammatory responses in t2dm with nafld via the ampk/mtor/autophagy pathway. int immunopharmacol. 2021. doi:10.1016/j.intimp.2021.107492. 19. kim sr, lee sg, kim sh, kim jh, choi e, cho w et al. sglt2 inhibition modulates nlrp3 inflammasome activity via ketones and insulin in diabetes with cardiovascular disease. nat commun. 2020. doi:10.1038/s41467-020-15983-6. 20. sakaeda t, kobuchi s, yoshioka r, haruna m, takahata n, ito y et al. susceptibility to serious skin and subcutaneous tissue disorders and skin tissue distribution of sodium-dependent glucose cotransporter type 2 (sglt2) inhibitors. int j med sci. 2018;15:937. 21. chen-yi w, ma s-h, wu c-y, lyu y-s, chou y-j, chang y-t et al. association between sodiumglucose co-transporter 2 inhibitors and risk of psoriasis in patients with diabetes mellitus – a nationwide population-based cohort study. clin exp dermatol. 2022. doi:10.1111/ced.15385. 22. boccardi a, shubrook jh. cutaneous reactions to antidiabetic agents: a narrative review. diabetology 2022, vol. 3, pages 97-107. 2022;3:97–107. 21 huth, christopher & billion, frank. impacts of the covid-19 pandemic on german golf – a comparison between club-owned and commercial golf clubs. quality in sport. 2022;8(1):21-27. eissn 2450-3118. doi http://dx.doi.org/10.12775/qs.2021.08.01.002 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/40844 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2022; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 14.10.2021. revised: 19.11.2022. accepted: 19.11.2022. impacts of the covid-19 pandemic on german golf – a comparison between club-owned and commercial golf clubs christopher huth universität der bundeswehr münchen frank billion universität der bundeswehr münchen abstract the covid-19 pandemic turned the international sports world upside down almost overnight. both professional and popular sports are suffering from the pandemic in equal measure. sports clubs, which have to bear high fixed costs, are particularly affected. this also includes golf clubs. a primary empirical survey of german golf clubs shows that although the short term – during the lockdown – economic consequences were severe, especially for commercial golf clubs, the 2020 season can be considered successful. this could be an increased interest in exercise in nature and higher health awareness among the population. it is now crucial that golf clubs and associations focus even more intensely on nature (experiences) and health and develop them strategically. keywords: corona, health, nature, digitization, management introduction the covid-19 pandemic turned the international sports world upside down almost overnight. in march 2020, national and international top and popular sport came to a standstill worldwide within a few days, as mass events in particular such as concerts, religious gatherings or sporting events contributed to the spread of covid-19 (memish et al., 2019). to date, the pandemic has had a noticeable impact on different levels of sport (parnell, widdop, bond, & wilson, 2020). the result was that many professional sporting events worldwide have either been cancelled or postponed to prevent virus transmission through reduced close contact between spectators or athletes (clarkson, culvin, pope, & parry, 2020; toresdahl & asif, 2020). http://dx.doi.org/10.12775/qs.2021.08.01.002 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/40844 22 in addition, due to the covid-19 pandemic, amateur sports clubs have also had to close their sports facilities immediately, in many cases in the middle of the season, to comply with physical distance and shelter restrictions (doherty, millar, & misener, 2020). in germany, as in other countries or regions of the world, due to the risk of infection, the sports world stood still for several weeks from march 13, 2020, in order to protect society and reduce the infection rate (ebrahim et al., 2020; pandey et al., 2014). however, the lockdown had dramatic (economic) consequences. in just bavaria, a state in southern germany, the covid-19-related deficit of sports clubs is over 200 million euros (blsv, 2020). sports clubs, which have to bear high fixed costs, are particularly affected. this also includes golf courses, for example. golf courses are among the most expensive mass sports facilities with high fixed costs for maintenance, so continuous income streams are central to the operation of a golf course (huth & kurscheidt, 2019). the maintenance of a golf course (golf course maintenance, building maintenance) usually accounts for more than 50% of the total costs (billion, 2020a). before the covid-19 pandemic, around 50% of commercially operated golf clubs recorded losses (ibid., 2020a). according to initial estimates by billion (2020b), the officially ordered lockdown has resulted in economic damage averaging around € 1,000 per day for german golf clubs. while the lockdown had almost no impact on membership fees in the short term, the golf clubs, on the other hand, had to make higher organizational and financial expenses in acquiring new members and creating central information about covid-19 (huth & billion, 2020). the sale of vouchers should generate at least (low) current income from the operative business (ibid., 2020). despite the negative (economic) effects of covid-19 on sport, initial trends show that sport can also benefit at least in the medium to long term (weed, 2020). many people increasingly desire to be "outside" and to be active there beyond their everyday movements. second, weed (2020) adds that there is also a growing understanding of the importance of exercising for human well-being on the political side. golf as a sport that is played in the open air could benefit from the trends outlined. golf is contactless, and a maximum of four people can play together at one golf hole. on an 18-hole golf course, which often exceeds a total length of 6 km and measures the size of 65 to 100 soccer fields, a maximum of 72 people can play at the same time when fully occupied. this shows that a sport like golf is ideal when the rules of distance are to be followed. it should be noted that the effects of sport on well-being are more significant in natural green spaces than in urban areas (barton et al., 2016; weed, 2020). however, the general public often criticises outdoor sports for abusing nature for their purposes (briassoulis, 2010). however, several organisations have now launched initiatives to make golf more environmentally friendly (rosenberg, 2018). environmental certificates have helped golf to improve its image (huth, 2017). following weed's (2020) argument, it should also be noted that proponents of health-related initiatives in golf point to the many benefits that golf can produce for health and well-being (huth & breitbarth, 2020). in this context, sorbie et al. (2020) found that golfers perform significantly better than non-golfers in terms of social trust and personal well-being. the study aims to evaluate how, from the perspective of german golf clubs, the 2020 golf season went from an economic point of view in the short and medium-term and what prognosis they have for 2021. in particular, it should also be analyzed (a) to what extent members could be generated and (b) how many rounds of golf were played compared to the previous season. the extent to which initiatives such as the dgv programs “golf and nature” and “golf and health” and the trend towards digitization bring economic added value will also be investigated. there is always a comparison between commercial and club-owned golf courses. dickson and koenigfeld (2018) show that golf clubs pursue different (economic) goals depending on their legal form. 23 before showing the results, the method is briefly described. the article finally closes with a discussion and an outlook. method the study follows a direct, primary empirical research design that focuses on german golf clubs. for reasons of time and costs (li, pitts, & quarterman, 2008) – but also reasons of the current circumstances of the pandemic – a standardized online questionnaire was designed for the study. the questionnaire was placed online via the qualtrics survey tool. responsible persons (managers, board members) of german golf clubs were questioned. the german golf market comprises a total of 722 golf clubs (billion, 2020c). all golf clubs in germany for which the author obtained a functioning electronic address were contacted by e-mail with a request to forward the message either to the manager or to a responsible person. at the club level, only golf clubs with a golf course with at least nine holes were contacted. this criterion excluded golf facilities with, for example, only exercise facilities, such as a driving range or a short course. approximately two weeks after the first e-mail, the clubs were sent a reminder about the survey. at the beginning of the questionnaire, the golf courses were asked questions about the 2020 season. the focus here was, in particular, on the period from april to september. the golf clubs should answer how many completely new members [member_new] and returners [member_ret] had played golf before they had to record. in this context, the golf clubs should also indicate which type of membership – e.g. full membership or weekday memberships – have primarily been concluded. in the next step, the golf clubs should indicate how many rounds of golf were played by members and guest players from april to september in 2019 and 2020. this should then be assessed to what extent the covid-19 pandemic has economically affected the golf clubs in the short term [covid_lockdown] – during the lockdown – and in the medium term [covid_2020] – 2020 season. it should also be assessed to what extent the pandemic will continue to impact golf clubs in 2021 [covid_2021]. finally, following the trends outlined by weed (2020), it should be indicated to what extent the dgv programs "golf and nature" [golf&nature] and "golf and health" [golf&health] as well as the topic of digitization [digital], which is caused by the pandemic has received a real boost in importance in general (brenner & fahse, 2020), are essential building blocks for the profitability of golf clubs. at the end of the questionnaire, various data such as the location of the facility [location], the number of holes [holes], the legal form [legal], the age [age], the number of members [members] and the percentage of full paying payers [full_payer], asked about the golf clubs themselves. the following table summarizes the variables with their description and scale level. table 1: overview variables regarding the evaluation of the selected items, the participating golf clubs mostly answered questions on a 5-point likert scale (e.g., from 1 = do not agree to 5 = agree). such scales have been widely used because they best reflect the preferences of participants (dawes, 2008; li et al., 2008; revilla et al., 2014). when analyzing data, both descriptive data and bivariate results are presented. the legal form of golf clubs is considered due to the different goals of commercial golf clubs and club-owned golf courses. it is hypothesized that the economic impact should be more significant for commercial golf clubs than for member-owned clubs, as the former have forprofit intentions (dickson & koenigsfeld, 2018). in addition to the general descriptive results, the comparison of mean values ​ ​ and the mean values ​ ​ of the two groups are listed in each table. participants from 90 golf clubs completed the questionnaire in full. of the participating golf clubs, almost 55% have the legal form "e.v." (registered association), and 24 60% are located in rural areas. on average, the participating facilities have around 887 members. in addition, almost 62% of club members are full paying members. 75% of the golf clubs have an 18-hole golf course, and 80% are over 20 years old. overall, the sample reflects the current situation in german golf very precisely (billion, 2020c). results the following table summarizes the main results of the study. table 2: descriptive and bivariate results overall, the officially ordered lockdown in spring 2020 tended to hit the golf clubs hard. at the same time, the covid-19 pandemic hit the clubs far less economically in the 2020 season than initially feared. this is also underlined by the number of rounds played. despite the lockdown lasting several weeks, more rounds were completed during the season than in the previous year – this applies to both members and guest players. several new members could also be welcomed to german golf courses. commercial clubs, in particular, were successful here. full memberships were the most common form of membership. there have also been returners, but on average fewer than new members. the facilities are critical of the 2021 season when they fear that the pandemic will continue to impact golf. finally, it can be seen that the two dgv programs, “golf and nature” and “golf and health”, contribute little to economic success from the perspective of german golf clubs. the advancing digitization is seen as much more important discussion and conclusion overall, golf has benefited from the developments towards nature-loving sports outlined by weed (2020). even if the forced break during the lockdown led to the worst fears about the future, the 2020 season could be viewed as successful. on the one hand, this enabled new members to be won, who in most cases even concluded full memberships, which are particularly valuable from the golf course's point of view. on the other hand, the golf clubs were more prevalent than in the previous year. so, there was an urge to exercise and do sports in nature. in this context, it is fascinating that the two programs launched by the german golf association, "golf and nature" and "golf and health", do not create any real economic added value from the perspective of golf clubs. however, there is currently a strong focus on the topic of health in international golf (r&a, 2020). it is essential to work even more intensively on the issues at both the association and club level because both nature (experiences) and health are currently solid social trends that can help golf – with strategically good management. however, huth and breitbart (2020) emphasize that non-golfers, mainly, do not associate golf with these topics, so that (persuasive) work still needs to be done here. future studies should therefore analyze how golf could better and better occupy the subjects of nature and health. since the topic of digitization received a comparatively high rating compared to the two dgv programs, it should also be determined in this area what a digitization strategy for golf clubs should look like in concrete terms. literature barton, j., bragg, r., wood, c., & pretty, j. (2016). green exercise: linking nature, health and wellbeing. london: routledge. billion, f. (2020a). der marktwert von golfplatzgrundstücken – kauf bzw. pacht. gug, grundstücksmarkt und grundstückswert; zeitschrift für immobilienwirtschaft, bodenpolitik und wertermittlung, 13-18. billion, f. (2020b). corona und der deutsche golfmarkt. präsentation für den regionalkreis südwest des gmvd. billion, f. (2020c). golfmarkt deutschland 2020: ausgewählte daten und fakten. sommerfeld: edewecht. 25 blsv (2020). schäden von mehr als 200 millionen euro. eingesehen unter: https://www.blsv.de/fileadmin/user_upload/pdf/pressemitteilung/270320_pm_blsv_ zwischenbilanz_meldesystem.pdf. brenner, w. & fahse, t. (2020). digitalisierung und der lockdown: eine situationsanalyse im juni 2020. institut für wirtschaftsinformatik, universität st.gallen, 2020. eingesehen unter: https://www.alexandria.unisg.ch/260499/ briassoulis, b. (2010). “sorry golfers, this is not your spot!”: exploring public opposition to golf development. journal of sport and social issues, 34, 288 – 311. doi:10.1177/0193723510377314 clarkson, b., culvin, a., pope, s., & parry, k. (2020), covid-19: reflections on threat and uncertainty for the future of elite women’s football in england. managing sport and leisure, doi: 10.1080/23750472.2020.1766377 dickson, g., & koenigsfeld, j. (2018). golf club management and hospitality. in t. breitbarth, s. kaiser-jovy, & g. dickson (eds.), golf business and management: a global introduction (pp. 53-67), new york: routledge. doherty, a., millar, p., & misener, k. (2020): return to community sport: leaning on evidence in turbulent times. managing sport and leisure, doi: 10.1080/23750472.2020.1794940 ebrahim, s. h., ahmed, q. a., gozzer, e., schlagenhauf, p., & memish, z. a. (2020). covid19 and community mitigation strategies in a pandemic. bmj, 368, m1066. https://doi.org/10.1136/bmj.m1066 huth, c. (2017). evaluation of the golf&natur environmental certificate from an ecologicaleconomic perspective. international journal of golf science, 6, 142-158. huth, c. & billion, f. (2020). forschungsreport – covid-19 lockdown: auswirkungen und aktionen deutscher golfanlagen. sciamus – sport und management, 1, 46-51. huth, c. & breitbarth, t. (2020). golf’s current image and its future role as a health sport from (non-)golfers’ perspectives. german journal of exercise and sport research, doi: 10.1007/s12662-020-00653-y huth, c. & kurscheidt, m. (2019). membership versus green fee pricing for golf courses: the impact of market and golf club determinants. european sport management quarterly, 19, 331-352, doi: 10.1080/16184742.2018.1527380 li, m., pitts, b., & quarterman, j. (2008). research methods in sport management. morgantown: fit. memish, z. a., steffen, r., white, p., dar, o., azhar, e. i., sharma, a., & zumla, a. (2019). mass gatherings medicine: public health issues arising from mass gathering religious and sporting events. the lancet, 393(10185), 2073–2084. https://doi.org/10.1016/s01406736(19)30501-x pandey, a., atkins, k. e., medlock, j., wenzel, n., townsend, j. p., childs, j. e., nyenswah, t. g., ndeffo-mbah, m. l., & galvani, a. p. (2014). strategies for containing ebola in west africa. science, 346(6212), 991–995. https://doi.org/10.1126/science.1260612 parnell, d., widdop, p., bond, a., & wilson, r. (2020). covid-19, networks and sport. managing sport and leisure, 1–7. https://doi.org/10.1080/23750472.2020.1750100 r&a (2020). golf and health. retrieved from: https://www.randa.org/en/theranda/initiatives/golfandhealth revilla, m., saris, w., & krosnick, j. (2014). choosing the number of categories in agree– disagree scales. sociological methods & research, 43(1), 73-97. rosenberg, d. (2018). ethical foundations for sustainability in sport. in b. mccullough & t. kellison (eds.), routledge handbook of sport and the environment (pp. 54–64). london & new york: routledge. 26 sorbie, g., richardson, a. k., glen, j., hardie, s., taliep, s., wade, m., broughton, l., mann, s., steele, j., & lavallee, d. (2020). the association of golf participation with health and wellbeing: a comparative study. international journal of golf science. toresdahl, b., & asif, i. (2020). coronavirus disease 2019 (covid-19): considerations for the competitive athlete. sports health, 12(3), 221-224. webb, t. (2020): the future of officiating: analysing the impact of covid-19 on referees in world football, soccer & society, doi: 10.1080/14660970.2020.1768634 weed, m. (2020): the role of the interface of sport and tourism in the response to the covid-19 pandemic. journal of sport & tourism, doi:10.1080/14775085.2020.1794351 tables table 1: variable description skale level economic impact of the covid-19 pandemic covid_lockdown short-term effects from lockdown (5-point likert-scale) ordinal covid_2020 medium term effects season 2020 (5-point likert-scale) ordinal covid_2021 future effects season 2021 (5-point likert scale) ordinal new members and returners member_new number of new members (0 to 10; 11 to 20; 21 to 30; 31 to 40; 41 to 50, more than 50) ordinal member_ret number of returners (0 to 10; 11 to 20; 21 to 30; 31 to 40; 41 to 50, more than 50) ordinal number of played rounds mrounds_19 number of played member-rounds (season 2019) metric grounds_19 number of played guest-rounds (season 2019) metric mrounds_20 number of played member-rounds (season 2020) metric grounds_20 number of played guest-rounds (season 2020) metric fields for profitability of golf courses golf&nature dgv-program “golf and nature” (5-point likert-scale) ordinal golf&health dgv-program “golf and health“ (5-point likert-scale) ordinal digital digital offers of golf courses (5-point likert-scale) ordinal information on the golf courses location location of the golf course anlage (1 = rural; 0 = city) nominal legal legal form of the golf course (1 = non commerical; 0 = commerical) nominal age age of golf club (younger than 10; 11 to 20; 21 to 30; more than 30) ordinal holes number of golf holes (9 holes; 18 holes; 27 holes; more than 27 holes) ordinal members number of members metric full_payer proportion of full paying members metric table 2: mean value standard deviation two-sample wilcoxon rank-sum mean value noncommercial mean value commercial covid_lockdown 3.53 0.97 0.6268 3.49 3.63 covid_2020 2.39 0.91 0.7047 2.43 2.36 covid_2021 3.67 1.17 0.4059 3.78 3.50 member_new 3.92 1.74 0.0977 3.63 4.16 member_ret 1.97 1.39 0.2740 1.85 2.15 mrounds_19 11,480.69 5,182.64 0.4003 10,867.79 12,113.87 grounds_19 4,149.17 3,376.96 0.9113 3,934.07 4,323.13 mrounds_20 12,415.02 5,102.30 0.6892 12,101.12 12,760.59 grounds_20 4,495.59 3,348.31 0.3529 4.829.7 4,095.12 27 golf&nature 2.49 1.28 0.3396 2.59 2.37 golf&health 2.71 1.21 0.0392 2.94 2.44 digital 3.59 1.14 0.4223 3.49 3.70 62 namroży, natalia, dubel, julia, dubel, robert, ruszel, kinga & czekaj, aleksandra. selenium and the impact of its supplementation on subclinical hypothyroidism. quality in sport. 2022;8(2):62-66. eissn 2450-3118. doi http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.02.006 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41073 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2022; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 10.11.2021. revised: 19.11.2022. accepted: 07.12.2022. selenium and the impact of its supplementation on subclinical hypothyroidism selen i wpływ jego suplementacji na subkliniczną niedoczynność tarczycy natalia namroży2, julia dubel1, robert dubel2, kinga ruszel3, aleksandra czekaj4 1 medical university of warsaw, żwirki i wigury street 61, 02-091 warsaw 2clinical hospital no.4, jaczewskiego street 8, 20-954 lublin, poland 3military clinical hospital no.1 al. racławickie 23, 20-904 lublin 4clinical frederick chopin’s hospital no.1 fryderyka szopena 2, 35-055 rzeszów orcid ids: julia dubel orcid.org/0000-0002-4854-2912 e-mail: julkadubel@gmail.com robert dubel orcid.org/ 0000-0001-7666-2893 e-mail: r_dubel@wp.pl kinga ruszel orcid.org/0000-0002-9633-4288 e-mail: kingaruszel@gmail.com aleksandra czekaj orcid.org/0000-0003-3104-683x e-mail: lexi7979@gmail.com correspondence author: natalia namroży orcid.org/0000-0002-7553-4395 e-mail: natalia.namrozy0@gmail.com http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.02.006 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41073 63 abstrakt: niedoczynność tarczycy to powszechnie występująca jednostka chorobowa, bardzo często związana z autoimmunologiczną reakcją organizmu prowadzącą do nacieku limfocytarnego w obrębie gruczołu tarczowego, czyli z chorobą hashimoto. w klasyfikacji jednostek chorobowych obejmujących funkcjonowanie gruczołu tarczowego można także wyróżnić subkliniczną niedoczynność tarczycy – stan, w którym wartości stężeń obwodowych hormonów tarczycy mieszczą się w granicach normy, jednak w wyniku zahamowania pętli ujemnych sprzężeń zwrotnych wartość tsh wzrasta. przedmiotem tej pracy są rozważania nad potencjalnym wpływem suplementacji selenupierwiastka wchodzącego w skład związanych z gruczołem tarczowym bioaktywatorów, odpowiedzialnych m.in. za wytworzenie aktywnej formy hormonów tarczycy, na możliwość osiągnięcia eutyreozy u pacjentów z subkliniczną niedoczynnością tarczycy, przy użyciu jedynie racjonalnej suplementacji selenu, bez użycia egzogennych hormonów tarczycowych. keywords: hashimotodisease, hipothyroidism, selenium, subclinicalhypothyroidsm, microelements abstract: hypothyroidism is a common disease, very often associated with an autoimmune reaction of the body leading to lymphocytic infiltration within the thyroid gland, i.e. hashimoto's disease. in the classification of disease entities involving the functioning of the thyroid gland, subclinical hypothyroidism can also be distinguished a condition in which peripheral thyroid hormone concentrations are within normal limits, but as a result of the inhibition of negative feedback loops, the tsh value increases. the subject of this paper is the consideration of the potential impact of selenium supplementation an element included in bioactivators associated with the thyroid gland, responsible, among others, for the production of an active form of thyroid hormones, for the possibility of achieving euthyroidism in patients with subclinical hypothyroidism, using only rational selenium supplementation, without the use of exogenous thyroid hormones. słowa klucze: hipothyroidism, selenium, subclinicalhypothyroidism, hashimotodisease cel: rolą tego artykułu jest omówienie roli selenu w organizmie człowieka, zwrócenie uwagi na jego powinowactwo do biosubstancji regulujących pracę gruczołu tarczowego oraz analiza dostępnych w publikacjach naukowych wyników badań, traktujących o potencjalnie osiągalnej możliwości osiągnięcia eutyreozy poprzez racjonalizacje suplementacji selenu u pacjentów z subkliniczną niedoczynnością tarczycy. 64 materiały i metody: w procesie przygotowania tej publikacji wiodącą rolę odgrywały publikacje naukowe dostępne w bibliotece baz danych portalu pubmed oraz google scholar, jak również podręczniki akademickie oraz normy żywienia dla populacji polskiej. wymienione wcześniej źródła zostały przeanalizowane we wrześniu i październiku 2022 roku, a wyszukiwanie niezbędnych informacji zostało ukierunkowane na terminy takie jak: hipothyroidism, selenium, subclinicalhypothyroidism, hashimotodisease. selenpierwiastek śladowy o dużym znaczeniu selen jest mikroelementem o dużym znaczeniu dla organizmu człowieka. jego głównym zadaniem jest udział w prawidłowym funkcjonowaniu układu odpornościowego oraz tarczycy. tarczyca jest tkanka o najwyższym stężeniu selenu w całym organizmie.(8)ma on działanie przeciwutleniające ponieważ bierze udział w tworzeniu peroksydazy glutationowej oraz reduktazy tioredoksyny enzymów odpowiedzialnych za ochronę błon komórkowych przed wolnymi rodnikami. z kolei izoformy dejodynazy zawierające selen (d1,d2, d3) biorą udział w obwodowej aktywacji hormonów tarczycy.(4) główne źródła selenu w pożywieniu to zboża, mięso, jaja, mleko i jego przetwory, drożdże, ryby i skorupiaki, orzechyzwłaszcza brazylijskie, ogółem produkty wysokobiałkowe.(3) warzywa i owoce charakteryzują się na ogół mniejszą zawartością selenu. czynnikami ułatwiającymi przyswajanie selenu są: białko (metionina), witaminy a, e, c oraz inne związki o właściwościach przeciwutleniających. dla dorosłego człowieka zapotrzebowanie dobowe na selen wynosi 45μg. (1) należy pamiętać o skutkach suplementacji selenu przy jednoczesnym niedoborze jodumoże to prowadzić do destrukcji tarczycy i rozwinięcia obrzęku śluzkowatego.(5) opisano przypadki przedawkowania selenu, które objawia się nieswoiście : wypadanie włosów, nudności, wymioty, biegunka, ataksja. (9) przewlekłe nadużywanie selenu może mieć poważne konsekwencje: uszkodzenie wątroby, zaburzenia krwiotworzenia, wypadanie włosów, niepłodność, wysypka, pękanie paznokci, zapach z ust przypominający zapach czosnku oraz zaburzenia neurologiczne (10,11) subkliniczna niedoczynność gruczołu tarczowego niedoczynność tarczycy jest najczęstszym zaburzeniem czynności tarczycy – występuje u około 5% dorosłych kobiet i około 1% mężczyzn. charakteryzuje się objawami klinicznymi wywołanymi niedoborem tyroksyny, co prowadzi do niedostatecznego działania trójjodotyroniny w komórkach organizmu. powoduje to uogólnione spowolnienie procesów metabolicznych i rozwój obrzęku śródmiąższowego.(2) subkliniczna niedoczynność tarczycy jest szczególnym rodzajem tego schorzenia charakteryzującym się prawidłowym poziomem tyroksyny i trijodotyroniny ale podwyższonym stężeniem tsh, nie występowaniem objawów klinicznych lub występowaniem jedynie obniżonego nastroju, depresji a w badaniach laboratoryjnych podwyższonego poziomu cholesterolu całkowitego lub frakcji ldl. częstą przyczyną subklinicznej niedoczynności tarczycy jest podłoże autoimmunologicznechoroba hashimoto czyli przewlekłe limfocytowe zapalenie tarczycy charakteryzujące się podwyższeniem stężenia przeciwciał przeciwtarczycowych w surowicy, a zwłaszcza przeciwciał przeciwko tyreoperoksydazie (anty-tpo) oraz charakterystycznym obrazem tarczycy w w obrazowaniu ultrasonograficznym. 65 metody badawcze suplementacja selenu w postaci selenometioniny może mieć wpływ na zmiany stężenia hormonów tarczycy oraz przeciwciał przeciwko tyreoperoksydazie w surowicy pacjentów jej poddawanych.(4) randomizowane prospektywne badanie prowadzono na grupie 192 pacjentów z wykładnikami laboratoryjnymi subklinicznej łagodnej niedoczynności tarczycy (tsh< 10mu/dl) z powodu choroby autoimmunologicznej. u uczestników stwierdzono obecność przeciwciał przeciwko tpo oraz obraz usg odpowiadający chorobie hashimoto. (6,7) pacjenci zostali podzieleni na dwie grupypoddawana suplementacji oraz kontrolna. grupy zostały odpowiednio dobrane były podobne do siebie pod względem płci, wieku, bmi,tsh, ft4 oraz poziomu przeciwciał przeciwko tpo. osoby z grupy poddawanej suplementacji otrzymywały 83 μg selenometioniny na dobe, po posilku popijając woda. okres suplementacji trwał 4 miesiące. po upływie tego czasu wykonano ponowne badania wykładników czynności tarczycy oraz uzyskano poniższe wyniki: czy selen jest wystarczający do uzyskania eutyreozy?wyniki 1. w grupie badawczej u 30 pacjentów poziom tsh w surowicy obniżył się z 5.88 ± 1.25 do 3.21 ± 0.61[mu/l], co w korelacji z prawidłowym poziomem ft4 (10.4 ± 1.3 do 10.7 ± 1.4[pg/ml]) świadczy o eutyreozie. 2. w grupie badawczej u 30 osób zaobserwowano obniżenie stężenia przeciwciał przeciwko tpo z 453 ± 110 do 422 ± 88[u/ml]. w grupie badawczej u 66 badanych poziom tsh obniżył się nieznacznie 6.11 ± 1.51 5.97 ± 0.94[mu/l], ft4 utrzymał się na podobnym poziomie, natomiast stężenie przeciwciał przeciwko tpo spadło z 444 ± 102 do 399 ± 78[u/ml]. 3. w grupie kontrolnej poziom tsh obniżył się do normalnego u 3 osób , natomiast poziom przeciwciał przeciwko tpo spadł u nich z 467 ± 120 do 401 ± 110 4[u/ml]. 4. u pacjentów w grupie kontrolnej, u których nie doszło do normalizacji tsh również nastąpił spadek stężenia przeciwciał, jednak był on mniej wyraźny : z 520 ± 130 do 498 ± 140[u/ml]. (3) wnioski: badanie wykazało, że u ⅓ pacjentów poddanych suplementacji selenu i niepoddawanych innemu leczeniu z subkliniczną niedoczynnością tarczycy, poziom tsh obniżył się do wartości odpowiadających normie. (2) poziom przeciwciał przeciwko tpo obniżył się zarówno u pacjentów, którzy odpowiedzieli na suplementacje selenu, jak i u pozostałych z grupy badawczej. references 1.”normy żywienia dla populacji polskiej– nowelizacja.” redaktor naukowy: prof. dr hab. med. mirosław jarosz 2. „interna szczeklika” 2022, a.szczeklik, p.gajewski, wyd. medycyna praktyczna 3. slencu bg, ciobanu c, cuciureanu r. selenium content in foodstuffs and its nutritional requirement forhumans. clujul med. ; 2012: 139–145 4.selenium supplementation could restore euthyroidismin subclinical hypothyroid patients with autoimmune thyroiditis. wpływ suplementacji selenu na przywrócenie eutyreozy u chorych na subkliniczną niedoczynność tarczycy w wyniku autoimmunologicznego zapalenia tarczycy ilenia pirola, elena gandossi, barbara agosti, andrea delbarba, carlo cappelli endocrine and metabolic unit, department of medical and surgical sciences, university of brescia, italy 5. contempré b, duale nl, dumont je et al. effect of selenium supplementation in hypothyroid subjects of an iodine and selenium deficient area: the possible danger of indiscriminate supplementation of iodinedeficient subjects with selenium. j clin endocrinol metab 1991; 1: 213–215. 66 6. willms a, bieler d, wieler h et al. correlation between sonography and antibody activity in patients with hashimoto thyroiditis. j ultrasound med 2013; 32: 1979–1986. doi: 10.7863/ultra.32.11.1979. 7. raber w, gessl a, nowotny p et al. thyroid ultrasound versus antithyroid peroxidase antibody determination: a cohort study of four hundred fifty-one subjects. thyroid 2002; 12: 725–731. doi: 10.1089/105072502760258712. 8. giacomo sturniolo, jordi mesa,selenium supplementation and autoimmune thyroid diseases, endocrinología y nutrición,volume 60, issue 8,2013,pages 423-426, issn 15750922 9. fordyce f. selenium geochemistry and health. ambio: a journal of the human environment. 2007; 36(1): 94–97, doi: 10.1579/0044-7447(2007)36[94:sgah]2.0.co;2. 10. navarro-alarcon m, cabrera-vique c. selenium in food and the human body: a review. sci total environ. 2008; 400(1-3): 115–141, doi: 10.1016/j. scitotenv.2008.06.024, indexed in pubmed: 18657851. 11. li s, xiao t, zheng b. medical geology of arsenic, selenium and thallium in china. sci total environ. 2012; 421-422: 31–40, doi: 10.1016/j. scitotenv.2011.02.040, indexed in pubmed: 21440288. format dan aturan penulisan manuscript prosiding 53 pambudi, titis, rahayu, setya & mukarromah, siti baitul. percentage of appearance of physical condition applications for badminton athletes aged 10-12 years old based on android smartphone. quality in sport. 2022;8(3):53-60. eissn 2450-3118. doi http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.03.006 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41360 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2022; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 13.11.2022. revised: 19.11.2022. accepted: 19.12.2022. percentage of appearance of physical condition applications for badminton athletes aged 10-12 years old based on android smartphone titis pambudi1, setya rahayu2, siti baitul mukarromah3 123sports education study program, faculty of postgraduate, universitas negeri semarang sekaran, kec. gn. pati, kota semarang, jawa tengah 50229, indonesia email : titispambudi435@gmail.com1, setyarahayu@mail.unnes.ac.id2, sitibaitul@mail.unnes.ac.id3 orcid id : 0000-0003-4063-48521, 0000-0003-0908-32122, 0000-0001-7744-971x3 abstract badminton games can run well, mastery of techniques or basic game skills is needed. badminton players must also have good physical abilities. there needs to be an application that supports the performance of the coach. the purpose of creating a product is to realize an attractive design for coaches, especially badminton. the purpose of this study was to determine the percentage of physical condition application displays for badminton athletes aged 10-12 years based on android smartphones. this study uses a survey-based quantitative descriptive method. the population of this study consisted of coaches at badminton clubs in boyolali district. the sample in this study amounted to 15 coaches at the badminton club in boyolali regency were taken using a purposive sampling technique. data collection techniques in this study used a questionnaire instrument with a likert scale. data analysis used spss version 25. the results showed that the percentage of physical condition application displays for badminton athletes aged 10-12 years based on android smartphones in the very good category obtained a percentage of 93.33% with a total of 14 coaches and a good percentage of 6.67 % with a total of 1 coach. so it can be concluded that this application has a very good appearance in the view of the badminton coach. keywords: appearance, application, physical conditions, badminton http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.03.006 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41360 mailto:titispambudi435@gmail.com1 mailto:setyarahayu@mail.unnes.ac.id mailto:sitibaitul@mail.unnes.ac.id 54 introduction badminton is a very popular sport in indonesia, both among children and adults, men and women with various purposes including recreation, maintaining fitness to achievement (agung & rasyid, 2018; saputra et al., 2020). badminton is a sport that has succeeded in making indonesia proud in the world (meiyanto et al., 2018). all of this was achieved thanks to good cooperation between athletes, coaches, administrators and other support teams (aprilia et al., 2018). the achievements required a great struggle, between the government and clubs throughout indonesia to capture the seeds of superior athletes (nugroho et al., 2021). achievements were achieved because training was carried out systematically and systematically (ishak et al., 2020). systematic means that training is carried out in a programmed manner that is carried out correctly according to training principles (abián et al., 2016). badminton is one of the mainstay sports in indonesia (martila & sulastio, 2019). badminton is very popular with all ages, from an early age to adults and even veterans, both men and women (saputra et al., 2020). this game uses rackets, shuttlecocks, nets, and courts (kardani & rustiawan, 2020). the racket is the bat and the shuttlecock is the object to be hit. badminton is a sport that uses a racket as a hitting tool and a shuttlecock as a hitting object that requires basic to complex skills. the scoring system uses bwf guidelines, namely a rally point system and two winning sets, with the aim of finding two winning sets (asbupel et al., 2020). players are declared victorious when they reach 21 points in each set. if there are doubles in the game, then the player is declared victorious if the difference is two points, and the maximum double number is 30. the badminton strategy consists of placing the shuttlecock in the right place by crossing the net and falling within the boundaries of the opponent's court while minimizing the opponent's reaction time (cohen et al., 2015). badminton athletes need a combination of energy systems, namely: using the aerobic system when playing for a long time and using the anerobic system when playing short relleys (angelica joanne joummy, pathmanathan k. suppiah, and md. safwan samsir, 2020). strength is a component of a person's physical condition regarding the ability to use muscles to receive loads while working (nurudin, 2015). the ability of muscles to generate tension (contract muscles) against resistance, the importance of strength for badminton athletes (harsono, 2018). when making a definite shot, badminton athletes need tremendous strength and arm muscle power to hit the shuttlecock quickly and hard. badminton players must also have the agility of the athlete's physical abilities that allow him to change his body position quickly and the position change is carried out in the right way and in the right direction (wiguna, 2017). training and mechanics when attacking or defending against opponents, so agility plays an important role in a match. badminton athletes must have good endurance as a basis for training. muscles are used continuously when carrying out training activities or in competition without any significant pain or fatigue athletes have good muscular endurance. in addition, endurance can also be interpreted as the ability to deliver oxygen to the muscles and lungs to support during physical activity (armstrong & barker, 2010; hughes et al., 2017). from a physiological point of view, endurance is exercise performed at maximum intensity, with the main goal of progressively moving the anaerobic threshold, namely the beginning of anaerobic metabolism and lactate production, towards higher exercise intensity, formed through complex modifications in muscle metabolism with increased density. mitochondria and oxidative enzymes, shifts in fiber types and increased muscle fiber capillary (morici et al., 2016). muscle flexibility in the game of badminton is very dominant, namely: in the movement including movements, namely blows to footwork technique movements (when chasing the shuttlecock) (bintara et al., 2021; legeayem & wiriawan, 2017; wijaya, 2017). having high flexibility will help less energy while moving. therefore, flexibility is an important part of playing badminton both in competition and in practice. based on this description, it is necessary to have an application that supports the trainer's 55 performance. the purpose of creating a product is to realize an attractive design for coaches, especially badminton. after product manufacture and testing by experts is complete, the next implementation of this research is the display form of an android smartphone-based application used in badminton clubs in boyolali regency. it is expected to have an attractive and good application display for badminton coaches. the purpose of the implementation carried out is to improve the ability of physical conditions as well as innovation to break boredom during training and increase the trainer's knowledge when providing physical condition training material to athletes. therefore this research is to measure how attractive the appearance of learning media applications for physical condition training for badminton athletes aged 10-12 years based on android smartphones. method this study uses a survey-based quantitative descriptive method. according to (sugiyono, 2016) population is a generalized area consisting of things or people who have certain qualities and characteristics. the population of this study consisted of coaches at badminton clubs in boyolali district. according to (suharsimi, 2013) the sample is part of the population that is adapted to the conditions or characteristics under study. the sample in this study amounted to 15 coaches at the badminton club in boyolali regency were taken using a purposive sampling technique. data collection techniques in this study used a questionnaire instrument with a likert scale as follows: � = � � � × 100 information: � = score σ r = total score � = max score table 1. questionnaire score table question score very good 5 well 4 enough 3 not enough 2 very less 1 the likert scale, which has four or more questions and scores representing individual characteristics, is used in the assessment of the questionnaire (much et al., 2016). a questionnaire was used as a research instrument. according to (sugiyono, 2011)the research instrument with a questionnaire is collecting data and recording it on paper. a valid questionnaire can be used as a research instrument (ramadhani, 2021). in this study, descriptive analysis using spss version 25 was used to analyze the data. results and discussion 1. validity test validity is an action to show the validity or validity of an instrument. a research instrument is said to be valid if it discloses data from the variables studied correctly to measure the researcher's goals and if it discloses the variables studied in the way intended. 56 table 2. results of testing the validity of application display instruments number pearson correlation r count r table significancevalue information 1 0,833 0,482 15 valid 2 0,634 0,482 15 valid 3 0,798 0,482 15 valid 4 0,924 0,482 15 valid 5 0,735 0,482 15 valid 6 0,764 0,482 15 valid based on the results of the analysis, the value of r count > r table shows that all items of the benefit questionnaire are valid according to formula calculations with the spss software application. 2. reliability test in a research procedure, reliability is the precision and accuracy of a measuring instrument. if alpha > r table then it is said to be reliable. table 3. reliability test results for application display instruments variable rxy r table information application view 0,874 0,482 reliable based on these calculations, it was found that all research instruments were reliable. 3. results of descriptive analysis table 4. descriptive analysis results total average n valid 15 15 missing 0 0 mean 27,40 4,5667 median 28,00 4,6667 std. deviation 3,312 0,5520 minimum 16 2,67 maximum 30 5,00 from the above analysis it can be explained that from the 15 respondents the mean value was 27.40, the median was 28.00 std. deviation 3,312 minimum 16 maximum 30 table 5. application view percentage classification frequency p (%) very good 14 93,33% well 1 6,67% 57 total 15 100% based on the table above, it shows the percentage of physical condition application displays for badminton athletes aged 10-12 years based on android smartphones in the very good category, obtaining a percentage of 93.33% with 14 coaches and a good percentage of 6.67% with 1 trainer. the game of badminton is a short duration sport with high intensity athletes are required to have good physical condition (abian-vicen et al., 2017; bhandari & koley, 2019; fuchs et al., 2014; pardiwala et al., 2020; paterson et al., 2016). in a competitive badminton game athletes will approach 100% of their maximum pulse rate, the average in one match is around 169 beats/minute and lactate in the blood released during competitive play reaches 3 to 6 mmo.l (abdullah, 2014; pallav et al., 2017). specific endurance when performing badminton game movements is responsible for the athlete quickly stopping the ability to move the body, forming aerobic energy for the stroke and returning to position to prepare for the next stroke (kuntze et al., 2010). effective playing of badminton is around 40-60% of the total playing time (heller, 2010; rojas-valverde et al., 2020) meaning that the ratio between playing effectively with resting is around 1:2 on average in one match (phomsoupha. et al., 2017). of course this can be knowledge by indonesian trainers, researchers and sports practitioners about the characteristics of endurance abilities for badminton athletes with other endurance sports. specialized by physical trainers as initial knowledge (reference) in making endurance training programs for badminton athletes. the ability of muscle strength in the game of badminton as a motor forms components of other physical conditions such as: agility, flexibility, and cardiovascular endurance, which runs to catch the shuttlecock (ferreira et al., 2020) therefore the game of badminton requires maximum muscle strength as a basis for meet the components of physical condition according to the characteristics of a badminton match then strength is the most important element for all sports (genc & ali, 2019). badminton is a racquet sport characterized by high-speed movement and changing the direction of movement required to have technical capacity, high psychological tactics and good physical condition (abdullahi & coetzee, 2017; fu et al., 2017) agility functions to chase the ball (shuttlecock) then returns to the starting position and chases the ball to return the ball to the opponent and agility movements are dominant in the lower body (ankles and legs) (ahmet & ridvan ergin, 2017; wong et al., 2019). so agility is very vital in badminton as chasing shuttlecocks in matches and training in anticipating opponent's movements, making decisions in responding to movements or reading target movements muscle strength as the foundation of agility to achieve one's ability to perform physical activities and break down fatal injuries (fractures, tears in muscles, sprains). muscle flexibility in the game of badminton is very dominant, namely: in movements including movements, namely punches to footwork techniques (when chasing the shuttlecock) (bintara et al., 2021; legeayem & wiriawan, 2017; wijaya, 2017). having high flexibility will help you use less energy when moving. therefore, flexibility is an important part of playing badminton both in competition and in practice. the game of badminton is a type of stop and go sport with an aerobic and anaerobic system with a pulse intensity reaching more than 70% at an early age or at an elite age of more than 90% at one match, the branch of badminton requires a movement that changes direction as quickly as possible, jumping, step is also a sensitive stroke movement from various directions. based on the description above, the physical domain of badminton players must have the capacity for physical conditions which include cardiovascular endurance, muscle strength, muscular endurance, agility and body flexibility, meaning that physical ability is a factor that has a major influence on winning a match or completing a match. construction of athlete performance in sports training has several components that form the basis or prescription of exercise doses. of course the trainer must own and understand the components of the exercise. volume, intensity, sets, repetitions, duration or distance, and rest 58 form the training components (ilham & rifki, 2020; kuswary & gifari, 2020; mubarrok & adi, 2017). therefore the function of the training components is to make it easier for a trainer to make a training program with these guidelines. conclusion the results showed that the percentage of physical condition application displays for badminton athletes aged 10-12 years based on android smartphones in the very good category obtained a percentage of 93.33% with 14 trainers and a good percentage of 6.67% with 1 trainer. so it can be concluded that this application has a very good appearance in the view of the badminton coach. references abdullah, s. a. (2014). effect of high intensity interval circuit training on the development of specific endurance to some of essential skills in youth badminton players. 4(3), 77–85. abdullahi, y., & coetzee, b. (2017). notational singles match analysis of male badminton players who participated in the african badminton championships. international journal of performance analysis in sport, 1–16. https://doi.org/10.1080/24748668.2017.1303955 abian-vicen, j., castanedo, a., abian, p., sampedro, j., abian-vicen, j., castanedo, a., abian, p., & sampedro, j. (2017). temporal and notational comparison of badminton matches between men ’ s singles and women ’ s singles temporal and notational comparison of badminton matches between men ’ s singles and women ’ s singles. international journal of performance analysis in sport, june. https://doi.org/http://dx.doi.org/10.1080/24748668.2013.11868650 abián, p., coso, j. del, salinero, j. j., gallo-salazar, c., areces, f., ruiz-vicente, d., lara, b., soriano, l., lorenzo-capella, i., abián-vicén, j., abián, p., coso, j. del, salinero, j. j., gallo-salazar, c., areces, f., ruiz-vicente, d., lara, b., soriano, l., muñoz, v., … lara, b. (2016). muscle damage produced during a simulated badminton match in competitive male players. research in sports medicine, 24(1), 104–117. https://doi.org/10.1080/15438627.2015.1076416 agung, n., & rasyid, a. (2018). analisis karakteristik permaianan bulutangkis tunggal putra dan putri. jurnal pendidikan jasmani dan olahraga, 57. ahmet, s., & ridvan ergin. (2017). 9-14 yaş badmintoncularda çeviklik, reaksiyon zamanı ve denge parametrelerinin i̇ncelenmesi. international journal of sports exercise & training sciences, 109–119. https://doi.org/10.18826/useeabd.312996 angelica joanne joummy*, pathmanathan k. suppiah, and md. safwan samsir, f. (2020). the effect of high-intensity intermittent functional training towards the aerobic fitness of youth badminton players. malaysian journal of movement, health & exercise, 9(1), 149–158. aprilia, k. n., kristiyanto, a., & doewes, m. (2018). the exercise evaluation of badminton athletes physical conditions and sport exercise students in central java. jurnal pendidikan, 3(1), 441–446. armstrong, n., & barker, a. r. (2010). endurance training and elite young athletes. medicine and sport science, 56, 59–83. https://doi.org/10.1159/000320633 asbupel, f., kiram, y., & neldi, h. (2020). the effect of playing training method and circuit training method towards vo2 max capacity on badminton male athlete at g-sport center padang. in atlantis press sarl (vol. 464, pp. 829–834). https://doi.org/doi.org/10.2991/assehr.k.200824.185 bhandari, & koley, s. (2019). international journal of health sciences and research. international journal of health sciences and research, 9(3), 71–76. bintara, d. s., yuliawan, d., & f, m. (2021). kontribusi kekuatan otot lengan , fleksibiliti bahu terhadap pukulan lob backhand bulutangkis contribution of arm strength , shoulder flexibility and eye. journal of sports coaching, 3(1), 1–11. cohen, c., texier, b. d., quéré, d., & clanet, c. (2015). the physics of badminton. new journal 59 of physics, 17(6), 63001. ferreira, a., gorski, m., & gajewski, j. (2020). gender differences and relationships between upper extremity muscle strength , lower limb power and shuttle velocity in forehand smash and jump smash in badminton. acta of bioengineering and biomechanics, 22(4). https://doi.org/10.37190/abb-01643-2020-02 fu, l., ren, f., & baker, j. (2017). comparison of joint loading in badminton lunging between professional and amateur badminton players. applied bionics and biomechanics, 2017. fuchs, m., faude, o., wegmann, m., & meyer, t. (2014). critical evaluation of a badmintonspecific endurance test. sports physiology and performance, 249–255. genc, h., & ali, g. k. (2019). examination of the effect of badminton education on physical and selected performance characteristics. journal of education and learning, 8(6), 47–55. https://doi.org/10.5539/jel.v8n6p47 harsono. (2018). latihan kondisi fisik untuk atlet sehat aktif tahun: bandung: pt remaja rosdakarya. heller, j. (2010). physiological profiles of elite badminton players : br j sports med, 1–13. hughes, d. c., ellefsen, s., & baar, k. (2017). adaptations to endurance and strength training. cold spring harbor laboratory press, 1–18. https://doi.org/10.1101/cshperspect.a029769 ilham, m., & rifki, m. s. (2020). pengaruh latihan beban terhadap peningkatan hipertrofi otot lengan atlet dayung. jurnal stamina, 3, 379–397. ishak, m., sofyan, a., firmansyah, h., & herman, d. (2020). the effect of the shadow training model on vo2 max ability in badminton game. in atlantis press sarl (pp. 241–244). kuntze, g., mansfield, n., & sellers, w. (2010). a biomechanical analysis of common lunge tasks in badminton. april 2015, 37–41. https://doi.org/10.1080/02640410903428533 kuswary, m., & gifari, n. (2020). periodesasi gizi dan latihan. pt rajagrafindo persada. legeayem, t. r., & wiriawan, o. (2017). kontribusi kekuatan otot lengan, otot perut, otot kaki, dan power kaki terhadap jumping smash pada bulutangkis tays. jurnal neliti, 1–7. martila, a., & sulastio, a. (2019). the effect of interval training exercise on resistance in putra bulutangkis pb atlet. angkasa pekanbaru. jom fkip, 6(1), 124–134. meiyanto, a., nasuka, & pramono, h. (2018). the evaluation of the founding program of badminton clubs aged 10-11 years in semarang city. jpes (journal of physical education and sports), 7(3), 260–266. morici, g., gruttad’auria, c. i., baiamonte, p., mazzuca, e., castrogiovanni, a., & bonsignore, m. r. (2016). endurance training: is it bad for you? breathe, 12(2), 140–147. https://doi.org/10.1183/20734735.007016 mubarrok, & adi, s. (2017). pengaruh variasi latihan squat terhadap peningkatan power otot tungkai pada pemain bolavoli putri. indonesia performance journal, 1(2), 125– 129. much, i., subroto, i., farisa, s., & haviana, c. (2016). sistem informasi angket pengukuran skala kebutuhan materi pembelajaran tambahan sebagai pendukung pengambilan keputusan di sekolah menengah atas menggunakan skala likert. 1(2), 1–12. nugroho, s., nasrulloh, a., karyono, t. h., dwihandaka, r., & pratama, k. w. (2021). effect of intensity and interval levels of trapping circuit training on the physical condition of badminton players. journal of physical education and sport, 21(3), 1981–1987. https://doi.org/10.7752/jpes.2021.s3252 nurudin, m. (2015). unnes journal of sport sciences. unnes journal of sport sciences, 4(1), 50– 59. pallav, d., harder, k. b. j., batelaan, h., & mcgrath, m. (2017). oxygen cost and physiological responses of recreational badminton match play. the journal of sports medicine and 60 physical fitness, june, 760–765. https://doi.org/10.23736/s0022-4707.16.06319-2 pardiwala, d. n., subbiah, k., rao, n., & modi, r. (2020). badminton injuries in elite athletes : a review of epidemiology and biomechanics. indian journal of orthopaedics, 0123456789. https://doi.org/10.1007/s43465-020-00054-1 paterson, s., mcmaster, d. t., & cronin, j. (2016). assessing change of direction ability in badminton athletes. 38(5), 18–30. phomsoupha., m., berger., q., & laffaye., g. (2017). a multiple repeated sprint ability test for badminton players involving four changes of direction: validity and reliability (part 1). journal of strength and conditioning research publish, part 1. https://doi.org/10.1519/jsc.0000000000002307 ramadhani, b. &. (2021). statistika penelitian pendidikan. rojas-valverde, d., gómez-carmona, c. d., fernández-, j., garcía-lópez, j., garcía-tormo, v., cabello-, d., pino-ortega, j., gómez-carmona, c. d., & fernández-, j. (2020). identification of games and sex-related activity profile in junior international badminton. international journal of performance analysis in sport, 00(00), 1–16. https://doi.org/10.1080/24748668.2020.1745045 saputra, s. hera, kusuma, i. jati, & festiawan, r. (2020). hubungan tinggi badan, panjang lengan dan daya tahan otot lengan dengan keterampilan bermain bulutangkis. jurnal pendidikan olahraga, 9(1), 93–108. https://doi.org/10.31571/jpo.v9i1.1744 sugiyono. (2016). metode penelitian dan pengembangan (research and development/r&d). bandung: alfabeta. sugiyono, d. (2013). metode penelitian kuantitatif, kualitatif, dan tindakan. suharsimi, a. (2013). metodologi penelitian. in bumi aksara. wiguna, i. b. (2017). teori dan aplikasi latihan kondisi fisik. depok: pt grafindo persada. wijaya, a. (2017). analisis gerak keterampilan servis dalam permainan bulutangkis ( suatu tinjauan anatomi, fisiologi, dan biomekanika ). indonesia performance journal, 1(2), 106–111. wong, t. k. k., liu, k. p. y., chung, l. m. y., bae, y., fong, s. s. m., ganesan, b., & wang, h. (2019). balance control, agility, eye – hand coordination, and sport performance of amateur badminton players. medicine. introduction method 88 bielak, alicja, gryta, jakub, iwan, karolina, janczewska, martyna, kalicka, maria, kolasa, agata, krysa, tomasz, radziejowska, zuzanna, szklarz, magdalena & kutermankiewicz, jan. influence of excessive body weight on cancer development and prognosis. quality in sport. 2023;9(1):88-93. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.01.012 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/42029 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 20.01.2023. revised: 20.01.2023. accepted: 05.02.2023. influence of excessive body weight on cancer development and prognosis alicja bielak¹ orcid: 0000-0001-9022-1250 aalicja.groszek@gmail.com jakub gryta¹ orcid: 0000-0003-2088-6622 kubagryta74@gmail.com karolina iwan¹ orcid: 0000-0001-6570-4293 iwan.karolina95@gmail.com martyna janczewska² orcid: 0000-0003-1310-4776 m.janczewska2002@gmail.com maria kalicka¹ orcid: 0000-0002-7246-6737 maria.kalicka96@gmail.com tomasz krysa³ orcid: 0000-0002-9644-1235 tomek.krysa96@gmail.com agata kolasa¹ orcid: 0000-0002-5538-9733 agatakolasa127@gmail.com zuzanna radziejowska¹ orcid: 0000-0002-5879-8778 zuza.radziejowska@gmail.com magdalena szklarz¹ orcid: 0000-0002-6795-8868 magdalena.szklarz1@gmail.com jan kutermankiewicz4 orcid: 0000-0002-4195-0534 kuter96@gmail.com ¹1 military clinical hospital in lublin, al. racławickie 23, 20-049 lublin ²independent public clinical hospital no. 4 in lublin st. jaczewskiego 8, 20-954 lublin ³specialist hospital of stefan cardinal wyszyński in lublin 4public university hospital no. 1 in lublin, st. stanisława staszica 16, 20-081 lublin correspondence: alicja bielak, aalicja.groszek@gmail.com https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.01.012 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/42029 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) mailto:magdalena.szklarz1@gmail.com 89 abstract introduction and purpose according to the who, overweight and obesity are defined as excessive or abnormal accumulation of adipose tissue, leading to deterioration of health. excessive body weight is a constantly growing public health problem that has reached the scale of a pandemic. currently, there is ample evidence that excess body weight increases the risk of developing cancer and worsens the prognosis. the aim of this review is to analyze the impact of overweight and obesity on cancer development and prognosis, and to elucidate pathogenesis. state of knowledge based on the current state of knowledge in epidemiology, it is estimated that approximately 20% of all malignancies are related to excessive body weight. so far, there is sufficient evidence to support an association between excess body fat and 13 out of 24 cancer sites: esophagus, gastric cardia, colon, liver, gallbladder, pancreas, postmenopausal breast, endometrium, ovary, kidney, meningioma, thyroid and multiple myeloma. adipose tissue cells produce growth factors, hormones and cytokines that can interfere with the regulation of cell growth and survival. excess adipose tissue leads to systemic chronic inflammation, oxidative stress, insulin resistance, hyperinsulinemia, increase in sex hormones, increase in leptin levels and a decrease in adiponectin levels. this leads to dna defects, stimulation of angiogenesis, cell proliferation and inhibition of apoptosis, and thus promotes the development of cancer. in addition, studies have estimated that excess body weight is responsible for 14% of cancer deaths in men and 20% in women. conclusions due to the increasing problem of obesity and cancer worldwide and the proven causal relationship between these diseases, it is necessary to intensify nutrition education and promote a healthy lifestyle in order to minimize excessive body weight, and thus reduce the incidence of cancer. key words: cancer, malignancy; overweight; obesity; carcinogenesis introduction and purpose according to the who, overweight and obesity are defined as excessive or abnormal accumulation of adipose tissue, leading to deterioration of health. excessive body weight is a constantly growing public health problem that has reached the scale of a pandemic. as reported by world health organization (who), over 1.9 billion (39% of the population) adults were overweight in 2016, of which over 650 million (13%) were obese [1]. risk of cancer is strictly tied to obesity. there is ample evidence that being overweight increases the risk of developing cancer and worsens the prognosis. excessive body weight is considered the second major factor of getting sick with cancer, after smoking. according to the international agency for research on cancer (iarc) data, high bmi can cause nearly half a million cases of cancer per year. study conducted by iarc emphasizes that excessive body weight caused about 3.6% of all diagnosed cancer cases in 2012 [2]. the population attributable fraction of high body mass index (bmi) with respect to obesity-related cancers is 11.9% in men and 13.1% in women. [3] obesity can interfere with the effective delivery of systemic cancer therapy compromising the efficacy and response to treatment. excess body weight increases the risk of side effects and infections during treatment [4]. moreover, studies have estimated that excess body weight is responsible for 14% of cancer deaths in men and 20% in women [5]. in 2016, the international agency for research on cancer (iarc) found sufficient evidence to support the association between excess body fat and 13 out of 24 cancer sites: esophagus (adenocarcinoma), gastric cardia, colon, liver, gallbladder, pancreas, postmenopausal breast, endometrium, ovary, kidney, meningioma, thyroid and multiple myeloma [6]. recent reports indicate an increase in the incidence of cancer related to overweight and obesity in people aged 20 to 49. due to the significant increase in the incidence of obesity and overweight in young adults and children, there is a justified concern about the increase in the incidence of cancer in these age groups [7]. state of knowledge mechanisms linking increased body mass with the induction of neoplastic processes pathomechanisms responsible for the development of cancer in people with excessive body weight are very complex. adipose tissue cells produce many growth factors, hormones and cytokines that can interfere with the regulation of cell growth and survival. adipose tissue is an endocrine organ that produces and secretes both pro90 inflammatory substances (tnf-α, il-6, visfatin, resistin, igf, sex hormones) and anti-inflammatory substances (adiponectin, il-1, il-10). in physiological conditions, with a normal body weight, a balance is maintained between pro-inflammatory and anti-inflammatory factors, which determines the positive effect of substances secreted by adipose tissue on the functioning of the body and maintaining homeostasis. with excessive body weight, there is an advantage in the secretion of pro-inflammatory substances, which determines the formation of chronic inflammation and insulin resistance [8]. obesity is a state of chronic subclinical inflammation. substances secreted by adipose tissue stimulate chemotaxis of immune cells, which then continue the cascade by producing cytokines and chemotactic factors that recruit and activate effector cells. in particular, factors such as platelet-derived growth factor, transforming growth factor β, monocyte chemotactic protein 1 (mcp-1), interleukin (il) 1β, tumor necrosis factor α (tnf-α) attract mononuclear cells. once established, these progenitor cells differentiate into mature macrophages, which take on a major role in the production of cytokines and growth factors. these macrophage products have profound effects on the local microenvironment, including the stimulation of angiogenesis [9]. many proinflammatory cytokines increase tumor necrosis factor (tnfα) levels and il-6, which are important cytokines in cancer development. factor tumor necrosis by binding to the tnf receptor activates nuclear factor (nf-kb nuclear factor), blocking apoptosis and increasing proliferation of cancer cells. interleukin 6 sends signals to the cell nucleus via a signal transformer signal transducer to transcription activator 3 (stat3), an activated oncoprotein in many neoplastic tumors [10]. c-reactive protein is the main diagnostic marker of inflammation. research has shown that an increase in circulating c-reactive protein (crp) is associated with an increased risk of colorectal cancer, and in particular, genetic variation in the crp gene has been shown to influence the risk of developing colorectal cancer [11]. high levels of crp have also been shown to increase the risk of ovarian cancer in overweight women [12]. oxidative stress and lipid dysregulation in obese individuals can result in elevated levels of reactive oxygen species (ros), which can cause oxidative dna damage. reactive oxygen species contribute to inefficient dna repair and genetic instability. damage to the genetic material of cells plays a key role in the initiation and progression of cancer [13]. obesity and excessive body fat leads to an increase in sex hormones. the stimulating effect of estrogens on carcinogenesis in breast, ovarian and endometrial cancer is well known. aromatase activity is stimulated by proinflammatory factors derived from adipose tissue (il-1β, il-6, prostaglandin e2, and tnfα) and insulin growth factor-1 (igf-1). in addition, excessive body weight decreases sex hormone binding globulin (shgb), which causes an increase in biologically active hormones. excess weight gain in men and postmenopausal women is thus associated with significant increases in adipose-derived aromatase activity, estrogen production, and systemic estrogen bioavailability, which may partly explain the increased risk of several gynecological cancers associated with obesity in postmenopausal women [14,15]. excess body weight and chronic inflammation causes insulin resistance and hyperinsulinemia. hyperinsulinemia stimulates the production of igf-1 and reduces hepatic expression of igf-binding proteins, which leads to an increase in the level and bioavailability of igf-1. both insulin and igf-1 can stimulate in vitro tumor cell proliferation. insulin activates erk and pi3k signaling pathways to promote tumor growth, loss of epithelial integrity, and metastasis. igfs promote tumor growth, migration, and invasion, and igf-1 also stimulates hif-1α, which corresponds with metastasis of some tumors [14]. numerous epidemiological studies and in vivo studies have shown a significant impact of insulin resistance and hyperinsulinemia on the development of cancer [16]. epidemiological studies indicate that elevated levels of insulin and igf-1 contribute to the growth of colorectal, pancreatic, liver, postmenopausal breast and endometrial cancers [17]. it has been shown that up to 90% of breast cancer cells have increased expression of igf and insulin, and the concentration of both substances is 10 times higher in breast cancer cells than in healthy ones breast cells [18]. fat tissue leads to an increase in leptin levels and a decrease in adiponectin levels. the cause of adiponectin deficiency and leptin increase in obesity is the inhibition of its production by inflammatory cytokines, mainly il-6 [19]. adiponectin exhibits anticancer activity by inhibiting inflammation, proliferation, atherogenesis, angiogenesis, and insulin resistance. adiponectin stimulates ampk (amp-activated protein kinase), which inhibits mtor, and thus inhibits cell proliferation and tumor growth. ampk has the ability to inhibit tumor growth by upregulating the p53 axis, reducing cyclin d1 levels, and inhibiting cyclin-dependent kinases, leading to g1 inhibition of the cell cycle. adiponectin also stimulates the tumor suppressor lkb1, which contributes to the prevention of metastasis. low levels of adiponectin are associated with an increased risk of many cancers [16,20]. leptin is a peptide hormone secreted by adipose tissue, which in physiological conditions performs important functions in the body, such as appetite control and energy homeostasis. however, excess leptin promotes inflammation and activates several oncogenic pathways such as jak/stat, mapk and pi3k/akt. the leptin receptor belongs to the family of class 1 cytokine receptors and has been shown to play a key role in the pathogenesis of many types of malignancies. leptin-leptin receptor signaling plays an important role in promoting several processes involved in cancer progression, including cell proliferation, metastasis, angiogenesis, and chemoresistance. recent studies indicate that leptin receptors are abundant in many types of 91 cancer [21,22]. systemic levels of leptin and adiponectin thus show a completely opposite effect on tumor development. a higher ratio of leptin to adiponectin is associated with a greater risk of cancer [23]. correlation between excessive body weight and cancer incidence in 2012, a population-based study was conducted to determine the global burden of cancer attributable to high body mass index. the study included cancers reported by the world cancer research fund as having sufficient evidence to attribute a causal relationship with excessive bmi. these include kidney, pancreatic, gallbladder, endometrial, ovarian cancer, postmenopausal breast cancer, esophageal adenocarcinoma, and colorectal adenocarcinoma. in 2012, there were 481,000 new cases of malignant neoplasms attributable to excess body weight, which accounted for 3.6% of all malignant neoplasms. the incidence was higher in women (345,000) than in men (136,000) [24]. obese women have a significantly increased risk of developing breast cancer. the recurrence rate of this cancer is also increasing in this group of women [12]. an estimated 18,639 cancers diagnosed in france in 2015 were linked with excessive body weight, which corresponds to 5.3% of all cancers diagnosed. this included 4,507 cases of postmenopausal breast cancer and 3,380 cases of colon cancer [25]. an increase in bmi of 5 kg/m2 contributes to a 7% increase in the incidence of nhl and an increase in nhl mortality by as much as 14% [26]. based on a study conducted in canada, it was estimated that in 2010, 9,645 cancer cases, which accounted for 5.7% of all registered cases in adults over 25 years of age, were associated with excessive body weight. the most diagnosed cases of cancer related to excessive body weight were colon, kidney and prostate cancer in men and cancer of the uterus, breast and colon in women [27]. a national survey of american adults found that the proportion of cancers attributable to excess body weight ranged from 3.9% to 6.0% among men and from 7.1% to 11.4% among women. it is estimated that approximately 37,670 cases of cancer in men (4.7% of all cases) and 74,690 cases of cancer in women (9.6%) aged 30 years or older in the united states each year were attributable to excess body weight between 2011-2015 [28]. a canadian study found that men who gained ≥21 kg after the age of 20 were 60% more likely to develop colorectal cancer than men who gained only 1–5 kg. in addition, a study of austrian adults showed a direct link between weight loss and a reduced risk of colon cancer in men [29]. the influence of excessive body weight on prognosis in malignant tumors in the usa, a study was conducted to analyze the impact of excessive body weight on the risk of death due to cancer. patients with the highest body mass index (bmi ≥40) had 52% higher rates of mortality from all cancers for men and 62% higher for women compared to women and men of normal weight. death rates from cancers of the esophagus, colon, liver, gallbladder, pancreas, kidney, non-hodgkin's lymphoma, and multiple myeloma were significantly higher in overweight patients in addition, higher bmi values ​ ​ were associated with a higher risk of death from gastric and prostate cancer in men and from breast, uterine, cervical and ovarian cancers in women. studies have estimated that excess body weight is responsible for 14% of cancer deaths in men and 20% in women [30]. a retrospective cohort study conducted to examine the association between bariatric surgery and cancer-related mortality found that overall cancer mortality was reduced by 46% in gastric bypass patients compared to non-surgical controls, demonstrating perfectly the association of obesity with mortality in cancer [31]. obese women are 2.5 times more likely to die from breast cancer than women with normal weight. according to research, an increase in body mass index by 5 kg/m2 increases the risk of death by 17% [12]. obese men appear to be at greater risk of developing biologically aggressive prostate cancer, and are also more likely to have advanced disease when prostate cancer is diagnosed [4]. a recent study found that high childhood bmi was independently associated with increased overall cancer mortality in adulthood. moreover, the association of bmi in childhood and subsequent cancer mortality persisted regardless of bmi in adulthood [32]. conclusions overweight and obesity are well-known risk factors for cancer, and their incidence continues to increase worldwide. due to the well-proven impact of obesity on the development of cancer, anti-cancer prophylaxis should be considered, consisting in preventing and combating obesity, especially that this problem is increasingly affecting young people. continuation of the current patterns of weight gain in the population will lead to a further increase in the burden of cancer in all age groups in the future. moreover, it is worth noting that excess body weight in patients with malignant tumors significantly worsens prognosis. it increases the malignancy of tumors, contributes to the formation of metastases, and worsens the response to anti-cancer treatment. treatment of excessive body weight should be an integral part of anti-cancer treatment in order to 92 improve the prognosis in oncology patients. however, this should be done under professional supervision to avoid malnutrition, which can also worsen the prognosis. references 1. world health organization. obesity and overweight [internet]. geneva: who; 2020 available from: https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/obesity-and-overweight 2. bray f, ferlay j, soerjomataram i, siegel rl, torre la, jemal a. global cancer statistics 2018: globocan estimates of incidence and mortality worldwide for 36 cancers in 185 countries. ca cancer j clin. 2018 nov;68(6):394-424. doi: 10.3322/caac.21492. 3. arnold m, pandeya n, byrnes g, renehan pag, stevens ga, ezzati pm, ferlay j, miranda jj, romieu i, dikshit r, forman d, soerjomataram i. global burden of cancer attributable to high body-mass index in 2012: a population-based study. lancet oncol. 2015 jan;16(1):36-46. doi: 10.1016/s1470-2045(14)71123-4. 4. ligibel ja, alfano cm, courneya ks, demark-wahnefried w, burger ra, chlebowski rt, fabian cj, gucalp a, hershman dl, hudson mm, jones lw, kakarala m, ness kk, merrill jk, wollins ds, hudis ca. american society of clinical oncology position statement on obesity and cancer. j clin oncol. 2014 nov 1;32(31):3568-74. doi:10.1200/jco.2014.58.4680. 5. calle ee, rodriguez c, walker-thurmond k, thun mj. overweight, obesity, and mortality from cancer in a prospectively studied cohort of u.s. adults. n engl j med. 2003 apr 24;348(17):1625-38. doi: 10.1056/nejmoa021423. 6. lauby-secretan b, scoccianti c, loomis d, grosse y, bianchini f, straif k; international agency for research on cancer handbook working group. body fatness and cancer--viewpoint of the iarc working group. n engl j med. 2016 aug 25;375(8):794-8. doi: 10.1056/nejmsr1606602. 7. berger na. young adult cancer: influence of the obesity pandemic. obesity (silver spring). 2018 apr;26(4):641-650. doi: 10.1002/oby.22137. 8. maciejewska-cebulak m. : wpływ nadwagi i otyłości na powstawanie nowotworów. forum medycyny rodzinnej 2017;11(2):73-79. 9. iyengar nm, gucalp a, dannenberg aj, hudis ca. obesity and cancer mechanisms: tumor microenvironment and inflammation. j clin oncol. 2016 dec 10;34(35):4270-4276. doi: 10.1200/jco.2016.67.4283. 10. goday a, barneto i, garcía-almeida jm, blasco a, lecube a, grávalos c, martínez de icaya p, de las peñas r, monereo s, vázquez l, palacio je, pérez-segura p. obesity as a risk factor in cancer: a national consensus of the spanish society for the study of obesity and the spanish society of medical oncology. clin transl oncol. 2015 oct;17(10):763-71. doi: 10.1007/s12094-015-1306-y. 11. m. l. slattery, k. curtin, e. m. poole et al., “genetic variation in c-reactive protein in relation to colon and rectal cancer risk and survival,” international journal of cancer, vol. 128, no. 11, pp. 2726–2734, 2011. doi: 10.1002/ijc.25721 12. krupa-kotara k, dakowska d. impact of obesity on risk of cancer. cent eur j public health. 2021;29(1):38-44. doi: 10.21101/cejph.a5913. 13. kompella p, vasquez km. obesity and cancer: a mechanistic overview of metabolic changes in obesity that impact genetic instability. mol carcinog. 2019 sep;58(9):1531-1550. doi: 10.1002/mc.23048. 14. deng t, lyon cj, bergin s, caligiuri ma, hsueh wa. obesity, inflammation, and cancer. annu rev pathol. 2016 may 23;11:421-49. doi: 10.1146/annurev-pathol-012615-044359. 15. kruk j. lifestyle components and primary breast cancer prevention. asian pac j cancer prev. 2014;15(24):10543-55. doi: 10.7314/apjcp.2014.15.24.10543. 16. cohen dh, leroith d. obesity, type 2 diabetes, and cancer: the insulin and igf connection. endocr relat cancer. 2012 sep 5;19(5):f27-45. doi: 10.1530/erc-11-0374. 17. de pergola g, silvestris f. obesity as a major risk factor for cancer. j obes. 2013;2013:291546. doi: 10.1155/2013/291546. 18. frasca f, pandini g, sciacca l, pezzino v, squatrito s, belfiore a, vigneri r. the role of insulin receptors and igf-i receptors in cancer and other diseases. arch physiol biochem. 2008 feb;114(1):2337. doi: 10.1080/13813450801969715. 19. wueest s, seelig e, timper k, lyngbaek mp, karstoft k, donath my, ellingsgaard h, konrad d. il-6 receptor blockade increases circulating adiponectin levels in people with obesity: an explanatory analysis. metabolites. 2021 jan 29;11(2):79. doi: 10.3390/metabo11020079. 20. vansaun mn. molecular pathways: adiponectin and leptin signaling in cancer. clin cancer res. 2013 apr 15;19(8):1926-32. doi: 10.1158/1078-0432.ccr-12-0930. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/obesity-and-overweight 93 21. lin tc, hsiao m. leptin and cancer: updated functional roles in carcinogenesis, therapeutic niches, and developments. int j mol sci. 2021 mar 11;22(6):2870. doi: 10.3390/ijms22062870. 22. buonaiuto r, napolitano f, parola s, de placido p, forestieri v, pecoraro g, servetto a, formisano l, formisano p, giuliano m, arpino g, de placido s, de angelis c. insight on the role of leptin: a bridge from obesity to breast cancer. biomolecules. 2022 sep 29;12(10):1394. doi: 10.3390/biom12101394. 23. gong tt, wu qj, wang yl, ma xx. circulating adiponectin, leptin and adiponectin-leptin ratio and endometrial cancer risk: evidence from a meta-analysis of epidemiologic studies. int j cancer. 2015 oct 15;137(8):1967-78. doi: 10.1002/ijc.29561. 24. arnold m, pandeya n, byrnes g, renehan pag, stevens ga, ezzati pm, ferlay j, miranda jj, romieu i, dikshit r, forman d, soerjomataram i. global burden of cancer attributable to high body-mass index in 2012: a population-based study. lancet oncol. 2015 jan;16(1):36-46. doi: 10.1016/s1470-2045(14)71123-4. 25. arnold m, touillaud m, dossus l, freisling h, bray f, margaritis i, deschamps v, soerjomataram i. cancers in france in 2015 attributable to high body mass index. cancer epidemiol. 2018 feb;52:15-19. doi: 10.1016/j.canep.2017.11.006. 26. larsson sc, wolk a. body mass index and risk of non-hodgkin's and hodgkin's lymphoma: a metaanalysis of prospective studies. eur j cancer. 2011 nov;47(16):2422-30. doi: 10.1016/j.ejca.2011.06.029. 27. zakaria d, shaw a. cancers attributable to excess body weight in canada in 2010. health promot chronic dis prev can. 2017 jul;37(7):205-214. doi: 10.24095/hpcdp.37.7.01. 28. islami f, goding sauer a, gapstur sm, jemal a. proportion of cancer cases attributable to excess body weight by us state, 2011-2015. jama oncol. 2019 mar 1;5(3):384-392. doi: 10.1001/jamaoncol.2018.5639. 29. wolin ky, carson k, colditz ga. obesity and cancer. oncologist. 2010;15(6):556-65. doi: 10.1634/theoncologist.2009-0285. 30. calle ee, rodriguez c, walker-thurmond k, thun mj. overweight, obesity, and mortality from cancer in a prospectively studied cohort of u.s. adults. n engl j med. 2003 apr 24;348(17):1625-38. doi: 10.1056/nejmoa021423. 31. adams td, stroup am, gress re, adams kf, calle ee, smith sc, halverson rc, simper sc, hopkins pn, hunt sc. cancer incidence and mortality after gastric bypass surgery. obesity (silver spring). 2009 apr;17(4):796-802. doi: 10.1038/oby.2008.610. 32. nuotio j, laitinen tt, sinaiko ar, woo jg, urbina em, jacobs dr jr, steinberger j, prineas rj, sabin ma, burgner dp, minn h, burns tl, bazzano la, venn aj, viikari jsa, hutri-kähönen n, daniels sr, raitakari ot, magnussen cg, juonala m, dwyer t. obesity during childhood is associated with higher cancer mortality rate during adulthood: the i3c consortium. int j obes (lond). 2022 feb;46(2):393-399. doi: 10.1038/s41366-021-01000-3. 11 jaskuła, karolina, merkisz, konrad, nemeczek, sylwia, walczak, klaudia, grzybowski, jakub, marciniak, agnieszka, orłowski, władysław, grzywna, natalia, walczak, patrycja & salasa, weronika. lateonset pompe disease literature review and summary of current knowledge. quality in sport. 2023;9(1):11-18. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.01.001 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41684 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 03.12.2022. revised: 20.12.2022. accepted: 09.01.2023. choroba pompego o późnym początku – przegląd literatury i podsumowanie aktualnej wiedzy late-onset pompe disease literature review and summary of current knowledge karolina jaskuła, konrad merkisz, sylwia nemeczek, klaudia walczak, jakub grzybowski, agnieszka marciniak, władysław orłowski, natalia grzywna, patrycja walczak, weronika salasa karolina jaskuła kliniczny szpital wojewódzki nr 1 im. fryderyka chopina w rzeszowie https://orcid.org/0000-0002-0040-4545 | kmierzwa159@gmail.com konrad merkisz samodzielny publiczny szpital kliniczny nr 4 w lublinie https://orcid.org/0000-0002-3533-2967 | konrad.merkisz@gmail.com sylwia nemeczek samodzielny publiczny szpital kliniczny nr 4 w lublinie https://orcid.org/0000-0003-2936-1822 | sylwianem@gmail.com klaudia walczak samodzielny publiczny szpital kliniczny nr 4 w lublinie https://orcid.org/0000-0002-5156-2260 | klaudia.walczak100@gmail.com https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.01.001 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41684 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) mailto:kmierzwa159@gmail.com mailto:konrad.merkisz@gmail.com mailto:sylwianem@gmail.com mailto:klaudia.walczak100@gmail.com 12 jakub grzybowski samodzielny publiczny szpital kliniczny nr 4 w lublinie https://orcid.org/0000-0002-2110-7304 | grzybowski.jakub00@gmail.com agnieszka marciniak wojewódzki szpital specjalistyczny im. stefana kardynała wyszyńskiego spzoz w lublinie https://orcid.org/0000-0002-3158-8842 | agnieszka_marciniak96@wp.pl władysław orłowski wojewódzki szpital specjalistyczny im. stefana kardynała wyszyńskiego spzoz w lublinie https://orcid.org/0000-0002-8191-2102 | wladyslaworlowski96@gmail.com natalia grzywna 1 wojskowy szpital kliniczny z polikliniką spzoz w lublinie https://orcid.org/0000-0001-9132-5326 | nataliaa.grzywna@gmail.com patrycja walczak student uniwersytetu medycznego w lublinie https://orcid.org/0000-0002-4151-9170 | walczakpatrycja106@gmail.com weronika salasa student uniwersytetu medycznego w lublinie https://orcid.org/0000-0002-8683-2582 | weronikasal@gmail.com abstract: introduction: pompe disease is a glycogen storage disorder caused by the deficient activity of the lysosomal enzyme acid α-glucosidase (gaa). mutations in the gaa gene lead to the accumulation of glycogen in different organs. in a late-onset form (late-onset pompe disease), the disease is characterized by slow, progressive proximal limb and respiratory muscle weakness. the diagnosis is based on a low level of gaa either in the muscle biopsy or in the leucocytes. lopd is treated with enzyme replacement therapy (ert). purpose: summary of currently knowladge about late-onset pompe disease characteristic, diagnosis and treatment. methods: a review of literature available in the pubmed database and google scholar. by searching for keywords: pompe disease, late-onset pompe disease, lopd, alglucosidaseα. results: the diagnosis of late-onset pompe disease can often be difficult. it is a very rare disease and the clinical presentation is similar to other neuromuscular disorders, such as duchenne and backer muscular dystrophies, mailto:grzybowski.jakub00@gmail.com mailto:agnieszka_marciniak96@wp.pl mailto:wladyslaworlowski96@gmail.com mailto:nataliaa.grzywna@gmail.com mailto:walczakpatrycja106@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-8683-2582 13 glycogenosis or autoimmune or mitochondrial myopathies and others. despite available specific enzyme replacement therapy lopd is progressive. patients require support from a multidisciplinary team of specialists, including care from neurologists, pulmonologists or physiotherapists. conclusion: although rare, pompe disease should be considered in patients with proximal paresis and respiratory failure. more research into lopd can help increasing precocity of diagnosis and treat it more effectively. keywords: pompe disease, late-onset pompe disease, lopd, alglucosidase-α streszczenie: wprowadzenie: choroba pompego jest chorobą spichrzeniową glikogenu, która jets spowodowana niedoborem aktywności lizosomalnego enzymu kwaśnej α-glukozydazy (gaa). mutacje w genie gaa prowadzą do nagromadzenia glikogenu w różnych narządach. w postaci późnej (late-onset pompe disease) choroba cechuje się powolnym i postępującym osłabieniem proksymalnych mięśni kończyn i mięśni oddechowych. rozpoznanie stawia się poprzez wykazanie niskiego poziomu gaa w biopsji mięśnia lub w leukocytach. lopd jest leczona enzymatyczną terapią zastępczą (ert). cel pracy: podsumowanie aktualnej wiedzy na temat późnej postaci choroby pompego charakterystyka, diagnostyka i leczenie. metody: przegląd literatury dostępnej w bazie pubmed oraz google scholar, wyszukując słów kluczy: pompe disease, late-onset pompe disease, lopd, alglucosidaseα. wyniki: rozpoznanie choroby pompego o późnym początku może być często trudne. jest to bardzo rzadka choroba, a jej obraz kliniczny jest podobny do innych chorób nerwowo-mięśniowych, takich jak dystrofie mięśniowe duchenne'a i beckera, glikogenozy czy miopatie autoimmunologiczne lub mitochondrialne i inne. pomimo dostępnej specyficznej enzymatycznej terapii zastępczej lopd ma charakter postępujący. pacjenci wymagają wsparcia ze strony wielodyscyplinarnego zespołu specjalistów, m.in. opieki neurologów, pulmonologów czy fizjoterapeutów. wnioski: chociaż rzadka, choroba pompego powinna być rozważana u pacjentów z niedowładem proksymalnym i niewydolnością oddechową. więcej badań nad lopd może pomóc w zwiększeniu szybkości rozpoznania i skuteczniejszym leczeniu. słowa kluczowe: choroba pompego, late-onset pompe disease, lopd, alglukozydazaα wstęp: choroba pompego, inaczej niedobór kwaśnej maltazy, jest opisywana również jako glikogenoza typu ii. to genetycznie uwarunkowana choroba spichrzeniowa glikogenu. spowodowana jest całkowitym bądź częściowym niedoborem aktywności lizosomalnego enzymu kwaśnej αglukozydazy (gaa), której funkcją jest hydrolizowanie glikogenu. dziedziczona jest w sposób autosomalny recesywny. w którym dziedziczona cecha ujawnia się tylko w wypadku, gdy obydwa allele genu występują w układzie homozygotycznym recesywnym, co oznacza, że u osoby chorej muszą wystąpić dwie mutacje genu gaa kodującego kwaśną αglukozydazę [1,2]. efektem jest nagromadzenie glikogenu wewnątrzlizosomalnie w różnych narządach, głównie w mięśniach szkieletowych, a także w wątrobie czy sercu. istnieje cały szereg mechanizmów patogennych, takich jak autofagia, homeostaza wapnia, stres oksydacyjny i nieprawidłowości mitochondrialne, które przyczyniają się do uszkodzenia tkanek w chorobie pompego [18]. klasyczna postać, w której aktywność alfaglukozydazy jest nieobecna występuje u noworodków. objawia się przede wszystkim kardiomiopatią i hipotonią, które prowadzą do śmierci zwykle w pierwszym roku życia. rzadziej choroba objawia się w dowolnym momencie po ukończeniu 12 miesięcy życia, w dzieciństwie lub u dorosłych. ten fenotyp to tzw. choroba pompego o późnym początku (late-onset pompe disease). charakteryzuje się resztkową aktywnością enzymu, zwykle w granicach 2-40% [3,4]. mimo, że postać ta choroby ma łagodniejszy fenotyp, wpływa na jakość i długość życia w znaczącym stopniu [1]. pacjenci z podtypem lopd mają głównie problem z poruszaniem się oraz dysfunkcję układu oddechowego [2]. https://pl.wikipedia.org/wiki/homozygota_recesywna https://pl.wikipedia.org/wiki/homozygota_recesywna 14 tabela 1. porónanie podtypów choroby pompego [21] typ obraz kliniczny struktura glikogenu enzym deficytowy sposób dziedziczenia klasyczny (noworodkowy) obniżone napięcie mięśniowe, przerost mięśnia sercowego prawidłowa kwaśna αglukozydaza ar o późnym początku (dzieciecy/dorosł y) niewydolność oddechowa, uogólniona miopatia prawidłowa kwaśna αglukozydaza ar objawy: choroba pompe'go o późnym początku to choroba wieloukładowa o mnogiej prezentacji klinicznej. jej obraz często zbliżony jest do innych zaburzeń nerwowo-mięśniowych [4,5]. nagromadzony w mięśniach glikogen powoduje postępującą miopatię proksymalną, objawiającą się niedowładem i zanikiem różnych grup mięśni. osłabienie pojawia się w większym stopniu w proksymalnych niż w dystalnych częściach ciała. obręcz miednicy jest osłabiona wyraźniej niż obręcz barkowa czy mięśnie brzucha [4]. głównymi dolegliwościami chorych z późną postacią choroby pompego jest osłabienie kończyn dolnych powodujące trudności w poruszaniu się, zwłaszcza w wstawaniu z pozycji siedzącej, wchodzeniu po schodach. kolejno często występują zaburzenia w układzie oddechowym powodujące wzmożoną męczliwość, szczególnie przy wysiłku i duszność w pozycji leżącej [1,5,6]. w badaniu fizykalnym można zaobserwować również dodatni objaw trendelenburga, czyli opadanie miednicy podczas stania na jednej z kończyn lub w trakcie chodzenia [19]. pacjenci zgłaszają nawracające infekcje płucne, spowodowane osłabionym odruchem kaszlowym i niewystarczającym usuwaniem zalegającej wydzieliny. [17]. osłabienie mięśni oddechowych może być przyczyną zaburzeń oddychania podczas snu, które mogą wyprzedzać inne, jawne objawy niewydolności oddechowej [2,6]. pacjenci prezentują niespokojny sen, nocne wybudzanie czy poranny ból głowy, spowodowane hiperkapnią [17]. ważnym aspektem, choć trudnym do zmierzenia przez swoją subiektywność jest ból oraz zmęczenie. pacjenci doświadczają bolesnych skurczy mięśni czy bóli kręgosłupa, ramion, nóg. towarzyszące zmęczenie niekiedy ma uporczywy charakter i obejmuje obszar zarówno fizyczny jak i psychiczny. prowadzi to do mniejszej aktywność w społeczeństwie, spadku jakości życia, a w konsekwencji do lęku czy depresji. [19] lopd obejmuje również zajęcie mięśni opuszkowych z osłabieniem języka, zaburzeniem mowy czy połykania [2]. osłabienie lub atrofia języka jest bardziej nasilona niż w innych miopatiach [8]. wśród objawów pojawia się także zmęczenie występujące przy nieadekwatnie niewielkim wysiłku. chorzy mają deformacje kręgosłupa takie jak skolioza czy nadmierna lordoza oraz osteoporoza. objawami znacząco wpływającym na jakość życia są zaburzenia dolnych dróg moczowych pod postacią nietrzymania moczu, zaburzenie funkcji zwieraczy odbytu oraz nietrzymanie stolca. utrata słuchu obserwowana jest częściej niż w populacji ogólnej [7, 18]. niekiedy charakterystyczne są objawy żołądkowo-jelitowe takie jak biegunki, zaparcia, wzdęcia czy wczesna sytość [19]. w badaniach obrazowych czasem można wykryć anomalie naczyń krwionośnych np. tętniaki tętnic mózgowych [9]. chorobie mogą towarzyszyć zaburzenia rytmu serca lub nieprawidłowości w obrębie aorty, jednak w przeciwieństwie do postaci klasycznej, rzadko występuje kardiomiopatia przerostowa. główną przyczyną zgonu pacjentów z późną postacią choroby pompego jest przewlekła niewydolność oddechowa [1,19]. diagnostyka: rozpoznanie choroby pompego, a szczególnie fenotypu o późnym początku jest często trudne, ponieważ może przypominać liczne inne choroby z grupy zaburzeń nerwowo-mięśniowych [4]. obraz kliniczny jest podobny do innych chorób takich jak dystrofie mięśniowe beckera, duchenne'a, inne glikogenozy czy miopatie autoimmunologiczne lub mitochondrialne. częstym odchyleniem badaniach laboratoryjnych jest wzrost stężenia kinazy keratynowej i dehydrogenazy mleczanowej (nawet do 15 razy powyżej normy), co jest ścisle powiązane z uszkodzeniem mięśni [1]. również poziomy transaminaz alaninowej i asparaginowej są często nieznacznie podwyższone, szczególnie, jeśli stężenie ck jest wysokie [10]. nieprawidłowe wyniki badań laboratoryjnych mogą być pierwszą, a czasem jedyną manifestacją choroby pompego. mimo tego prawidłowy poziom kinazy 15 kreatynowej nie pozwala wykluczyć rozpoznania lopd. rezonans magnetyczny (mri) może być pomocnym badaniem do oceny lokalizacji zmian mięśniowych (zaniki, nacieki tłuszczowe) oraz ich rozległości. może posłużyć też do identyfikacji miejsca biopsji mięśnia [17]. ważnym badaniem ułatwiającym diagnostykę jest badanie elektromiograficzne (emg), w którym można stwierdzić cechy pierwotnego uszkodzenia mięśni. niekiedy nieprawidłowości zauważa się jedynie w mięśniach przykręgosłupowych. badanie funkcji płuc może ujawnić zmniejszoną natężoną pojemność życiową (fvc) [4]. ponieważ osłabienie przepony może ujawnić się wcześniej niż osłabienie mięśni kończyn, ocena układu oddechowego u pacjentów z podejrzeniem lopd jest bardzo istotna. spadek fvc o 10% lub więcej po zmianie pozycji sugeruje osłabienie przepony i powinien nakierowywać diagnozującego na możliwość wystąpienia choroby pompego u pacjenta [11]. montagnese i wsp. [22] przeprowadzili dokładną diagnostykę 30 pacjentów z późną postacią choroby pompego. w trakcie obserwacji oceniano ich funkcje oddechową, krążeniowo-sercową oraz wykonano badania mri mięśni szkieletowych. sprawność ruchową badano przy użyciu m.in. testu 6-minutowego marszu 6mwt. wydolność oddechowa była oceniana w spirometrii,jako fvc % w pozycji wyprostowanej. najczęsciej uchwytnymi objawowami lopd były: wzrost kinazy kreatynowej przed pojawieniem się objawów klinicznych (37%), proksymalne osłabienie mięśni (53%) i zaburzenia oddechowe (10%). biopsja mięśnia wykazała u 17 na 28 chorych miopatię wakuolarną z podwyższonym poziomem glikogenu. u 3/ z 8 tylko spichrzanie glikogenu, a tylko u jednego na 28 pacjentow obecność jedynie miopatii wakuolarnej.u 7 osób zmiany określono jako niespecyficzne. badania biochemiczne u wszystkich pacjentów poddanych biopsji wykazały aktywność reszkowa enzmynu gaa poniżej 30% normy. ostateczne rozpoznanie ustala się poprzez wykazanie niedoboru kwaśnej α-glukozydazy oraz wyniku badania molekularnego, potwierdzającego występowanie mutacji w obu allelach genu gaa [1, 12, 13]. standardowa diagnostyka polega na ocenie aktywności enzymu w leukocytach lub fibroblastach. dostępny jest również test przesiewowy, który polega na pomiarze aktywności kwaśnej αglukozydazy w suchej kropli krwi (dried blood spot – dbs). jest tani, szybki i wystarczający skuteczny, aby mógł być wykorzystywany jako pierwszy krok w ramach diagnostyki przesiewowej np. u noworodków. test ten należy potwierdzić za pomocą badania molekularnego i/lub badania aktywności enzymu w leukocytach z powodu ryzyka otrzymania wyniku fałszywie dodatniego. może pojawić się on w wyniku nieprawidlowego pobrania próbki krwi, jej plamienia lub zbyt wysokiej temperatury podczas transportu próbki [1, 23] aktywność gaa w leukocytach uzyskanych z próbek krwi pełnej jest metodą mało inwazyjną i stosunkowo łatwą, wymaga jednak szybkiej wysyłki próbki, z powodu spadku aktywności enzymu wraz z upływem czasu od pobrania do badania. aktywność gaa może być oznaczana również w fibroblastach skóry. metoda ta wymagała biopsji skóry, która jest procedurą mało inwazyjną, ale oznaczenie enzymu można wykonać dopiero po wyhodowaniu fibroblastów.proces tent rwa nawet 4-6 tygodni, co mogłoby opóźnić diagnostykę. z tego powodu metoda ta nie jest stosowana jako narzędzie diagnostyczne pierwszego wyboru. służy raczej jako badanie potwierdzające po uzyskaniu pozytywnego wyniku testu suchej plamy krwi [23]. tabela 2. porównanie metod diagnostycznych późnej postaci choroby pompego [23] metoda czas oczekiwania na wynik inwazyjność zalety wady sucha plama krwi 2-4 dni nie tania, szybka, latwa, dobra do wykonywania testów przesiewowych wymaga potwierdzenia biochemicznego lub genetycznego fibroblasty 4-6 tygodni minimalna wiarygodny wynik długi okres oczekiwania leukocyty 2-4 dni nie łatwa do wykonania niewystarczająca wiarygodność biopsja mięśnia 2-4 tygodni tak w przypadku wyniku pozytywnego duża wiarygodność wykonywana jedynie w specjalistycznych placówkach analiza genetyczna kilka tygodni nie wysoka wiarygodność, gdy obecne są dwie mutacje patogenne jeżeli wynik nie jest rozstrzygający (tylko jedna mutacja patogenna), potrzebne jest potwierdzenie biochemiczne leczenie: 16 w przeszłości choroby pompego polegało wyłącznie na opiece paliatywnej i łagodzeniu dokuczliwych symptomów choroby [1]. obecnym standardem jest enzymatyczna terapia zastępcza w formie dożylnego podania rekombinowanego ludzkiego enzymu prekursorowego gaa (rhgaa, 110 kda; alglukozydaza alfa). lek ten w usa występuje pod nazwą lumizyme, a w innych krajach jako myozyme. został zatwierdzony do leczenia fenotypu dziecięcego choroby pompego w 2006 roku, a do leczenia postaci o późnym początku w 2010 roku [14]. terapia polega na podawaniu syntetycznego enzymu – alglukozydazy α – w dawce 20 mg na każdy kilogram masy ciała w odstępie dwóch tygodni, we wlewie dożylnym o długości minimum 2 godzin [1]. u pacjentów z postacią późną leczenie enzymatyczne poprawia sprawność fizyczną, zmniejsza progresję niewydolności oddechowej i ryzyko konieczności stosowania wentylacji mechanicznej. poprawę sprawności obserwuje się zwykle w 1. roku leczenia, a uzyskany efekt zazwyczaj utrzymuje się w następnych latach. progresja choroby ulega znacznemu spowolnieniu. w wielu badaniach oceniano skuteczność alglukozydazy α na podstawie testów sprawdzających możliwości ruchowe i oddechowe pacjentów z lopd. należą do nich m.in. test 6-minutowego marszu i procent przewidywanej natężonej pojemności życiowej %fvc [16]. udowodniono, że lek ma korzystne działanie u pacjentów z chorobą pompego o późnym początku, poprawia ich przeżywalność, zdolność do poruszania się i zapobiega pogorszeniu się funkcjonowania układu oddechowego [15, 16]. część pacjentów staje się niezależna od respiratora [17]. enzymatyczna terapia zastępcza wydłuża życie i stabilizuje przebieg choroby u pacjentów z lopd. pacjenci nadal wymagają jednak opieki multidysciplinarnej [10]. chorzy wymagają fizjoterapii, profilaktyki chorób infekcyjnych tj. szczepień ochronnych, niektórzy ostatecznie też wentylacji mechanicznej czy karmienia przez zgłębnik [1]. należy pamiętać, że mimo leczenia choroba ma przebieg postępujący, dlatego istotne jest holistyczne podejście do opieki nad pacjentem [1]. szereg niezbędnych działań przedstawiono poniżej w tabeli 3. tabela 3. opieka wielodyscyplinarna nad chorymi na chorobę pompego o późnym początku [20] holistyczne podejście w opiece nad pacjentem z chorobą pompego powinno obejmować:  enzymatyczna terapia zastępcza  rehabilitacja ruchowa  rehabilitacja oddechowa  rehabilitacja mowy  szczepienia ochronne  konsultacja genetyczna  opieka psychologiczna  opieka neurologiczna  opieka kardiologiczna  opieka pulmonologiczna  cpap przy zaburzeniach oddychania podczas snu  wczesne wykrywanie infekcji oraz ich agresywne leczenie  dieta wysokoenergetyczna, wysokobiałkowa  interwencje chirurgiczne i ortopedyczne  witamina d, wapń, bisfosfoniany  leczenie chorób współistniejących wnioski: choroba pompego o późnym początku stanowi duże wyzwanie dla lekarzy. jako choroba rzadka zwykle jest pomijana w diagnostyce różnicowej i jej rozpoznanie stawia się zbyt późno. wczesne stwierdzenie choroby i szybkie rozpoczęcie leczenia znacząco wpływa na poprawę kliniczną pacjentów. wprowadzenie badań przesiewowych noworodków daje możliwość wczesnego rozpoznanie i rozpoczęcie leczenia nim dojdzie do nieodwracalnych zmian w mięśniach samo potwierdzenie lopd jest stosunkowo łatwe – ostateczną diagnozę stawia się na podstawie oceny aktywności enzymu w leukocytach lub fibroblastach. wyzwaniem jest również leczenie tej postaci. nowoczesne leczenie substytucyjne pod postacią enzymatycznej terapii zastępczej zmieniło naturalny przebieg schorzenia. metoda to ma jednak swoje ograniczenia i u części pacjentów choroba ciągle ma przebieg postępujący, obniża jakość i skraca długość życia. nowoczesna terapia nie u wszystkich przynosi oczekiwaną stabilizację. badania prowadzone nad lopd mogą pomóc w lepszym zrozumieniu tej choroby, szybszym jej diagnozowaniu oraz rozwinięciu nowych metod leczenia. 17 piśmiennictwo: [1]choroba pompego – zarys diagnostyki i leczenia lek. karolina orchel-szastak, prof. dr hab. n. med. mirosław bik-multanowski [internet] [cytowane 29.11.2022] [2]chan j, desai ak, kazi zb, corey k, austin s, hobson-webb ld, case le, jones hn, kishnani ps. the emerging phenotype of late-onset pompe disease: a systematic literature review. mol genet metab. 2017 mar;120(3):163-172. doi: 10.1016/j.ymgme.2016.12.004. epub 2016 dec 11. pmid: 28185884. [3]saux a, laforet p, pagès am, figarella-branger d, pellissier jf, pagès m, labauge p. forme adulte de la maladie de pompe: à propos de six cas de la région du languedoc-roussillon [a retrospective study of six patients with late-onset pompe disease]. rev neurol (paris). 2008 apr;164(4):336-42. french. doi: 10.1016/j.neurol.2007.09.008. pmid: 18439925. [4]kishnani ps, amartino hm, lindberg c, miller tm, wilson a, keutzer j. methods of diagnosis of patients with pompe disease: data from the pompe registry. mol genet metab. 2014 sep-oct;113(1-2):84-91. doi: 10.1016/j.ymgme.2014.07.014. epub 2014 jul 16. pmid: 25085280. [5]cupler ej, berger ki, leshner rt, wolfe gi, han jj, barohn rj, kissel jt; aanem consensus committee on late-onset pompe disease. consensus treatment recommendations for late-onset pompe disease. muscle nerve. 2012 mar;45(3):319-33. doi: 10.1002/mus.22329. epub 2011 dec 15. pmid: 22173792; pmcid: pmc3534745. [6]shah nm, sharma l, ganeshamoorthy s, kaltsakas g. respiratory failure and sleep-disordered breathing in late-onset pompe disease: a narrative review. j thorac dis. 2020 oct;12(suppl 2):s235-s247. doi: 10.21037/jtdcus-2020-007. pmid: 33214927; pmcid: pmc7642632. [7]choroba pompego – objawy, leczenie, diagnostyka. opracowanie na podstawie katarzyna pelc. autor oryginału: dr n. med. marek bodzioch. [internet] [cytowane 01.12.2022] [8]jones hn, hobson-webb ld, kuchibhatla m, crisp kd, whyte-rayson a, batten mt, zwelling pj, kishnani ps. tongue weakness and atrophy differentiates late-onset pompe disease from other forms of acquired/hereditary myopathy. mol genet metab. 2021 jul;133(3):261-268. doi: 10.1016/j.ymgme.2021.05.005. epub 2021 may 13. pmid: 34053870. [9]garibaldi m, sacconi s, antonini g, desnuelle c. long term follow-up of cerebrovascular abnormalities in late onset pompe disease (lopd). j neurol. 2017 mar;264(3):589-590. doi: 10.1007/s00415-017-8396-0. epub 2017 jan 24. pmid: 28120044. [10]teener jw. late-onset pompe's disease. semin neurol. 2012 nov;32(5):506-11. doi: 10.1055/s-00331334469. epub 2013 may 15. pmid: 23677658. [11]american association of neuromuscular & electrodiagnostic medicine. diagnostic criteria for late-onset (childhood and adult) pompe disease. muscle nerve. 2009 jul;40(1):149-60. doi: 10.1002/mus.21393. pmid: 19533647. [12]davison je. advances in diagnosis and management of pompe disease. j mother child. 2020 oct 2;24(2):38. doi: 10.34763/jmotherandchild.20202402si.2001.000002. pmid: 33554498; pmcid: pmc8518093. [13]montagnese f, granata f, musumeci o, rodolico c, mondello s, barca e, cucinotta m, ciranni a, longo m, toscano a. intracranial arterial abnormalities in patients with late onset pompe disease (lopd). j inherit metab dis. 2016 may;39(3):391-398. doi: 10.1007/s10545-015-9913-x. epub 2016 feb 1. pmid: 26830551. [14]colella p, mingozzi f. gene therapy for pompe disease: the time is now. hum gene ther. 2019 oct;30(10):1245-1262. doi: 10.1089/hum.2019.109. epub 2019 sep 9. pmid: 31298581. [15]schoser b, stewart a, kanters s, hamed a, jansen j, chan k, karamouzian m, toscano a. survival and long-term outcomes in late-onset pompe disease following alglucosidase alfa treatment: a systematic review and meta-analysis. j neurol. 2017 apr;264(4):621-630. doi: 10.1007/s00415-016-8219-8. epub 2016 jul 2. pmid: 27372449. [16]molnár mj, borsos b, várdi kv, grosz z, sebők á, dézsi l, almássy z, kerényi l, jobbágy z, jávor l, bidló j. a késői kezdetű pompe-kórban szenvedők enzimpótló kezelésének hosszú távú követése [the longterm follow-up of enzyme replacement treatment in late onset pompe disease]. ideggyogy sz. 2020 may 30;73(05-06):151-159. hungarian. doi: 10.18071/isz.73.0151. pmid: 32579304. 18 [17]uwe mellies, frédéric lofaso, pompe disease: a neuromuscular disease with respiratory muscle involvement, respiratory medicine, volume 103, issue 4, 2009, pages 477-484, issn 0954-6111, https://doi.org/10.1016/j.rmed.2008.12.009 [18]kohler, l., puertollano, r. & raben, n. pompe disease: from basic science to therapy. neurotherapeutics 15, 928–942 (2018). https://doi.org/10.1007/s13311-018-0655-y [19]chan, j., desai, a. k., kazi, z. b., corey, k., austin, s., hobson-webb, l. d., … kishnani, p. s. (2017). the emerging phenotype of late-onset pompe disease: a systematic literature review. molecular genetics and metabolism, 120(3), 163–172. doi:10.1016/j.ymgme.2016.12.004 [20]cupler, e. j., berger, k. i., leshner, r. t., wolfe, g. i., han, j. j., … barohn, r. j. (2011). consensus treatment recommendations for late-onset pompe disease. muscle & nerve, 45(3), 319–333. doi:10.1002/mus.22329 [21] dimauro, s., & lamperti, c. (2001). muscle glycogenoses. muscle & nerve, 24(8), 984–999. doi:10.1002/mus.1103 [22] montagnese, f., barca, e., musumeci, o. et al. clinical and molecular aspects of 30 patients with late-onset pompe disease (lopd): unusual features and response to treatment. j neurol 262, 968–978 (2015). https://doi.org/10.1007/s00415-015-7664-0 [23] musumeci o, toscano a. diagnostic tools in late onset pompe disease (lopd). ann transl med. 2019 jul;7(13):286. doi: 10.21037/atm.2019.06.60. pmid: 31392198; pmcid: pmc6642940. 18 wesołowska, zuzanna, zdun, sylwia, walczak, klaudia, gaweł, weronika & jędruszczak, przemysław. the impact of using probiotics on metabolic disorders of women with polycystic ovary syndrome. quality in sport. 2023;9(2):18-22. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.02.002 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/42202 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 29.01.2023. revised: 20.01.2023. accepted: 18.02.2023. the impact of using probiotics on metabolic disorders of women with polycystic ovary syndrome wpływ stosowania probiotyków na zaburzenia metaboliczne kobiet z zespołem policystycznych jajników authors: zuzanna wesołowska absolwent uniwersytetu medycznego w lublinie https://orcid.org/0000-0003-2344-1696 | wesolowska.zuzanna99@gmail.com sylwia zdun absolwent uniwersytetu medycznego w lublinie https://orcid.org/0000-0002-5359-3618 | sylwiazdun15@gmail.com klaudia walczak absolwent uniwersytetu medycznego w lublinie https://orcid.org/0000-0002-5156-2260 | klaudia.walczak100@gmail.com weronika gaweł absolwent uniwersytetu medycznego w lublinie https://orcid.org/0000-0003-4451-3193 | weronikam.gawel@gmail.com przemysław jędruszczak absolwent uniwersytetu medycznego w lublinie https://orcid.org/0000-0002-9248-4908 | jeremskij@gmail.com abstract introduction: polycystic ovary syndrome is a common endocrine and metabolic disorder affecting women of reproductive age. the course is primarily associated with menstrual disorders, obesity, insulin resistance and hyperandrogenism. the gut microbiota dysbiosis theory (dogma), established in 2012, suggests a link between the composition of gut bacteria and the development of metabolic disorders. other studies confirm this relationship. this article analyzes the effect of probiotic supplementation on the alteration of gut microbial flora and the course of pcos. aim of the study: aim of our study was to review the available studies on the effect of probiotic use on the course of polycystic ovary syndrome. we considered the influence of supplementation on body weight, insulin resistance and lipid profile of the women studied. methods and materials: this article is based on the literature found in pubmed database with use of keywords such as “pcos”; „polycystic ovary syndrome”; “probiotics”; „gut microbiota”; „gut microbiome”. results: the collective results of the reviewed literature indicate that probiotics may have a beneficial effect on the course of polycystic ovary syndrome. in a number of studies, their supplementation resulted in a decrease in weight, insulin, triglycerides and vldl cholesterol. for fasting glucose, homar-ir, total cholesterol and ldl fraction, the results were inconclusive. conclusion: probiotics may have a positive effect on metabolic disorders in women with pcos, but more research is needed to confirm the good effects of their use in treatment. key words: pcos, polycystic ovary syndrome, probiotics, gut microbiota, gut microbiome https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.02.002 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/42202 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) mailto:wesolowska.zuzanna99@gmail.com mailto:sylwiazdun15@gmail.com mailto:klaudia.walczak100@gmail.com mailto:weronikam.gawel@gmail.com mailto:jeremskij@gmail.com 19 abstrakt wstęp: zespół policystycznych jajników to częste zaburzenie endokrynologiczne i metaboliczne dotyczące kobiet w wieku rozrodczym. przebieg wiąże się przede wszystkim z występowaniem zaburzeń miesiączkowania, otyłości, insulinooporności oraz hiperandrogenizmu. teoria dysbiozy mikrobioty jelitowej (dogma) powstała w 2012 roku, sugeruje związek składu bakterii jelitowych z rozwojem zaburzeń metabolicznych. inne badania potwierdzają tą zależność. niniejszy artykuł dokonuje analizy wpływu suplementacji probiotyków na zmianę flory bakteryjnej jelit oraz przebieg pcos. cel pracy: celem naszej pracy był przegląd dostępnych badań dotyczących wpływu stosowania probiotyków na przebieg zespołu policystycznych jajników. braliśmy pod uwagę wpływ suplementacji na masę ciała, insulinooporność oraz profil lipidowy badanych kobiet. materiały i metody: artykuł powstał na podstawie piśmiennictwa znalezionego w bazie pubmed z użyciem słów kluczy takich jak "pcos"; "polycystic ovary syndrome"; "probiotics"; "gut microbiota"; "gut microbiome". wyniki: zbiorcze wyniki przeanalizowanej literatury wskazują, że probiotyki mogą mieć korzystny wpływ na przebieg zespołu policystycznych jajników u kobiet. w wielu badaniach ich suplementacja skutkowała obniżeniem masy ciała, spadkiem poziomu insuliny, trójglicerydów oraz cholesterolu vldl. w przypadku glukozy na czczo, homar-ir, cholesterolu całkowitego oraz frakcji ldl wyniki były niejednoznaczne. podsumowanie: probiotyki mogą pozytywnie wpływać na zaburzenia metaboliczne kobiet z pcos, jednak niezbędne są kolejne badania, aby potwierdzić dobre efekty ich wykorzystania w leczeniu. słowa klucze: pcos, polycystic ovary syndrome, probiotics, gut microbiota, gut microbiome wstęp zespół policystycznych jajników (ang. polycystic ovary syndrome -pcos) dotyczy około 6% kobiet w wieku rozrodczym [1]. jednak częstość występowania może być różna w zależności od przyjętych kryteriów rozpoznania. nazwa pochodzi od obrazu jajników w badaniu usg. zespół rozpoznawany jest w przypadku obecności dwóch z trzech podanych cech: zaburzeń miesiączkowania, objawów klinicznych i/lub biochemicznych hiperandrogenizmu oraz morfologii policystycznych jajników w badaniu obrazowym, co oznacza minimum 12 pęcherzyków o średnicy od 2 do 9 mm i/lub objętość jajnika powyżej 10 cm3. do objawów wskazujących na nadmiar androgenów (testosteronu, dhea, androstendionu) należą hirsutyzm, czyli występowanie nadmiernego owłosienia typu męskiego, trądzik, łysienie androgenowe, przetłuszczanie się skóry i włosów. ponadto niezbędne do rozpoznania zespołu policystycznych jajników jest wykluczenie chorób mających podobne objawy kliniczne. należą do nich wrodzony przerost nadnerczy, hiperprolaktynemia, niedoczynność oraz nadczynność tarczycy, zespół cushinga, akromegalia a także guzy wydzielające androgeny. przedstawione kryteria zostały ustalone w 2003 roku podczas konferencji w rotterdamie [2]. jednak oprócz objawów ginekologicznych u pacjentek z tym zespołem często stwierdza się także zaburzenia metaboliczne. są to insulinooporność, cukrzyca typu ii, nadwaga lub otyłość, choroby sercowo-naczyniowe [3]. etiologia pcos nie jest jasna. wg teorii franka i wsp. ma ona podłoże głównie genetyczne, a jej zmienny przebieg związany jest ze współistnieniem interakcji miedzy czynnikami genetycznymi oraz środowiskowymi [4]. w ostatnich latach badano jednak obecność związku mikrobiomu jelitowego z rozwojem ogólnoustrojowych zaburzeń metabolicznych, które występują także u kobiet z pcos. skłoniło to badaczy do wysnucia hipotezy, zgodnie z którą w genezę zespołu oprócz czynników genetycznych zaangażowany jest również mikrobiom jelitowy [5,6]. w 2012 roku powstała teoria dogma, według której zaburzenie składu flory jelitowej może mieć związek z wyciekiem lipopolisacharydu bakterii jelitowych do krążenia systemowego i aktywacją układu odpornościowego. skutkuje to rozwojem stanu zapalnego i endotoksemii metabolicznej, która z kolei prowadzi do spadku wrażliwości na insulinę. wtórnie do tych procesów organizm zwiększa produkcję insuliny co skutkuje hiperinsulinemią. wysoki poziom tego hormonu wpływa na jajniki, które zwiększają produkcję androgenów. dodatkowo nadmiar insuliny wpływa na wątrobę, zmniejszając syntezę shbg, czyli globuliny wiążącej hormony płciowe [7]. pojawiły się także badania, które brały pod uwagę mikrobiom pochwy, jako czynnik mogący mieć wpływ na rozwój uogólnionego stanu zapalnego i wtórnie zaburzeń metabolicznych. ich liczba była jednak zbyt mała i z tego powodu konieczne są kolejne testy [8]. mikrobiota jelitowa ma wpływ na utrzymanie dobrostanu całego organizmu. funkcjonując prawidłowo działa zarówno na właściwy przebieg trawienia i transportu energii, jak również utrzymanie odpowiednich barier immunologicznych [9]. oprócz tego wpływa na funkcjonowanie układu nerwowego tworząc oś jelitowo-mózgową. ponadto bierze udział w magazynowaniu tłuszczu czy tworzeniu naczyń krwionośnych. ma też swój wkład w proces metabolizowania leków [10,11]. nieprawidłowy skład mikrobiomu jelitowego u kobiet z pcos skłonił badaczy do rozważenia suplementacji probiotyków, jako potencjalnego czynnika leczniczego mogącego wpłynąć na przebieg choroby. światowa organizacja zdrowia (who) definiuje probiotyki jako „żywe drobnoustroje, które podane w odpowiedniej ilości wywierają korzystny wpływ na zdrowie gospodarza” [12]. wykazują działanie przeciwzapalne, antyoksydacyjne, antybakteryjne, regulują pracę jelit poprzez wpływ na florę bakteryjną i układ odpornościowy. naturalnie probiotyki można znaleźć w produktach fermentowanych [13]. obejmują bakterie produkujące kwas mlekowy z rodzaju lactobacillus (np. l. acidophilus, l. casei, l. rhamnosus, l. reuteri.) i bifidobacterium (b. breve, b. animalis), a także drożdżaki saccharomyces boulardii. u zdrowego człowieka w jelitach zachowany jest stan zwany eubiozą. oznacza to, że bakterie kwasu mlekowego stanowią większość, czyli około 90% bytujących w jelicie drobnoustrojów. w przypadku pcos równowaga mikrobioty jest zachwiana, a nadmiar niektórych bakterii prowadzi do zaburzeń metabolicznych. przeprowadzono badania pozwalają dopatrywać się udziału mikroflory jelitowej w powstawaniu niektórych objawów 20 charakterystycznych dla pcos. świadczy o tym między innymi obserwacja myszy, u których po przeszczepie kału pobranego od kobiet chorujących na pcos pojawiła się dysfunkcja jajników, insulinooporność oraz zaburzenia immunologiczne [14]. wykonano także badania, które wykazały korzystny wpływ suplementacji probiotyków na leczenie otyłości, insulinooporność i profile lipidowe pacjentek z pcos. w niniejszej pracy postaramy się podsumować ich wyniki. cel pracy celem naszej pracy był przegląd dostępnych badań dotyczących wpływu stosowania probiotyków na przebieg zespołu policystycznych jajników. braliśmy pod uwagę wpływ suplementacji na masę ciała, insulinooporność oraz profil lipidowy badanych kobiet. materiał i metody artykuł powstał na podstawie piśmiennictwa znalezionego w bazie pubmed z użyciem słów kluczy takich jak "pcos"; "polycystic ovary syndrome"; "probiotics"; "gut microbiota"; "gut microbiome". wyniki i. wpływ podawania probiotyków na masę ciała u kobiet z pcos bardzo często występuje nadwaga lub otyłość. u części z nich związane jest to ze współistniejącą insulinoopornością. nieprawidłowa masa ciała ma niepożądane długofalowe skutki, wpływając znacznie na jakość życia kobiet z zespołem policystycznych jajników. w ostatnich latach przeprowadzono wiele badań, w których obserwowano wpływ suplementacji probiotyków na masę ciała testowanych osób. w jednym z nich kobiety ze stwierdzoną nadwagą lub otyłością podzielono na grupy, z których jedna przyjmowała kapsułki z probiotykiem a druga placebo. jednocześnie wszystkie uczestniczki badania otrzymały zalecenia dietetyczne. wykazano większą redukcję obwodu talii w grupie przyjmującej probiotyk [15]. w innym randomizowanym badaniu 90 osób z bmi od 25 do 35 kg/m2 przyjmowało kapsułki z lactobacillus gasseri lub placebo. w tym teście również zaobserwowano większy spadek masy ciała u badanych przyjmujących probiotyk w porównaniu do grupy kontrolnej [16]. sanchez i wsp w randomizowanym, podwójnie ślepym i kontrolowanym placebo badaniu oceniali wpływ przyjmowania lactobacillus rhamnosus cgmcc1.3724 na masę ciała otyłych kobiet i mężczyzn. suplementacja trwała przez 24 tygodnie. zaobserwowali obniżenie masy ciała oraz bmi u kobiet, natomiast u mężczyzn nie zauważono istotnych różnic między grupami [17]. w przypadku kobiet chorujących na pcos wyniki badań były podobne. ahmadi i wsp podzielili uczestniczki na dwie grupy, z których jedna przez 12 tygodni przyjmowała kapsułki probiotyczne a druga placebo. badanie było randomizowane oraz podwójnie zaślepione. użyto szczepów lactobacillus acidophilus (2 × 109 cfu/g), lactobacillus casei (2 × 109 cfu/g) i bifidobacterium bifidum (2 × 109 cfu/g). u kobiet z grupy przyjmującej probiotyk stwierdzono istotne obniżenie bmi. [13] z kolei zhang i wsp badali wpływ stosowania probiotyków u szczurów z pcos indukowanym dihydrotestosteronem. tu także suplementacja doprowadziła do obniżenia masy ciała w porównaniu do grupy kontrolnej [18]. przedstawione powyżej badania sugerują więc, że stosowanie probiotyków może wpływać na masę ciała kobiet z zespołem policystycznych jajników. niezbędne jest jednak przeprowadzenie kolejnych testów, ponieważ na ten moment ich liczba jest zbyt mała. ii. wpływ podawania probiotyków na insulinooporność insulinooporność (ang. insulin resistance ir) to stan, w którym tkanki nie reagują prawidłowo na obecność insuliny, co skutkuje jej kompensacyjnym wydzielaniem przez trzustkę. może występować zarówno u osób z nadwagą lub otyłością, jak i prawidłową masą ciała [19]. kobiety chorujące na pcos cechują się znacznie większą insulinoopornością niż zdrowe kobiety będące w podobnym wieku i z porównywalnym bmi [20]. przeprowadzone badania wykazały związek między mikrobiotą jelitową a insulinoopornością. dotyczyło to zarówno testów na zwierzętach jak i na ludziach. w badaniach na myszach germ-free (wolne od wszystkich wykrywalnych mikroorganizmów i patogenów) wprowadzenie mikrobioty jelitowej, pobranej od myszy hodowanych konwencjonalnie, skutkowało wzrostem ilości tkanki tłuszczowej oraz wykształceniem insulinooporności. wyniki te sugerują, że mikrobiom jelitowy wpływa na proces pozyskiwania energii i jej magazynowania, a od jego składu zależy ilość zatrzymanej energii pod postacią tkanki tłuszczowej [21]. w swojej pracy torsten p.m. scheithauer i wsp podsumowali dostępną literaturę dotyczącą wpływu składu flory bakteryjnej jelita na insulinooporność. stwierdzili, że zmiany w jej obrębie mogą zwiększać przepuszczalność jelit, a to z kolei ułatwia bakteriom oraz endotoksynom translokację poza jelito. ponadto krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe, będące produktem metabolizmu bakterii, mogą powodować zaburzenia metaboliczne oraz immunologiczne. wszystko to wywołuje niewielki stan zapalny, który z kolei prowadzi do rozwoju insulinooporności [22]. w przedstawionych poniżej badaniach testowano wpływ suplementacji probiotyków na insulinooporność u pacjentek z pcos. ahmadi i wsp w swoim badaniu u kobiet suplementujących probiotyk zaobserwowali istotne obniżenie poziomu glukozy na czczo, insuliny, wskaźników homa-ir, homa-b oraz wzrost wskaźnika quicki [13]. jednak wyniki badania shoaei i wsp nie były tak jednoznaczne. w grupie kobiet, które przyjmowały probiotyk, stwierdzono spadek poziomu glukozy na czczo, poziomu insuliny i wskaźnika homa-ir w porównaniu do grupy przyjmującej placebo, ale z wyjątkiem różnicy w stężeniu insuliny, inne wyniki uznano za nieistotne. kapsułki probiotyczne zawierały szczepy lactobacillus casei 7 × 109 cfu/g, lactobacillus acidophilus 2 × 109 cfu/g, lactobacillus rhamnosus 1.5 × 109 21 cfu/g, lactobacillus bulgaricus 2 × 108 cfu/g, bifidobacterium breve 2 × 1010 cfu/g, bifidobacterium longum 7 × 109 cfu/g, streptococcus thermophiles 1.5 × 109 cfu/g. [23] rozbieżności w przedstawionych badaniach mogą wynikać z różnych dawek oraz szczepów bakterii, ich czystości, biodostępności, a także czasu trwania badania. iii. wpływ podawania probiotyków na profil lipidowy u kobiet z zespołem policystycznych jajników często dochodzi do rozwoju zaburzeń lipidowych, pod postacią hipercholesterolemii, hipertriglicerydemii, podwyższonej frakcji ldl oraz obniżonej frakcji hdl [24]. skutkuje to wzrostem ryzyka chorób sercowo-naczyniowych. wpływ stosowania probiotyków na profil lipidowy badany był wielokrotnie. niestety wyniki nie zawsze były zbieżne. w testach na zdrowych osobach przyjmujących probiotyki przez 6 tygodni zaobserwowano spadek poziomu cholesterolu całkowitego, trójglicerydów oraz frakcji ldl cholesterolu, a także wzrost poziomu frakcji hdl w porównaniu do wyników wyjściowych [25]. jednak w innych badaniach suplementacja probiotyków nie wpłynęła na poziom lipidów. w jednym z nich kapsułki probiotyczne podawano pacjentom chorującym na depresję, natomiast w drugim kobietom w ciąży [26, 27]. w badaniach na kobietach z pcos wyniki badań były podobne do siebie. ahmadi i wsp donieśli o istotnym zmniejszeniu stężenia cholesterolu vldl oraz trójglicerydów po 12 tygodniach przyjmowania kapsułek probiotycznych [13]. samimi i wsp wykazali korzystny wpływ suplementacji synbiotyków zawierających lactobacillus acidophilus szczep t16 (ibrc-m10785), lactobacillus casei szczep t2 (ibrc-m10783) i bifidobacterium bifidum szczep t1 (ibrc-m10771) plus 800 mg inuliny przez 12 tygodni. u kobiet przyjmujących synbiotyk w porównaniu do placebo zaobserwowano spadek poziomu trójglicerydów oraz cholesterolu vldl. zmian obejmujących inne lipidy nie wykazano [28]. w metaanalizie, wykonanej przez liao i wsp, zebrano dane z 6 randomizowanych kontrolowanych badań klinicznych, które obejmowały łącznie 406 kobiet z pcos. przyjmowały one kapsułki probiotyczne przez okres od 8 do 12 tygodni. we wszystkich testach wykorzystywano lactobacillus acidophilus, lactobacillus casei i gatunki bifidobacterium. wyniki pokazują, że suplementy probiotyczne obniżyły poziom trójglicerydów oraz cholesterolu vldl, bez wpływu na inne lipidy [29]. pewne rozbieżności między wynikami przedstawionych badań można tłumaczyć ograniczeniami, związanymi z tym, że stosowane probiotyki pochodziły z różnych szczepów a dawki suplementów nie były równe. ponadto uczestniczki badań miały zróżnicowany poziom lipidów przed rozpoczęciem testów. podsumowanie przeprowadzono wiele badań dotyczących wpływu stosowania probiotyków na przebieg zespołu policystycznych jajników, w tym na masę ciała, insulinooporność oraz profil lipidowy. część z nich pokazuje, że suplementacja probiotyków może wspomagać spadek masy ciała, metabolizm glukozy i insulinooporność (spadek poziomu glukozy na czczo, poziomu insuliny, wskaźników homa-ir, homa-b oraz wzrost wskaźnika quicki), metabolizm lipidów (spadek poziomu trójglicerydów, frakcji ldl i vldl cholesterolu, a także wzrost poziomu hdl). jednak wyniki inny badań nie potwierdzają wszystkich tych efektów. w przypadku glukozy na czczo, homar-ir, homa-b, quicki, cholesterolu całkowitego oraz frakcji ldl i hdl wyniki były niejednoznaczne. wśród stosowanych probiotyków występowały znaczne różnice pomiędzy szczepami, dawkami oraz czasem ich przyjmowania. mogło to znacząco wpłynąć na wyniki badań. wymienione powyżej powody, wskazują że niezbędne są dodatkowe testy, aby móc porównać skuteczność różnych szczepów i dawek probiotyków. ponadto należałoby określić wymagany czas trwania leczenia, w celu osiągnięcia korzyści ze stosowania suplementu. niezbędne są kolejne badania randomizowane obejmujące większe grupy kobiet z pcos, aby można było uznać, że suplementacja probiotyków jest skuteczna w łagodzeniu objawów zaburzeń metabolicznych w tym zespole. piśmiennictwo 1. tan s., scherag a., janssen, et al. (2010). large effects on body mass index and insulin resistance of fat mass and obesity associated gene (fto) variants in patients with polycystic ovary syndrome (pcos). bmc medical genetics, 11, 12. doi:10.1186/1471-2350-11-12. 2. conway g., dewailly d., diamanti-kandarakis e., et al. (2014). the polycystic ovary syndrome: a position statement from the european society of endocrinology. eur. j. endocrinol. 171, 1–29. doi: 10.1530/eje-14-0253 3. li y.; chen c.; ma y.; et al. multi-system reproductive metabolic disorder: significance for the pathogenesis and therapy of polycystic ovary syndrome (pcos). life sci. 2019, 228, 167–175. 4. franks s.; i mccarthy m.; hardy k. development of polycystic ovary syndrome: involvement of genetic and environmental factors. int. j. androl. 2006, 29, 278–285. 5. cani p.d.; amar j.; iglesias m.a.; et al. metabolic endotoxemia initiates obesity and insulin resistance. diabetes 2007, 56, 1761–1772. 6. turnbaugh p.j.; ley r.e.; mahowald m.a.; et al. an obesity-associated gut microbiome with increased capacity for energy harvest. nat. cell biol. 2006, 444, 1027–1031. 7. tremellen k, pearce k. dysbiosis of gut microbiota (dogma)–a novel theory for the development of polycystic ovarian syndrome. med hypotheses. 2012;79(1):104–112. 8. hong x.; qin p.; huang k.; et al. association between polycystic ovary syndrome and the vaginal microbiome: a case-control study. clin. endocrinol. 2020, 93, 52–60. 22 9. pickard jm, chervonsky av. intestinal fucose as a mediator of host-microbe symbiosis. j immunol 2015; 194: 5588–5593 10. macfarlane gt, macfarlane s. human colonic microbiota: ecology, physiology and metabolic potential of intestinal bacteria. scand j gastroenterol suppl. 1997; 222: 3–9 11. consortium hmp. structure, function and diversity of the healthy human microbiome. nature 2012; 486: 207–214 12. fao/who (2001) health and nutritional properties of probiotics in food including powder milk with live lactic acid bacteria. report of a joint fao/who expert consultation on evaluation of health and nutritional properties of probiotics in food including powder milk with live lactic acid bacteria. 13. ahmadi, s.; jamilian, m.; karamali, m.; et al. probiotic supplementation and the effects on weight loss, glycaemia and lipid profiles in women with polycystic ovary syndrome: a randomized, double-blind, placebo-controlled trial. hum. fertil. 2017, 20, 254–261. 14. giampaolino p.; foreste v.; di filippo, et al. microbiome and pcos: state-of-art and future aspects. int. j. mol. sci. 2021, 22, 2048. https://doi.org/ 10.3390/ijms22042048 15. gomes a.c., de sousa r.g.m., botelho p.b., et al. the additional effects of a probiotic mix on abdominal adiposity and antioxidant status: a double-blind, randomized trial. obesity. 2017;25:30–38. 16. kim j., yun j.m., kim m.k., et al. lactobacillus gasseri bnr17 supplementation reduces the visceral fat accumulation and waist circumference in obese adults: a randomized, double-blind, placebo-controlled trial. j. med. food. 2018;21:454–461. 17. sanchez m., darimont c., drapeau v., et al. effect of lactobacillus rhamnosus cgmcc1.3724 supplementation on weight loss and maintenance in obese men and women. british journal of nutrition, 2014; 111, 1507–1519. 18. zhang f, ma t, cui p, et al. (2019) diversity of the gut microbiota in dihydrotestosterone-induced pcos rats and the pharmacologic effects of diane-35, probiotics, and berberine. front. microbiol. 10:175. doi: 10.3389/fmicb.2019.00175 19. da silva rosa s.c., nayak n., caymo a.m., gordon j.w.: mechanisms of muscle insulin resistance and the crosstalk with liver and adipose tissue. physiol. rep., 2020; 8: e14 607 20. chae s.j., kim j.j., choi y.m. et al.: clinical and biochemical characteristics of polycystic ovary syndrome in korean women. human reproduction, 2008; 23: 1924–1931 21. bäckhed, f.; ding, h.; wang, t.; et al. the gut microbiota as an environmental factor that regulates fat storage. proc. natl. acad. sci. usa 2004, 101, 15718–15723. 22. scheithauer, t.p.m.; dallinga-thie, et al. causality of small and large intestinal microbiota in weight regulation and insulin resistance. mol. metab. 2016, 5, 759–770. 23. shoaei, t., heidari-beni, m., tehrani, et al. effects of probiotic supplementation on pancreatic beta-cell function and creactive protein in women with polycystic ovary syndrome: a randomized double-blind placebocontrolled clinical trial. international journal of preventative medicine, 2015; 6, 27. 24. valkenburg o, steegers-theunissen rpm, smedts hpm, et al. a more atherogenic serum lipoprotein profile is present in women with polycystic ovary syndrome: a case-control study. j clin endocrinol metab. 2008; 93(2): 470–476, doi: 10.1210/jc.2007-1756, indexed in pubmed: 18056772. 25. rajkumar, h., kumar, m., das, n., et al. (2015). effect of probiotic lactobacillus salivarius ubl s22 and prebiotic fructo-oligosaccharide on serum lipids, inflammatory markers, insulin sensitivity, and gut bacteria in healthy young volunteers: a randomized controlled single-blind pilot study. journal of cardiovascular pharmacology and therapeutics, 20, 289–298. 26. akkasheh, g., kashani-poor, z., tajabadi-ebrahimi, m., et al. (2015). clinical and metabolic response to probiotic administration in patients with major depressive disorder: a randomized, double-blind, placebo-controlled trial. nutrition, 32, 315–320. doi:10.1016/j.nut.2015.09.003. 27. asemi, z., samimi, m., tabasi, z., et al. (2012). effect of daily consumption of probiotic yoghurt on lipid profiles in pregnant women: a randomized controlled clinical trial. journal of maternal-fetal and neonatal medicine, 25, 1552–1556. doi:10.3109/14767058.2011.640372. 28. samimi m., dadkhah a., kashani h.h., et al. the effects of synbiotic supplementation on metabolic status in women with polycystic ovary syndrome: a randomized double-blind clinical trial. probiotics antimicrob. proteins. 2019;11:1355–1361. doi: 10.1007/s12602-018-9405-z. 29. liao d, zhong c, li c, et al. meta-analysis of the effects of probiotic supplementation on glycemia, lipidic profiles, weight loss and c-reactive protein in women with polycystic ovarian syndrome. minerva med. 2018;109(6):479– 87. 58 yogaswara, andre & pratama, muchammad sendyyudha. analysis dumbbell wrist exercise against backhandoverhead lob badminton players. quality in sport. 2022;8(4):58-66. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.04.006 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41481 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych).© the authors 2022; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 20.11.2022. revised: 20.12.2022. accepted: 28.12.2022. analysis dumbbell wrist exercise against backhand overhead lob badminton players andre yogaswara 1 *, muchammad sendyyudha pratama2* 1 lecture, universitas muhammadiyah semarang, semarang, indonesia. 2 undergraduate sport sciences program, universitas muhammadiyah semarang, semarang, indonesia. * author correspondance. andreyogaswara@unimus.ac.id, a2b022004@student.unimus.ac.id abstract to ascertain the impact of 0.5 kg and 1 kg dumbbell wrist exercises on beginning badminton players' backhand overhead lobs. (2) contrasting the efficiency of 0.5 kg and 1 kg dumbbell wrist exercises with a novice badminton player's backhand overhead lob? the research method employed is an experimental approach, and the treatment consists of 0.5 kg and 1 kg dumbbell wrist exercises, performed three times per week for a period of six weeks. a sample of 12 players from pb sehat semarang was split into two groups of six each, representing the population. backhand overhead lob test: a tool for gathering data. the outcomes of the hypothesis analysis were t-count group a 4.029 and group b t-count 5.838 while the t-table from degrees of freedom n-1 + n2 2 is 6 + 6 2 = 10 and the level of confidence = 5% is 2.28. the study's main finding is that (1) beginners' backhand overhead lobs are affected by wrist exercises using 0.5kg and 1kg dumbbells. (2) the 0.5 kg dumbbell wrist exercise method and the 1 kg dumbbell wrist exercise differ in how well they increase the ability of the backhand overhead lob, but the 0.5 kg dumbbell wrist exercise has a more noticeable impact than the 1 kg dumbbell wrist exercise. key word: dumbbell wrist exercise; backhand overhead lob introduction in indonesia, where there are many different sports, badminton is one of the most popular. the public is well-aware of badminton both domestically and internationally (brahms, 2010). a net, racket, and ball (cock) are used to play the game of badminton, which involves a variety of quick and slow strokes as well as deceptive maneuvers. there are more badminton associations and regional, national, and international championships than ever before, indicating that the sport is rapidly expanding in indonesia. additionally, it is demonstrated by the emergence of gifted young badminton players who can compete right away on the indonesian badminton scene. to develop a new generation of badminton players who can learn sound techniques and strategies, it is required to train skilled athletes, coaches, and organizations as well as to implement an effective program plan. the technique of playing badminton is very important for a badminton player to master. mastery of these techniques includes racquet hold (grip), footwork, strokes, and stroke patterns (nugroho, 2020). for badminton players, mastering stroke technique is as important as mastering badminton playing techniques. stroke techniques include serves, lobs, drop shots, drives, and smashes. rob is one of his badminton shots. lobs can be forehands and backhands (grice, 2008). the technique of playing badminton is very important for a badminton player to master. mastering the backhand overhead lob technique for badminton players is not easy to master or perform. it takes movement skills to be able to execute the backhand overhead lob 59 mailto:andreyogaswara@unimus.ac.id mailto:a2b022004@student.unimus.ac.id correctly and purposefully. one of the factors that influence backhand overhead lobs is wrist flexibility. wrist flexibility plays an important role in badminton, especially the backhand overhead lob. improved flexibility allows players to move their wrists more flexibly. with the backhand overhead lob, wrist flexibility helps you hit the shuttlecock. one of the exercises is wrist mobility training. flexibility is the ability of a muscle to stretch to its maximum extent. flexibility determines the range of motion you can perform. good flexibility allows athletes to maximize extension and flexion and prevent muscle and ligament damage (sepdanius, 2019). there are two types of calisthenics: relative flexibility and absolute flexibility. relative flexibility is designed to train not only the range of specific movements but also the length and width of the body parts they affect. it trains flexibility only (sepdanius, 2019). this study uses absolute flexibility exercises with dumbbells. a dumbbell is a strength-training device consisting of a short bar with a weight plate on one side, used for single-arm exercises (baechle & earle, 2012). dumbbells are used to train wrist mobility with 0.5 kg and 1 kg weights. the type of dumbbell exercise used is the dumbbell wrist exercise. effects of 0.5 kg and 1 kg dumbbell wrist exercises on backhand overhead lobs in pb sehat badminton players from semarang city image 1 dumbbell (weight training) (baechle & earle, 2012). method the population of this study was pb sehat badminton players. the sample for this study consisted of 12 individuals. the sampling technique used a targeted sampling technique. this sampling technique is said to be performed by selecting people based on a specific purpose rather than based on strata, random, or region. the technique is based on conditions determined to obtain similar samples, so there are no significant differences. sample features include: a. samples are novice players b. the sample is male. c. the sample has understood the technique of hitting the backhand overhead lob. this research method, using experimental research, is one research approach that consciously seeks the appearance of variables and controls their influence on learning success (suwartono, 2014). experiments were conducted by performing a pretest, a treatment, and a post-test. pretesting for this study tested his backhand stroke prior to treatment, and the treatment itself consisted of wrist exercises with his 0.5 kg and his 1 kg dumbbells. and the post-test was done by retesting the backhand lob. pretest group a treatment dumbbell 0,5kg post-test group b treatment dumbbell 1kg data analysis analyzes the results of data processing (suwartono, 2014) and explains that analysis of experimental results is always based on matched subjects using correlated-sample t-tests. to facilitate the performance of data analysis using the t-test formula 60 keterangan: 𝑋𝑒1 : experimental group value 1 xe2 : experimental group value 2 d : differences between each pair d2 : the square of the mean deviation of the difference ∑ : sigma or sum accept ho if the value of t(count) < t(table). calculations are performed by statistical calculations of pre-test and post-test data. the probability of occurrence in the computation is that if the value of t obtained from the statistical computation is greater than or equal to the value in the t-table, then the null hypothesis is rejected. result this study was conducted using experimental techniques. the dependent variable measured in this study was the backhand praise ability of entry-level male badminton player pb sehat semarang. the study was divided into two groups, group a (0.5 kg dumbbell training group) and group b (dumbbell training group). 1 kilo). two groups received an entry test (pre-test), training or treatment (treatment), and a final test (posttest). 16 surveys were conducted. after we have the results from the initial test and the final backhand praise test, we need to test their significance using the t-test formula. the division of exercise groups is based on the results of the pree-test. group a (dumbbell wrist exercise 0.5kg) group b dumbbell wrist exercise 1kg) no name value no name value 1 daniel 20 7 edo 27 2 kiko 23 8 deo 29 3 nazario 25 9 dafa 26 4 arkan 26 10 dimas 26 5 sabil 18 11 surya 26 6 heri 22 12 fakri 29 group a is the group treated with 0.5 kg dumbbell exercise foam. group b, on the other hand, was the group that underwent treatment or some exercise with 1 kg dumbbells. from the calculation results, the data can be divided into two groups: group a (exercises with 0.5 kg dumbbells) and group b (exercises with 1 kg dumbbells). the grouping and editing results for group a (exercises with 0.5 kg dumbbells) and group b (exercises with 1 kg dumbbells) can be seen in the hypothesis test analysis requirement results. test the difference between pre-test and post-test results for group a. the result is shown in the image below. calculations are shown in the hypotheses. no subyek 𝑿 𝑿 d (𝑿 e 2 − 𝑿e1) d (d– md) 1 2 dst ∑𝑿 ∑𝑿 ∑d ∑d ∑ 61 ho: count < ttable ha: tcount > ttable test the hypothesis using the formula: ha is accepted if ttable< tcount test the difference in the results of the pre-test and post-test of group a no name pre-test post-test d d d^2 1 daniel 20 24 4 1,16667 1,36111 1 2 kiko 23 24 1 1,833333 3,36111 1 3 nazari o 25 30 -5 2,16667 4,69444 4 4 arkan 26 27 -1 1,833333 3,36111 1 5 sabil 18 20 -2 0,833333 0,69444 4 6 heri 22 26 -4 -1,16667 1,36111 1 134 151 -17 0 14,83333 α = 5% with db = 6 + 6 -2 = 10 obtained t(0.975)(10) = 2.28. t(table) = t(1-1/2α;n1+n22) = t(0.975;10) = 2.28 the pre-test (pre-workout) for group a (0.5 kg dumbbell exercise) yields a minimum score of 18 and a maximum score of 26 with a mean of 22.33 and a standard deviation of 3.011. the post-test (post-load) summary results for group a (0.5 kg dumbbell training) are: min score 20, max score 30, mean 5.16, standard deviation 3.371, tcount (4.029386), ttable (2.228139) in that case, we can conclude that there is a significant difference between the pre-test and post-test results for group a because it falls within the range of ho rejection . reception area ho -2,28 4.029 2,28 if the tcount is within the rejection bounds of ho, we can conclude that there is a large impact on the pre-and post-test results for group a. the difference between the pretest and posttest results for group b is shown in the image below. for the calculation, you can see in hypothesis. the following formula was used to test the hypothesis: 62 test the difference in results before and after testing group b no name pre-test post-test d d d^2 1 edo 27 29 ‐2 0,5 0,25 2 deo 29 32 ‐3 ‐0,5 0,25 3 surya 26 27 ‐1 1,5 2,25 4 dafa 26 28 ‐2 0,5 0,25 5 dimas 26 30 ‐4 ‐1,5 2,25 6 fakri 29 32 ‐3 ‐0,5 0,25 163 178 ‐15 0 5,5 α = 5% with db = 6 + 6 -2 = 10 obtained t(0.975)(10) = 2,28 the pre-test summary for group b (1 kg dumbbell exercise) is a minimum score of 26, a maximum score of 29, a mean of 27.16, and a standard deviation of 0.576039. the post-test (post-load) summary for group b (dumbbell training 1 kg) is min score 27, max score 32, mean 29.66, standard deviation 2.065 tcount (5.838742), ttable (2 .228139). then in the domain of ho rejection, we can conclude that there is a difference between the pretest and posttest results for group b reception area ho -2.28 5,838 2,28 if tcount is within the rejection bounds of ho, we can conclude that it has a significant effect on the pre-and post-test results for group b. data analysis data analysis requirements in testing research hypotheses on the effect of 0.5kg dumbbell and 1kg dumbbell wrists on wrist flexion in novice backhand overhead lob badminton pb sehat semarang. we then performed several other requirements test steps: here are the results obtained in post-workout tests between group a (exercises with 0.5 kg dumbbells) and group b (exercises with 1 kg dumbbells): with a = 5% and db = 6 + 6 2 = 10, we get t (0.975) (10) = 2.28. since tcount 4.029 > ttable 2.28, we can conclude that there is a difference between pre-test and post-test results for group a because tcount is within the rejection bounds of ho. also, for the pre-test and post-test difference results for a = 5%, db = 6 + 6 – 2 = 10 in the 1kg wrist dumbbell training group, t(0.975)(10) = (2, 28) you get since tcount 5.84 > ttable 2.28, t is within the rejection bounds of ho and we can infer the difference between the results before and after the test for group b. hypothesis test backhand lob badminton novice pb sehat semarang analytical requirements when testing research hypotheses on the effects of 0.5 kg and 1 kg dumbbell exercises on wrist flexion. various pre-workout and post-workout tests in group a (exercises with 0.5 kg dumbbells) and group b (exercises with 1 kg dumbbells) yielded the following results: hypothesis test: 1) there is an effect of 0.5 kg and 1kg dumbbell wrist exercise on the backhand overhead lob badminton players, semarang city 2) there is a difference in the effect of 0.5 kg and 1 kg dumbbell wrist exercises on the backhand overhead lob badminton players in semarang city. 63 this test was designed to see the difference in training results between the 0.5kg dumbbell list and 1kg dumbbell list and backhand overhead lob, preand post-workout stress with statistical results as shown in the table below. determined by testing. summary of tcount ttable exercise for 0.5 kg dumbbell and 1 kg dumbbell group tcount ttable description 0,5kg dumbbell exercise 4,029 2,28 4,029> 2,28 significance 1kg dumbbell exercise 5,83874 2 2,28 5,84 > 2,28 significance calculating as shown in table 4.5 gives tcount > ttable at 4.029 > 2.28, indicating that the 0.5 kg dumbbell exercise for the backhand lob shot is significant. that tcount > ttable 5.838742 > 2.28 and that the 1 kg dumbbell wrist exercise has a significant backhand overhead lob. the analysis presented in table 4.4 suggests differences between the 0.5 kg dumbbell wrist exercise group and the 1 kg dumbbell wrist exercise group. the result of the pre-and post-test difference for the 0.5 kg dumbbell training group with a=5% and db=6+6-2=10 was t(0.975)(10)=2.28. since tcount 4.029 > ttable 2.28, we can conclude that t is in the rejection region of ho, so there is a difference between the results before and after the test in group a. and for the pre-test and post-test difference results for the 1 kg dumbbell training group with db = 6 + 6 – 2 = 10 and a = 5%, we get t(0.975)(10) = (2.28). if tcount 5.84 < ttable 2.28, then t is within the rejection bounds of ho, so we can conclude the difference between the pretest and posttest results for group b. test the difference in the results of post-test group a and post-test group b group a 0,5kg dumbbell exercise group b 1kg dumbbell exercise d d d^2 24 29 ‐5 ‐0,5 0,25 24 32 ‐8 ‐3,5 12,2 5 30 27 3 7,5 56,2 5 27 28 ‐1 3,5 12,2 5 20 30 ‐10 ‐5,5 30,2 5 26 32 ‐6 ‐1,5 2,25 there are significant differences in the post-test results between group a and group b, but it is not yet known which one is better. discussion the purpose of this study was to determine the effects of 0.5 kg and 1 kg dumbbell wrist exercises on the backhand overhead lob in badminton. dumbbell exercises increase wrist flexibility and affect overhead lobs in his backhand. there are two types of calisthenics: relative flexibility and absolute flexibility. relative flexibility is designed to train not only the range of specific movements but also the length and width of the body parts they affect. it trains flexibility only. this study uses absolute flexibility exercises with dumbbells. mastering the backhand overhead lob technique is very important. if your backhand overhead lob mastery is not good, it means your player is not performing well. if this happens too often, the player will find it difficult to progress through the game and easily lose points. learning the backhand overhead lob technique is not easily mastered or performed by badminton players. it takes movement skills to be able to execute the backhand overhead lob correctly and purposefully. mastering the backhand overhead lob movement takes practice. one of his exercises used is wrist mobility training with dumbbells. the result of data analysis is evident from the detection of tcount greater than ttable. so for group a, tcount 4.029 > ttable 2.28. on the other hand, the tcount for 64 group b is 5.84 > ttable 2.28. the difference between the results after the test and before the test was 2.83 in group a (0.5 kg dumbbell exercise group), which was larger than 2.50 in group b (1 kg dumbbell exercise group). therefore, while dumbbell list exercises can best improve backhand overhead lob skills, the exercise that yields the more significant results is the 0.5 kg dumbbell list exercise method. a research hypothesis test conducted states that 0.5 kg and 1 kg dumbbell exercises are effective for backhand lobs. the results of this study show that wrist flexibility influences the backhand overhead lob. the statistical analysis results show that there is a difference between the 0.5 kg dumbbell wrist motion and the 1 kg dumbbell motion for the backhand lobe. from this study, the results of the samples investigated between the 0.5 kg dumbbell list exercise and the 1 kg dumbbell list exercise before and after training were most impactful when the exercise was performed with the 0.5 kg dumbbell list exercise. the initial conditions for the two exercise groups were neither different nor the same. each group starts with the same skill. after exercise, the two groups experienced different improvements. the initial conditions for the two exercise groups were neither different nor the same. each group starts with the same ability. effect of 0.5 kg dumbbell exercise on backhand overhead lobs this backhand overhead lob is difficult for badminton players and players who perform backhand lobs often make mistakes. therefore, to get a good backhand lob, you need to develop arm strength and wrist flexibility. wrist flexibility plays an important role in badminton, especially in backhand lob shots. improved flexibility allows players to move their wrists more flexibly. this study uses experimental methods. experiments were conducted by performing a pretest, a treatment, and a post-test. the pretest for this study consisted of testing the backhand overhead lob before treatment, while the treatment itself was performed by wrist exercises using a 1kg dumbbell. it was done by retesting the backhand overhead lob. the evaluation results for group a are as follows. the pretest (pre-workout) for group a (0.5 kg dumbbell exercise) returned a minimum score of 18, a maximum score of 26, a mean of 22.33, and a standard deviation of 3.011. the post-test (post-load) summary results for group a (dumbbell training 0.5 kg) are min score 20, max score 30, mean 5.16, standard deviation 3.371, tcount(4.029386), ttable. (2.228139) then it falls within the range of ho rejection, so we can conclude that there is a significant difference between the pretest and posttest results for group a. effects of 1 kg dumbbell exercise on backhand overhead lobs this backhand overhead lob is difficult for badminton players and players who perform backhand lobs often make mistakes. therefore, to get a good backhand lob, you need to develop arm strength and wrist flexibility. wrist flexibility plays an important role in badminton, especially in backhand lob shots. improved flexibility allows players to move their wrists more flexibly. this study uses experimental methods. experiments were conducted by performing a pre-test, a treatment, and a post-test. the pre-test for this study consisted of testing a backhand lob shot before treatment, while the treatment itself was performed by wrist exercises using a 1kg dumbbell. it was done by retesting the hand lob. group b evaluation results are as follows. the pre-test (pre-training) summary for group b (1 kg dumbbell exercise) is a minimum score of 26, a maximum score of 29, a mean of 27.16, and a standard deviation of 0.576039. post-test summary (post-load) for group b (dumbbell 1 kg 65 exercise), minimum score 27, maximum score 32, mean 29.66, standard deviation 2.065, tcount (5.838742), table (2.228139), pretest for group b and post-test results can be concluded in the area of ho rejection. differences in the effects of 0.5 kg and 1 kg dumbbell exercises on backhand overhead lobs summary of the results of statistical calculation of descriptive data between group a and group b before and after exercise. treatment analysis pretest post-test improved pre-test and post-test results group a 0,5kg dumbbell exercise rata-rata 22,33 25,16 2,83 sd 3,011 3,371 3,26 group b 1kg dumbbell exercise rata-rata 27,16 29,66 2,50 sd 1,471 2,065 0,594 there was a significant increase in post-test score between the 0.5 kg dumbbell exercise and the 1 kg dumbbell post-test results because the t counts were within the ho rejection range for both exercises, but which exercise was more significant? to find out, i compared the differences. the increase in test scores before and after group a (dumbbell wrist exercise 0.5 kg) was 2.83. group b (dumbbell wrist exercise 1 kg) is 2.25. from this, we can conclude that exercise a is better than exercise b. conclusion the results of the hypothesis-testing data analysis in this study can be summarized as follows. 1. 0.5kg and 1kg dumbbell weight exercises are effective in improving backhand lob ability. 2. although there is a difference in increasing backhand overhead lob performance with 0.5 kg dumbbell weight training and 1 kg dumbbell load training, 0.5 kg dumbbell training is more important than 1 kg dumbbell training. references baechle, t. r., & earle, r. w. (2012). weight training: steps to success. in human kinetics. brahms, b. v. (2010). badminton handbook. sportpublishers’ association. grice, t. (2008). badminton (steps to success). in human kinetics (2nd ed.). human kinetics. nugroho, s. (2020). perkembangan olahraga permainan bulutangkis. fik uny. sepdanius, e. (2019). tes dan pengukuran olahraga (1st ed.). pt. raja grafindo persada. suwartono. (2014). dasar-dasar metodologi penelitian. in andi yogyakarta. 66 37 kolasa, agata, radziejowska, zuzanna, bielak, alicja, gryta, jakub, iwan, karolina, janczewska, martyna, kalicka, maria, krysa, tomasz & szklarz, magdalena. is the perception of physicians based on the type and colour of attire? quality in sport. 2023;9(2):37-43. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.02.005 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/42379 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 01.02.2023. revised: 18.02.2023. accepted: 18.02.2023. is the perception of physicians based on the type and colour of attire? agata kolasa1 https://orcid.org/0000-0002-5538-9733 agatakolasa127@gmail.com zuzanna radziejowska1 https://orcid.org/0000-0002-5879-8778 zuza.radziejowska@gmail.com alicja bielak1 https://orcid.org/0000-0001-9022-1250 aalicja.groszek@gmail.com jakub gryta1 https://orcid.org/0000-0003-2088-6622 kubagryta74@gmail.com karolina iwan1 https://orcid.org/0000-0001-6570-4293 iwan.karolina95@gmail.com martyna janczewska2 https://orcid.org/0000-0003-1310-4776 m.janczewska2002@gmail.com maria kalicka1 https://orcid.org/0000-0002-7246-6737 maria.kalicka96@gmail.com tomasz krysa3 https://orcid.org/0000-0002-9644-1235 tomek.krysa96@gmail.com magdalena szklarz1 https://orcid.org/0000-0002-6795-8868 magdalena.szklarz1@gmail.com 11 military clinical hospital in lublin, al. racławickie 23, 20-049 lublin 2independent public clinical hospital no. 4 in lublin st. jaczewskiego 8, 20-954 lublin 3stefan kardynał wyszyński province specialist hospital in lublin, al. kraśnicka 100, 20-718 lublin correspondence: agata kolasa, agatakolasa127@gmail.com https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.02.005 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/42379 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) mailto:agatakolasa127@gmail.com mailto:zuza.radziejowska@gmail.com mailto:aalicja.groszek@gmail.com mailto:kubagryta74@gmail.com mailto:iwan.karolina95@gmail.com mailto:m.janczewska2002@gmail.com mailto:maria.kalicka96@gmail.com mailto:tomek.krysa96@gmail.com mailto:magdalena.szklarz1@gmail.com 38 abstract introduction: patients’ confidence in a physician is influenced by many factors. recent studies suggest that there’s an association between doctor’s attire and the way patients view physician’s trustworthyness, competence and empathy in various specialties and contexts of care. along with the developement of medical attire market comes a need to understand how the choice of professional clothes infulences patients’ perceptions. purpose of the study: the aim of this study was to determine whether patients perception of physician and the confidence in professional skills is determined by the type and colour of doctor’s attire. materials and methods: we carried out literature search using english based databases (pubmed, springer, google scholar) using key words: physician attire, profesionalism, scrubs, patients perception, psychology of colour. most recent studies matching this criteria were analysed and those most relevant were picked for this review. results and conclusions: the assotiation between physician’s attire and patients’ perceptions is complex and depends on numerous factors including age, gender, geographic location and culture, as well as physician’s specialty and context of care. the white coat, despite latest research on it’s role in infections spread, remains an important attribute of a doctor. physicians who wear white coats are viewed as more trustworthy, knowledgeable, competent and more caring. colour of scrubs may serve as a valuable hospital personel identification tool. various colours evoke possitive emotions in patients, navy blue, light blue and green remain the the colours of scrubs that patients perceive as the most professional and appropriate. keywords: physician attire, professionalism, scrubs, patient perception, psychology of colour. introduction building a strong patient–physician relationship begins with the first impression. this relationship impacts patient’s willingness to accept difficult news from the physician, forgive mistakes, and affects how trusting and compliant a patient is when the physician explains risks and benefits of specific treatment plans [2]. several studies have demonstrated that such relationships positively impact patient outcomes, especially in chronic, sensitive and stigmatising problems such as diabetes mellitus, cancer or mental health disorders.[6]. in any healthcare setting unprofessional physicians’ attire may incline patients not to follow physicians’ advice, avoid follow-up visits and to feel dissatisfied with the care they received [3]. the meaning of physician’s attire has been evoked 2400 years ago by hipocrates, who stated that a physician ‘must be clean in person, well dressed and anointed with sweet-smelling unguents’. in 19th-century white coat was considered a symbol of professionalism, knowledge and cleanliness. despite its longstanding history, the white coat has come under some scrutiny, including its association with nosocomial transmission of pathogens and allergens.[1] in the last years, the alternatives to white coat, including scrubs, business attire, fleece and softshell jackets became increasingly popular. often, practitioners may wear the casual attire as a more modern alternative in place of the white coat owing to comfort, ease of transition to and from work and practical reasons such as warmth or waterproof function.[1] attire has undeniable influeance not only on wearer’s confidence and their performance, but it plays a significant role in how they are viewed by others. patients’ perception of doctor’s attire is multifactorial and subjective. the preference may be linked to patient’s age, gender, geographic location and culture, as well as physician’s specialty and context of care. the growing industry of commercial medical attire, including colourful scrubs, creates a need for research into the impact of colours on patients. a number of studies have suggested that physician’s attire may be an important early determinant of patient confidence, trust and satisfaction. [6]. the aim of our study was to determine whether the type and colour of physician’s attire influences patients’ perception of doctor’s traits and competences. methods: we carried out literature search using english based databases (pubmed, springer, google scholar) using key words: physician attire, professionalism, scrubs, patient perception, psychology of colour. most recent studies (from 2001 to 2023) matching the criteria were analysed and those most relevant were picked for this review. 39 results perceptions of the type of attire the assotiation between physician’s attire and patients’ perceptions has been a subject of numerous studies around the world, thus pointing out to the importance of the first impression during physician–patient interaction. the analysed studies consisted of surveys completed by patients and their families, likert scales (presenting side to side images of medical professionals in different attires) were most commonly used to determine assotiations between attire and various traits of physicians. in 2015 petrili et al. performed a systematic review of literature including 30 studies (with total numer of 11533 participants) from 14 different countries investigating the role of physician’s attire.[6] although individual studies may have conflicting findings, a systematic review by petrilli et al demonstrated, that physician’s attire does influence patients’ perceptions. the results of this broad study state that formal attire with or without white coat or white coat with other attire not specified was prefered in 60% of the 30 included studies. geography was found to influence perceptions of attire, possibly reflecting cultural, fashion or ethnic expectations. [6] european or asian nations were more likely to prefer formal attire and white coats than those from the usa, however white coat remains the most popular choice thoughout all examined countries. additionally, age and context of care influenced responses of the paticipants. older patients showed a tendency to choose white coats and formal attire as most trustworthy, demonstrating their attachment to tradition. the systematic review demonstrated that patients’ perceptions of doctors’ attire change depending on the specialty and place of treatment (table 1). to begin with, 4 studies set in emergency room demonstrated that patients showed no preference regading the attire of their physician. this result can be explained by the stress patients may experience in acute care. in the general practicioner’s outpatient clinic 6 studies stated that patients’ prefered formal attire with or without white coat, 3 studies pointed to white coats as the most appropriate and 2 studies showed no preference. in procedural disciplines, such as surgery, gynecology and obstetrics or gastroenterology patients chose scrubs in 2 studies, formal attire with or without white coat in 2 and white coat in 1. in surgical specialties scrubs become increasingly popular and are slowly replacing traditional white coats due to their practicality and sanitary reasons. studies set in hospitals without dividing results based on specialty fit the common trend, where formal attire and white coats are the most appreciated by patients. table 1. patients’ preferences of physician’s attire based on the context of care. context of care number of studies results preference of patients study/ year of publication general medicine outpatient clinic 6 3 2 formal attire +/white coat white coat no prefference petrilli et al. (2015) acute care (er) 4 1 no prefference formal attire +/white coat procedural disciplines (gynecology and obstetrics, surgery, gastroenterology) 2 2 2 1 scrubs formal attire +/white coat no prefference white coat mixed setting (entire hospital) 2 2 1 1 formal attire +/white coat white coat scrubs no prefference more recent studies investigated new factors that play a role in the perception of physicians, including modern types of attire, misidentification of staff and gender bias. 40 in the survey study by xun et al. (2021) participats were prsesnted with photos of models (male and female) wearing 5 types of attire: white coat, scrubs, fleece-blended sweaters or vests, and softshell jackets. then they were asked to rate the photographs based on experience, professionalism, and friendliness, as well as to identify healthcare roles of the models. the surveyed roles included nurse, technician, phlebotomist, family physician, dermatologist, and surgeon [1]. models in casual attire were percieved as less professional and experienced than those wearing a white coat. a model in a white coat was seen as more friendly and significantly more experienced than a model in a softshell jacket [1], which can be explained by the fact that younger physicians use modern garments more often and they are considered less exprienced. white coat outerwear with scrubs was preferred for surgeons, whereas white coat outerwear with business inner wear was voted the most appropriate for family physicians and dermatologists. this study revealed gender bias in patients’ perception of physicians. the roles of female physicians were misidentified as nurses or administrative workers more often than males, which is particularly visible in surgical disciplines. a male model wearing business inner wear with a white coat, fleece jacket, or softshell jacket was perceived as significantly more professional than a female model wearing the same attire [1]. compared with male models, female models in a white coat with business inner wear were more likely to be identified as a medical technician or a physician assistant [1]. both genders wearing hospital scrubs were most frequently perceived as surgeons, however 241 respondents (49.5%) identified the male model wearing scrubs as a surgeon compared with 198 (40.7%) for the female model. the female model in scrubs was more often perceived as a nurse (161 respondents [33.1%]) than was the male model (133 respondents [27.3%]) [1]. additianally, a study by ejigu et al. (2021) revealed similar gender bias. men were identified as surgeons significantly more frequently than women in similar clothing for all attire types except a business attire without a white coat [3]. a man in a business attire with w white coat was identified as a surgeon 79.4% of the time, whereas a woman wearing a white coat with business pants or skirt was identified as a surgeon 59.7% or 61.4% of the time, respectively [3]. patients perceived women in feminine attire significantly less likely to perform the physical parts of surgery than women wearing scrubs. it is worth mentioning that correspondingly to other studies patients ranked physicians wearing a white coat with any attire as more competent and more likely to give a good surgical outcome than those without [3]. models in a business attire (including skirts) without white coat were most frequently misidentified as hospital administrators. suprisingly, women in scrubs with a white coat were judged more likely to give a good surgical outcome and more trustworthy than men in the same attire (12.8% versus 3.9%, p = 0.018; 14.4% versus 3.1%, p = 0.002, respectively) [3]. furthermore, dayani et al. (2022) conducted a study with 316 participants regarding the perceptions of plastic surgeons. among evaluated features of a physician were: professionalism, competency, trustworthiness, willingness to share information, confidence in the surgeon and confidence in positive surgical outcomes, in all categories, providers who wore formal attire with white coats or formal attire alone were ranked the highest among all age groups [2]. models presenting attires that were accompanied by a white coat were also considered more professional and competent compared with their counterparts without white coats [2]. perceptions of the colour of scrubs hribar et al. (2023) conducted a suvrvey study at university of north carolina to determine wheather patients and famillies see a difference in doctors’ qualities based on the colour of their scrubs [5]. the survey consisted of likerttype scales presenting 4 images each of male and female physicians wearing scrubs in different colours: black, light blue, green and navy blue. participants (113) were asked to identify a male and female model they most strongly identified with the profession of a surgeon, and then to rank the most to least knowledgeble, skilled, trustworthy and caring [5]. in this study green colour was most frequently assosiated with surgeon profession, which indicates that the colour might be a valuable identification tool. black was most commonly chosen for negative traits (ranked least in all categories), while navy blue for possitive character traits (tab 2). models wearing navy blue scrubs were considered the most knowledgable, skilled and trustworthy and those in light blue scrubs were perceived as the most caring. 41 table 2. association between colour of scrubs and physician’s traits. based on hribar et al. (2023) assesed trait of a physician colour of scrubs that received the most responses male female association with surgery department green green most knowledgable navy blue navy blue most skilled navy blue navy blue most trustworthy navy blue navy blue most caring light blue light blue least knowledgable black black least skilled black black least trustworthy black black least caring black black in marketing colour is described as the first thing we tend to notice about a product. associations with colours remain universal across all cultures and are widely used to evoke adequate emotions in people. dark blue is often associated with trust, responsibility, honesty and loyalty – that colour is often used in healthcare for hospital logs, interior design and medical scrubs. on the other hand black is consider a coulour of power, control, discipline, many people see black scrubs in a negative way, as intimidating. green equals prosperity, reliability and health it’s frequently used by banking, finanse and real estate companies. according to psychology of colours pinki is often interpreter as compassion, but it can also be percieved as immature and unexperienced. [9] the most common associations between colours, emotions and personality traits are presented on the scheme (fig.1). fig.1 description of the psychological meaning of colours. power authority discipline, death loyalty responsibility trust, honesty health reliability prosperity attention emotions energy, blood purity cleanness balance intensity imagination focus 42 conclusions 1) the assotiation between physician’s attire and patients’ perceptions is complex and dependant on numerous factors including age, gender, geographic location and culture, as well as physician’s specialty and context of care. 2) the white coat, despite latest research on it’s role in infections spread, remains an important attribute of a doctor. physicians who wear white coats are viewed as more trustworthy, knowledgeable, competent and more caring. 3) colour of scrubs may serve as a valuable hospital personel identification tool. various colours evoke possitive emotions in patients, navy blue, light blue and green remain the the colours of scrubs that patients perceive as the most professional and appropriate. more research is necessary to establish patients’ preferences regarding larger range of scrubs colours. references: 1) xun h, chen j, sun ah, jenny he, liang f, steinberg jp. public perceptions of physician attire and professionalism in the us. jama netw open. 2021 jul 1;4(7):e2117779 2) dayani f, thawanyarat k, mirmanesh m, spargo t, saia w, nazerali r. dress to impress: public perception of plastic surgeon attire. aesthet surg j. 2022 may 18;42(6):697-706 3) ejigu ef, haile aw, bayable sd. assessment of the influence of physicians' attire on surgical patients' perception. across-sectional study in aabet hospital, addisabeba, ethiopia, 2021. patient prefer adherence. 2022 mar 4;16:605-614 ambition creativity sensitivity security foundation comfort conservative practical formal enthusiasm adventure confidence balance calmness care compassion immature playful 43 4) goldstein sd, klosterman el, hetzel sj, grogan bf, williams kl, guiao r, spiker am. the effect of an orthopaedic surgeon's attire on patient perceptions of surgeon traits and identity: a crosssectional survey. j am acad orthop surg glob res rev. 2020 aug;4(8):e20.00097-11 5) hribar ca, chandran a, piazza m, quinsey cs. association between patient perception of surgeons and color of scrub attire. jama surg. 2023 jan 11 6) petrilli cm, mack m, petrilli jj, hickner a, saint s, chopra v. understanding the role of physician attire on patient perceptions: a systematic review of the literature–targeting attire to improve likelihood of rapport (tailor) investigators. bmj open. 2015;5(1):e006578 7) ahmed a, israr s, chapple km, weinberg ja, goslar pw, hayden j, gagliano ra jr, gillespie tl. patient perception of medical student professionalism: does attire matter? j surg educ. 2020 novdec;77(6):1345-1349. 8) tham dsy, sowden pt, grandison a, franklin a, lee akw, ng m, park j, pang w, zhao j. a systematic investigation of conceptual color associations. j exp psychol gen. 2020 jul;149(7):13111332 9) johnson d. psychology of colors. retrieved may. 2005;11:2019. 10) hochberg ms. the doctor's white coat--an historical perspective. virtual mentor. 2007 apr 1;9(4):310-4. 11) au s, khandwala f, stelfox ht. physician attire in the intensive care unit and patient family perceptions of physician professional characteristics.jama intern med. 2013;173(6):465-467. 12) mahida n. the white coat, microbiology service centralization, and combined infection training: what is happening to infection prevention and control? j hosp infect. 2015;91(4):289-291. 13) haun n, hooper-lane c, safdar n. healthcare personnel attire and devices as fomites: a systematic review. infect control hosp epidemiol. 2016;37(11):1367-1373. 14) rehman su, nietert pj, cope dw, kilpatrick ao. what to wear today? effect of doctor’s attire on the trust and confidence of patients. am j med. 2005;118(11):1279-1286. 15) fischer rl, hansen ce, hunter rl, veloski jj. does physician attire influence patient satisfaction in an outpatient obstetrics and gynecology setting? am j obstet gynecol. 2007;196(2):186.e1-186.e5. 16) jennings jd, ciaravino sg, ramsey fv, haydel c. physicians’ attire influences patients’ perceptions in the urban outpatient orthopaedic surgery setting. clin orthop relat res. 2016;474(9):1908-1918 17) jin j, sklar ge, min sen oh v, et al. factors affecting therapeutic compliance: a review from the patient’s perspective. ther clin risk manag 2008;4:269–86. 18) bianchi mt. desiderata or dogma: what the evidence reveals about physician attire. j gen intern med 2008;23:641–3. 19) bearman g, bryant k, leekha s, et al. healthcare personnel attire in non-operating-room settings. infect control hosp epidemiol 2014;35:107–21. 20) al-ghobain mo, al-drees tm, alarifi ms, et al. patients’ preferences for physicians’ attire in saudi arabia. saudi med j 2012;33:763–7. 21) au s, khandwala f, stelfox ht. physician attire in the intensive care unit and patient family perceptions of physician professional characteristics. jama internal medicine 2013;173:465–7. 22) budny am, rogers lc, mandracchia vj, et al. the physician’s attire and its influence on patient confidence. j am podiatr med assoc 2006;96:132–8. 23) chang d-s, lee h, lee h, et al. what to wear when practicing oriental medicine: patients’ preferences for doctors’ attire. j altern complement med 2011;17:763–7. 24) fischer rl, hansen ce, hunter rl, et al. does physician attire influence patient satisfaction in an outpatient obstetrics and gynecology setting? am j obstet gynecol 2007;196:186.e1–86.e5. 25) hartmans c hs, lagrain m, asch kv, et al. the doctor’s new clothes: professional or fashionable? primary health care 2014;3:145. 26) kersnik j, tusek-bunc k, glas kl, et al. does wearing a white coat or civilian dress in the consultation have an impact on patient satisfaction? eur j gen pract 2005;11:35–6. 27) gooden br, smith mj, tattersall sjn, et al. hospitalised patients’ views on doctors and white coats. med j aust 2001;175: 219–22. 28) gallagher j, waldron lynch f, stack j, et al. dress and address: patient preferences regarding doctor’s style of dress and patient interaction. ir med j 2008;101:211–13. 14 quality in sport 3 (7) 2021, p. 14-27, e-issn 2450-3118 received 13.11.2021, accepted 07.01.2022 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2021.015 jarosław kończak1 an image of a man in a sports advertisement 1 faculty of journalism, information and book studies, university of warsaw, poland abstract sport is an attractive business platform for communication not only with customers, but also with all stakeholders. it can be observed not only in advertising communication of the producers operating on the broadly understood sports market, sponsors or companies using ambush marketing. it is also used in brand marketing by companies which, despite their lack of connotation with sport, willingly benefit from a number of sports attributes, values and connotations. the study aims to present the image of a man in marketing communication based on sports motives. the selected aspects subjected to analysis will help to define the role of a man in advertising sports communication and verify the declarations of the companies that pursue their goals using this level of communication. the author analysed selected advertising campaigns (audio-video format) containing sports accents. communications of 1,270 advertisements representing 254 brands were analysed. the analysis covered six different areas: image and product advertising, share of sports disciplines, sports accessories, the man's attitude, an area of the sports involvement, and the valued presented. the analysis showed that the man presented in a sports advertisement is multidimensional, just as sport is. traditional areas connotated with sport, such as competition and team support, are not the only ones to penetrate the advertising’s contents. while the former area is very common in general, this is one of the least frequently used sports motives. much more often, sport appears as an element to build man’s identity, his inner strength, heroic spirit. the sport spirit and values underlying such an identity appears to be more important than most of the sport disciplines presented in advertisements. exception to the rule is football, which continues to be the number one, regardless of whether it concerns the man’s image promoted by a male sports star or by an anonymous man. keywords: sports star, sport advertising, sponsorship advertising, man in advertising, communication, brand building and communication introduction sport is an attractive business platform for communication not only with customers, but also with all stakeholders. the most important sport attributes include uninhibited, sincere and intensive emotions that come with sport regardless of active or passive involvement. communication based on sport can create opportunities for a brand to establish closer ties not only with customers, but also with other stakeholders (kwak et al. 2011, kończak 2020; biscaia et al. 2012,). the sport image and its inherent attributes are relatively easy to transfer to almost every brand, and the number of emotions, values associated with sport 1 jarosław kończak, e-mail: j.konczak2@uw.edu.pl, orcid: 0000-0002-1690-4333 mailto:j.konczak2@uw.edu.pl https://orcid.org/0000-0002-1690-4333 an image of a man in a sports advertisement 15 as well as other sport motives offer a wide range of attractive communication possibilities. they do not only bring out largely positive connotations, but are also easily transferable to the video advertising language and approachable for the average recipient. the advantage of sport-based communication can be sought in its wide media coverage (ostrowski 2021). sports motives are used not only by companies directly related to the sports market, such as manufacturers of sports equipment, sports clothing, drinks, nutrients and supplements. sport is obviously also used for communication by sponsors, as well as companies using ambush marketing, i.e. impersonating sponsors (rosner et al. 2011; crompton 2014; gulati 2016). this results from at least five types of objectives pursued through sponsorship, i.e. corporate, relationship and sales goals, building brand awareness and building its image. this was noted by theorists (andreff et al. 2006, jobber, 2007) and revealed in research of sponsors not only in poland, but also in europe and the usa (nielsen 2018; ieg 2018; swiss 2014; kończak 2021; sponsoring insight 2019) sport is also an attractive communication platform for other companies that are neither related to sport nor use ambush marketing. this is because sport has a number of attributes, values and associations that are conducive to business on account of their positive connotations. the declared objectives of sport-based communication can be verified with different methods, including by analysing advertisements, especially video campaigns, which are believed to have the greatest impact on the audience. this study aims is to present the man’s image in advertising communication based on sports motives. the advertisements selected for the analysis will help to describe the role of a man in sports advertising and verify the declarations of the brands using sport as motive to communicate with their customers. the author argues that the sport, perceived through the prism of the man’s image depicted in advertisements, is very diverse and focused not only on competition or pursuing medals on one hand, or on the elements of support culture, on the other, as a substitute for war (ostrowski 2021). the sport of the 21st century has definitely much more diversity to offer; the number of connotations it brings, attracting the marketing world, goes beyond the categories of rivalry and support culture. material and method the author has analysed selected tv, internet and cinema advertising campaigns (audiovideo format) containing sports accents. the communication of 254 brands were analysed (5 films per each). in total, the study covered 1,270 advertisements, whereby each of them came from a different advertising campaign. companies representing different industries, particularly international european and american as well as large polish companies whose activity covers more than one country, were analysed. both the most famous sport sponsors and companies that use ambush marketing were surveyed. among the analysed brands there were also those not bound by sponsorship contracts, but using sports motives in their advertising campaigns. most of the ads come from the second and early third decades of this century and only a few are older than 2000. for the purposes of this publication, the author has identified and described brands in which the main characters of the advertisement were two groups of men: anonymous characters of the advertisement and stars of men's sports. out of 1,270 commercials in 174 16 jarosław kończak films, the main character was an anonymous man, and in 275, a male sports star. in this way, 449 advertisements containing sports accents, in which a man plays the dominant role, were distinguished. they were examined according to seven different areas: share of sports disciplines, characters, the man’s attitude, image and product advertising, the area of sport involvement, sports accessories used and the values presented. sports advertising characters the examined 1,270 advertisements most frequently presented a group of anonymous characters both men and women. these categories were not taken into account in the further part of the study. an anonymous male appears less frequently in sports advertising (174) than an anonymous female (203); whereas the male sports star plays the main character almost three times more often (275 ads) compared to the female sports star (104). the woman ranked third in the group of advertising characters, displacing the man. noteworthy is a certain disproportion between the gender role with regard to anonymous characters and with regard to sports stars. while the male sports stars (275 ads) are almost three times more frequent than the female sports star (104), the anonymous women (203) are more frequent than the anonymous men (174). figure 1: the heroes of sports advertising source: own study. (n=1270; max. 3 answers) a man in image and product advertising in both categories of the examined advertisements, among both anonymous men and male sports stars, a clear advantage of image advertisements over product advertisements can be observed. in the first group, there were 67 campaigns with image advertisements where the products, placed in the background, played secondary role; 51 image advertisements based on the values, emotions, vision and mission of the brand, where the product was not exposed at all, and only 56 direct product advertisements. as regards male sports stars, the advantage is even more explicit: in the same categories there were 120 image an image of a man in a sports advertisement 17 advertisements with products in the background, 83 purely image advertisements and 73 product-oriented ones. figure 2: brand building vs product sales in ads on sports themes – a man source: own study (n=174) figure 3: brand building vs product sales in ads on sports themes – male sports stars source: own study (n=275) 18 jarosław kończak the share of sports disciplines in advertisements featuring anonymous men, the most frequent sport discipline is football (26 advertisements). the same applies to advertising campaigns promoting sports spirit, yet having no clear reference to any discipline (26), and not much reference to alldevelopment sport (17). these are followed by cycling (14), moto racing (14), mixed sports (13), golf (11), extreme sports (11), running (11) and kitesurfing / windsurfing / surfing (11). figure 4: the share of sports disciplines in which anonymous men appear source: own study (n = 174; max. 3 answers) on the other hand, among the male sports stars, the most popular discipline was football (61), which surpassed moto races (33), tennis (29) and running (23). lower ranked disciplines included mix sports (19), martial arts (19), basketball (18) and cycling (13). an image of a man in a sports advertisement 19 figure 5: share of sports disciplines in which male sport stars appear source: own study (n = 275; max. 3 answers) sports accessories presented in the ad the most common among both anonymous men (116) and male sports stars (223) were traditional sports accessories. the second place was taken by various sports arenas in which men (57) and sports stars (141) worked out. on the other hand, the accessories of support/fan culture were relatively rare among anonymous men (25 cases) and sports stars (35 cases). figure 6: sports accessories presented in the ad anonymous man source: own study (n = 174, max. 3 answers) 20 jarosław kończak figure 7: sports accessories presented in the ad male sports star source: own study (n = 275, max. 3 answers) the attitude of a man in sports advertising taking into account the attitudes of men in advertising, they see sport, first of all, as good fun and enjoyable activity (58), aspiration to a fashionable, sporty lifestyle (37) and an opportunity to become a charismatic leader and role model to follow (45), the champion and winner (33). the frequently addressed category of a lost, weak man who still loves what he does (37) also draws attention. the so called man’s story, which is popular in storytelling advertisements, usually proves to be good in the sport-based communication (jin-ae et al. 2020; kończak 2017). the club-level support aspects occurred in 32 cases, which gives them sixth place in the ranking, whereas patriotic support manifesting itself in taking pride in national colours and cheering the national team appeared only in 12 cases. figure 8: the attitude of the main character an anonymous man source: own study (n = 174, max. 3 answers) traditional sports accessories an image of a man in a sports advertisement 21 definitely the most frequently presented attitude of a male sports star was a charismatic leader / role model to follow (142) and a man who devotes his time and life to become a leader and/or winner, to pursue medals (96). the prevalence of leaders in sports advertising certainly indicates that the advertisers’ main focus is on sports success as an attractive source of communication. the dimension of sport play and sports life was also evident in advertising campaigns (75). the remaining categories appeared much less frequently and accounted for a maximum of 10 percent of all advertisements. figure 9: the attitude of the main character a male sports star source: own study (n = 275; max. 3 answers) areas of sport involvement sport involvement takes a number of forms which can be divided into categories for analysis. in an international study of football fans, eight categories of involvement were distinguished (havas 2014). from the point of view of people actively involved in sports activities, categories such as passion and type of commitment can also be found in the scientific literature (jowett et al. 2011; lafrenière et al. 2008). for the purpose of this study, due to its broader dimension, ten categories of sport involvement were formulated. most often, sport was perceived as an attractive carrier of universal values (74 advertisements). transfer of these values to the brand is attractive from the point of view of both company itself and its recipients. sport was less often portrayed as a lifestyle element, where it is not the effort, effect or competition that matters, but the style and enjoyment (63). the next to go in the ranking was building one's own inner strength and hero's spirit (44) and building social relations through sport (39). interestingly, two categories related to cheering turned out to be the least popular: building the identity, identification, pride of fans (15) and the role of advertising as an advocate of fans' passion, supporting the fan’s spirit (8). 22 jarosław kończak figure 10: areas of sport involvement – an anonymus man source: own study (n = 174, max. 3 answers) the most important levels of commitment from the point of view of a male sports star are also universal values connected with sport (115), building one's own inner strength and hero's spirit (111) and image transfer (82), i.e. using a positive image of the player sponsored or used in advertising, including his features, to shape an image of the sponsor or advertiser (kończak 2020, alonso-dos-santos et al. 2016; groh 2004,). figure 11: areas of sport involvement – a male sports star source: own study (n = 275, max. 3 answers) values presented in a sports advertisement values are one of the most widely declared attributes of olympic sport. they are considered to be a set of timeless principles that do not require any additional external justification. these include friendship, the pursuit of excellence, respect (ioc 2022) and fair play (pkol 2022). values are also used by companies as a building block of their an image of a man in a sports advertisement 23 communication with stakeholders (aaker 1997, wang 2004; zhang 2011). when making decision about service or product, the customers look at them through the prism of the values they offer. it is not only about physical aspects and functional features of the products. the added value is also the manifestation of its own self, which by choosing other brands also builds its own personal brand. identity building process implies reference to those deeply rooted values and beliefs that underpin communication with stakeholders (bylicki et al. 2018, urde 2003, louro 2001). among the advertisements featuring an anonymous man, the most frequently mentioned were: effort, persistence and fighting weaknesses (68) as well as inspiration and role model (63). the next ones include: health and well-being (52), friendship (48), courage (44), teamwork (43), risk and lack of barriers (42). figure 12: values presented – an anonymous man source: own study (n = 174, max. 3 answers). as regards male sports stars, the most frequently depicted images included: inspiration a role model (149), effort, perseverance and fighting weaknesses (134). the next in the ranking were: courage (85), respect (63), teamwork (59), risk and lack of barriers (58), as well as health and well-being (53) 24 jarosław kończak figure 13: values presented – a male sports star source: own study (n = 275, max. 3 answers) discussion and conclusions the sport presented in the advertisements featuring male characters is mainly utilized for image-building purposes, brand building, and to a lesser extent direct sales purposes. this is especially visible in ads featuring male sports stars. this overlaps with the objectives of sports sponsorship, where, apart from sales, majority of the ads are oriented towards brand building, which cover aspects such as building brand awareness, building brand image, and pursuing relational and corporate goals (dolphin 2003, andreff et al, 2006, amis 1999, kończak 2021; jobber, 2007,). this pattern can also be seen in surveys carried out with sport sponsors (ieg 2018, ieg 2022, sponsoring insight 2019, kończak 2021). the convergent communication of sports sponsors can be observed once again not only with companies using ambush marketing, but also with other brands that use a wide range of sport-based motives. it is understandable because sport offers universal values and universal connotations that are common to people of different nationalities, and evokes emotions widely known to all human beings. this sport spirit was particularly evident in advertisements featuring anonymous men, where it appeared more often than other sport disciplines except football. the most popular sport discipline worldwide is also the most popular sport discipline in sports advertising. apart from football, however, there is no clear correlation between the general popularity of a given discipline and its incidence in advertisements. while moto racing or cycling, which were common in advertising, are popular, whether due to active participation or popularity in the media, golf, extreme sports or kitesurfing / windsurfing or surfing also relatively often addressed in advertising are not commonly practiced or watched sport disciplines. it should be added at this point that the ads in question were mainly targeted at the european or american market. therefore, no references, e.g. to cricket, which is the second most popular discipline in the world in terms of its number of fans, were found (worldatralas 2022), an image of a man in a sports advertisement 25 taking into account the attitudes of men or their levels of involvement, there is a surprisingly small number of aspects related to support culture, be it at the club or national team level. a man, first of all, comes off as a person who wants to enjoy sport, which is considered to be a fashionable style of life. he also has a strong need to be a leader, a winner and a role model. a man in an advertisement usually does not have a fan's spirit, or the spirit is much less exposed in an advertisement than other levels of commitment or attitude. in terms of the number of exposures in the surveyed advertising campaigns, a supporter is even lower ranked than the lost, weak man who tries to change his life through sport. this is a popular motive in advertising in which sport is a catalyst for changes in a man's life and an element of shaping the spirit of hero and his inner strength. in the sportbased advertisement, a man no longer has monopoly on being the main character of the campaign any more, and sometimes even gives way to women, who appeared as anonymous characters more often than anonymous male character. in the case of sports stars, however, men definitely prevail, appearing almost three times more often than female sports stars. this somewhat reflects the structure of sports stars, where men account for the vast majority. the man presented in a sports advertisement is multidimensional, just as sport is. traditional areas connotated with sport, such as competition and support, are not the only ones to penetrate the advertising’s contents. while the former area is very common in general, the latter is one of the rarest sporting motives. much more often, sport appears as an element to build man’s identity, his inner strength, heroic spirit. the sport spirit and values underlying such an identity appears to be more important than most of the sport disciplines presented in advertisements. exception to the rule is football, which continues to be the number one, regardless of whether it concerns the man’s image promoted by a male sports star or by an anonymous man. references aaker j. l.(1997), dimensions of brand personality, journal of marketing research, vol. 34, 08. pp. 347-356. alonso-dos-santos m., vveinhardt j., calabuig-moreno f. & montoro-ríos f (2016), involvement and image transfer in sports sponsorship. engineering economics, , 27(1), p.79. amis j. (1999), sport sponsorship as distinctive competence. european journal of marketing, vol. 33 nr. 3/4, pp. 250-272. andreff w., szymanski s., (2006) handbook on the economics of sport, cheltenham: edward elgar. biscaia r, correia a, rosado a, maroco j, & ross s. (2012), the effects of emotions on football spectators’ satisfaction and behavioral intentions. european sport management quarterly, 12, pp. 227–242. bylicki p i kończak j (2018), marka korporacyjna i jej komunikacja, warszawa, public dialog, pp. 158-168. crompton j.l.( 2014), potential negative outcomes from sponsorship for a sport property, managing leisure, 19 (6), p.17. grohs r., wagner u.m. & vsetecka s., (2004), assessing the effectiveness of sport sponsorships-an empirical examination, schmalenbach business review, t. 56, p. 123. 26 jarosław kończak gulati s. (2016), ambush marketing: the unofficial free riding, international journal of research – granthaalayah, vol.4. havas (2014), fans, passions, brands., havas sports & entertainment & usc annenberg innovation lab., paris. ieg (2018), what sponsors want and where dollars will go in 2018, ieg sponsorship report esp properties llc. ieg (2022), decision makers 2021. how brands & properties can realize sponsorship's full potential, ieg sponsorship report. jin-ae k., sookyeong h., glenn t.h, 2020, the role of storytelling in advertising, consumer emotion, narrative engagement level, and word-of-mouth intention, journal of consumer behaviour. jobber d. (2007), principles and practice of marketing, mcgraw-hill, pp. 653-655. jowet s, lavalee d (2011) social psychology in sport, t. 10. human kinetics. kończak j. (04.2021), sports themes in advertising, journal of physical education and sport (jpes),vol 21 (suppl. issue 2), art 149 pp. 1179 – 1184.. kończak j (2017) , storytelling – komunikacja sponsoringowa w sporcie, quality in sport, 4 (3), pp. 57-68 kończak j (2020), komunikacja sponsoringowa w sporcie xxi wieku (sponsoring communication in sport in the 21st century), sbp wydawnictwo naukowe i dydaktyczne, warszawa, p.128. kwak d.h., kim y.k., & hirt e.r., (2011), exploring the role of emotions on sport consumers’ behavioral and cognitive responses to marketing stimuli. european sport management quarterly, 11, pp. 225–250. lafrenière m.a, jowett s., vallerand r.j., donahue e.g, lorimer r (2008), passion in sport: on the quality of the coach–athlete relationship, journal of sport and exercise psychology, 30, 541-560 . louro, m.j. & cunha, v.p (2001), brand management paradigms. journal of marketing management, 17. ioc (2022), olympics values, international olympic cometee https://olympics.com/ioc/olympic-values (09.04.2022). messner m.a.: the life of a man’s season. male identity in the life course of the jock. in: changing men. new direction in research on men and masculinity. kimmel m.s. (ed.), newbury-london-new delhi: sage, 1987, 56. nielsen (2018), global interest in women’s sport is on the rise, report, nielsen company. ostrowski a. (2021), telewizyjne imperium sportowe. prawdy i fikcje.; atut – wrocławskie wydawnictwo oświatowe, pp.29-76 i pp.207-212. pkol (2022) nasza misja i wartości. polski komitet olimpijski, https://olimpijski.pl/pkol/o-nas/nasza-misja-i-wartosci/ (09.04.2022). rosner s.r., shropshire k.l. (2011). the business of sports, johnes & barthlett learning, canada, pp. 181-182. sponsoring insight (2019) rynek sponsoringu sportowego (sports sponsorship market) warszawa . swiss corporate communication and public relations practice monitor (2014), 2013 report, swiss corporate communication and public relations observatory 2013, c/o universitŕ della svizzera italiana, lugano switzerland. urde, m. (2003), core based corporate brand building. european journal of marketing, 37(7/8). wang y.(2004), study on the brand core values. jilin university, changchun. https://olympics.com/ioc/olympic-values https://olimpijski.pl/pkol/o-nas/nasza-misja-i-wartosci/ an image of a man in a sports advertisement 27 wordatlas (2022) the most popular sports in the world, https://www.worldatlas.com/articles/what-are-the-most-popular-sports-in-theworld.html (12.04.2022). zhang x.y. (2011), analysis on the realization of the core values of the brand. medium and small business management and technology, pp. 7, 9-10. https://www.worldatlas.com/articles/what-are-the-most-popular-sports-in-the-world.html https://www.worldatlas.com/articles/what-are-the-most-popular-sports-in-the-world.html 7 mime mokhtar, hamzaoui hakim, benchehida abdelkader, cherara lalia. effect of 8 weeks crossfit exercises on high school students during a physical fitness program. quality in sport. 2022;8(1):7-20. eissn 2450-3118. doi http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.01.001 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/36230 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2022; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 27.11.2021. revised: 20.10.2022. accepted: 04.11.2022. effect of 8 weeks crossfit exercises on high school students during a physical fitness program mime mokhtar1, hamzaoui hakim1, benchehida abdelkader1, cherara lalia1 1 laboratory of optimizing research programmes on physical and sports activities, institute of physical education and sport, university of mostaganem, mostaganem, algeria abstract purpose: the aim of this study was to assess the effectiveness of a crossfit exercises over a period of 8 weeks in a group of high school students during their physical education sessions at the school. and to mitigate the deficits in fitness caused by covid-19 prevention measures. material and methods: 94 students subject aged (16– 17) years were randomly allocated into an included 46 students (2nd level :12 men 11 women; 3rd level : 12 men 11 women) and 1 control group included 48 students (2nd level :13 men 11 women; 3rd level : 13 men 12 women experimental group (eg) that performed the 8 weeks crossfit exercises and control group (cg). physical fitness tests were done : lifting straight legs in height (number times); running on the spot with an intensity of 70% of the maximum to severe fatigue (c); "shuttle" run 4 × 9 m (with); 60 m run (s) and cross twine (cm).results: there are a considering changes, development of the maximum dynamic force endurance, speed abilities, flexibility and mobility in the hip joints of the main groups, in the age aspect, there is mainly the improvement in results with age, both in the main and control groups (p>0,05). conclusion: the study achieved a significant improvement in the physical condition of the students, also allows to talk about the effectiveness of training, built on the basis of a motivated choice of the target crossfit high school program. keywords: physical fitness, crossfit, high school, program. http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.01.001 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/36230 8 1. introduction to date, there is a problem of decline level of physical fitness, and as a consequence of health student youth. a number of leading experts (harold w. kohl et al. 2013; kaur et al. 2020; mameshina 2019; masliak et mameshina 2018a; petrova et bala 2020) note that according to statistics, almost 60% high school children have health problems and low levels of physical fitness. the main reasons for this problem are the features of education in the modern school(krivoruchko et al. 2018a), the growth of educational information, the intensification of material, modernization and complication of educational programs(varea, riccetti, et siracusa 2021). all this leads to an increase in mental load and a decrease in motor activity of children (batorova et sørensen 2019). exercise is an effective means of compensating for the deficit of motor activity of the modern student (cacioppo et al. 2021; kolokoltsev, iermakov, et jagiello 2018; mohammed et al. 2018; varea et al. 2021; voloshina et al. 2018). however, according to the results of a number of authors (adel, alia, et mohammed 2020; andrieieva et al. 2020; bodnar et andres 2016; krivoruchko et al. 2018b; palichuk et al. 2018; prysiazhniuk et al. 2021; sibley 2012), currently operating lessons are ineffective, monotonous, do not sufficiently stimulate students to physical culture and sports activities. therefore, this problem requires the search for new interesting forms, innovative means, methods and principles of system improvement physical education, increasing the volume and diversification of types of motor activity (adel et al. 2019; cacioppo et al. 2021; petrova et bala 2020; pricop et al. s. d.; voloshina et al. 2018). a number of scientists pay considerable attention to the issue optimization of the content of physical education lessons (masliak et al. 2019; masliak et mameshina 2018b; petrova 2021; varea et al. 2021; voloshina et al. 2018). numerous studies have identified the positive effects of various types of motor activities for the physical fitness of students of different ages(belkadi et al. 2015; fedewa et ahn 2011; mokhtar et al. 2019; seefeldt, malina, et clark 2002; sibley et etnier 2003; strong et al. 2005). thus, vlasova (2017) found an improvement in the level of physical fitness of junior schoolchildren under the influence of fitball-aerobics; krivoruchko (2018) established a positive dynamics of indicators of the level of speed development under the influence cheerleading exercises for schoolchildren of 5th-6th grades;(granacher et al. 2011; hsieh et al. 2017; root et al. 2019; yacine et al. 2020) found that under the influence of athletic gymnastics classes is reflected the tendency to improve the data of physical fitness in high school students. it should be noted, that the analysis of literature sources showed the absence of scientific works that would raise the question of the impact of crossfit exercises to the level of physical fitness of high school students. thus, the above indicates relevance and feasibility of the study. the purpose of the study is to determine the degree of change in the level of physical fitness of high school students the influence of crossfit exercises. connection of work with scientific programs, plans, topics. 9 2. materials and methods 2.1. participants this is the first paragraph of the section including a run-on quotation which is a short quotation (up to 50 words) embedded into the body text. run-on quotations are opened and ended with quotation marks e.g. knowledge management is defined as “the effective learning processes associated with exploration, exploitation and sharing of human knowledge (tacit and explicit) that use appropriate technology and cultural environments to enhance an organisation’s intellectual capital and performance” (jashapara, 2004, p. 12). the study was conducted on the basis of general physical education and sports program during 2020–2021. study comprised 94 subjects’ students aged (16– 17) years, of which experimental groups included 46 students (2nd level :12 men 11 women; 3rd level : 12 men 11 women) and 1 control group included 48 students (2nd level :13 men 11 women; 3rd level : 13 men 12 women. all students who participated in the study were practically healthy and under the supervision of school doctor. during the study, students in the control groups were based only on the general physical education and sports program for high school students in secondary school(beboucha et al. 2021), and the educational process on physical education of experimental groups was designed with a variable module developed by us "crossfit school challenge". the crossfit classes were held twice per week according to the school schedule. to the content of which included theoretical information, special physical training push (elements of gymnastics, athletics and weightlifting, general developmental exercises) and special training exercise(lalia et al. 2019) (specially selected crossfit exercises: "burpee", "box jump", "farmer's walk", "good morning", (bear crawl”, “floor wipers”, “burpee bench jump”, etc.)(petrova 2021). at the end of studying the module "crossfit" students performed a set of exercises in the same conditions, which was formed of special and technical elements of crossfit, for a short time period and with the specified number of rounds(granacher et al. 2011). the age, gender and anthropometric and physiological assessments took part in evaluation of high school students. load and level of difficulty was increased gradually taking into account the individual abilities of student’s performance. also exercises crossfit was included in the preparatory part of the lesson of others variable modules in the system of organized breaks and were given in the form of work out exercise(cacioppo et al. 2021; petrova et bala 2020; prysiazhniuk et al. 2021). to determine the level of development of physical qualities, tests were used by high school students, namely, lifting straight legs in height (number times); running on the spot with an intensity of 70% of the maximum to severe fatigue (c); "shuttle" run 4 × 9 m (with); 60 m run (s) and transverse twine (cm)(long 2017; maulder 2018; reiman et manske 2009). the research was conducted in accordance with the initiative of the research work "improvement the process of physical education in educational institutions of various profiles "for 2020-2022 (state registration number ieps2020/0036)(belkadi et al. 2019) and in accordance with the helsinki declaration (world medical association 2013) 2.2. statistical analysis: statistical analysis was performed using the using spss software (version 22) and significance levels were set at p ≤ 0.05. shapirowilk test was used to evaluate normal distribution of the conformity of continuous variables. the reliability of differences in 10 the results of the mean values in two unrelated samples was determined using student's t-test. 3. result the study indicates the lack of significant differences between the indicators studied. in terms of age, most of the improvements have been identified. results with age, both in 2nd and 3rd level secondary school students compared with control groups. comparing the results by gender, it was founded that reliable prevalence of these young men over the indicators of women (p <0.05– 0.001), with the exception of the transverse twine test, where the opposite trend, the performance of women is better than the data men, and these changes are mostly significant (p <0.05– 0.01). after the introduction of experimental methods, a significant improvement was found in all subject’s indicators, both boys and women of the main groups (table 1), and these differences are statistically significant (p <0,05– 0.001). there is an increase in results that reflect the level development of strength in men of the 2nd level, amounted to (23.7%), 3rd level (22.9%); women, respectively (54.6%) and (42.7%); time motion in men of the 2nd level is (8.3%), 3rd level ( 7.5%); women have (24.9% and 20.7%), respectively; agility: boys of the 2nd level is (4.1%), the 3rd level ( 7.8%); women have (4.2%) and (5.7%), respectively; high-speed abilities in young men of the 2nd level is (3.7%), 3rd level (3.5%); women (9.7%) and (3.6%), respectively; flexibility young men of the 2nd level makes 10,6%, 3rd level 11.3%; women have 23.7% and 14.6%, respectively table 1. indicators of the level of physical fitness of students of the main groups before and after the application. class level sex experimental group t p n post test pres test mean sd mean sd lifting straight legs in the axis ( number of times ) 2nd level men 12 15,35 1,89 17,98 2,05 4,27 <0,001 women 11 8,23 1,54 11,36 2,97 6,69 <0,001 3rd level men 12 15,9 2,68 18,72 1,83 2,13 > 0,05 women 11 9,97 0,76 13,34 1,23 8,01 <0,001 running on place with an intensity of 70% from maximum to severe fatigue ( s ) 2nd level men 12 117,37 3,09 125,2 1 4,85 <0,001 women 11 32,14 2,38 42,9 1,21 9,04 <0,001 3rd level men 12 129,16 1,91 139,59 0,66 5,13 <0,001 women 11 34,09 1,65 39,57 2,75 4,79 <0,001 " shuttle " run 2nd level men 12 9,91 0,19 9,6 0,2 3,53 <0,01 women 11 11,76 0,74 10,03 0,25 3,91 <0,01 3rd level men 12 9,81 0,16 9,33 0,15 5,41 <0,001 women 11 11,14 0,17 9,62 1,07 3,59 <0,01 60 m ( s ) running 2nd level men 12 10,12 0,1 9,73 0,11 4,29 <0,01 women 11 12,18 0,26 10,12 0,21 8,52 <0,001 11 3rd level men 12 10,09 0,12 8,9 0,1 3,27 <0,05 women 11 12,3 0,26 11,07 0,97 4,31 <0,001 transverse twine ( cm ) 2nd level men 12 28,31 1,97 26,53 2,48 2,14 <0,05 women 11 21,39 2,73 17,84 1,89 5,53 <0,001 3rd level men 12 30,47 3,37 27,9 3,14 3,29 <0,001 women 11 21,32 2,81 16,59 2,54 4,18 <0,05 analyzing the studied indicators in age and gender aspects obtained after application of the crossfit exercises.it was found that high school students pre-test, mainly the trend of distinctions remained variable, compared to the post test. investigating the performance of students in the control groups test, it was found that they are also somewhat improved, however, these changes are not significant and unreliable (p> 0.05) (table 2). thus, the increase in results varied from 0.6% to 8.7%. it should be noted that by age and gender no revealed changes compared to the post-test. when comparing repeated data of experimental and control groups (table 2) established a significant preevaluation of the results of the main groups over the control. it should be noted that significant differences in tow groups on the indicators of lifting straight legs in height 3rd level class students (p <0.05); running on the spot with intensive 70% of maximum to severe fatigue high school students of 2nd -3rd level (p <0.05; 0.001); "shuttle" running 4 × 9 m boys of the 3rd level class (p <0.001); 60-meter run, the 2nd level students (p <0.01) and transverse twine girls 3rd level class (p <0.05). determining the level of physical fitness of student’s senior school age after implementation in the process physical education of the variable module "crossfit", revealed that against the background of significant and significant improvement results, it increased by 1 point and became equal score of 4 points, indicating an "above average" level. thus, indicators of the level of development of strength, endurance, agility and flexibility on average correspond to the estimate 4 points ("above average"), speed abilities 3 points ("average" level). it should be noted that in the study in the control groups, the indicators remained unvariables, i.e., changes on the rating scale are not observed. thus, the results of the study indicate positive dynamics of indicators of physical fitness those students aged 16-17 of the main groups under the influence of exercises crossfit. table 2. comparison of indicators of physical fitness of students experimental and control groups after the experiment classes sex groups t p experimental control n mean±sd n mean±sd lifting straight legs in the axis ( number of times ) 2nd level men 12 17,98±2,05 13 14.35 ± 1.65 1,57 > 0.05 women 11 11,36±2,97 11 8,84 ± 1,58 1,38 > 0.05 3rd level men 12 18,72±1,83 13 14.82 ± 1.46 2,64 <0.05 women 11 13,34±1,23 12 11.49 ± 1.65 2,85 <0.05 running on place with an intensity of 70% from maximum to severe fatigue ( s ) 2nd level men 12 123,5±1,03 13 119.94 ± 1.86 2,06 <0.05 women 11 43,21±1,29 11 35.25 ± 1.87 5,48 <0.001 12 3rd level men 12 138,6±0,79 13 133.24 ± 2.43 4,95 <0.001 women 11 40,48±2,73 12 38.71 ± 1.60 2,65 <0.05 " shuttle " run 4 × 9 2nd level men 12 9,08±0,34 13 10.05 ± 1.65 1,85 > 0.05 women 11 11,08±0,94 11 12.83 ± 0.98 1,36 > 0.05 3rd level men 12 9,07±0,64 13 9.51 ± 0.72 5,64 <0.001 women 11 9,76±4,48 12 11.75 ± 1.34 1,59 > 0.05 60 m (s) running 2nd level men 12 8,94±0,64 13 9.48 ± 0.42 1,22 > 0.05 women 11 10,28±0,34 11 11.25 ± 0.75 2,84 <0.01 3rd level men 12 8,94±0,41 13 9.64 ± 1,35 1,28 > 0.05 women 11 10,06±0,86 12 12.16 ± 0.64 1,65 > 0.05 transverse twine (cm) 2nd level men 12 27,52±3,06 13 28.95 ± 3.43 0,65 > 0.05 women 11 16,83±1,73 11 19.55 ± 4.37 0,85 > 0.05 3rd level men 12 28,75±3,58 13 30.95 ± 3.59 0,76 > 0.05 women 11 18,95±1,94 12 22.14 ± 2,03 2,82 <0.05 4. discussion according to research, it is established that crossfit in the process of physical education of high school student’s 2nd -3rd class level could help to improve the level of physical readiness. there are a considering changes in level indicators development of the maximum dynamic force of abdominal muscles the press, found mainly a significant improvement, both men and women of the main groups, and these differences statistically significant (p <0.001). the above is confirmed by the data of (adel et al. 2019; mokhtar et al. 2019; saddek et al. 2020), according to which it was found that during physical exertion, muscle hypertrophy occurs as a result of adaptive-trophic influence (mukund et subramaniam 2020; teplov 1982), which is characterized by an increase in thickness and denser packaging of contractile elements of muscle fiber(haun et al. 2019; narici et al. 1996). thus, studies (annesi et al. 2005; belkadi et al. 2019; krivoruchko et al. 2018a; masliak et mameshina 2018a) indicate that the introduction of functional exercises in the main part of the lesson contributed to a significant improvement in strength abilities of high school students. analyzing the indicators of the level of endurance development, obtained after the application of the variable module "crossfit"(drake et al. 2017), it was determined that the data of schoolchildren of the main groups have significantly improved and are significant differences (p <0.001) (bala et petrova 2019; kozina et al. 2018). thus, according to (khabibullayevich 2019; rink, french, et tjeerdsma 1996), this is due to the fact that at the study age, the body's oxygen regimes become more economical during exercise, significantly increases the body's ability to work "in debt", ie increases anaerobic productivity(jobling et al. 1993; millet et al. 2002; schaun et al. 2018). examining the indicators of coordination of movements obtained after the pedagogical experiment, it was found that students of high school age of the main groups, have significantly improved and are reliable. the nature of the differences (p <0,01; 0,001). the above is not confirmed by the data of (krivoruchko et al. 2018c), according to 13 which it is determined that in the period of 16-17 years continues to improve motor coordination to the level of adults, and differentiation of muscular effort reaches a maximum level. thus, according to (kozina, ol’khovyj, et temchenko 2016; sobko, ulaeva, et yakovenko 2016), it was found that under the influence of physical education lessons with elements of sports orientation significantly improved the agility of high school students(benhammou et al. 2021; faigenbaum et mediate 2006; galan et al. 2017; sobko et al. 2016; yanci et al. 2013). analyzing the indicators of the level of development of the frequency of movements obtained after the introduction of crossfit exercises, a significant improvement of the data in high school students of the main groups was revealed (p <0.05–0.001). thus, scientists(alexander et vladislav 2016; belkadi 2019; mikolajec et al. 2012) argue that various sports have a positive effect on the development of speed abilities. analyzing the indicators of the level of development of mobility in the hip joints obtained after the experiment, it was determined that in high school students of the main groups,have significantly improved and have significant differences (p <0.05; 0.001). according to (базилевич et тонконого 2019), it is determined that at this age ossification of the skeleton are not yet completed, which provides a fairly high level mobility and significant reserves available for improvement flexibility(segal, hein, et basford 2004), especially under the influence of crossfit exercise. the data obtained by our study are consistent with the indicators of (chen et al. 2013; trautner et al. 2005), according to which there are positive changes in the level of development of flexibility in boys and girls of 3ed level classes, under the influence of health fitness. 5. conclusions our conducted research shows the positive influence of the crossfit exercises released by our study at the 2nd and 3rd level classes of secondary school students. the effectiveness of using crossfit in secondary school is beyond doubt. this allows us to optimize and diversify the combination of physical exercises, naturally increasing interest in systematic physical education at the secondary schools; differentiated approach to the choice of exercise intensity is based on the level of initial physical fitness of the training students; motivates to improve health, maintain physical fitness, play sports and build muscles, increase activity and vitality, the ability to cope with physical fatigue. the proposed program, planned for 8 weeks of classes, was designed for young people aged 16-17. students who recently graduated from middle school did not have significant physical achievements. having a low level of physical fitness of students at the beginning of the research, for 8 weeks of motivated use of the crossfit program, we achieved a significant improvement in the physical condition of the students. thus, the study conducted by us, allows us to talk about the effectiveness of training, built on the basis of a motivated choice of the target crossfit program. these results are important for physical education teachers, fitness professionals and athletes. prospects for further research in this area can be realized by determining the level of physical health of high school students under the influence of crossfit exercises. 14 limitations: the main limitation in this study is that only 2nd and 3rd level classes were tested. in an ideal study there would be a variety of student tested; various ages. and also for the short period of the crossfit programme. another limitation could have been the number of students tested in comparison to the number of participants in the secondary high school observed. in order to obtain very widely accepted results, a large amount of data is needed, and a large number of students must be seen. while this study may not fulfil those requirements, it adds to a larger body of research that will hopefully lead in that direction. acknowledgments we thank the algerian general directorate for scientific research and technological development (dgrsdt-mesrs) for their co-operation and help in setting up the study. also, for maintaining and supporting finances and quality of research. references adel, belkadi, benchehida abdelkader, cherara alia, benbernou othman, sebbane mohamed, et asli houcin. 2019. « the effect of high-intensity exercise on changes of blood concentration components in algerian national judo athletes ». acta facultatis educationis physicae universitatis comenianae 59(2):148‑60. doi: 10.2478/afepuc-2019-0013. adel, belkadi, charara alia, et zerf mohammed. 2020. « algerian judo competition modality and its impacts on upper and lower limbs strength perseverance and limitations ». orthopedics and sports medicine: open access journal 3(4):293‑99. doi: 10.32474/osmoaj.2020.03.000168. alexander, bolotin, et bakayev vladislav. 2016. « factors that determine high efficiency in developing speed and strength abilities of female hurdlers. » journal of physical education & sport 16(3). andrieieva, olena, olena yarmak, mariia palchuk, olena hauriak, lidiia dotsyuk, alexandr gorashchenco, iryna kushnir, et iaroslav galan. 2020. « monitoring the morphological and functional state of students during the transition from middle to high school during the physical education process ». journal of physical education and sport 20(1):2110‑17. annesi, james j., wayne l. westcott, avery d. faigenbaum, et jennifer l. unruh. 2005. « effects of a 12-week physical activity protocol delivered by ymca afterschool counselors (youth fit for life) on fitness and self-efficacy changes in 512-year-old boys and girls ». research quarterly for exercise and sport 76(4):468‑76. doi: 10.1080/02701367.2005.10599320. bala, tetiana, et anhelina petrova. 2019. « analysis of the attitude of high school students to innovative types of motor activity in the system of school physical education ». slobozhanskyi herald of science and sport 7(4 (72)):13‑16. 15 batorova, dominika, et jan sørensen. 2019. « methodological review of model-based cost-effectiveness analyses of school-based interventions to increase pupils’level of physical activity ». journal of physical education 30. beboucha, wahib, adel belkadi, abdelkader benchehida, et ali bengoua. 2021. « the anthropometric and physiological characteristics of young algerian soccer players. » acta facultatis educationis physicae universitatis comenianae 61(1). belkadi, adel. 2019. proceedings of iac in vienna 2019. czech institute of academic education z.s. belkadi, adel, abdelkader benchehida, otmane benbernou, et mohamed sebbane. 2019. « competencies and training needs and its impact on determining the professional skills of algerian elite coaches ». international journal of physical education, fitness and sports 8(3):51‑61. doi: 10.26524/ijpefs1936. belkadi, adel, benbernou othman, sebbane mohamed, benkazdali h. m, jaques gleyse, belkadi adel, benbernou othman, sebbane mohamed, laroua abdelhafid, benkazdali h. m, et jaques gleyse. 2015. « contribution to the identification of the professional skills profile of coaches in the algerian sport judo system ». international journal of sports science 5(4):145‑50. benhammou, s., l. mourot, m. i. mokkedes, a. bengoua, et a. belkadi. 2021. « assessment of maximal aerobic speed in runners with different performance levels: interest of a new intermittent running test ». science & sports. doi: 10.1016/j.scispo.2020.10.002. bodnar, i. r., et a. s. andres. 2016. « tests and standards for express-control of physical fitness and health of middle school age pupils ». pedagogics, psychology, medical-biological problems of physical training and sports 20(4):11‑16. cacioppo, marine, sandra bouvier, rodolphe bailly, laetitia houx, mathieu lempereur, johanne mensah-gourmel, christèle kandalaft, roxane varengue, alain chatelin, et jacky vagnoni. 2021. « emerging health challenges for children with physical disabilities and their parents during the covid-19 pandemic: the echo french survey ». annals of physical and rehabilitation medicine 64(3):101429. chen, li-jung, kenneth r. fox, po-wen ku, et chih-yang taun. 2013. « fitness change and subsequent academic performance in adolescents ». journal of school health 83(9):631‑38. drake, nicholas, joshua smeed, michael j. carper, et derek a. crawford. 2017. « effects of short-term crossfittm training: a magnitude-based approach. » journal of exercise physiology online 20(2). faigenbaum, avery d., et patrick mediate. 2006. « effects of medicine ball training on fitness performance of high school physical education students ». physical educator 63(3):160. 16 fedewa, alicia l., et soyeon ahn. 2011. « the effects of physical activity and physical fitness on children’s achievement and cognitive outcomes: a meta-analysis ». research quarterly for exercise and sport 82(3):521‑35. galan, yaroslav, igor nakonechnyi, yurii moseichuk, ivan vaskan, yurii palichuk, et olena yarmak. 2017. « the analysis of physical fitness of students of 13-14 years in the process of physical education ». granacher, urs, thomas muehlbauer, britta doerflinger, ralf strohmeier, et albert gollhofer. 2011. « promoting strength and balance in adolescents during physical education: effects of a short-term resistance training ». the journal of strength & conditioning research 25(4):940‑49. harold w. kohl, i. i. i., heather d. cook, committee on physical activity and physical education in the school environment, food and nutrition board, et institute of medicine. 2013. physical activity and physical education: relationship to growth, development, and health. national academies press (us). haun, cody t., christopher g. vann, brandon m. roberts, andrew d. vigotsky, brad j. schoenfeld, et michael d. roberts. 2019. « a critical evaluation of the biological construct skeletal muscle hypertrophy: size matters but so does the measurement ». frontiers in physiology 10:247. hsieh, shu-shih, chih-chien lin, yu-kai chang, chun-ju huang, tsung-min hung, et t. city. 2017. « effects of childhood gymnastics program on spatial working memory ». medicine and science in sports and exercise 49(12):2537‑47. jobling, m., b. m. baardvik, j. s. christiansen, et e. h. jørgensen. 1993. « the effects of prolonged exercise training on growth performance and production parameters in fish ». aquaculture international 1(2):95‑111. kaur, harleen, tushar singh, yogesh kumar arya, et shalini mittal. 2020. « physical fitness and exercise during the covid-19 pandemic: a qualitative enquiry ». frontiers in psychology 0. doi: 10.3389/fpsyg.2020.590172. khabibullayevich, boltaboev hamidullo. 2019. « theoretical foundations of a healthy lifestyle, physical education and physical activity of pupils ». european journal of research and reflection in educational sciences vol 7(12). kolokoltsev, m. m., s. s. iermakov, et m. jagiello. 2018. « comparative analysis of the functional characteristics and motor qualities of students of different generations and body types ». pedagogics, psychology, medical-biological problems of physical training and sports 22(6):287‑95. kozina, zh l., ya a. goloborodko, yu d. boichuk, i. m. sobko, o. o. repko, t. a. bazilyuk, i. a. prokopenko, i. f. prokopenko, a. i. prokopenko, et n. g. tararak. 2018. « the influence of a special technique for developing coordination abilities on 17 the level of technical preparedness and development of psycho-physiological functions of young volleyball players 14-16 years of age ». kozina, zh l., o. m. ol’khovyj, et v. a. temchenko. 2016. « influence of information technologies on technical fitness of students in sport-oriented physical education ». physical education of students 20(1):21‑28. krivoruchko, n. v., i. p. masliak, t. m. bala, i. n. skripka, et v. i. honcharenko. 2018a. « the influence of cheerleading exercises on the demonstration of strength and endurance of 15-17-year-olds girls ». physical education of students 22(3):127‑33. krivoruchko, n. v., i. p. masliak, t. m. bala, i. n. skripka, et v. i. honcharenko. 2018b. « the influence of cheerleading exercises on the demonstration of strength and endurance of 15-17-year-olds girls ». physical education of students 22(3):127‑33. krivoruchko, n. v., i. p. masliak, t. m. bala, i. n. skripka, et v. i. honcharenko. 2018c. « the influence of cheerleading exercises on the demonstration of strength and endurance of 15-17-year-olds girls ». physical education of students 22(3):127‑33. lalia, c., alrawi r. ali, b. adel, h. asli, et b. othman. 2019. « effects of caloric restriction on anthropometrical and specific performance in highly-trained university judo athletes ». physical education of students 23(1):30‑36. long, margaret. 2017. the effects of a six week lumbopelvic control and balance training program in high school basketball players. west virginia university. mameshina, margarita. 2019. « differentiation of the content of classes on physical education, taking into account indicators of physical health and physical preparedness of students in grades 7–9 ». slobozhanskyi herald of science and sport 7(6 (74)):26‑31. masliak, i. p., et m. a. mameshina. 2018a. « physical health of schoolchildren aged 1415 years old under the influence of differentiated education ». pedagogics, psychology, medical-biological problems of physical training and sports (2). masliak, i. p., et m. a. mameshina. 2018b. « physical health of schoolchildren aged 1415 years old under the influence of differentiated education ». pedagogics, psychology, medical-biological problems of physical training and sports (2). masliak, irina, natalia krivoruchko, tatiana bala, yuriy horchaniuk, et olena korchevska. 2019. « efficiency of using cheerleading for flexibility development at female students of teacher training college ». maulder, peter s. 2018. « relationship between maturation, strength, movement competency and motor skill performance in adolescent males ». 18 mikolajec, kazimierz, zbigniew waskiewicz, adam maszczyk, bogdan bacik, et piotr kurek. 2012. « effects of stretching and strength exercises on speed and power abilities in male basketball players ». isokinetics and exercise science 20(1):61‑69. millet, gregoire p., bernard jaouen, fabio borrani, et robin candau. 2002. « effects of concurrent endurance and strength training on running economy and vo2 kinetics ». medicine & science in sports & exercise 34(8):1351‑59. mohammed, berria, kasmi bachir, seghir nour eddine, et belkadi adel. 2018. « study of ldh adaptations associated with the development of speed endurance in basketball players u19 ». international journal of applied exercise physiology 7(3):35‑43. mokhtar, m., b. adel, b. wahib, a. hocine, b. othman, et s. mohamed. 2019. « the effects of tow protocol cold water immersion on the post match recovery and physical performance in well-trained handball players ». pedagogics, psychology, medical-biological problems of physical training and sports 23(6):288‑95. mukund, kavitha, et shankar subramaniam. 2020. « skeletal muscle: a review of molecular structure and function, in health and disease ». wiley interdisciplinary reviews. systems biology and medicine 12(1):e1462. doi: 10.1002/wsbm.1462. narici, marco v., h. hoppeler, b. kayser, l. landoni, h. claassen, c. gavardi, m. conti, et p. cerretelli. 1996. « human quadriceps cross‐sectional area, torque and neural activation during 6 months strength training ». acta physiologica scandinavica 157(2):175‑86. palichuk, yurii, lidiia dotsyuk, oksana kyselytsia, yuriy moseychuk, oleh martyniv, olena yarmak, et yaroslav galan. 2018. « the influence of means of orienteering on the psychophysiological state of girls aged 15-16-years ». petrova, anhelina. 2021. « impact of crossfit exercises on the level of physical preparedness of high school-age pupils ». slobozhanskyi herald of science and sport 9(2):109‑21. petrova, anhelina, et tetiana bala. 2020. « the cardiorespiratory system state of the 10th-11th grade boys after the introduction of the variable module “crossfit” ». slobozhanskyi herald of science and sport 8(3):20‑33. pricop, adrian daniel, raluca pelin, oroles florescu, et mariana mezei. s. d. « diversification of sports activities in technical higher education by improving sports facilities ». prysiazhniuk, stanislav, oleksandr pryimakov, sergii iermakov, dmytro oleniev, jerzy eider, et natalija mazurok. 2021. « influence of weekly physical exercises on indicators of biological age of student’s youth ». physical education of students 25(1):58‑66. 19 reiman, michael p., et robert c. manske. 2009. functional testing in human performance. human kinetics. rink, judith e., karen e. french, et bonnie l. tjeerdsma. 1996. « foundations for the learning and instruction of sport and games. » journal of teaching in physical education 15(4):399‑417. root, hayley, ashley n. marshall, anna thatcher, alison r. snyder valier, tamara c. valovich mcleod, et r. curtis bay. 2019. « sport specialization and fitness and functional task performance among youth competitive gymnasts ». journal of athletic training 54(10):1095‑1104. saddek, benhammou, jérémy b. j. coquart, laurent mourot, belkadi adel, mokkedes moulay idriss, bengoua ali, et mokrani djamel. 2020. « comparison of two tests to determine the maximal aerobic speed ». acta facultatis educationis physicae universitatis comenianae 60(2):241‑51. doi: 10.2478/afepuc-2020-0020. schaun, gustavo z., stephanie s. pinto, mariana r. silva, davi b. dolinski, et cristine l. alberton. 2018. « whole-body high-intensity interval training induce similar cardiorespiratory adaptations compared with traditional high-intensity interval training and moderate-intensity continuous training in healthy men ». the journal of strength & conditioning research 32(10):2730‑42. seefeldt, vern, robert m. malina, et michael a. clark. 2002. « factors affecting levels of physical activity in adults ». sports medicine 32(3):143‑68. segal, neil a., jane hein, et jeffrey r. basford. 2004. « the effects of pilates training on flexibility and body composition: an observational study ». archives of physical medicine and rehabilitation 85(12):1977‑81. sibley, benjamin a. 2012. « using sport education to implement a crossfit unit ». journal of physical education, recreation & dance 83(8):42‑48. sibley, benjamin a., et jennifer l. etnier. 2003. « the relationship between physical activity and cognition in children: a meta-analysis ». pediatric exercise science 15(3):243‑56. sobko, i. n., l. a. ulaeva, et y. a. yakovenko. 2016. « factorial structure of physical rehabilitation group students’ complex fitness ». physical education of students (2):32‑37. strong, william b., robert m. malina, cameron jr blimkie, stephen r. daniels, rodney k. dishman, bernard gutin, albert c. hergenroeder, aviva must, patricia a. nixon, et james m. pivarnik. 2005. « evidence based physical activity for school-age youth ». the journal of pediatrics 146(6):732‑37. 20 teplov, s. i. 1982. « [mechanisms of the adaptive and trophic effects of the sympathetic nervous system on brain vessels and tissue] ». fiziologicheskii zhurnal sssr imeni i. m. sechenova 68(2):275‑83. trautner, hanns m., diane n. ruble, lisa cyphers, barbara kirsten, regina behrendt, et petra hartmann. 2005. « rigidity and flexibility of gender stereotypes in childhood: developmental or differential? » infant and child development: an international journal of research and practice 14(4):365‑81. varea, valeria, ana riccetti, et marcela siracusa. 2021. « the powerpuff girls: making it as early career academics in physical education ». journal of gender studies 1‑12. vlasova, sofiya. 2017. « innovations in the physical education of schoolchildren ». фізичне виховання, спорт і культура здоров’я у сучасному суспільстві (2):51‑56. voloshina, l. n., v. l. kondakov, a. a. tretyakov, e. n. kopeikina, m. cretu, et v. potop. 2018. « modern strategies for regulating the motor activity of preschool and school age children in the educational space ». pedagogics, psychology, medicalbiological problems of physical training and sports (2). world medical association. 2013. « world medical association declaration of helsinki: ethical principles for medical research involving human subjects ». jama 310(20):2191‑94. doi: 10.1001/jama.2013.281053. yacine, zenati, benbernou othmane, belkadi adel, sebbane mohamed, benchehida aabdelkader, et cherara lalia. 2020. « functional movement screening as a predictor of injury in highly trained female’s martial arts athletes ». polish hyperbaric research 71:67‑74. doi: 10.2478/phr-2020-0012. yanci, javier, raúl reina, asier los arcos, et jesús cámara. 2013. « effects of different contextual interference training programs on straight sprinting and agility performance of primary school students ». journal of sports science & medicine 12(3):601. bazilevich, n., et o. tonkonogo. 2019. "the effect of fitball aerobics on the level of physical fitness and functional state of female students of pedagogical universities". bulletin of the carpathian university. series: physical culture (31):3‑8. 30 quality in sport 1 (7) 2021, p. 20-36, e-issn 2450-3118 received 07.02.2021, accepted 26.02.2021 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2021.002 kadir yağız1 interactions among brand credibility, brand affect and brand behavioural intentions in professional sports teams: the moderation role of brand affect and live stadium attendance 1 republic of turkey ministry of national education abstract the purpose of this study was to investigate the effect of brand credibility and brand affect on behavioural intentions of professional sports team consumers toward their teams, and also investigating the moderating role of their brand affect level, live attendance frequency in stadium and gender on this relationship. results showed that brand credibility and brand affect had a significant and positive effect on behavioural intentions. also, the importance sports consumers attached to brand credibility of a team in respect to their behavioural intentions differed at their varying level of brand affect, live attendance frequency and gender. through this study it was presented to sports managers about the mechanisms through which brand credibility exerts its effect on consumers' behavioural intentions across the varying level of brand affect, live attendance frequency and gender which would guide in their strategic brand management implementations. keywords: brand credibility, brand affect, brand behavioural intentions, sports teams, sports consumers introduction previous brand management studies in sports team context well established the relationship between brand loyalty and the drivers of the customer-based brand equity (cbbe) such as brand awareness and brand associations from the cognitive psychology perspective. although the consumers’ awareness of the brand and its perceived position within the product category through brand associations are essential on brand loyalty, sports marketers should not be limited to control only these structures in guiding the team loyalty of their consumers. other crucial components of the cbbe such as cognitive and emotional consumer responses should also be managed carefully. for example, brand credibility is proposed one of the significant cognitive consumer responses which can have a direct effect on brand resonance that refers to the ultimate relationship between the brand and consumers (keller, 2001), but has ignored in previous sports team branding literature. in addition, brand credibility is viewed in brand signalling theory as the primary determinant of cbbe and proposed to lead possible purchase intentions and formation of loyalty by increasing perceived quality, consumer utility and decreasing perceived risk (erdem & swait, 1998). the image of a brand, provided brand associations, are critical in terms of brand loyalty, however, this image should be perceived by consumers truthful and the 1 kadir yağız, e-mail: kadiryagiz@hacettepe.edu.tr, orcid: 0000-0002-6465-9678 https://orcid.org/0000-0002-6465-9678 interactions among brand credibility, brand affect and brand behavioural intentions in professional sports teams: the moderation role of brand affect and live stadium attendance 21 organization must be able to deliver its promises credibly (erdem et al., 2002). thus, brand credibility can play a significant role in sports team consumers’ behavioural intentions toward their team. brand feelings are emotional consumer response which is also proposed to leads consumers to brand resonance (keller, 2001). the brand feelings had little attention in the sports team branding literature, however, it was demonstrated in the sports service setting that brand affect had a significant positive effect on brand resonance as well as it was a full mediator on the relationship between brand resonance and brand superiority (gordon & james, 2017). the fact that brand superiority, as a cognitive brand response, did not have a direct effect on brand resonance in the sports service setting (e.g., gordon & james, 2017) contradicted the keller's (2001) cbbe pyramid. based on the literature, so far, we know that brand affect had a direct effect on consumer attitudinal and behavioural intentions (brand resonance) and that there is a tremendous emotional bond between sports teams and their fans and that a sporting event experience is a purely emotional consumption (mullin et al., 2007). hence, brand emotion is a crucial consumer response to be considered in sports settings. on the other hand, we do not know if brand credibility has a direct effect on consumers' behavioural intentions as suggested by keller (2001), and if it does, whether brand affect has an intervening role in this relationship in the context of sports teams. there are currently ambiguous results in the sports brand management literature about that the cognitive responses of consumers to sports brands will lead to direct positive behavioural outcomes for the brand. therefore, more related studies necessary to provide clearer guidance about and further explain the nature of the relationship between consumer cognitive responses and behavioural outcomes toward a brand in the context of sports teams. another unknown is whether the effect of brand credibility on behavioural intentions varies depending on the level of the brand affect of sports consumers, the attendance frequency of their team's matches in the stadium and their gender. knowing consumer characteristics and consumption behaviours are an important consideration for the effectiveness of promotional strategies and tactics aimed to lead fan loyalty (fink et al., 2002). thus, one of the objectives of this study is to investigate the effect of brand credibility judgement of sports team consumers on their behavioural intentions toward the team brand they supported. the second objective is to investigate the moderating role of brand affect level, live attendance frequency and gender of consumers on this relationship. through this study, we attempt to clarify the otherwise ambiguous pattern of results about the nature of the relationship among consumer cognitive and emotional responses and behavioural intentions in sports brand management literature. by revealing the interaction effect of brand credibility with brand affect, live attendance frequency and gender of consumers on behavioural intentions, we extend and contribute to the body of knowledge in sports team branding literature beyond brand associations brand loyalty relationships. in addition, we present to managers of sports teams about the mechanisms through which brand credibility exerts its effect on consumers' behavioural intentions across the varying level of brand affect, live attendance frequency and gender which would guide in their strategic brand management implementations. conceptual background and development of hypotheses the conceptual framework of this study is based on the cbbe pyramid (keller, 2001) and brand signalling theory in the information economics (erdem & swait, 1998). the cbbe pyramid involves four sequential steps to establish a lasting relationship with customers, 22 kadir yağız called brand awareness, brand associations, brand responses and brand resonance. it is proposed in the model that customers who aware and have positive associations toward a brand will likely to engage an intense and active relationship (resonance) with that brand through positive responses. brand judgements and brand feelings are two distinct response of consumers to the brand’s marketing activities and sources of information about the brand. brand judgments are cognitive evaluations of consumers related to the perceived quality, brand consideration, brand superiority and brand credibility of a brand comparing to the other brands. on the other hand, brand feelings reflect the emotional reactions of consumers toward a brand. according to keller (2001), brand responses can affect consumer attitudinal and behavioural intentions and loyalty if consumer internalize and think positively about the brand, and therefore the success of marketing efforts depends on how consumers respond the brand. it is customer brand loyalty that allows an organization gaining competitive advantage (aaker, 1991) such as charging a premium price, increase in market share (chaudhuri & holbrook, 2001) and brand extension (keller, 1993). therefore, achieving brand loyalty, which was measured with respect to only behavioural intentions in this study is a key factor in the financial success of professional sports teams. the research stream that followed the cognitive psychology perspective from keller's (1993) concepts focused mostly on the first and second step of the cbbe pyramid, brand awareness and brand associations, which were viewed as fundamental drivers of sports consumers' loyal behaviours. the effect of brand associations well supported on fan loyalty (gladden & funk, 2001; bauer et al.; filo et al., 2008; doyle et al.,2013), behavioural intentions (biscaia et al., 2013), affective attitude (bauer et al., 2008), psychological commitment (kunkel et al., 2014) and fan identification (yağız, 2020) in the sports team and league context. brand responses, the third stage of the cbbe pyramid, have been given little focus although the direct effect they have on consumers' behavioural intentions and the essential role they have between brand associations and behavioural intentions have been emphasized strongly (keller, 2001). while brand awareness and brand associations play an essential role in attracting new customers (keller, 2001), it becomes crucial for existing customers to continue to think favourably about the organization and to further the relationship (sweney & swait, 2008). in this case, the development of brand responses must be considered. in the literature, perceived quality, which is one of the cognitive judgement of consumers (keller, 2001) was positively associated and tested with consumer satisfaction, loyalty and behavioural intentions widely in general and sports markets (e.g., parasuraman et al., 1988; clemes et al., 2011; cronin et al., 2000; theodorakis & alexandris, 2008). a recent study (e.g., gordon & james, 2017), examined the effects of brand superiority and brand affect responses of sports team consumers on brand resonance, which comprises brand loyalty, sense of community and active engagement (e.g., keller, 2001). according to the results of this study, brand affect had a significant and positive direct effect on brand resonance, however, brand superiority had a significant and positive indirect effect via brand affect. latter result, was inconsistent with both cbbe pyramid and the above-mentioned studies on perceived quality which was represented as a cognitive judgement of consumers. keller (2001), asserts that both appropriate cognitive appraisals and emotional reactions are required from customers for reaching the brand resonance. hence, results in sports settings have indicated ambiguous conclusions about the positive direct effect of cognitive responses on behavioural intentions as proposed in cbbe pyramid. on the other hand, previous research has completely ignored the potential role that brand credibility can play in behavioural intentions of the sports team consumers, which this represents a interactions among brand credibility, brand affect and brand behavioural intentions in professional sports teams: the moderation role of brand affect and live stadium attendance 23 considerable gap in the sports brand management literature. hence, one of the objectives and contributions of this study is to account for this shortage and clarifying the ambiguous relationship between cognitive responses and behavioural intentions in previous sports team researches by considering brand credibility. brand credibility from the information economics perspective, the asymmetric (firms know better than consumers about the product) and imperfect (consumers cannot easily evaluate the quality of the product) nature of the markets are taken into account, and the significance of credibility of a brand is highlighted (erdem & swait, 1998). the crucial role of brand credibility mostly arises due to the uncertainty, resulted from the asymmetric and imperfect market condition (erdem et al., 2002). therefore, according to the brand signalling theory, brands are considered as a credible market signal by which organizations convey information about its product attributes and position to the consumers (erdem & swait, 1998). thus, brand credibility defined as “the believability of the product information contained in a brand, which requires that consumers perceive that the brand has the ability (i.e., expertise) and willingness (i.e., trustworthiness) to continuously deliver what has been promised” (erdem & swait 2004, p. 192) and trustworthiness and expertise posited its two main components. similarly, keller (2001) stated that for a brand to be credible, it should be seen competent and innovative (perceived expertise), dependable and sensitive (trustworthiness) and fun and interesting (likability) by consumers. the role of brand credibility has been well documented in the literature in products and services that require different levels of consumer involvement or uncertainty. it has been found that brand credibility increased perceived quality, decreased information cost and risk perceived by consumers in the product of juice and jeans (erdem & swait, 1998); decreased effect of price sensitivity on consumer utility in multiple product categories (erdem et al., 2002); the increased probability of brand consideration and brand choice in multiple product categories (erdem & swait, 2004); enhances word-of-mouth, reduces switching behaviours via satisfaction, loyalty commitment and continuous commitment in the retail bank and long-distance telephone services (sweney & swait, 2008); have an effect on brand loyalty in mobile phone users (zayerkabeh et al., 2012); brand purchase intention in the automobile industry (wang & yang, 2010), and brand-self and brand-social connection in higher education brands (an et al., 2019). while the previous studies have been shown the significant effect of brand credibility on the attitudes and behaviours of consumers, the role of brand credibility on behavioural intentions of sports team consumers is still questionable. one of the reasons for the lack of research or attention on the role of brand credibility on sports team consumers’ brand behaviours may be the idea that fans are in a highly informed and committed relationship with their teams and therefore do not face or feel any uncertainty or risk during the purchasing process. consumers, attending live games in the stadium, watching a sporting event from media or supporting a sports team are not homogeneous. there can also be found many causal consumers besides fans in a sporting event. fans are more passionate than casual followers, irrationals in their consuming behaviours, their purchasing seldom commercial and do not have a real choice (nufer & rennhak, 2006) and they continuous to support their team whether it wins or loses (mason, 1999). but a sporting event or team product (i.e., game) may be seen for new attracted ones or causal consumers as a higher customer-involvement product or risky, which may create an uncertainty in their decisions. moreover, casual consumers may have a choice between 24 kadir yağız alternative products (nufer & rennhak, 2006), and they tend to cease to support when the team they support lose (mason, 1999). erdem and swait (2004) found that brand credibility had a significant effect on consumer choices even in categories that are moderate levels of uncertainty, and the importance of credibility was stronger for individuals who perceive higher uncertainty when choosing in a given product category. erdem and swait (1998) also stated that consumer uncertainty might exist even after active information gathering or consumption. in terms of attending a sporting event, there might be risks such as violence, satisfaction or uncertainties for different consumers that may affect their brand preferences. also, the importance of brand credibility for consumers does not just exist in uncertain situations. for example, consumers seek to engage with brands which reflect their identity (mittal, 2006), hence, consumers connect cognitive and emotional tie mostly with credible brands to achieve their self-concept and social identity (an et al., 2019). as a result, whether they are casual consumers or fans, credibility of a team brand can be a key signal for sports consumers to build a relationship. brand credibility can have an effect on sports consumers’ behavioural intentions since their perception of the trustworthiness and expertise of a team is valuable information, they use to judge the quality of the team, its performance and whether to continue the relationship with it. therefore, we hypothesize that: h1: the brand credibility judgment of football team consumers has a significant and positive effect on their behavioural intentions toward the team. brand affect brand affect, defined as “a brand's potential to elicit a positive emotional response in the average consumer as a result of its use” (chaudhuri & holbrook, 2001, p. 82), probably one of the most specific and crucial brand responses of sports consumers to a sports team, a star or any sports organization to achieve favourable brand intentions. it is known that sports teams produce a stronger emotional response from their fans when compared with any other business (couvelaere & richelieau, 2005). keller (2001) proposed that besides positive cognitive evaluations, consumers should have a favourable emotional response to build a relationship with a brand. in line with this suggestion, the differential power of this emotion has already been evidenced on decision making of consumers in different product and services (e.g., chaudhuri & holbrook, 2001; matzler et al., 2006; thompson et al., 2006) as well as on attitudinal and behavioural intentions of sports teams consumers (gordon & james, 2017). hence, based on the previous research following hypothesis was proposed: h2: the brand affect evaluation of football team consumers has a significant and positive effect on their behavioural intentions toward the team. what is another unknown in sports branding literature is how cognitive and emotional brand responses, in the example of brand credibility and brand affect, interact in development behavioural intentions? that is, the moderation role of brand affect on the relationship between brand credibility and behavioural intentions lacks empirical evidence, which bases the second objective and contribution of this study. guttman (1986) treated fanatics as emotionally dedicated sport consumers (as cited in mahony et al., 2000, p. 15), and the higher involvement, motivation and fan satisfaction are strongly linked with high media use and live attendance in sports (pritchard & funk, 2006). therefore, we further argue that the effect of brand credibility on behavioural intentions is not uniform across all consumers. consumers differ according to their emotions toward a team, their live attendance frequency and their gender. consumer characteristics are interactions among brand credibility, brand affect and brand behavioural intentions in professional sports teams: the moderation role of brand affect and live stadium attendance 25 substantial consideration for the effectiveness of promotional strategies and tactics aimed to lead fan loyalty (fink et al., 2002). in general, we believe that consumers who have a higher emotional response to the team and more live attendance will utilize brand credibility less in terms of their behavioural intentions. conversely, consumers who have a less emotional response to the team and have less live attendance will utilize brand credibility more because they may seek more cognitive signals in their behaviours towards the brand. we also believe that the moderation effect of brand affect and live attendance frequency on the relationship between brand credibility and behavioural intentions is moderated by consumer gender. because previous research has found significant differences in cognitive processes and behaviours among consumers’ gender. (melynk et al., 2009). hence, we hypotheses that: h3: the brand affect evaluation of football team consumers moderates the relationship between brand credibility judgement and behavioural intentions. that is, the effect of brand credibility on behavioural intentions tends to be larger when the brand affect is low than when it is high. h4: the moderation role of brand affect evaluation on the relationship between consumers' brand credibility judgments and behavioural intentions varies by gender. h5: the live attendance frequency of football team consumers moderates the relationship between brand credibility judgements and behavioural intentions. that is, the effect of brand credibility on behavioural intentions tends to be larger when the live attendance frequency is low than when it is high. h6: the moderation role of live attendance frequency on the relationship between consumers' brand credibility judgments and behavioural intentions varies by gender. method sample and measurement instruments participants of the study were 216 volunteer sports consumers in ankara city, supporting a football (soccer) team in the turkish super football league. the participants' average age was m= 32,20 sd= 9,10 and 77.3% of whom were men (167) and 22.7% were women (49). 35.6% (77) of the respondents were married, 64.4% (139) were single, 60.7% had a different level of education under university degree, and 30.7% had a university or master's degree. in the turkish super football league, teams play a total of 34 matches in one season. the means of the participants' answer to the open-ended question, which measured the frequency of attending their team's matches live at the stadium in the previous season, was 5.02. the data was first collected using the convenience sample method from students of a university that supports any team in the turkish super football league. afterwards, the online questionnaires with a direct link were transmitted to the other supporters directed by the student participants with the snowball sampling method for four weeks. after 19 questionnaires without variability in responses were removed, 216 questionnaires were deemed valid for analysis. brand credibility scale was adapted from sweeney and swait (2008), and erdem and swait (2004), whereas brand affect and behavioural intentions scales were adapted from gordon and james (2017). in the first part of the questionnaire, there were questions about the demographic structure of the participants. in the second part, there were 15 question items in total regarding the participants' evaluation levels of the variables of brand credibility (6 items), brand affect (6 items) and behavioural intentions (3 items). the items were measured using a 5-point likert scale (1 = strongly disagree; 5 = strongly agree). 26 kadir yağız data analysis the descriptive statistics, data screening and multiple regression analysis of the study were tested by using ibm spss 26, and confirmatory factor analysis (cfa) was conducted by using amos 24 statistical program to test the structural validity of the constructs. to investigate whether the effect of brand credibility on brand loyalty would change in magnitude and direction as a function of brand affect, live attendance and gender, moderation analyses (conditional process analysis) were performed by using process macro v3.4 with 5000 bootstrap resamples and 95% confidence intervals (hayes, 2013). the conditional effects of brand affect and live attendance on the relationship between brand credibility and behavioural intentions were tested through process macro model 1, whereas the conditional effect of gender on these relationships was tested through process macro model 3. in moderation tests, the size or sign of the effect of an independent variable on a dependent variable specified to a different level or value of a third variable(s) (hayes & rockwood, 2017). if the interaction term created by the independent and moderator variable together is significant, or the 95% confidence intervals do not contain zero, the moderation is confirmed. (little et al., 2007). results preliminary analyses first, the distribution of variables was examined and found that there were no the skewness and kurtosis values not less than -2 and greater than +2 (kline, 2005), which indicated that the data were normally distributed. regarding the cfa results, which were performed by the maximum likelihood estimation method, there were high covariances between the item affc2 and affc3 which are the items of brand affect. crdb6 that is the item of brand credibility also had a value of over ≥ 2.58 in the standardized residual covariance matrix. therefore, the items affc2 (because of lower factor loading than affc3) and crdb6 were removed from the model during a few iterative tests. finally, χ2 /df = 2.282 (χ2= 141, 494; df= 62) was ≤ 3.00 (kline, 2005); srmr = .048 was ≤ .05 (byrne, 2001); gfi = .909, tli = .948, nfi = .911, and cfi = .958 were ≥ .90 (kline, 2005); rmsea = .077 was ≤ .08 (hair et al., 2006). the goodness-of-fit indices indicated a satisfactory fit to data. therefore, the structural validity of the constructs was achieved. all items loadings were above ≥ ,50 (hair et al., 2006) and all regression coefficients were significant (p<.05 two-tailed). all constructs had the suggested cut-off value of ≥ .70 (nunnaly, 1978) for composite reliability (cr). average variance extracted (ave) values ranged from ,62 to ,66 which indicated convergence validity and the internal consistency of the constructs while all squared correlations between the constructs were lower than the ave of the factors (e.g., fornell & larcker, 1981). thus, discriminant validity was supported. in table 1, the descriptive statistics, correlations, cfa results, ave scores and cr were given. testing for moderations model 1 in table 2 shows the results of multiple regression analysis between brand credibility, brand affect and behavioural intentions. according to the model, brand credibility (β= 0.28, p <0.01) and brand affect (β= 0.60, p <0.01) had a significant and positive effect on behavioural intentions. brand credibility and brand affect accounted for a significant amount of the variance in behavioural intentions (r2 = .637, f = 189.529, p < .001). based on these results, hypothesis 1 and 2 was accepted. interactions among brand credibility, brand affect and brand behavioural intentions in professional sports teams: the moderation role of brand affect and live stadium attendance 27 hierarchical regression analyses were performed to determine the conditional (moderation) effect of brand affect and live attendance separately on the relationship between brand credibility and behavioural intentions, and the moderation role of gender on the conditional effects of brand affect and live attendance on the mentioned relationship (see hayes, 2013 for moderated moderation). in model 2, the interaction term (bcrd x baff) that is the product of independent (brand credibility) and the moderator variables (brand affect) were added to the first model (i.e., model 1 in table 1). table 1: descriptive statistics, correlations, confirmatory factor analysis results, average variance extracted and composite reliability scores. constructs /items m sd 1 2 3 β se z score ave (≥.50) cr (≥.70) 1. brand credibility crdb1a crdb2 crdb3 crdb4 crdb5 3.14 1.05 .88*** .89*** .81*** .72*** .76*** .054 .058 .059 .061 18.117 15.258 12.528 13.652 .66 .91 2. brand affect affc1a affc3 affc4 affc5 affc6 3.35 1.05 .647 .419 .68*** .70*** .85*** .88*** .78*** .118 .123 .120 .116 9.404 11.196 11.567 10.414 .61 .89 3. brand loyalty loy1a loy2 loy3 3.40 1.06 .661 .437 .772 .596 .85*** .75*** .76*** .077 .074 12.387 12.615 .62 .83 4.live attendance frequency 5.02 6.16 .450 .202 .466 .217 .527 .277 note: m: mean; sd: standard deviation; 1, 2 and 3: correlations; β: standardized regression weights; se: standard error; ave: average variance extracted; cr: composite reliability; a: factor loadings fixed to the value of 1.0; the italic values in correlations are squared correlations; ***: p < .001. before the regression analysis, all variables affecting the dependent variable were centralized. gender, age, education levels were also entered as control variables. results were presented under model 2 in table 2. all predictor variables, included in the analysis, explained a significant 67% of the variance in behavioural intentions (f=69.15; p < .001). the results showed that the interaction term had a negative and significant effect (β = .09; p < .05). the significance of the interaction term indicates that brand affect moderates the proposed relationship. the changes in r2 with the addition of the conditional effect of brand affect (f= 5.42; p < .05) were also statistically significant. in addition, the nature of 28 kadir yağız the relationship between brand credibility and behavioural intentions was examined at (1) low, (2) moderate, and (3) high levels of brand affect which was presented in table 3 and it illustrated via simple slopes in figure 1. high and low values of brand affect were one standard deviation above and below the mean, and moderate values were the mean. based on the direction and statistical significance of the relationships hypothesis 3 was evaluated. interaction slopes showed that the effect of brand credibility on behavioural intentions was at β= .36; p < .001 level when the brand affect is low, decreases to β= .27; p < .001 level at a moderate level, and decreases to the lowest level β= .17; p < .01 when it is high. this means that the higher the brand affect level the lesser the brand credibility effect on behavioural intentions. hence, hypothesis 3 was accepted. table 2: hierarchical regression analyses for moderations models / predictors dependent variable (behavioural intentions) model 1 r2 b se t 95 % ci constant .506 .156 3.249 .199 / .812 bcrd .637*** .280*** .054 5.155 .173 /.388 baff .601*** .055 10.974 .493 / .709 model 2 constant 3,9502*** .2614 15.1110 3,4348 / 4,4655 bcrd .2673*** .0541 4.407 ,1607 / ,3740 baff .5312*** .0574 9.2519 ,4180 / ,6443 bcrd x baff .6650*** -.0903* .0388 -2.3280 -,1668 / ,0138 model 3 constant 4,0013*** .2396 16.6966 3,5288 / 4,4737 bcrd .2738*** .0548 4.9944 ,1657 / ,3819 baff .5288*** .0584 9.0486 ,4136 / ,6440 bcrd x baff -.0893* .0390 -2,2884 -,1663 / -.0124 gender .0659 .1202 .5482 -,1710 / ,3028 bcrd x gender -.1331 .1203 -.1.1067 -,3703 / ,1040 baff x gender -.0390 .1250 -.3117 -,2853 / ,2074 bcrd x baff x gender .6699*** .0214 .0902 .2366 -,1566 / ,1993 model 4 constant 3.8030*** .3161 13.0300 .3.1798 / 4.4262 bcrd .5201*** .0544 9.5549 .4128 / .6274 l. attendance .0491*** .0096 5.0903 .0301 / .0681 bcrd x l. attendance .5358*** -.0209* .0086 -2.4353 -,0378 / -.0040 model 5 constant 4.0852*** .3104 13.1629 3,4733 / 4,6971 crdb .5903*** .1567 3.7661 ,2813 / ,8993 l. attendance .1071*** .0305 3.5104 ,0469 / ,1672 crdb x l. attendance -.1240*** .0265 -4.6787 -,1762 / -,0717 gender -.0254 .1234 -.2057 -,2687 / ,2179 crdb x gender -0762 .1125 -.6772 -,2980 / ,1456 l. attendance x gender -.0377 .0237 -1.5889 -,0845 / ,0091 crdb x l. attendance x gender .5811*** .0730*** .0193 3.7881 ,0350 / ,1110 note: bcrd: brand credibility; baff: brand affect; l. attendance: live attendance; b: unstandardized coefficients; se: standard error; ci: bias-corrected 95% bootstrap confidence intervals; *: p<.05; ***: p<,001. whether the conditional effects of brand affect on the relationship between brand credibility and behavioural intentions depended on gender was questioned in model 3 in table 2. at this stage, gender and all interaction terms comprising all possible pairings of previous predictor variables (i.e., model 2) with gender were added to the model 3. all variables affecting the dependent variable were centralized and age and education level were also controlled. all predictor variables included the analysis explained a significant 67% of the variance in behavioural intentions (f=46.45; p < .001). however, the interactions among brand credibility, brand affect and brand behavioural intentions in professional sports teams: the moderation role of brand affect and live stadium attendance 29 interaction term of crdb x baff x gender (β = .02; p > .05) which is the interest of this step and the changes in r2 with the addition of the conditional effect of gender (f= 0.56; p > 05) were not significant. hence, hypothesis 4 was rejected. table 3: conditional effects of brand credibility at different values of brand affect brand affect b se t p llci ulci -1.0523 .3624 .0702 5.1630 .0000 .2240 .5007 .0000 .2673 .0541 4.9407 .0000 .1607 .3740 +1.0523 .1723 .0653 2.6386 .0090 .0436 .3010 note: b: unstandardized coefficients; se: standard error; llci and ulci: lower level and upper level of the bias-corrected 95% bootstrap confidence intervals. figure 1: visual depiction of the indirect effect of brand credibility on behavioural intentions as a function of brand affect note: bint: behavioural intentions; bcrd: brand credibility; baff: brand affect. whether the conditional effects of brand affect on the relationship between brand credibility and behavioural intentions depended on gender was questioned in model 3 in table 2. at this stage, gender and all interaction terms comprising all possible pairings of previous predictor variables (i.e., model 2) with gender were added to the model 3. all variables affecting the dependent variable were centralized and age and education level were also controlled. all predictor variables included the analysis explained a significant 67% of the variance in behavioural intentions (f=46.45; p < .001). however, the interaction term of crdb x baff x gender (β = .02; p > .05) which is the interest of this step and the changes in r2 with the addition of the conditional effect of gender (f= 0.56; p > 05) were not significant. hence, hypothesis 4 was rejected. in model 4, the moderator variable live attendance and the interaction term bcrd x l. attendance were added to the first model (i.e., model 1). all variables affecting the dependent variable were centralized, and gender, age and education level were also control variables. results were presented under model 4 in table 2. all predictor variables included in the analysis explained a significant 54% of the variance in behavioural 30 kadir yağız intentions (f=40.20; p < .001). the results showed that the interaction term had a negative and significant effect (β = -.02; p < .05). the significance of the interaction term indicates that live attendance moderates the proposed relationship. the changes in r2 with the addition of the conditional effect of live attendance (f= 5.93; p < 05) were also significant. next, the nature of the relationship between brand credibility and behavioural intentions was examined at different levels of live attendance. the results were given in table 4 and illustrates in figure 2. interaction slopes showed that the effect of brand credibility on behavioural intentions was at β= .62; p < .001 level when the live attendance is 1 standard deviation below the means, and decreases to β= .52; p < .001 level at the means level, and decreases to the lowest level β= .39; p < .01 when it is 1 standard deviation above the means. this demonstrates that the higher the live attendance, the lesser the brand credibility effect on behavioural intentions. hence, hypothesis 5 was accepted. table 4: conditional effects of brand credibility at different values of live attendance l. attendance b se t p llci ulci -5.0231 .6251 .0713 8.7711 .0000 .4846 .7656 .0000 .5201 .0544 9.5549 .0000 .4128 .6274 +6.1678 .3912 .0738 5.3010 .0000 .2457 .5367 b: unstandardized coefficients; se: standard error; llci and ulci: lower level and upper level of the bias-corrected 95% bootstrap confidence intervals. figure 2. visual depiction of the indirect effect of brand credibility on behavioural intentions as a function of live attendance in stadium note: bint: behavioural intentions; bcrd: brand credibility; l. attend: live attendance. upon the result above, whether the conditional effect of live attendance on the relationship between brand credibility and behavioural intentions depended on gender was questioned in model 5 in table 2. gender and all interaction terms comprising all possible pairings of previous predictor variables (i.e., model 4) with gender were added to the model 5. predictors affecting the dependent variable were centralized and age and education level were also controlled. all predictor variables included in the analysis interactions among brand credibility, brand affect and brand behavioural intentions in professional sports teams: the moderation role of brand affect and live stadium attendance 31 explained a significant 58% of the variance in behavioural intentions (f=31.76; p < .001). the interaction term of crdb x l. attendance x gender (β = .07; p > .001), and the changes in r2 with the addition of the conditional effect of gender (f= 14.35; p > .001) were significant. next, the nature of the conditional effect of live attendance on the relationship between brand credibility and behavioural intentions was examined on the conditional effect of gender. the conditional effect of live attendance on the relationship between brand credibility and behavioural intentions was only significant for male consumers. the results were given in table 5 and illustrated in figure 3. for male consumers, the effect of brand credibility on behavioural intentions from low live attendance to high live attendance respectively were β = 0.77, p<, 001; β= 0.51; p <.001 and β = 0.20: p <.05. hence, hypothesis 6 was accepted. table 5: moderated conditional effect of live attendance on the relationship between brand credibility and behavioural intentions by gender l. attendance gender b se t p llci ulci -5.0231 male .7700 .0813 9.4742 .0000 .6098 .9302 .0000 male .5141 .0634 2.5874 .0000 .3891 .6392 6.1678 male .1999 .0919 8.1054 .0307 .0188 .3810 b: unstandardized coefficients; se: standard error; llci and ulci: lower level and upper level of the bias-corrected 95% bootstrap confidence intervals. figure 3: visual depiction of the indirect effect of brand credibility on behavioural intentions as a function of live attendance in stadium by gender note: bint: behavioural intentions; bcrd: brand credibility; l. attend: live attendance. conclusion the purpose of this study was to investigate the effect of brand credibility and brand affect on behavioural intentions of sports team consumers toward their teams, and also 32 kadir yağız investigating the moderating role of their brand affect level, live attendance frequency in stadium and gender in this relationship. with this study, the brand credibility was empirically tested for the first time in the sports team branding context to understand it is role on behavioural intentions of consumers. the results first contributed to the existing sports brand management literature by revealing the significant and positive direct effect of brand credibility as a cognitive response on behavioural intentions of sports team consumers. in line with keller's (2001) suggestion, this finding in this study was also clarified the ambiguous result by previous study (gordon & james, 2017) showing that cognitive responses did not have a direct effect on consumer behavioural intentions in the context of sports teams. second, this study also extended and advanced to the body of knowledge in sports team branding literature beyond brand associations brand loyalty relationships through revealing the interaction effect of brand credibility, in the moderation of brand affect, live attendance frequency and gender on behavioural intentions of sports team consumers. the significant and positive effect of brand credibility on behavioural intentions (h1) confirmed the cbbe pyramid of keller (2001). this result was also in line with similar outcomes, such as sweeney and swait (2008), who demonstrated the effect of brand credibility on loyalty commitment and continuance commitment, and zayerkabeh et al., (2012) who found the significant and positive direct influence of brand credibility on brand loyalty, and wang and yang (2010) who observed the significantly positive direct impact of brand credibility on brand purchase intention. hence, the more credible the sports team brand, the higher is the behavioural intention toward that brand. the significant and positive effect of brand affect on behavioural intentions (h2) confirmed the cbbe pyramid of keller (2001) and gordon and james (2017) who have found the significant and positive effect of brand affect on the brand resonance of sports team consumers. more importantly, brand affect was revealed to be a buffering moderator on the relationship between brand credibility and behavioural intentions. interaction slopes showed that from low level to high level of brand affect, the magnitude of the brand credibility on behavioural intentions gradually decreased while remaining positive and significant, which confirmed the h3. however, the conditional effect of brand affect on the relationship between brand credibility and behavioural intentions was not moderated by gender, in another term, it did not vary by gender. therefore, h4 was rejected. there was no prior research in sports brand management literature that explored the moderation of brand affect on the relationship between brand credibility and behavioural intentions. this result found in this study is comparable to study of gordon & james (2017), in which the crucial effect of brand affect on the relationship between consumer cognitive responses and brand attitudinal and behavioural intentions in the example of brand superiority in the context of sports teams was shown. our study, however, is different and complementary in that it shows how consumer cognitive responses in the example of brand credibility can affect behavioural intentions under what conditions of brand affect. thus, it offers different implications. live game attendance frequency also moderated the relationship between brand credibility and behavioural intentions. the interaction slopes showed that from low level to high level of live attendance, the magnitude of the brand credibility on behavioural intentions gradually decreased while remaining positive and significant, which confirmed the h5. there was no prior research in sports brand management literature that explored the moderation of live game attendance behaviour of sports team consumers on the relationship between brand credibility and behavioural intentions. considering that live attendance in the team's matches, in general, is more associated among fans or consumers interactions among brand credibility, brand affect and brand behavioural intentions in professional sports teams: the moderation role of brand affect and live stadium attendance 33 with higher levels of involvement and emotion (pritchard & funk, 2006), it justifies that cognitive responses rather than emotional responses are significant for consumers as the frequency of attendance decreases. moreover, the moderation effect of live attendance on the relationship between brand credibility and behavioural intentions was significant for male consumers while it did not significant for female consumers. that is the interaction effect varied between gender and confirmed h6. for male consumers, the magnitude of brand credibility on behavioural intentions from low attendance to high attendance gradually decreased while remain positive and significant. the change in magnitude of brand credibility on behavioural intentions as a function of live attendance by gender is attributable to the differences in respect to brand judgements among gender. (melynk et al., 2009; shay et al., 2011). implications the importance sports consumers attached to brand credibility of a team in respect to their behavioural intentions differed at their varying level of brand effect, stadium attendance frequency and gender, however, both brand credibility and brand affect were significantly and positively associated in their behavioural intentions. this knowledge was most valuable insight this paper offers sports marketers. it indicates that sports marketers should take into account the different responses of both consumer segment which can be described as “cognitively-less attendees” and “emotionally-frequent attendees” to the information sources of the brand in the designing and efficiency of marketing programs. in other words, attention should be paid to whether consumers are making decisions in head or heart, as keller (2001) put it, for guiding behavioural intentions of potential and existing sports consumers toward a team. for example, those who had fewer feelings for a team and exhibited less live attendance in the team’s matches (cognitively-less attendees) were more concerned with the credibility of a brand in terms of their behavioural intentions. hence, actions that emphasize brand credibility of the team should take precedence in promotion efforts for this segment. conversely, those who had higher feeling and exhibited more attendance in the team’s matches (emotionally-frequent attendees) were concerned about what emotion a team gives them rather than it is credibility. therefore, promotional actions that prioritize the emotions and benefits that the team can give them should be emphasized more in the promotion efforts for this segment. another issue to be considered for managers is that unlike female consumers, the importance given to brand credibility by male consumers decreased with their live attendance. although one of the most important factors that strengthen a sports team brand credibility is trophies it wins, sports marketers can enhance the brand credibility of their teams, at least, by ensuring that the signals they send through each element of the marketing mix are always stable and clear to consumers regarding trustworthiness and expertise. in addition, rather than mostly unpredictable game quality, especially for the teams staying away from success on the pitch, it can be another alternative to take part in social issues in the regional or international community or committed to spreading universal values for enhancing the brand credibility. manchester united’s “allredallequal” campaign which comprises equality, diversity and inclusion is a good example for the latter idea. publicising the transfer of credible new star players through all communication tools could be an effective strategy to improve the credibility of the team brand. since, purchasing a spectator sports product and being loyal to a team is not commercial but mostly emotional, eliciting brand emotion is crucial in favourable behavioural intentions of sports team consumers. therefore, sports marketers could 34 kadir yağız publicize indirect messages about how it feels consuming their team product such as belonging something admirable through all social and traditional media platforms to increase brand affect. lastly, brand credibility is an essential asset for a team to attract potential consumers and maintain existing consumers with confidence. however, it mostly depends on on-field success for sports teams and is susceptible to damage quickly in any adverse event. therefore, focusing on increasing emotional attachment between consumers and team brand, which may cause consumers to be less affected by adverse situations that may result from damage to the credibility of the brand in terms of their loyalty, could be a reasonable strategy of sports marketers. limitations and future directions there are some limitations and future directions to be noted in this study. since the convenience sampling method was used and only football (soccer) team consumers involved with the study, the generalizability of the result for other sports settings requires consideration. perceived risk, consumer involvement or media consumption which may have an impact on the relationship between brand credibility and behavioural intentions and also purchasing intentions as a consumers’ other behaviours could be considered in future research. references aaker, d.a. (1991). managing brand equity: capitalizing on the value of a brand name. new york: free press. an, j., do, d. k. x., ngo, l. v., & quan, t. h. m. (2019). turning brand credibility into positive word-of-mouth: integrating the signaling and social identity perspectives. journal of brand management, 26(2), 157-175. bauer, h. h., stokburger-sauer, n. e., & exler, s. (2008). brand image and fan loyalty in professional team sport: a refined model and empirical assessment. journal of sport management, 22(2), 205. biscaia, r., correia, a., ross, s., rosado, a. f., & maroco, j. (2013). spectator-based brand equity in professional soccer. sport marketing quarterly, vol. 22 (1), pp. 20-32. byrne, b. m. (2001). structural equation modelling with amos: basic concepts, applications, and programming. usa, lawrence erlbaum associates, publishers. chaudhuri, a., & holbrook, m. b. (2001). the chain of effects from brand trust and brand affect to brand performance: the role of brand loyalty. journal of marketing, 65(2), 81-93. clemes, m. d., brush, g. j., & collins, m. j. (2011). analysing the professional sport experience: a hierarchical approach. sport management review, 14(4), 370-388. cronin, j. j., brady, m. k., & hult, g. t. m. (2000) assessing the effects of quality, value, and customer satisfaction on consumer behavioral intentions in service environments, journal of retailing, 76, 193 –218. doyle, j. p., filo, k., mcdonald, h., & funk, d. c. (2013). exploring sport brand double jeopardy: the link between team market share and attitudinal loyalty. sport management review, 16 (3), pp.285-297. erdem, t., & swait, j. (1998). brand equity as a signaling phenomenon. journal of consumer psychology, 7(2), 131-157. interactions among brand credibility, brand affect and brand behavioural intentions in professional sports teams: the moderation role of brand affect and live stadium attendance 35 erdem, t., & swait, j. (2004). brand credibility, brand consideration, and choice. journal of consumer research, 31(1), 191-198. erdem, t., swait, j., & louviere, j. (2002). the impact of brand credibility on consumer price sensitivity. international journal of research in marketing, 19(1), 1-19. filo, k., funk, d. c., & alexandris, k. (2008). exploring the role of brand trust in the relationship between brand associations and brand loyalty in sport and fitness. international journal of sport management and marketing, 3 (1-2), pp.39-57. fink, j. s., trail, g. t., & anderson, d. f. (2002). environmental factors associated with spectator attendance and sport consumption behavior: gender and team differences. sport marketing quarterly, 11(1). fornell, c., & larcker, d. f. (1981). evaluating structural equation models with unobservable variables and measurement error. journal of marketing research, 39-50. gladden, j.m., & funk, d.c., (2001). understanding brand loyalty in professional sport: examining the link between brand associations and brand loyalty, international journal of sports marketing and sponsorship, 3 (1), 67–94. gordon, b. s., & james, j. d. (2017). the impact of brand equity drivers on consumerbased brand equity in the sport service setting. international journal of business administration, vol.8 no.3 pp.55-68. hair, j. f., black, w. c., babin, b. j., & anderson, r. e. (2006). multivariate data analysis. usa, pearson education. hayes, a. f. (2013). introduction to mediation, moderation, and conditional process analysis. new york, usa: the guilford press. hayes, a. f., & rockwood, n. j. (2017). regression-based statistical mediation and moderation analysis in clinical research: observations, recommendations, and implementation. behaviour research and therapy, 98, 39-57. keller, k. l. (1993). conceptualizing, measuring, and managing customer-based brand equity. journal of marketing, 57(1), 1-22. keller, k. l. (2001). building customer-based brand equity: a blueprint for creating strong brands (pp. 3-27). cambridge, ma: marketing science institute. kline, r. b. (2005). principles and practice of structural equation modelling (2.ed.). n.y. usa. the guilford press. kunkel, t., funk, d., & king, c. (2014). developing a conceptual understanding of consumer-based league brand associations. journal of sport management, 28(1). little, t. d., card, n. a., bovaird, j. a., preacher, k. j., & crandall, c. s. (2007). structural equation modeling of mediation and moderation with contextual factors. modeling contextual effects in longitudinal studies, 1, 207-230. mahony, d. f., madrigal, r., & howard, d. (2000). using the psychological commitment to team (pct) scale to segment sport consumers based on loyalty. sport marketing quarterly, 9(1). mason, d. s. (1999). what is the sports product and who buys it? the marketing of professional sports leagues. european journal of marketing, vol.33 no3/4 pp.402418. matzler, k., bidmon, s., & grabner-krauter, s. (2006). individual determinants of brand affect: the role of the personality traits extraversion and openness to experience. journal of product and brand management, 15(7), 427-434. 36 kadir yağız melnyk, v., van osselaer, s. m., & bijmolt, t. h. (2009). are women more loyal customers than men? gender differences in loyalty to firms and individual service providers. journal of marketing, 73(4), 82-96. mittal, banwari. 2006. i, me and mine: how products become consumers’ extended selves. journal of consumer behavior 5(6): 550–562. mullin, b. j., hardy, s., sutton, w. a. (2007). sport marketing (3.bs.). champaign, il: human kinetics. nufer, g., & rennhak, c. (2006). the nature of sports marketing (no. 2006-06). reutlinger diskussionsbeitr‰ ge zu marketing & management. nunnally, j. c. (1978), psychometric theory (2. ed.), mcgraw hill, new york. parasuraman, a., valarie zeithaml, and leonard berry (1988), "servqual: a multiple-item scale for measuring consumer perceptions of service quality," journal of retailing, 64 (spring), 12-40. pritchard, m. p., & funk, d. c. (2006). symbiosis and substitution in spectator sport. journal of sport management, 20(3), 299-321. sahay, a., sharma, n., & mehta, k. (2012). role of affect and cognition in consumer brand relationship: exploring gender differences. journal of indian business research. sweeney, j., swait, j. (2008). the effects of brand credibility on customer loyalty. journal of retailing and consumer services, 15(3), 179-193. theodorakis, n. d., & alexandris, k. (2008). can service quality predict spectators' behavioral intentions in professional soccer?. managing leisure, 13(3-4), 162178. thompson, c.j., rindfleisch, a., & arsel, z. (2006). emotional branding and the strategic value of the doppelganger brand image. journal of marketing, 70(1), 50-64. vincent couvelaere, & andré richelieu (2005) brand strategy in professional sports: the case of french soccer teams, european sport management quartely, 5:1, 23-46. wang, x., & yang, z. (2010). the effect of brand credibility on consumers’ brand purchase intention in emerging economies: the moderating role of brand awareness and brand image. journal of global marketing, 23(3), 177-188. yağız, k. (2020). the role of fan identification on the relationship between sports league brand associations and psychological commitment. european journal of physical education and sport science, 6(9). zayerkabeh, s., albabayi, a., & abdoli, m. (2012). studying the effect of brand credibility and brand prestige on brand loyalty. australian journal of basic and applied sciences, 6(8), 160-166. 38 quality in sport 4 (6) 2020, p. 38-53, e-issn 2450-3118 received 14.10.2020, accepted 04.12.2020 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2020.025 yann carin1 , mickael terrien2 a game without penalty: purchasing a professional club, a rational crime? 1,2 university of lille, france abstract this paper aims to advance a new strategic explanation for the detention of a professional football club based on criminal motivations. despite recurring deficits, most of the french professional football teams have changed owner over the last years (22 of 40 since 2010). it is therefore difficult at first sight to understand why investors are attracted to this industry. beyond the internal / external distinction, this article advances a new explanation based on economics of crime. semi-structured interviews were performed and primary data was analyzed to explain that purchasing a professional football club for criminal ends would be rational. the removal of the third party ownership may explain some of this phenomenon. results also suggest that the football industry is a criminogenic market. from this, it was possible to derive consequences of the potential criminal behavior of the new investors and managerial recommendations to fight against this existing situation. keywords: sport management, strategy, economics of crime, agents introduction between 2010/2011-2018/2019, 22 of the 40 professional french clubs changed owners. during this period3, the combined losses of the ligue 1 and ligue 2 clubs reached €657 million. it is therefore difficult to understand why investors are attracted to this industry. there have already been financial analyses of the determinants for the value of clubs (e.g. scelles, helleu, durand and bonnal 2013), the economic consequences for a new investor on the competitive balance (e.g. terrien, scelles, and durand 2016), and the ways in which investment can increase the “soft power” of a nation (dorsey 2018; hassan 2018). to our knowledge, mauws, mason and forster (2003) have provided the only paper which systematically analyzes the attractiveness of the professional sports industry. this research showed that the five forces associated with a club’s environment cannot explain the investors’ interest. however, internal factors characterised by resource based view (barney 1991) prove to be a better indicator. mauws and al. showed that investors are not attracted simply by the professional clubs but more by the other secondary advantages they bring. 1 yann carin, e-mail: yann.carin@univ-lille.fr, orcid: 0000-0002-5330-4310 2 mickael terrien, e-mail: mickael.terrien@univ-lille.fr, orcid: 0000-0001-8042-8901 3 the data for the 2018/19 season are not yet available. for the rest, consult to the report of the dncg (direction nationale contrôle de gestion – national direction for management control) available here: https://www.lfp.fr/corporate/dncg https://orcid.org/0000-0002-5330-4310 https://orcid.org/0000-0001-8042-8901 a game without penalty: purchasing a professional club, a rational crime? 39 privileged access to main actors in this field has allowed a unique insight to explain this attractiveness. beyond internal/external distinctions, it became evident that it was necessary to differentiate between legal and illegal activity. hence, a new explanation for the strategic desire to own a professional football club: owning a football club could be interesting for those with criminal intentions, can be derived from a multi-disciplinary corpus (economy, sociology and criminology). becker’s seminal paper (1968) was particularly useful for understanding the phenomenon. it is important to say from the start that this article does not aim to demonstrate the illegality or the immorality of certain actors in this sector (terrien and durand 2018). this paper belongs to techno-scientific stratum (comte-sponville 2004): it poses questions about the rationale behind the ownership of a club for criminal ends. defining crime is therefore unimportant. it looks at actions which demonstrate ‘a consensus of damages and advantages’ (becker 1968, p.209) and hence makes it possible to avoid discussion about the morality of abortion or prostitution. these questions lie on juridicalpolitical and ethical strata. it is for jurists and philosophers to answer these questions. this article is structured in five parts. the first looks at explanations to deal with the following paradox: owning a professional football club is increasingly attractive despite its structural losses. the second part will demonstrate the methodological framework used to analyse this paradox and how serendipity played a role in this research. the variables associated with the instrumental calculation of potentially criminal actors (ehrlich 1996) will be explored in the third part. the role of market structure as a vector for criminality (farberman 1975) in professional football will be discussed (part 4). in the last part, the consequences of using a club for criminal ends are identified and the implications are geared towards the aforementioned findings. theoretical framework a paradoxical attractiveness since 2011, the purchase of clubs or significant shares thereof has become a regular occurrence. even though it is difficult to demonstrate (small sample size and opaque transactions), the prices seem to be forever increasing 4 . however, clubs have shown themselves to be operating at a loss for years and recent tendencies are far from reassuring. in 2017/18, the net losses of ligue 1 and ligue 2 clubs reached almost €176 million. the attractiveness of professional football clubs to investors therefore seems paradoxical. to our knowledge, mauws and al. (2003) provided the only systematic analysis of the attractiveness of the professional sport industry. they first used porter’s (1979) fives-forces model to highlight that this market is less munificent than it used to be. nevertheless, the new tv rights5 deal signed by the professional football league (lfp) could explain this paradox. however, each increase in tv rights payment leads to a vicious circle with increased salaries and an eventual increase in losses (andreff 2011). mauws and al. (2003) provided another explanation. based on an internal approach, they concluded that a professional sport club may help to develop or sustain a competitive advantage if this asset fits a broader corporate strategy. to succeed, the club 4 it took only 45 million euros to buy 95% of the shares of the olympic club in marseille in 2016, against 100 million to take control of the girondins de bordeaux in 2018. 5 the new amount of tv rights was communicated by the lfp on may 29, 2018. https://www.sportsbusinessdaily.com/global/issues/2018/05/30/media/ligue-mediapro.bein.sports.aspx 40 yann carin, mickael terrien must fit four conditions (vrin, barney 1991): to be valuable (helping the owner to generate a competitive advantage); to be rare (low probability for competitors to purchase another club); to be inimitable (inability of competitors to copy the valuable strategy developed); to be non-substituable (impossibility to achieve the same purpose through different methods). beyond the external/internal distinction, another one may be interesting to solve this paradoxical attractiveness. crime as a norm? football and crime have been happy bedfellows for many years. this is at least what the financial action task force (2009) reported in 2009, citing the growing criminality of the football industry. apart from problems related to match-fixing which have no direct link to the finances of a club, dantinne (2015) describes two types of financial and economic criminality: fraud linked to transfers and money laundering6. the first sort appears in the form of payments made to agents and/or directors of clubs (andreff 2009): it is the wellknown system of retrocommissions. to these, we can add the laundering of dirty money carried out by club owners. the general idea is to legitimise ill gotten gains. for this, the best available method is ‘access to ownership of a club (at law or in fact) which is likely to offer the greatest opportunities to one or several criminals’ (dantinne 2015, p.190). several reports have tried to shine a light on this subject. in 2007, a report by the french national assembly (juillot report) 7 showed the link between transfers and fraudulent practices and the ineffectiveness of controls. in 2006, a senatorial report 8 underlined how easy it was to be a football agent and how few checks were made into this anarchic profession. in 2012, a report by the tracfin9 showed clearly the vulnerability of a club in period of crisis and how they risked accepting suspicious capital investment10. economics of crime the economic sciences are interested in the choices people make, including the deciding of whether or not to commit a crime. unlike in the sociology of deviance, the economy of crime considers criminals to be rational actors. their decisions are made with the aim of maximising their expected utility gain in balancing the benefits against the potential sanctions for the crime. this approach was led to many philosophicals critiques and empirical refusa (morgan, maguire and reiner 2012). regardless of this, the rationale behind white-collar crime is widely accepted (e.g; bonnet 2008; cohen and felson 1979). sport is a full-scale laboratory for testing economic theory. it has previously been exploited to work on the crime economy. using the typologies proposed in criminology (bonnet 2008), table 1 regroups the different synergies between the crime economy and the sports industry. 6 football leaks unfortunately provide many recent examples of proven or suspected wrongdoing (https://www.mediapart.fr/journal/france/dossier/football-leaks-saison-2). 7 http://www.assemblee-nationale.fr/12/rap-info/i3741.asp 8 https://www.senat.fr/rap/l09-463/l09-4631.pdf 9 tracfin is a unit of french ministry for economy. its aim is to fight against illegal financial operations, money laundering and terrorism financing 10 https://www.economie.gouv.fr/files/2012_rapport_fr.pdf http://www.assemblee-nationale.fr/12/rap-info/i3741.asp https://www.senat.fr/rap/l09-463/l09-4631.pdf https://www.economie.gouv.fr/files/2012_rapport_fr.pdf a game without penalty: purchasing a professional club, a rational crime? 41 table 1: crime and punishment in sports industry crime categories application in the sport industry street crime: robberies and assaults correlations between sport games and hooliganism (marie, 2010), larceny (kalist and lee, 2016), alcohol-related arrests (merlo, ahmedani, barondess, bonhert and gold, 2010) domestic crime correlations between domestic and match day violence (card and dahl, 2011 ; white, katz and scarborough, 1992) white-collar crime: owners' and executives' crime against their employees and/or clients corruption for the allocation of mega-sporting event (chappelet & küblermabbott, 2008) or in betting scandals with government's ministers (lee, 2008) (those examples are not directly linked to the economics of crime) occupational crime: employees' crime against their organisation (theft and embezzlement) match fixing involving players (caruso, 2008; hill, 2009) economics of doping (berentsen, 2002; maennig, 2002) the crime economy examines street and domestic crime using an empirical approach. econometrics therefore allows academics to analyse large databases to see the effect a match has on criminal activity. however, a theoretical approach is more often employed when analysing occupational crime. the absence of reliable data concerning fixed matches implies it is difficult to analyse these empirically11. microeconomic tools are hence deployed to understand the balance in crime markets to propose a function which maximises social well-being to determine the “optimal level” of crime which minimises crime and monitoring costs (erlhich 1996). several authors have considered this method and worked on adapting becker’s seminal model (1968) to the industry of sport. in this way and according to expected utility gain, a player, coach, referee or director could be convinced to fix a match through corruption (forrest and simmons 2003; hosmer-henner 2010) or by being a victim of extortion (holden and rodenberg 2015). different variables can be transposed in the context of an investor’s criminality through his ownership of a professional football club. these variables are used in equation 1 and described in table 2. e(𝑈𝐹) = (1 − 𝑝)[𝑞𝑈(𝑌 + 𝐺)] + (1 − 𝑝)[(1 − 𝑞)𝑈(𝑌)] 𝑝[𝑈(𝑌 − 𝐹 − 𝑅)] − 𝑈(𝑌) + 𝑈(𝐶) (1) 11 the work of hill (2010) should nevertheless be commended to build a database from the analysis of secondary data and to identify 301 match-fixing 42 yann carin, mickael terrien table 2: description of the variables variables description p probability of crime detection q probability of using the club for criminal purpose y current wealth g gain in wealth from an undetected use of club for criminal purpose f financial penalty if the crime is detected r indirect penalty from a loss of reputation if the crime is detected u(c) utility linked to the fact of the crime itself the equation (1) can be broken down into several blocks: the first shows the gains if the crime succeeds, the second if the crime does not succeed and is not detected, the third is linked to the cost of being found out (e.g. fines). next, u(y) is the utility of the initial wealth and u(c) the utility of the crime. an actor who is risk-neutral would only commit a crime if e(𝑈𝐹) is positive. the aim of this research is not to propose a microeconomic equilibrium for the crime market to define optimal law enforcement, to maximise social welfare (erlich 1996). this paper hopes rather to show whether ownership of a club for criminal ends can be a rational choice or whether it is simply deviant behaviour. research method: from snowball sampling to serendipity it should be noted here that this paper did not set out to discuss whether professional sport clubs can be purchased for criminal reasons. rather, the main hypothesis to solve the paradoxical attractiveness of the french football industry was about the renewed interest in external factors (porter 1979). thereafter, serendipity raised the issue of criminal purposes (farberman 1975). snowball sampling to reduce organisational hypocrisy the professional football clubs should do their upmost to satisfy their various stakeholders (senaux 2008). this demanding context may imply institutional pressures on those organizations (senaux 2011) leading the executives to use hypocrisy (brunsson 1989). this trend is probably best described by the following quotation of a director of a leading football trying to define his club: ‘which answer do you want? the one for the journalist? the one for the supporters? or the one for the academic?’ (senaux 2011, p. 263). to avoid this issue and to minimize the risk of organisational hypocrisy, snowball sampling was employed to select people to be interviewed (kelly and chatziefstathiou 2018). personal communication enables researchers to maximise the benefit of the ‘warm call’ (a request to someone who has a positive relationship with the contact person, saber and foster 2011). hence, semi-structured interviews were performed with the stakeholders involved in such financial operations: shareholders and/or chairmen, and executives of professional football teams. a game without penalty: purchasing a professional club, a rational crime? 43 the interviews mainly dealt with the appropriateness of internal and external factors to solve the paradoxical attractiveness of the french football industry for investors. serendipity: from an external/internal to a legal/illegal distinction it quickly became apparent that two kinds of answers emerged. first, most of the respondents claimed that the 60% increase in the current tv rights contract went some way to explaining the attractiveness for the french football clubs. nevertheless, most of them were also sceptical about the suggestion that this new environment would lead to increased profitability in this industry. this result is in itself interesting. nevertheless, not all the interviews were valuable. for some respondents, it was obvious that organisational hypocrisy was at its greatest12. a comparison between the statements and facts (based on the analysis of primary and secondary data) made it possible to avoid some irrelevant discussions (beaud 1996). according to the political or institutional role of the respondents and/or whether the call is warm or cold, another kind of answer appeared. it was linked to illegal activities made possible by owning a professional football club. serendipity changed the topic of this paper, as it often does when the research deals with the criminogenic market (farberman 1975). then, the interview guide was amended not only to focus on the distinction between internal and external factors but also on the opposition between legal and illegal motivations. additional semi-structured interviews were performed. the representativity of the sample was also secondary to the importance of avoiding hypocrisy from respondents (beaud 1996). beyond actors directly involved with professional football clubs, executives from merchant banks and from regulatory bodies dncg and from lfp were interviewed. an investigative reporter and academic specialised in the players’ agents were also interviewed the 18 interviews were performed from may 2018 to february 2019. details about the final sample is provided in table 3. table 3: final sample actors (number of clubs involved13) first period of interviews second period of interviews total shareholder & chairman 0 (0) 2 (3) 2 (3) shareholders 1 (1) 0 (0) 1 (1) chairman 3 (3) 0 (0) 3 (3) executives 3 (4) 2 (4) 5 (8) others stakeholders merkant bank 0 1 1 12 to provide an example, the respondent was a former shareholder of a french professional team which was purchased by new investors, including another professional football club. the respondent explained the takeover by the latter in order to use loans between the clubs. transfermarkt (https://www.transfermarkt.fr/) allows check there was any example of transaction like this. football leaks have then confirmed the suspicions about the potential illegal motivation of the purchase. 13three executives and one shareholder have professional experiences in several football clubs. https://www.transfermarkt.fr/ https://www.transfermarkt.fr/allows 44 yann carin, mickael terrien table 3: final sample (continued) actors (number of clubs involved) first period of interviews second period of interviews total dncg 0 1 1 lfp 0 2 2 lawyer specialised in sports 0 1 1 investigative reporter 0 1 1 academic specialised in the players’agents 0 1 1 total 7 (8) 11 (7) 18 (15) it is worth remembering that the aim of this paper is neither to reveal who are the criminals in the football industry, nor to assume that criminal motivations are the only explanation for purchasing a french football club. the paper only aims to provide another avenue for research by showing that it could be rational (becker, 1968) to do act in that way. a rational criminal motivation? the theoretical framework allowed to establish that football has proven to be an appealing domain for crimes. we have not yet explored how owning a football club can maximise illegal gain. table 2 shows the different variables used to calculate the expected utility gain of the crime. the analyses of primary and secondary data allow to explore each of these variables. crime pays (y, g and q) owning a football club is a good way to launder money (dantinne 2015). it is however unlikely that the increased interest in investing in football clubs can be explained by larger amounts of capital needing laundering. at least, no respondents indicate this possibility. however, several interviewees evoked a new actor in recent purchases of french football clubs: sports agents. a financial director of a french club stated for example that purchasing a club is: ‘a means to make money, but not necessarily through dividends, it is not for nothing that behind every buyer, systematically there is an agent, and not the most reliable ones’. a simple ratio makes it possible to understand the considerable benefits linked to owning a football club for an agent: on average, for every €100 earned by a professional football club, 4.6 are spent on agents fees and payments to middlemen (dncg report 2019). for some clubs, the percentage is higher than 10%. one ligue 1 club’s figure is 18,9%. it is worth recalling that these figures only demonstrate legal commissions, even if it is forbidden to own or work within a club while working as an agent to protect against potential conflicts of interest14. beyond declared commissions, there is nothing to prevent the practice of retrocommissions which sadly seem to be the norm in this industry (dantinne 2015). a business model based on trading can therefore have objectives other 14 articles l222-9 et l222-10 du code du sport. a game without penalty: purchasing a professional club, a rational crime? 45 than simply maximising sale-value as one chairman of a club pointed out: ‘the trading of players is not only business activity between clubs but also a side-activity for agents’. moreover, various actors in this industry have demonstrated the possibility of acquiring a club without any financial contribution (variable y of the equation). this is something which a member of the dncg whose job is to evaluate the bids of potential buyers regrets: ‘each of the projects which we have at the moment [...], are of guys who tell themselves: me too, i could become president of a club without paying anything with an investment fund that will lend me some money at improbable rates’. when taking this comment into account, it becomes obvious that criminal gains associated with club ownership (variable g of the equation) are considerable and that the leverage is potentially infinite (y can be equal to 0). yet, it is still hard to understand why owning a club should be necessary for this type of criminal activity. it is more in terms of variable q (the probability of successfully using the club for criminal purpose) which must be found. the removal of third party ownership (tpo) seems to be crucial to understanding the renewed interest of investors for football clubs. the lawyer we interviewed also declared: ‘since the ban of tpo, purchasing of clubs is happening more and more for ever increasing sums. but scratch beneath the surface and, we quickly realise that these hedge funds or agents buy a club to do tpo through their clubs which become a sort of figurehead, an empty shell’. with the help of a member of the lfp, it was possible to establish each of the change in capital structure of french professional clubs for the seasons 2010/2011 – 2018/2019. on average, 2.44 changes per season were present. in the 2016/17 season (the one which followed the ban of tpo), 7 changes were identified. however, no rise was observed following the new tv rights deal. according to a former president of a l1 club, tpo allowed agents to free themselves from the risk of losing the players they represent to rivals. yet still, the best way to control this is by investing in a club. the aim does not seem to be simply ensuring the loyalty of a player but mainly to be able to speculate on his value, as a lawyer who is specialised in this flied pointed out: ‘this attraction comes from the desire to control everything and continue to do tpo. most of the time, agents received a percentage of the future value of a player, this should no longer be the case’. even if this practise is nothing new, the ownership of a club allows for better management of such activity as another chief executive officer confirmed: ‘this is not a new system. what’s happening today is better organised, it’s the story of agents, transfers, personal interest which are not necessarily in the best interest of a club’. the transferral of power from clubs to agents is well-established (kelly & chatzieftshiou 2018). buying a club seems to be a new step in this process and multiownership would surely be the final step for controlling the ‘production chain’ of a football player as a member of the dncg puts it: ‘before, it wasn’t worth owning different clubs, tpo was enough, having ownership or part-ownerhsip of players was quite enough’. 46 yann carin, mickael terrien a limited deterrence (p, f, r) multi-ownership does not only increase the likelihood of successful crime. it also serves in reducing the risk of detection (p in equation 1). the lawyer pointed out that owning a club in a country where transparency is less important facilitated money laundering: ‘when there is multi-ownership of clubs, there is always one in a more obscure country which allows easier movement of money [...]. when a transaction happens in russia, cyprus, malta, the balkans or south america, it’s hard. so yes, that makes the whole system even more nebulous and it can spread further still’. dantinne (2015) identified three principal causes of crime in the football industry. two of those are linked to the variable p: the subjectivity of the value of a player’s transfer and the lack of clarity in terms of the value of transfers and the mechanisms of their system. multi-ownership increases the opacity and thus reduces the risk of being caught. multiownership is more often associated with match-fixing (breuer and kaser 2017) but it also causes problems in a transfer market15. yet multi-ownership is far from being essential for creating these complex financial dealings. a member of the dncg who works on club purchases pointed out that it is sometimes difficult to know what a new investor is truly buying: ‘everything is possible, they always end by buying shares from the company but sometimes indirectly. they can buy shares from the holding company which is above an another holding company which is even higher’. the neo-classical approach considers that beyond the likelihood of punishment, its severity would be another key element in the instrumental calculation of the potentially criminal economic agent (erlhich 1996). this opinion is shared by brickman (1977, p. 154) who considers that ‘to be a deterrent, a penalty must cost the perpetrator more than the perpetrator can expect to gain from criminal activity, preferably much more’. in terms of the football industry, the weakness of the f sanction does not seem to be persuasive as the lawyer points out: ‘those caught red-handed will be investigated. then it is the slowness of the judiciary… and these people are committing minor offences and profit from reduced punishments such as suspended sentences or other. we are talking about financial fraud, even in the worst cases, we are not seeing serious punishment’. so while the criminal gains can be substantial, financial and penal sanctions (f) seem to be limited. in order to limit crime’s appeal it is important that the effect on reputation (r) be significant. it is nevertheless public knowledge that the use of figureheads16 allows to continue operating even after convictions: ‘we see this in the belgian scandal where agents spent 60 days in prison then returned to work as though nothing had happened, they mention a tax issue and continue working at the same clubs just as before’ (specialist lawyer). the fact that the majority of the purchasers of french clubs come from overseas (8/13 since 2015) limits the potential repercussions for their reputation (r). new investors are no longer looking for a synergy with businesses close to the club (mauws and al. 2003), the likelihood of a double penalty is limited. 15 the pozzo family purchased three professional football teams in england, in italy and in spain. some players were involved in several transactions in few months between those teams: 9 times for adalberto penarada from july 2015 to june 2018; 11 times for odion ighalo from august 2009 to october 2014 16 the drama of emiliano sala unfortunately shed on light the function of willie mckay who is not registered intermediary (https://www.theguardian.com/football/2019/feb/22/willy-mckay-agent-emiliano-sala-cardiff). a game without penalty: purchasing a professional club, a rational crime? 47 this overview indicates for only 6 of the 7 variables applied to the instrumental calculation (ehrlich 1996), it would be rational to look to own a club for criminal intentions: there is the potential for high gain and any potential punishment, if indeed there is one, is minimal: ‘the figures are incredible, in one year an agent can post profits of millions of euros while we might talk about passive corruption or money laundering, this will not event prevent us from working and might eventually lead to a suspended sentence within the 5-6 years so it is clear that the risks are not great and even if we are occasionally sentenced to prison, it might be on licence or such a thing, the number of nominees which exists …’ (specialist lawyer) this article is not trying to suggest certain actors are guilty, nor to say that all (new) investors are criminals. the utility associated to crime itself [u(c)] is difficult to objectify, it has not been discussed in this paper. it is common to assume that this variable is negative (disutility of crime, forrest and simmons 2003). it is therefore possible to consider that the feeling of guilt or lack of self esteem are such that no investor would rationally engage with a professional club for criminal ends. the fact that the result of this instrumental calculation depends so much on elements which are specific to each investor once more questions the very nature of the industry. a criminogenic market ? a criminogenic market relates to a legally established market structure which forces its participants to commit illegal acts (farberman 1975). whether at the level of the clubs, federations, or national legislation, several factors mean that it can be said that the industry of football is indeed criminogenic (dantinne 2015). market power, financial agony and gresham’s law kelly and chatzieftsthiou (2018) have demonstrated the transferral of power from clubs to agents. it seems that the latter are in a position to force clubs to employ certain practices which they dare not refuse. stanislas frankiel, a historian who specialises in sports agents, recently declared17: ‘club chairmen claim to be whiter than white but, to have a particular player, they are prepared to go through all sorts of people. there are agents, lawyers, but also five times more sports intermediaries of all kinds: families of players, counsellors, and even reporters or clubs’ presidents. everyone wants their piece of the pie’. the agents’market power in this industry is thus well established. it has been accentuated by the fact that professional football is structurally unprofitable which means that clubs ‘operate chronically on the edge of financial collapse’ (storm et nielsen 2012, p. 183). to survive, it is therefore crucial to find a payer of last resort who is capable of absorbing losses: shareholders, banks, local authorities… (terrien, scelles, morrow, maltese and durand, 2017). this soft budget constraint (storm and nielsen 2012) requires turning a blind eye to the origins of certain funds, such is the reliance of the clubs on these new investors, hence the following remark from the executive recently purchased club: 17 http://www.courrier-picard.fr/170330/article/2019-03-08/conseillers-intermediaires-les-agents-officieux-dumonde-du-foot 48 yann carin, mickael terrien ‘unlike in the more classic business sectors in french football, there has not been much investigation into the provenance of certain funds. in other words, the chairman was attracted to any kind of bank guarantee be it from mauritania, sub-saharian africa, no matter. he was just delighted to have it’. a member of the dncg conveyed the weak guarantees that some of the buyers provide: ‘sometimes french football attracts an unreliable, untrustworthy clientele. they are often foreign and occasionally we realise that the bank guarantees are inexistent, false or simply bad. they’re certainly not always good. sometimes there are also fraudsters or guys who want to make their money then leave’. the seller could also decide to turn to people with different profiles. sadly, gresham’s law (bad money drives out good) applies to the purchases of french football clubs. choosing a sound investor means giving up a significant financial windfall, which is not possible in a systemic greed sector (andreff 2013), as a financial director indicated: ‘there might be credible investors but chairmen are always going to look to other bids because they often overbid. if one person offers 5 million, these others will say: i’ll give you 7, the chairmen always wants the maximum’. regulatory bodies in football: a mixture of inability, incompetence and complicity every member of the regulatory bodies interviewed spoke of their impotence when trying to confront the illegal practices they know exist. indeed, only those with an agent’s licence or accreditation to practice on french territory can be investigated: ‘all the foreign agents who operate in france as figureheads as it stands can’t be investigated. french agents who work abroad, we can’t take actions regarding their work overseas. so we are limited to french transactions made between french agents, we can not go after people who are unlicensed, we cannot investigate the lawyers. our scope is very limited ‘ (member of the lfp). ‘the club finds a pretext to pay this person for a different service: you worked as an agent but we payed you for something else. we know perfectly well the guy is an agent but there is nothing we can do. so we can only go after the guys with licenses and these are the safest blokes in the business’ (member of the dncg). the national regulatory bodies therefore have little recourse to deal with what is happening. various actors also spoke of their limits when countered with the complex nature of finances used when buying these clubs. the international entanglement of these deals in any case, make any desire for control on french territory unrealistic. moreover the international federations do not seem to want to take responsibility for the problem. since 2015, the work of agents has been deregulated and no form of education, training or professional experience is required to do this job (kelly and chatzieftsthiou 2018). this deregulation has led to a proliferation of agents and intermediaries even though this rise facilitates fraud (poli 2010). this increasingly fragmented and competitive market 18 is going to ‘facilitate, incite and even in some hypotheses, oblige violation of the law’ (dantinne 2015, p.189). beyond the external factors which were provided by the elimination of tpo (third party ownership), the process of the deregulation of the job of agent that fifa introduced has accentuated the criminogenic nature of the football industry (dantinne 18 in january 2015, just before the deregulation of the profession, 6,885 people already had the fifa’s licence (dantinne, 2015). a game without penalty: purchasing a professional club, a rational crime? 49 2015; this term was also used by the specialist lawyer we interviewed). it is maybe naïve to be surprised by fifa’s conduct seeing how their problems of governance have multiplied (see the special issue of sports in society, 2018, vol. 21, no 5). that is why uefa is to blame for not having regulated the profession (kelly and chatzieftsthiou 2018). what legislative weapons exist ? beyond football’s own regulatory bodies, it is possible to ask questions about the lack of legislative action. 10 years passed between the juillot report and the braillard law19 which introduced initial measures and strengthened the influence of the dncg (cash flows checks and a framework for the work of agents). whereas the norm is legislative inflation (conseil d’etat, 2006), the indifference of the french government is surprising. the opinion of the specialist lawyer is interesting when trying to understand these delays: ‘football is very important politically, attacking football doesn’t go down well, so i’m not sure they want to know [...]look at belgium, there have been big scandals in recent months and the political world came together. there were a number of discussions between all the ministers who could have been implicated, the presidents of the league and federation were invited to speak and ever since, i think they’re quite happy that there were elections and everything involved in the affair could be put aside without further action being taken’. consulting of the takeover file of a recently purchased club also outlined a former minister of sports as a member of the advisory board of the buying company. moreover a member of the lfp commented that if the braillard law only allows to check a part of the population, it’s because of the lobbying of lawyers to ensure they were exempted. from that point on, things can continue like before: ‘the lawyer would be the official agent of the player and the informal agent would have an agreement with the lawyer’s office where he would be paid 90% of the revenue but would be untouchable…for this, the agents will give them research mandates, accounts of phony matches, fake scouting contacts, the supervision of made-up ghost players to justify sharing commissions and this, is illegal’. discussion and conclusion theoretical and managerial implications this paper shows that it would be rational for an investor to look to own a club for criminal ends. several factors in the market structure of the professional sport industry have led to this situation, whether it be in terms of the clubs (financial vulnerability), the passivity and/or the complicity of political figures at federal or governmental levels. while financial survival currently relies on the intervention of last resort payers (storm and nielsen 2012), it is possible to ask questions about the systemic consequences of the arrival of these new investors. in france, shareholders regularly allow for the balancing of the books of football clubs (debt write-offs or injections of capital). yet, the purchase of a club is no longer the world of these types of people and the financing comes mainly from investment funds at 19 law n° 2017-261 march, 1st 2017 to preserve the ethics of sport, to strengthen the regulation and transparency of professional sport and to improve the competitiveness of clubs. 50 yann carin, mickael terrien prohibitive rates (in the region of 15/16% for a member of the dncg) which the clubs must pay back. from thereon, the financial costs increase, just like the retrocommissions, the interests of the club stop being a major factor in the decision-making and shareholders can no longer be the last resort payer…if there are financial problems, the salvation of the club relies on the clemency of the investment funds which will become the owner as a member of the lfp confirmed to us: ‘it is a system which does not really suit anyone. not the investments which are putting themselves at risk, nor those who work at the club because they know that if things do not go well, the funds are going to take charge and it is going to be downsizing, maximising shares and liquidation of assets’. the process of acquiring a club relies on a two-round auction system. economic theory considers that the winner of the auction has generally overbid in relation to the value of the asset (capen, clapp, and campbell 1971). given that the investors potentially have criminal intentions, it is possible to ask if the victim of this winner’s curse (andreff 2014) might be the buyer or the other stakeholders in the club. the buyer may individually benefit from the purchase whereas the repercussions of bankruptcy would have an effect on the entire league (lago, simmons, and szymanski 2006). at least that is the way some respondents claim, among them the investigative reporter: ‘for (those executives), the club could decline or not, it is not a problem for them when we see the lifestyle offered by the club. in all of those projects, what i see is they improve their personal bank accounts. 80% is about personal gain.’ the financial problems of professional french clubs thus prove to be both a cause and a consequence of the criminal motivation for owning such an asset. better financial regulation of this industry could also help. therefore imposing a minimum personal contribution on investors according to a ratio of maximum debt would force them to carry a part of financial risk. it would allow to reconcile the contradictory interests of the stakeholders (senaux 2008). what is more, the elimination of tpo seems to have had a detrimental effect on the desire to own a club for new investors. the removal of transfer fees (vassilou 2013) or elimination of agents (who could be replaced by the player’s union, kelly and chatziefstathiou 2018) would as a result limit interest in owning a club for criminal ends. beyond the capital gains, the legislative system could equally propose a more dissuasive scale of sanctions to limit criminal interest in this industry. limits and perspectives this article aims to show the rationale of owning a club for criminal ends. in order to limit organisational hypocrisy (brunsson 1989), the method of snowball sampling was chosen. it supplies two types of response: the first linked to the criminal motivations for new investors; a second which suggests the expertise of agents in the transfer market is the way to assure the correct management of bought clubs. this paper is only interested in the potential rationale for owning a professional club for criminal ends (techno-scientific stratum, comte-sponville 2004). hence, it does not try to show the guilt of a given actor. that is why the representative nature of the sample is secondary compared to the desire for having respondents whose answers could be trusted (beaud 1996). henceforth, it is possible that a (former) agent could have a criminal motivation in bought club a, whereas the expertise of another agent would be a game without penalty: purchasing a professional club, a rational crime? 51 beneficial (and legal) in club b. it is for lawyers to identify the actors for whom the inherent disutility of crime has not stopped them taking the leap. it is also probable that the former types of investor described by mauws and al. (2003) as being in search of synergy with their other business activity co-exist in professional french football with a new type of actor. future research based on a larger number of interviews could allow us to understand which distinctions (internal/external, legal/illegal) would help us to better understand the paradoxical attractiveness for investors to type of business activity which has been loss-making for a number of years. references andreff, w. 2011. “some comparative economics of the organization of sports: competition and regulation in north american vs. european professional team sports leagues”. european journal of comparative economics, 8(1): 3-27. andreff, w. 2013.“une transition economique inattendue: vers le cupidalisme”. revue de la régulation. capitalisme, institutions, pouvoirs, 14(2). andreff, w.2014.“the winner’s curse in sports economics”. in budzinski, o. & feddersen, a. contemporary research in sports economics, 14, peter lang, political economics, competititon and regulation, 978-3-631-64657-1: 177-205. barney, j. 1991. “firm resources and sustained competitive advantage”. journal of management, 17(1): 99-120. beaud, s. 1996. “l'usage de l'entretien en sciences sociales. plaidoyer pour l'«entretien ethnographique»”. politix. revue des sciences sociales du politique, 9(35): 226257. becker, g.1968. “crime and punishment: an economic approach”.journal of political economy, 76(2): 169–217. berentsen, a.2002. “the economics of doping”. european journal of political economy, 18(1): 109-127. breuer, m., & kaiser, s. 2017. match fixing and manipulation in sport. critical issues in global sport management: 64-76. bonnet, f. 2008. “un crime sans déviance: le vol en interne comme activité routinière”. revue française de sociologie, 49(2), 331-350. bouvet, p., & lepetit, c. 2015. “du dopage au dopage financier”. reflets et perspectives de la vie economique, 54(3), 39-56. brickman, p. 1977. “crime and punishment in sports and society”. journal of social issues, 33(1) :140-164. brunsson, n. 1989. “the organization of hypocrisy: talk, decisions and actions in organizations”. new-york: john wiley & sons. capen, e. c., clapp, r. v., & campbell, w. m. 1971. “competitive bidding in high-risk situations”. journal of petroleum technology, 23(06): 641-653. card, d., & dahl, g. b. 2011. “family violence and football: the effect of unexpected emotional cues on violent behavior”. the quarterly journal of economics, 126(1):103-143. caruso, r. 2008. “spontaneous match-fixing in sport: cooperation in contests”. threats to sports and sports participation, ediciones de la universidad de oviedo: 63-82. chappelet, j.l., & kubler-mabbott, b. 2008. “global institutions: the international olympic committee and the olympic system”. london: routledge. 52 yann carin, mickael terrien cohen, l. e., & felson, m. 1979. “social change and crime rate trends: a routine activity approach”. american sociological review, 588-608. comte-sponvile, a. 2004. “le capitalisme est-il moral ?”. paris, albin michel. conseil d'état. 2006. “jurisprudence et avis de 2005. sécurité juridique et complexité du droit”. paris : la documentation française. dantinne, m. 2015. “foot, argent et crime”. revue de la faculté de droit de l'université de liège, 1: 185-191. dorsey, j. m. 2018. “gulf autocrats and sports corruption: a marriage made in heaven”. sport in society, 21(5): 762-772. downward, p. and dawson, a. 2000. the economics of professional team sports. routledge, london and new york. ehrlich, i. 1996. “crime, punishment, and the market for offenses”. journal of economic perspectives, 10(1), 43-67. farberman, h. a. 1975. “a criminogenic market structure: the automobile industry”. sociological quarterly, 16(4): 438-457. fatf, money laundering through the football sector, 2009, paris, 50 p, [en ligne], http:// www.fatf-gafi.org, consulté le 21 février 2019. forrest, d., & simmons, r. 2003. “sport and gambling”. oxford review of economic policy, 19(4): 598-611. hassan, d. 2018. “sport and politics in a complex age”. sport in society, 21(5): 735-744. hill, d. 2009. “a critical mass of corruption: why some football leagues have more match-fixing than others”. international journal of sports marketing and sponsorship, 11(3): 38-52. holden, j. t., and rodenberg, r. m. 2015. “the sports bribery act: a law and economics approach”. northern kentucky law reiew, 42(3), 453. hosmer-henner, a. 2010. “preventing game fixing: sports books as information markets”. gaming law review and economics, 14(1): 31-38. kahn, l. m. 2000. “the sports business as a labor market laboratory”. journal of economic perspectives, 14(3): 75-94. kalist, d. e., and lee, d. y. 2016. “the national football league: does crime increase on game day?”. journal of sports economics, 17(8), 863-882. kelly, s., and chatziefstathiou, d. (2018). “trust me i am a football agent’. the discursive practices of the players’ agents in (un) professional football”. sport in society, 21(5): 800-814. lago, u., simmons, r., and szymanski, s. 2006. “the financial crisis in european football : an introduction”. journal of sports economics, vol.7 n°1: 3-12. lee p.-c. 2008. “managing a corrupted sporting system: the governance of professional baseball in taiwan and the gambling scandal of 1997”. european sport management quarterly, 8 (1): 45-66. maennig, w. 2002. “on the economics of doping and corruption in international sports”. journal of sports economics, 3(1): 61-89. marie, o. 2010. “police and thieves in the stadium: measuring the (multiple) effects of football matches on crime”. no. 044. maastricht, the netherlands: meteor, maastricht research school of economics of technology and organization, 2010. retrieved from http://edocs.ub.unimaas.nl/loader/file.asp?id¼1587 mauws, m. k., mason, d. s., and foster, w. m. 2003. “thinking strategically about professional sports”. european sport management quarterly, 3(3): 145-164. a game without penalty: purchasing a professional club, a rational crime? 53 merlo, l. j., ahmedani, b. k., barondess, d. a., bohnert, k. m., and gold, m. s. 2011. “alcohol consumption associated with collegiate american football pre-game festivities”. drug and alcohol dependence, 116(1-3): 242-245. morgan, r., maguire, m., and reiner, r. (eds.). 2012. “the oxford handbook of criminology”. oxford university press. morrow, s. 2014. “football finances” in goddard, j. and sloane, p. handbook on the economics of professional football, 80-99. muller, j.c. 2004. “club licensing as a means to control costs and to safeguard the integrity of the game : the example of the bundesliga”. svendsk idrotts juridisk foerening, vol.9: 227-299. poli, r. 2010. “le marché des footballeurs réseaux et circuits dans i'economie globale”, berne, peter lang. porter, m. 1979. “how competitive forces shape strategy”. harvard business review, 57(2), 137-145. saber, j. l., and foster, m. k. 2011. “the agony and the ecstasy: teaching marketing metrics to undergraduate business students”. marketing education review, 21(1): 9-20. scelles, n., helleu, b., durand, c., and bonnal, l. 2013. “determinants of professional sports firm values in the united states and europe: a comparison between sports over the period 2004-2011”. international journal of sport finance, 8(4): 280293. senaux,b.2008. “a stakeholder approach to football club governance”. international journal of sport management and marketing, 4(1): 4. senaux, b. 2011. “playing by the rules… but which ones?”. sport, business and management: an international journal, 1(3): 252-266. sloane, p. j. 1971. the economics of professional football: the football club as a utility maximiser. scottish journal of political economy, 18(2): 121-146. storm, r. k., and nielsen, k. 2012. “soft budget constraints in professional football”. european sport management quarterly, 12(2): 183-201. terrien, m., and durand, c. 2018. “222m€ pour un joueur de football ou l’amoralité des prix en économie”. jurisport: revue juridique et economique du sport, (188): 4345. terrien, m., scelles, n., and durand, c. 2016. “french 75% tax rate: an opportunity to optimize the attractiveness of the french soccer league”. international journal of sport finance, 11(3): 183-203. terrien, m., scelles, n., morrow, s., maltese, l., and durand, c. 2017. “the win/profit maximization debate: strategic adaptation as the answer?”. sport, business and management: an international journal, 7(2):121-140. vamplew, w. 1988. “ pay up and play the game: professional sport in britain, 18751914”. cambridge: cambridge university press. vassilou,a. 2013. “indemnités de transfert excessives et manque de règles du jeu equitables dans le football : la commission brandit un carton jaune”. site internet commission européenne, ip/13/95, 7 février 2013 white, g.f., katz, j., and scarborough, k. e. 1992. “the impact of professional foobtall games upon violent assaults on women”. violence and victims, vol. 7, n°2:15771. https://search.proquest.com/indexinglinkhandler/sng/au/white,+garland+f/$n;jsessionid=0501a1b43b959e7dfea843a2b91a0c49.i-0729722f2a3f11ca4 https://search.proquest.com/indexinglinkhandler/sng/au/scarborough,+kathryn+e/$n;jsessionid=0501a1b43b959e7dfea843a2b91a0c49.i-0729722f2a3f11ca4 11 zygmuny-siembida, ewelina, wróblewski, hubert, zimna, aleksandra, wróblewska, kinga, kozdra, magdalena, piasek, laura & osińska, aleksandra. the gestational diabetes mellitus pathogenesis, diagnosis, treatment and prognosis. quality in sport. 2023;11(1):11-15. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.11.01.001 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43203 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 19.03.2023. revised: 23.03.2023. accepted: 08.04.2023. published: 08.04.2023. gestational diabetes mellitus pathogenesis, diagnosis, treatment and prognosis  ewelina zygmunt-siembida,1 https://orcid.org/0000-0002-3724-2164  ewelinazygmunt26@gmail.com  hubert wróblewski,2 https://orcid.org/0000-0002-1666-1650; hwwroblewski@gmail.com  aleksandra zimna,2 https://orcid.org/0000-0002-8712-3497; aleksandra_zimna97@wp.pl  kinga wróblewska,3 https://orcid.org/0000-0002-8740-9401; kinga.wroblewska.kw@gmail.com  magdalena kozdra,4 https://orcid.org/0009-0008-6109-4078 magdakozdra5310@gmail.com  laura piasek,2 https://orcid.org/0009-0004-3104-3393, laurapiasek28@gmail.com  aleksandra osińska, 1 https://orcid.org/0009-0002-0351-9724, aleksandraosinska23@gmail.com correspondence: ewelina zygmunt-siembida, ewelinazygmunt26@gmail.com abstract: gestational diabetes mellitus (gdm) is one of the most common complications of pregnancy. it is characterized by hyperglycemia resulting from impaired tissue sensitivity to insulin secreted by pancreatic beta cells. this is due to the action of hormones secreted by the placenta that oppose insulin. the incidence of gestational diabetes continues to increase, posing many potential risks to both mother and fetus. importantly, these complications also have a long-term dimension. it has been proven that in adulthood, in children born from pregnancies complicated by gestational diabetes, the risk of developing obesity, type ii diabetes and cardiovascular diseases increases. their mothers are also at a similar risk. the main goal of treatment of 1 military clinical hospital in lublin, al. racławickie 23, 20-049 lublin 2 samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej mswia w lublinie, grenadierów 3, 20-331 lublin 3 student research group at chair and department of epidemiology and clinical research methodology, medical university, lublin 4 medical university of lublin, aleje racławickie 1, 20-059 lublin https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.11.01.001 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43203 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) https://orcid.org/0000-0002-3724-2164 mailto:ewelinazygmunt26@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-1666-1650 mailto:hwwroblewski@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-8712-3497 mailto:aleksandra_zimna97@wp.pl https://orcid.org/0000-0002-8740-9401 mailto:kinga.wroblewska.kw@gmail.com https://orcid.org/0009-0008-6109-4078?fbclid=iwar2tzgq8ktqin-5kmhwtjn_cbsropgga1wsf909pcdpwxmhwwhg-zaq4xdm https://orcid.org/0009-0004-3104-3393 https://orcid.org/0009-0002-0351-9724?fbclid=iwar18uiwnbdfm8liukev3tlssaurir_odmhqnefhwovzwexir6kwsmtrf-ws mailto:aleksandraosinska23@gmail.com mailto:ewelinazygmunt26@gmail.com 12 gestational diabetes is to achieve normoglycaemia. appropriate dietary management is recommended, and if this is not sufficient, insulin therapy should be initiated. key words: gestational diabetes mellitus, insulin, hyperglycemia, diagnosis, pathophysiology, outcomes, dietary management, introduction the term gestational diabetes was first used in 1961 by o'sullivan. gestational diabetes mellitus (gdm) is a carbohydrate metabolism disorder characterized by hyperglycemia that develops and is diagnosed during pregnancy.1 although it subsides after delivery, the consequences of this disease for both mother and baby can be long-lasting. already at the stage of trying to get pregnant, we can identify women who are at increased risk of developing gestational diabetes. risk factors for the development of gestational diabetes include:  being overweight or obese,  highly processed diet with a high glycemic index, poor in vitamins and minerals,  positive history of gestational diabetes in a previous pregnancy,  giving birth to a newborn weighing > 4000g,  carbohydrate tolerance disorders diagnosed before pregnancy,  glucosuria,  advanced maternal age,  diabetes mellitus in 1st and 2nd degree relatives.2 women suffering from gestational diabetes, as well as children born from such a pregnancy, are burdened with an increased risk of developing obesity, type ii diabetes and cardiovascular complications in the future. this leads to intergenerational transmission of predisposition to the development of metabolic diseases, which has a huge impact on the health of the entire population. gestational diabetes most often develops in the second half of pregnancy. for this reason, according to current recommendations, every woman between 24 and 28 weeks of pregnancy should have a 75g oral glucose test (ogtt).3 an abnormal result of this test allows us to diagnose of gestational diabetes. to minimize the possible consequences of this condition, both for the mother and the fetus, it is essential to maintain normal blood glucose levels. treatment consists of implementing a diabetic diet and, if possible, increasing physical activity. in case of failure, insulin therapy is necessary. so far, oral antidiabetic drugs have not been approved for use in this indication.4 pathogenesis of gestational diabetes mellitus during a properly developing pregnancy, a number of physiological changes occur in a woman's body. their task is to provide appropriate conditions for the developing fetus. one of them relates to the sensitivity of target tissues to insulin. at the beginning of pregnancy, tissue sensitivity to insulin increases. this is conducive to the creation of energy reserves for the later period of pregnancy. with the development of pregnancy, there is a physiological increase in the secretion of pregnancy hormones, such as estrogen, progesterone, placental lactogen or placental growth hormone. they are secreted mainly through the placenta, and their antagonistic effect on insulin leads to increasing insulin resistance of maternal tissues. the result of this mild state of maternal insulin resistance is an increase in endogenous hepatic glucose production as well as the breakdown of fat stores, leading to an increase in blood glucose and free fatty acids. as a result, more glucose needed for growth can pass through the placenta to the fetus. to keep maternal blood glucose levels stable, pancreatic beta cells begin to secrete even more insulin. women with a disorder of this process may develop gestational diabetes.5 dysfunction of the beta cells of the pancreatic islets in the course of gestational diabetes may result from several causes. firstly, blood tests in some women with this diagnosis show circulating immune markers, such as antiislet cell antibodies or antibodies to glutamate decarboxylase 65. they are diagnostic for developing type 1 diabetes. some women have genetic variants that are diagnostic for monogenic forms of diabetes.6 these include genes responsible for subtypes of mody diabetes and maternally inherited diabetes. however, the most common mechanism for the development of gestational diabetes is the presence of previous insulin resistance of tissues developing as a result of excessive body weight before pregnancy. physiological processes occurring during pregnancy intensify this pathology even more, which leads to the breakdown of the beta cells of the pancreatic islets. this is why gestational diabetes is often seen as a form of developing type 2 diabetes.7 diagnosis of gestational diabetes mellitus 13 currently, the criteria of the international association of diabetes and pregnancy study group (iadpsg) play a key role in the diagnosis of gestational diabetes (gdm). they are based on a large international study of 23,000 pregnant women hyperglycemia and adverse pregnancy outcomes (hapo).8 according to the recommendations of the iadpsg, every pregnant woman should have a fasting plasma glucose (fpg) test performed during her first visit to the gynecologist. women with a normal result of this test (fpg < 92 mg/dl), not burdened with risk factors for hyperglycemia during pregnancy, should be ordered to perform a 75g oral glucose tolerance test (ogtt) between 24 and 28 weeks of pregnancy. criteria for early ogtt testing include:  fasting glucose of 92–125 mg/dl,  pregnancy >35 years of age,  previous birth of a child weighing > 4 kg or with a developmental defect,  history of intrauterine death,  hypertension or bmi > 27 kg/m2 before pregnancy,  family history of type 2 diabetes,  previous gestational diabetes,  multiple births. criteria for the diagnosis of gestational diabetes (according to who 2013) based on the ogtt with 75 g of glucose: 1) fasting blood glucose 5.1–6.9 mmol/l (92–125 mg/dl), 2) blood glucose in 1 h ogtt ≥10 mmol/l (180 mg/dl), 3) blood glucose in 2 h ogtt 8.5–11.0 mmol/l (153–199 mg/dl).9 one of these criteria is sufficient to establish the diagnosis. we also need to be aware that not only gestational diabetes can be diagnosed during pregnancy. gestational diabetes is diagnosed when a woman meets the universal criteria for diabetes in the general population. diagnosis criteria for diabetes in pregnancy (according to who 2013): 1) fasting blood glucose ≥7.0 mmol/l (126 mg/dl) measured twice (on different days), 2) blood glucose at 2 hours 75 g ogtt ≥11.1 mmol/l (200 mg/dl), 3) casual glucose ≥11.1 mmol/l (200 mg/dl) and accompanying symptoms of hyperglycemia.10 treatment of gestational diabetes mellitus the basic treatment of gestational diabetes is a lifestyle change, consisting in the use of a proper diet and physical activity. the main goal of this procedure is to lower the elevated level of glucose in the mother's blood. this can be achieved by reducing the consumption of carbohydrates to less than 40% of the total energy value of food and by increasing the consumption of complex carbohydrates relative to simple ones. it is recommended that a woman eat regularly every 3–5 hours during the day. the recommended daily physical activity is 30 minutes of moderate-intensity aerobic exercise at least 5 days a week. physical activity should be adapted to the woman's abilities.11 once gdm is diagnosed, close monitoring of blood glucose levels is necessary to ensure that adequate glycemic control is maintained. this is generally achieved through daily self-monitoring of blood glucose by patients using a glucometer. it is recommended to perform at least 4 measurements during the day one measurement on an empty stomach, immediately after waking up, and three post-meal measurements one hour or two hours after each main meal. recommended blood glucose target is:  fasting 70-90 mg/dl,  one hour after the start of the meal <140 mg/dl,  two hour after the start of the meal<120 mg/dl. the acog and ada recommend the same threshold values for both gestational diabetes and pre-pregnancy diabetes.12 a woman should keep records of her glucose levels and what she ate. this allows her to see which foods trigger her glucose spikes. however, if lifestyle changes alone fail to achieve target values and most fasting and/or postprandial glucose levels are elevated, pharmacotherapy is recommended. both the acog and the ada recommend insulin for the drug treatment of gdm because it does not cross the placenta and improves perinatal outcomes.13 insulin doses should be determined based on a careful analysis of the patient's blood glucose meter 14 readings. fasting hyperglycemia is treated with basal (long-acting or intermediate-acting) insulin, and postprandial hyperglycemia is treated with mealtime (rapid-acting) insulin. basal and meal insulin can be used separately or in combination, depending on the individual glycemic profile. insulin dose modifications are made on the basis of self-monitoring of blood glucose under the strict supervision of a diabetologist. at present, oral treatment of gdm is controversial and data on long-term outcomes in offspring are lacking.14 prognosis after gestational diabetes mellitus gestational diabetes adversely affects the health of both mother and baby. unlike diabetes detected before or early in pregnancy, since gdm is most likely to develop in the second half of pregnancy, the risk of fetal malformations and miscarriage is low. in its course, the increase in placental transport of glucose, free fatty acids and amino acids to the fetus stimulates excessive endogenous production of insulin and insulin-like growth factor 1 (igf-1). both of these hormones have an anabolic effect, and the result of their excess is excessive fetal growth. this results in his macrosomia. babies born from pregnancies complicated by gdm often weigh more than 4 kg, which increases the risk of shoulder dystocia during vaginal delivery. for this reason, fetal macrosomia is an indication for cesarean delivery.15 despite the higher body weight, this does not mean that they are more developed than their peers. it is quite the opposite. fetal hyperinsulinemia delays lung development. after birth, when there is a sudden interruption of glucose transported from the mother, the baby is at risk of hypoglycemia and electrolyte disturbances, such as hypokalemia. in addition, laboratory tests often reveal polycythemia and hyperbilirubinemia. the consequences of being born from a pregnancy complicated by gestational diabetes often follow the child throughout his life. it has been proven that they are at a much higher risk of developing obesity, type 2 diabetes and cardiovascular complications.16 women with pregnancies complicated by gdm are at risk of developing hypertension and pre-eclampsia during pregnancy. all because of the negative impact of high glucose concentration on the invasion of the troboblast, which impairs the function of the placenta. due to fetal macrosomia, cesarean section is often necessary, as vaginal delivery poses a high risk of perineal damage.17 women who have had gestational diabetes in a previous pregnancy are at risk of developing it again in a subsequent pregnancy. n addition, a diagnosis of gdm increases the risk of developing type 2 diabetes in the future by 20 times. these women are at greater risk of developing hypertension, myocardial infarction, stroke and further aggravation of metabolic disorders such as dyslipidemia.18 conclusions gestational diabetes is undoubtedly one of the most common complications of pregnancy. the increasing percentage of overweight and obese women means that we will have to deal with this disease even more often. screening for gestational diabetes should be performed in all pregnant women. currently, a two-step strategy is recommended measuring fasting blood glucose at the beginning of pregnancy and performing a three-point 75g oral glucose tolerance test (ogtt) between 24 and 28 weeks of pregnancy. the main goal of treating gestational diabetes is to keep a woman's blood glucose levels stable. the first-line treatment is lifestyle modification. however, every fourth woman requires pharmacotherapy. insulin is the preferred first-line treatment. more research is needed on the efficacy and safety of oral diabetes medications. fetal monitoring in the antenatal period usually begins at the end of the third trimester, and delivery is recommended between 39 + 0 and 39 + 6 weeks of gestation. if glycemic control is suboptimal, delivery should be considered between 37 + 0 and 38 + 6 weeks of gestation. screening for impaired glucose tolerance and type 2 diabetes in the postpartum period is indicated for all women with a history of gestational diabetes, and further follow-up depends on the outcome of a 75 g oral glucose tolerance test performed between 4-12 weeks postpartum. 15 references 1 moreno-castilla c., hernández m., bergua m., alvarez m.c., arce m.a., rodriguez k., martinez-alonso m., iglesias m., mateu m., santos m.d., et al. low-carbohydrate diet for the treatment of gestational diabetes mellitus. diabetes care. 2013;36:2233–2238. doi: 10.2337/dc12-2714 2 durnwald c. gestational diabetes: linking epidemiology, excessive gestational weight gain, adverse pregnancy outcomes, and future metabolic syndrome. semin. perinatol. 2015;39:254–258. doi: 10.1053/j.semperi.2015.05.002. 3 zhong c., li x., chen r., zhou x., liu c., wu j., xu s., wang w., xiao m., xiong g., et al. greater early and mid-pregnancy gestational weight gain are associated with increased risk of gestational diabetes mellitus. a prospective cohort study. clin. nutr. espen. 2017;22:48–53. doi: 10.1016/j.clnesp.2017.08.013. 4 camelo castillo w., boggess k., stürmer t., brookhart m.a., benjamin d.k., jonsson funk m. association of adverse pregnancy outcomes with glyburide vs insulin in women with gestational diabetes. jama pediatr. 2015;169:452–458. doi: 10.1001/jamapediatrics.2015.74. 5 di cianni g., miccoli r., volpe l., lencioni c., del prato s. intermediate metabolism in normal pregnancy and in gestational diabetes. diabetes metab. res. rev. 2003;19:259–270. doi: 10.1002/dmrr.390. 6 xiang ah, peters rk, trigo e, kjos sl, lee wp, buchanan ta. multiple metabolic defects during late pregnancy in women at high risk for type 2 diabetes mellitus. diabetes. 1999;48:848–854 7 buchanan ta, xiang ah, kjos sl, watanabe rm. what is gestational diabetes? diabetes care. 2007;30(suppl 2):s105–s111. 8 international association of diabetes pregnancy study groups consensus panel, metzger be, gabbe sg, persson b, et al. international association of diabetes and pregnancy study groups recommendations on the diagnosis and classification of hyperglycemia in pregnancy. diabetes care 2010;33(3):676–82. 9 egan a.m., vellinga a., harreiter j., simmons d., desoye g., corcoy r., adelantado j.m., devlieger r., assche a.v., galjaard s., et al. epidemiology of gestational diabetes mellitus according to iadpsg/who 2013 criteria among obese pregnant women in europe. diabetologia. 2017:1–9. doi: 10.1007/s00125-017-4353-9. 10 american diabetes association. diagnosis and classification of diabetes mellitus. diabetes care 2014;37(suppl. 1):s81–s90 11 viana lv, gross jl, azevedo mj. dietary intervention in patients with gestational diabetes mellitus: a systematic review and meta-analysis of randomized clinical trials on maternal and newborn outcomes. diabetes care 2014;37(12):3345–55 12 american diabetes association. 14. management of diabetes in pregnancy: standards of medical care in diabetes – 2020. diabetes care 2020;43(suppl 1):s183-92 13 american diabetes association. standards of medical care in diabetes 2019. diabetes care 2019;42(supplement 1):s1–193 14 senat mv, affres h, letourneau a, et al. effect of glyburide vs subcutaneous insulin on perinatal complications among women with gestational diabetes: a randomized clinical trial. jama 2018;319(17):1773– 80. 15 esakoff t.f., cheng y.w., sparks t.n., caughey a.b. the association between birthweight 4000 g or greater and perinatal outcomes in patients with and without gestational diabetes mellitus. am. j. obstet. gynecol. 2009;200:672.e1–672.e4. doi: 10.1016/j.ajog.2009.02.035. 16 vohr b.r., boney c.m. gestational diabetes: the forerunner for the development of maternal and childhood obesity and metabolic syndrome? j. matern. fetal neonatal med. 2008;21:149–157. doi: 10.1080/14767050801929430 17 national institute for health and care excellence. diabetes in pregnancy: management of diabetes and its complications from preconception to the postnatal period. nice guidelines ng3.2015. last updated december 16, 2020 18 xiang ah, kjos sl, takayanagi m, trigo e, buchanan ta. detailed physiological characterization of the development of type 2 diabetes in hispanic women with prior gestational diabetes mellitus. diabetes. 2010;59:2625–2630. 23 tang, ying, wu, rui & wang, meiling. quality enhancement of physical education in chinese universities from the perspective of the supply-side structural reform. quality in sport. 2022;8(3):23-30. eissn 2450-3118. doi http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.03.002 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41027 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2022; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 24.10.2021. revised: 19.11.2022. accepted: 26.11.2022. quality enhancement of physical education in chinese universities from the perspective of the supply-side structural reform ms. ying tang faculty of education, southwest university, chongqing, china, https://orcid.org/0000-0002-9896-4291 tangying@cqust.edu.cn mr. rui wu* affiliated primary school of southwest university, chongqing, china, https://orcid.org/0000-0002-8330-5111 wurui@swu.edu.cn ms. meiling wang chongqing university of science & technology, chongqing, china, https://orcid.org/0000-0003-4570-3319 melina720745@163.com *corresponding author abstract the overall characteristics of higher education in china have been transformed from extensible development to connotative development, which is consistent with the core content of improving quality and effect in the strategy of supply-side structural reform. in response to the current dilemma of the supply-side output of physical education in chinese universities, it calls for a balance between the demand and supply for higher physical education. in terms of exploring factors that contribute to a high-quality education system from the perspective of supply-side structural reform, the supplier, the content, the mode, and the conditions of the supply side is supposed to be optimized by improving the teaching abilities of the leading suppliers, optimizing the output of the supply content, facilitating a collaborative supply model, and expanding the online supply field. accordingly, the coordinated and unified development of the supply and demand of physical education for college students can be promoted, to enhance the quality of physical education in chinese universities. keywords: physical education, the quality of higher education, the supply-side structural reform 1. background the supply-side structural reform, which was proposed and put into effect by the communist party of china (cpc) central committee in 2015, increased the economic growth of china while supporting the global economic recovery. it did this by addressing the imbalance between supply and demand, which was the root cause of the deflationary tendency. the goal of “the supply-side structural reform” is to ensure that the economy is running smoothly and efficiently by reducing unnecessary and low-end supply while simultaneously increasing aggregate demand. it also aims at improving the quality of efficiency, medium to high-end production on the supply side (xi, 2015). once “the supply-side structural reform” was proposed, it became a hot topic of concern in current affairs, media and even academia. the relative balance between the supply and demand sides in pursuing their respective maximal advantages and efficiency is referred to as “the supply-side structural reform” in the economics area (liu et al., 2022). the world is currently undergoing a process of economic globalization and informatization, and the global flow of resources, technology, and capital has sparked http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.03.002 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41027 mailto:zengxiuzeng@szpt.edu.cn https://orcid.org/0000-0002-8330-5111 mailto:zengxiuzeng@szpt.edu.cn 24 an international talent exchange as well as competition and cooperation. throughout the social system, the economy and education is closely linked, and any change in economic policy will inevitably have repercussions on education as well. thus the economic strategy of supply-side structural reform also applies to the realm of education (agasisti & bertoletti, 2020). the concept of “the supply-side structural reform” contributes new ideas to enhancing the physical education in chinese universities within the broader reform context. 2. dilemma: the demand and supply for chinese physical education is imbalanced at the national education conference in september 2018, general secretary xi jinping attached great importance to the necessity to create an education system that cultivates the moral, intellectual, physical, aesthetic, and labor growth of students in their whole as well as higher-level talent nurturing (xi, 2018). the “educating five domains simultaneously” system of moral, intellectual, physical, aesthetic, and labor development is the value appeal of educational reform and talent development in colleges and universities, pointing out the educational purpose of the all-round development of individuals with depth within disciplines, integration between disciplines, and penetration in practice. in terms of the status of the “educating five domains simultaneously” system, moral, intellectual, physical, aesthetic ,and labor education is equal; each educational domain undertakes different nurturing functions due to its uniqueness, among which physical education in chinese colleges and universities is the quality-oriented education to cultivate the all-round development of individuals, and is the main link to improve the physical health of college students, which directly affects the quality of talent training in colleges and universities. in order to promote the positive development of physical education fundamentally and strengthen the comprehensive quality of physical education, it is indispensable to pay attention to the reform of physical education in colleges and universities from a deep level. similar to the economic reform, the demand-side and supply-side reform follows two distinct logical paths in higher physical education. although the fundamental ideas and principles are the same, the emphasis placed on techniques and components varies, with the former emphasizing aggregate issues and the latter, structural issues. china has actively promoted the demand policy orientation with the domestic demand as the primary strategy in the past, and has achieved significant results. however, it has also led to a series of structural issues, namely three: firstly, the unreasonable ratio between physical education input and consumption; secondly, the unreasonable distribution structure; thirdly, the unreasonable structure of total demand (ye & chen, 2017). we can examine the structural inconsistencies of higher physical education in china under the new normal from the supply and demand standpoint. historically, we continued to increase demand through various strategies, which to some extent, worsened the overcapacity. in contrast, the supply-demand relationship clearly showed that the supply was greater than the demand because the effective demand was still insufficient. the overall characteristics of higher education in china have been transformed from extensible development to connotative development (jin, 2018). the reform of physical education in chinese universities urgently needs to enter the stage of “improving quality and increasing efficiency”, which involves significantly modifying the supply structure, optimizing modifying the structure of physical education, and allocating educational resources. 3. rationale：factors contributing to supply quality of higher physical education according to economic theory, the supply is the main aspect of contradiction, all products and services are composed of the supply and demand, and the same applies to higher physical education (castro et al., 2014). it is the internal logic of university development to highlight the output side and pursue quality, it is also the basic logic that must be followed in the supply-side structural reform. currently, humanities education is neglected in physical courses in chinese universities as seen by the overemphasis placed on improving students’ sporting competence rather than humanities education (han, 2005). students’ performance on the curriculum is frequently evaluated based on their athletic prowess, inspiring them to commit themselves to great practice and competition. students are more susceptible to serious utilitarianism and even warped value orientation as a result of limited or regimented schooling that does not adequately develop students’ innovative, practical, self-learning, social adaptation, and reshaping skills. to ensure that the “supply side” and the “demand side” pursue their respective maximum interests and benefits, a relative balance between the two is urgently required. following a review of the pertinent studies, it was determined that the “supply side” of higher physical education primarily consists of four basic components: the supplier, the content of supply, the mode of supply, and the conditions of supply (shi, 2016). in order to enhance the effectiveness and quality of the supply side of higher physical education, it is crucial to concentrate on the output conundrum of the supply side and recommend the appropriate solutions. 25 3.1 who – the ideological and political awareness of the supplier is insufficient the fundamental objective of higher physical education in the new era is to cultivate physical talents with both a high scientific and technical level of physical education and a high cultural quality. in the restructuring of the main body of educational activities, the most important thing to focus on is the educators, to strengthen the guidance and cultivation of their nurturing awareness, and to give full play to their subjectivity and creativity in order to improve the quality of supply of physical courses for nurturing students effectively. physical education instructors still strongly emphasize teaching technical skills of sports while instructing physical education courses in chinese universities. the teaching of cultural knowledge, ideologies, and values, in contrast, is notably weak in sports programs. related scholars performed a questionnaire study and in-depth interviews among 1,860 physical education teachers from chinese universities (dong et al., 2022). it was found that 47.8% of these teachers do not have time to carry out the physical course on the ideological and political dimension, and 29.8% of them believe that teaching physical course from the ideological and political perspective is a “dismemberment” of professional courses and affects the teaching progress. related studies also claimed that most physical instructors hold the view that humanities education has a distinctive curriculum and that excellent instructors and counselors are responsible for it (li et al., 2021). the teaching and development of specific technical skills should be attached to great importance to physical education courses. this situation mainly stems from the fact that teachers of professional courses have obstacles in understanding the main body of their own ideological and political education, coupled with the weak theoretical foundation knowledge of ideological and political education. as a result, they exhibit blatant instrumentalism in designing physical courses on ideological and political dimensions. they frequently overlook the fact that it is an organic combination of knowledge transfer and political education. according to related studies, ideological misunderstandings and concerns about the actual teaching process make the motivation of physical teachers for insufficient reform of physical courses on the ideological and political dimension (zhao et al., 2020). this has a greater impact on the effectiveness of the “physical courses on the ideological and political dimension” of physical teachers in chinese universities. the effective way to assist physical teachers in effectively fusing ideological and political education with the teaching of physical education curriculum, it is argued, is to improve their cognitive level of thinking. 3.2 what – the depth of the supplying content is superficial the outline for building a leading sports nation issued by the state council in 2019, pointed out that teachers are the first person accountable for fostering the all-encompassing quality of students’ sports. teachers must thoroughly explore the ideological elements in the physical education curriculum and transfer them to students with educational skills when teaching physical courses (gosc of prc, 2019). the ideological elements are the crucial supply content of high-quality physical courses, and likewise the integration of these elements and resources directly affect the quality of physical education. “the objective of the course is to educate participants”. at present, there are still difficulties in excavating resources for nurturing ideological elements and insufficient innovation of practical pathways in the curriculum of college sports (zhang, 2020). according to the results of relevant studies, 75.9% of physical teachers claimed that “the integration of the physical curriculum and the ideological and political dimension is rigid, too labeled, superficial and formalized”, and 31.2% of teachers said that the “it has no rules and regulations, and they do not know how to start” (han, 2002). they need to be more adept when utilizing the ideological education elements in sports programs due to the bias of the supplying subjective teaching team’s awareness of nurturing students and their lack of the comprehension of physical course on the ideological and political dimension. some physical education teachers are subjectively aware of the need to play the nurturing function of professional courses, but they lack the ability to explore and transform the implicit ideological educational elements in professional courses (wang, 2022). during the teaching process, the straightforward integration of ideological and political education and physical education courses easily occur, detaching them from their intended goal of “educating people with physical education”. 3.3 how – the mode of educational supply calls for innovation higher education is a complex operating system, based on harken’ s synergy theory, the interaction between subsystems is non-linear, and the final nurturing effect is contributed by the joint action of each subsystem (wu & chen, 2022). china’s education modernization 2035 calls for the integration of moral education, intellectual education, physical education, aesthetic education, and labor education, which is referred to as “educating five domains simultaneously” (gosc of prc, 2019). the plan, which calls for the spontaneous fusion of moral, academic, physical, aesthetic, and vocational education, is not only an important requirement for the implementation of the fundamental task of educating individuals with moral values, but also a key pathway to achieve all-round development for 26 human beings and a demand of the times to build a high-quality curriculum system. the “educating five domains simultaneously” emphasizes the coordinated development of morality, intellect, physique, aesthetics and labour, and the pe curriculum is not only a vehicle for subject-specific education and talent training, but also has the implicit value for all-round development for human beings. other disciplines do not play the same fundamental and comprehensive function in the formation and development of human resources as physical education does. however, the reality is that physical education has long been neglected, and access to and feeling of professional identity among physical education teachers have not yet been improved. the task of “nurturing individuals” is sometimes assumed to be the responsibility of the teachers of ideological and political courses and has nothing to do with physical teachers, and failing to seize that nurturing students is a long-term systematic project (lozano et al., 2013). the essence of physical education is to improve students’ morality, intellect, physical fitness, aesthetic sense, and work ethic by using sports as a vehicle and form for achieving physical strength and mental health. there is no priority between “the five aspects of education”, and none of them can be completed by the teachers of the relevant subjects or courses or the educators of the relevant aspects alone (brassler & dettmers, 2017). this is the only way to bring the comprehensive nurturing function of subject knowledge and related courses into full play, and to truly realize the “the comprehensive education”. 3.4 when and where – the conditions of educational supply need to be optimized the internet has developed into a “new type of position” for education in universities since it is a “virtual field” of learning. for starters, with the rapid development of information technology, the conditions of physical education have shown the development trend of diversification and informatization, the educational structure has been improved and the form has become more complex. higher physical education is particularly notable for its practical focus, and sports demonstrations and specifics are more suited for multimedia. as a result, higher education in physical education needs to understand the internet as a frontier. another reason is that physical education is now a mandatory component of higher education. the need for additional theoretical and scientific guidance on physical education in practice is growing along with the content of the related physical courses. resources for physical education are being strained more and more in this situation, making it impossible to continue using the large-class consistent teaching paradigm (de jong et al., 2013). in order to alleviate the problem of strained resources of physical education, it is necessary to rely on information technology and physical resources, promote the depth of the application of information technology in higher physical education, build an online platform for physical education, use networks to break the limitations of time and space, so as to improve the quality of physical education in chinese universities. 4. methods the concepts of “physical courses on the ideological and political dimension” and “the supply-side structural reform” share some similarities, and the internal relationship between demand-side and supply-side reform of higher physical education is examined from the “supply-side” viewpoint that can successfully address the issue of “mismatch between supply and demand” in the delivery of physical education. 4.1 improving the teaching abilities of the leading suppliers in higher education, educators serve as both the carriers of knowledge and preachers of truth. the guideline of ideological and political curriculum construction in higher education issued by the ministry of education requires that “the awareness and ability of teachers in teaching courses from the the ideological and political perspective should be raised” (moe of prc, 2020). to deepen the ideological and political recognition of professional course teachers are the prerequisite and foundation for promoting various courses on the ideological and political dimension in chinese universities, and so does physical education. a consciousness of how to educate should always be kept in mind for teachers. each one should view the importance and necessity of education and teaching work from the political height of nurturing person for the whole society, and consciously take up the important mission of nurturing the new generation and must rely on the main line of “what kind of people to cultivate, how to cultivate people and for whom to cultivate people” in the teaching process to impart knowledge to students and cultivate their abilities. the main theme is “what kind of people to train, how to train people and for whom to train people”. besides, efforts should be made to improve the humanistic qualities of physical teachers. make full use of channels such as pre-service training for the teaching staff, centralized learning by party organization and online learning, innovate learning contents, methods and carriers, stimulate the endogenous motivation of teaching staff to study theories of ideology and politics, incorporate the https://webvpn.swu.edu.cn/https/537775736869676568616f78756565212aae45f56298898eca552a5b1ba3f35bb62ae2b8/wos/alldb/general-summary?queryjson=[{ https://webvpn.swu.edu.cn/https/537775736869676568616f78756565212aae45f56298898eca552a5b1ba3f35bb62ae2b8/wos/alldb/general-summary?queryjson=[{ javascript:; 27 enhancement of the ability to educate people in thought and politics into teachers’ pre-service training, on-the-job training, and working ethicstraining, enhance the ability of teachers of professional courses to explore and transform the elements of the ideological and political education embedded in their courses, help them integrate these teaching resources into their classroom teaching, and stimulate the development of the humanities, and stimulate the emotional resonance of students. (wang, 2022). 4.2 optimizing the output of the supply content the purpose of the curriculum of physical education is to integrate the ideological and political education elements into the physical education curriculum, so that students can enhance their physical fitness while cultivating correct values and moral sentiments, thus optimizing and internalizing their self-discipline and ability structure, and ultimately promoting the overall free development of students (sun & xu, 2021). to improve the quality and efficiency of the supply of political content in physical courses, teachers are required to dig deep into the implicit educational resources and enhance the artistry of their teaching abilities, to infiltrate the ideological and political elements into the teaching sessions of physical courses, so that students can be guided and influenced by the implicit thought in an invisible way. because of its practical, interesting, and infectious characteristics, physical education contains more nurturing elements than other disciplines, and can be explored in two ways. for one thing, we can dig deeper into the nurturing elements in the existing curriculum. currently, the supply of physical education content in colleges and universities is mainly based on traditional sports, but each sport has unique teaching contents and forms, and contains unique project essence, cultural characteristics, ideologies, and value connotations, which is also multi-dimensional and multi-level. teachers should combine the goal of integrating ideological and political education to build a perfect teaching mode of physical courses, and infiltrate the implicit educational elements into the activities of ideological and political education, realize the integration of implicit and explicit educational resources, mobilize the enthusiasm and motivation of students in the teaching process, realize the objectives of physical education courses. for instance, instructors can divide all students into several equal-sized learning groups, to arouse the awareness of cooperation and sense of group honor while also exploring students’ potential. the educational exercises are meant to develop the students’ sense of teamwork and respect for the whole. for another, keeping the course teaching and educational resources updated is needed. according to the idea of staying current, the ideological and political materials that are suitable for teaching college physical courses are likely to be selected from the hot topics of current affairs, and the design of the physical curriculum is provided with timely updates to enhance the quality of higher physical education (huang, 2022). for example, traditional exercises such as “ba duan jin” and “chinese medicine exercise” with chinese cultural characteristics can not only enhance students’ physical fitness, but also enable them to understand the essence of chinese traditional culture, which has a positive impact on the transmission of traditional culture. in addition, when teaching the techniques of sports in the basic teaching session, make full use of the numerous examples provided by competitive sports champions as well as the compelling cases to explain and introduce the background information for each gold medal. su bingtian, for instance, who is not in good physical condition, is a role model of persistence and diligence. 4.3 facilitating a collaborative supply model the formation of an educational community, a comprehensive educational environment, and a social organism through emotions, habits, memories, geography, and spirituality are the fundamental requirements of education (tonnies., 2010). allocation issues have prevented the practical improvement of educational standards and the effective release of the vitality of higher physical education, leading to structural and unresolved issues on the supply side of higher physical education. the value of college physical education can be strengthened by applying the synergy theory of hacken (1971) to the design of higher education and managing the synergistic operation process among various subsystem fields, as well as giving full play to the “physical cultivation” “mental cultivation” and “mind cultivation” of physical courses in chinese universities. for this reason, universities should deepen the reform of teaching, actively create a comprehensive talent training system, and improve the quality of talent training on all fronts. improving the construction of sports disciplines on the ideological and political dimension the nurturing value, curriculum design, course objectives, teaching content, teaching implementation, and evaluation of the ideological and political framework of physical courses are the primary concerns that still require unified understanding. in order to enhance the individual multi-sense of participation and professional identity of pe teachers, and enhance the construction of sports disciplines, colleges and universities should actively improve the construction of the ideological and political evaluation of javascript:; 28 physical education as well as carrying out the theories of the ideological and political teaching and skill teaching and teaching evaluation (zhang & wang, 2022). integrating interdisciplinary teaching resources with the resources of the subject of ideological and political education, actively carry out teaching seminars among subject teachers, provide training and further training opportunities for the physical teaching team, help them to explore the resources of ideology and politics in physical education and enrich the teaching elements of ideological and political education in physical courses, and at the same time enrich library resources, increase the literature resources of physical education literature and history, to provide material resources to guarantee the condensation of ideological and political elements in courses of sports. engaging in humanistic sports activities actively physical education can be combined with universally exemplary traditional culture by using the students’ preferred method of engaging in humanistic sports activities(hills et al., 2015). for instance, during the opening and closing ceremonies of sporting events, traditional sports events such as t’ai chi ch’uan, lion dance, and other performances can be seen, allowing students to “learn to do” and “do to learn”. they can increase their confidence in the spirit and culture of chinese sports while learning about the humanities of sports, appreciating the science and rigor of sports laws, and gaining life experience and self-awareness. 4.4 expanding the online supply field the working formulation for promoting the construction of the “comprehensive ideological and political curriculum” in all respects stresses the need for building an educational platform within abundant resources, positions “comprehensive ideological and political curriculum” in the prominent position of education informatization, and actively promotes the construction of national innovative education platform (moe of prc, 2022). higher physical education should take advantage of the strategic opportunity presented by the growth of digital education, maximize the supply of online educational resources, and promote online education in order to keep up with the development of new educational models and gain ground in the online supply market. the overlapping consensus theory proposed by rawls (1972) aims at resolving rational differences and ensuring the good order of the democratic society in response to the fact of rational pluralism (mckenna, 2015). with the idea of overlapping consensus, in the current online environment where multiple opinions coexist, measures to intervene in online public opinion can effectively strengthen the mainstream of nurturing culture. for one thing, the various models of physical education should be activated. the traditional physical teaching mode is mainly an unilateral explanation and demonstration by teachers, and students learn and practice simultaneously by imitating the technical movements done by the teacher, with relatively little effective practice time, which cannot meet the specific needs of students. it is obvious that the teaching process lacks independence, hierarchy, and relevance (cavallo et al., 2012). the establishment of an online learning space for the course and the establishment of a whole-life linked teaching model for physical education can enable students to preview the exercise techniques they are going to learn before class and thus establish a clear learning objective. students can also practice on their own based on the online exercises after class and meanwhile continue to share their learning experiences online with teachers, get timely feedback on their instructional strategies, which can enhance the initiative and enthusiasm of students for learning physical courses (kuo et al., 2014). for another, in line with the development trend of internet technology, timely release and push of realtime notification and hot events information. in the daily management of physical education in universities, there are a lot of activities that need to be announced and notified promptly, through a special web announcement publishing platform, it can help teachers and students to keep abreast of the latest sports frontier information and course information, which not only helps to realize the information-based university sports management, but also can push timely details on hot events, such as the notification of physical examination standards, professional course work notifications of schedule arrangements, etc. the management of physical education can be substantially improved by using online learning platforms to analyze sports data swiftly and precisely. 5. concluding remarks higher physical education is essential to the overall implementation of high-quality education and students’ fundamental qualities as a response to the current shortcomings of teachers’ perceptions of the concept of nurturing, the insufficient exploration and expansion of the value of nurturing, insufficient synergy of nurturing among subsystems, and the need to strengthen the construction of online positions. the main objective, “enhancing the quality of talent training” is the subject of intense concentration. we can effectively strengthen the efficacy of higher physical education through precisely improving the supply capacity of physical education, and realize the synergistic development of the supply and demand sides of higher physical education by improving the teaching abilities of the leading suppliers, javascript:; javascript:; javascript:; javascript:; 29 optimizing the output of the supply content, facilitating a collaborative supply model, and expanding the online supply field. the initiative intends to increase higher education physical education’s efficacy, expand its capacity for delivery, and create a positive feedback loop between the supply and demand sides of higher physical education. references agasisti, t., & bertoletti, a. (2020). higher education and economic growth: a longitudinal study of european regions 2000–2017. socio-economic planning sciences, 100940. https://doi.org/10.1016/j.seps.2020.100940 brassler, m., & dettmers, j. (2017). how to enhance interdisciplinary competence—interdisciplinary problem-based learning versus interdisciplinary project-based learning. interdisciplinary journal of problem-based learning, 11(2). https://doi.org/10.7771/1541-5015.1686 castro, a. j., verburg, p. h., martín-lópez, b., garcia-llorente, m., cabello, j., vaughn, c. c., & lópez, e. (2014). ecosystem service trade-offs from supply to social demand: a landscape-scale spatial analysis. landscape and urban planning, 132, 102-110. https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2014.08.009 cavallo, d. n., tate, d. f., ries, a. v., brown, j. d., devellis, r. f., & ammerman, a. s. (2012). a social media–based physical activity intervention: a randomized controlled trial. american journal of preventive medicine, 43(5), 527-532. https://doi:10.1016/j.amepre.2012.07.019 de jong, t., linn, m. c., & zacharia, z. c. (2013). physical and virtual laboratories in science and engineering education. science, 340(6130), 305-308. https://doi:10.1126/science.1230579 dong, c. x., fan, s. m., zhu, c. s., & ji, l. (2022). from awareness to practice: focusing on the problem of teaching physical courses on the deological and political dimension in college and strategies for dissipating it. journal of wuhan institute of physical education, 56(5), 5-12+38. general office of the state council of prc. (2019). china’s education modernization 2035. retreved from http://www.gov.cn/xinwen/2019-02/23/content_5367987.htm general office of the state council of prc. (2019). outline for building a leading sports nation. retreved from http://www.gov.cn/zhengce/content/2019-09/02/content_5426485.htm guo, h. (2020). effect of curriculum planning for physical education in colleges on innovation ability. international journal of emerging technologies in learning, 15(12), 103-115. https:// doi:10.3991/ijet.v15i12.14527 han, c. l. (2005). the current situation of higher physical education students’ training in china and the reform measures. journal of wuhan institute of physical education, 7, 92-95. hills, a. p., dengel, d. r., & lubans, d. r. (2015). supporting public health priorities: recommendations for physical education and physical activity promotion in schools. progress in cardiovascular diseases, 57(4), 368-374. https://doi.org/10.1016/j.pcad.2014.09.010 huang, h. (2022). research on the construction of university sports courses under the perspective of “five educations”. journal of leshan normal college, 37(8), 117-124+133. jin, h. (2018). the comprehensive evaluation of the quality of physical education in colleges and universities. educational sciences: theory & practice, 18(6). https://doi.org/10.12738/estp.2018.6.203 kuo, y. c., walker, a. e., schroder, k. e., & belland, b. r. interaction, internet self-efficacy, and selfregulated learning as predictors of student satisfaction in online education courses. the internet and higher education, 20, 35-50. https://doi.org/10.1016/j.iheduc.2013.10.001 li, z., liu, m., & zhao, y. (2021). curriculum education: characteristics, difficulties and coping strategies of college sports courses’ ideology. journal of shenyang sports college, 40(3), 18-24+32. liu, d., zhang, y. y., hafeez, m. & ullah, san (2022). financial inclusion and its influence on economicenvironmental performance: demand and supply perspectives. environmental science and pollution research, 1-10. https://doi.org/10.1007/s11356-022-18856-1 lozano, r., lukman, r., lozano, f. j., huisingh, d., & lambrechts, w. (2013). declarations for sustainability in higher education: becoming better leaders, through addressing the university system. journal of cleaner production, 48, 10-19. https://doi:10.1016/j.jclepro.2011.10.006 mckenna, m. f. (2015). moral values and social consensus in democratic secular society: challenges and responsibilities. the heythrop journal, 56(4), 663-676. https://doi:10.1111/heyj.12258 ministry of education of prc. (2020). guideline of ideological and political curriculum construction in higher education. retreved from http://www.moe.gov.cn/srcsite/a08/s7056/202006/t20200603_462437.html ministry of education of prc. (2022). working formulation for promoting the construction of the “comprehensive ideological and political curriculum” in all respects. retreved from http://www.gov.cn/zhengce/zhengceku/2022-08/24/content_5706623.htm shi, x. (2016). “supply-side reform” thinking should also be adopted in higher education. retreved from https://doi.org/10.7771/1541-5015.1686 https://doi.org/10.1016/j.pcad.2014.09.010 https://doi.org/10.12738/estp.2018.6.203 30 http://theory.people.com.cn/n1/2016/0316/c49157-28202430.html sun, x. d. & xu, c. x. (2021). exploring the theoretical connotation and practical paths of the new era of teaching physical professional courses on the deological and political dimension. physical education teaching, 41(10), 44-46. tonnies, f. (2010). gemeinschaft und gesellschaft: grundbegriffe der reinen soziologie. peking: peking university press. wang, s. h. (2022). research on the path of curriculum thinking and government construction in applied undergraduate universities. journal of changchun university, 32(2), 73-76. wang, x. (2022). exploring the path to enhance the ability of professional course teachers in higher education to educate people through thinking and politics. health professions education, 40(17), 27-29. wu, x. & chen, l. (2022). the combination of two courses education and moral education in colleges and universities based on synergy theory. psychiatria danubina, 34(5), 263-263. xi, j. p. (2015). next year is the year of attacking structural reform on the supply side. retreved from http://www.gov.cn/zhengce/2015-12/22/content_5026495.htm xi, j. p. (2018). speech at the symposium for teachers and students at peking university. retreved from http://politics.people.com.cn/n1/2018/0503/c1024-29961468.html?from=singlemessage ye, x. & chen, s. j. (2017). research on the development concept and strategy of supply-side structural reform of higher physical education. journal of wuhan institute of physical education, 51(7), 85-89. zhang, t. x. & wang, y. y. (2022). a study on the dilemma and practice of the construction of university physical education curriculum thinking and politics. contemporary education theory and practice, 14(5), 17-21. zhang, y. & wei, j. (2020). the value and path of the construction of curriculum thinking politics in sports colleges and universities under the perspective of establishing moral education. journal of shenyang sports college, 39(6), 35-40. zhao, f. x., chen, w., wang, j. & chen h. f. et al. (2020). research on the five dimensions and practical directions of the construction of the ideological politics of physical education courses in the context of “establishing moral education”. journal of wuhan institute of physical education, 54(4), 80-86. quality in sport 2 (7) 2021, p. 7-23, e-issn 2450-3118 received 24.05.2021, accepted 04.06.2021 doi: http://dx.doi.org/10.12775/qs.2021.007 7 daniel lovin1 , alexandru căpățînă2 , denis bernardeau moreau3 adaptation, integration and acculturation of foreign athletes in sports organizations in romania and france 1,2 department of business administration, faculty of economics and business administration, dunarea de jos university of galati, 800001 galati, romania 3 university of lille, france abstract we live in an increasingly globalized and culturally diverse society, in which individuals with different cultural backgrounds, different education, different personalities and different values must work together and achieve optimal results. moreover, these cultural differences are noticeable even within a group of people of the same nationality. at the same time, lately there are more and more bicultural individuals, who belong simultaneously to different cultures. nowadays, sport has an enormous impact on society, being an extremely popular phenomenon on a global scale and which has become a business in which huge sums are spent. sport can have both a unifying effect, bringing together different individuals, but at the same time it can emphasize cultural differences and deep ethnic differences. all these arguments justify the increased interest in multiculturalism in general, and in multiculturalism in sport in particular. using spss software, this study proposes a quantitative comparative analysis of how the country in which athletes evolve, namely romania and france, influences adaptation, self-confidence, team integration and market share of athletes. keywords: sport management, multiculturalism, adaptation, integration, aculturalisation, cross cultural skills 1. introduction cultural barriers can cause problems of misunderstanding and that is why it is very important to understand why some people behave better in multicultural situations than others [1]. as a result of immigrants, many societies have become multicultural, and thus individuals with a different cultural past are forced to live and work together in a diverse society. in addition, in many cases, these ethnic groups are not equal in numerical, economic or political power. moreover, such differences in power lead to the creation of minority groups [2]. even within a group of people with the same nationality there are cultural differences [3]. each individual possesses a certain pattern of thinking, feeling and manifestations acquired during life [4], which are represented in the culture of the social group. 1 daniel lovin – corresponding author: daniel.lovin@ugal.ro; +40740243539 , orcid: 0000-0002-6747-4038 2 alexandru căpățînă, alexandru.capatana@ugal.ro, orcid: 0000-0002-5439-838x 3 denis bernardeau moreau, denis.bernardeau-moreau@univ-lille.fr, orcid: 0000-0003-0156-7562 https://orcid.org/0000-0002-6747-4038 http://orcid.org/0000-0002-5439-838x http://orcid.org/0000-0003-0156-7562 8 daniel lovin, alexandru căpățînă, denis bernardeau moreau the desire to promote the country through sports success has led to an increase in the number of migrations in sports and an increase in the number of multicultural teams[5]. an increasing number of athletes are migrating to other countries for a variety of reasons [6]. relocation of individuals can be short-term, temporary or permanent and may or may not include return to the country of origin [6]. for athletes who need to evolve in a new country, the biggest challenges are associated with adapting to a new cultural context while maintaining a high level of performance, but also a general well-being [7] ryba et al 2020 [8]. sports success in multicultural teams is based on the adaptation of athletes to a constantly changing climate environment [9-10]. achieving sports performance by multicultural teams involves the transformation by coaches and administrative staff of a group of culturally and ethnically different individuals into a united group [11]. moreover, the stakeholders do not understand very well the impact of cultural diversity [12]. specialized studies emphasize the importance of relationships with coaches, colleagues, managers and family as a form of social support during career and transition to a new team or culture [13-22]. other studies deepen the issue of accommodation with other training cycles and play styles [23, 24], understanding cultural values and norms [25-27], making friends [28] and last but not least the issue of social marginalization, exclusion or conflict [27, 29]. the cultural and social influences of athletes also extend to the relationships they have with teammates, coaches or club management [12]. darapatova-hruzewicz [12] emphasizes that adaptation means making many compromises, losing what you want and sometimes giving up even what you want to be. moreover, the same study states that when an athlete frequently crosses the borders of a country, this can push him to loneliness. ryba et al [6] encourage studies related to athlete migration. further studies on gender and cultural diversity are recommended [30-32]. the aim of this paper is to highlight the particularities of adapting athletes to a new cultural environment and especially the particularities of adapting athletes in romania and france. moreover, this paper aims to present solutions that facilitate the adaptation and integration of athletes to a new cultural environment. 2. theoretical background berry [2] proposes several concepts to define the degree of adaptation of individuals to a new culture. assimilation (acculturalization) is the phenomenon that occurs when individuals do not want to preserve their cultural identity of origin, but seek daily interactions with other cultures. integration is the phenomenon that occurs when individuals show an interest both in the culture of origin and in the interactions with other cultural groups. basically, a degree of cultural integrity is maintained and at the same time the desire to be part of the new social and cultural environment is manifested. in terms of integration, this is easier in multicultural societies where the values of cultural diversity are promoted and where there is respect for cultural differences [33-35]. at the opposite pole, different from assimilation and integration are the notions of marginalization and separation. marginalization is manifested when individuals show a lack of interest in maintaining the culture of origin and very little interest in relationships with individuals in the new culture. this phenomenon often leads to exclusion and even discrimination. finally, separation is the phenomenon that occurs when individuals keep their home culture at all costs, avoiding interactions with individuals from other cultures. adaptation, integration and acculturation of foreign athletes in sports organizations in romania and france 9 in addition to these concepts, there is another term used very often when talking about adapting to a new culture. the term bicultural is used to refer to assimilation (acculturation) and implies that the individual belongs simultaneously to two different cultures [36-39]. this concept of biculturalism is very similar to the concept of integration. another concept used in the literature is the concept of interculturalisation. clanet [40] describes this concept as the process by which individuals from different cultures interact. returning to the concept of integration, it generally brings positive effects within groups, while avoiding negative effects such as separation or marginalization [41-43]. integration involves a balance between the culture of origin and the culture in which individuals operate [44]. this is more visible in sports teams, where the coach must know very well all the details about the players but also about the group as a whole (relationships, differences between players, ethnic issues, religion, etc.) to make the most decisions good during the game, but especially in critical and tense moments [45]. a study conducted by ward in 2013 [44] reveals that a large proportion of new zealand immigrants prefer integration over acculturation. it is also highlighted that the majority groups prefer assimilation, while the minority aspires to integration. another relevant point is that integration does not always lead to adaptation. 2.1. cultural transition and acculturation the interest of research in the field of acculturation has emerged as a result of the increasing number of migrations in various professional spheres around the world [46,47]. the process of cultural transition can be summarized as a sum of relationships between the social context specific to the area and the development needs of the immigrant athlete [6]. cultural transition and acculturation involve certain challenges for immigrant athletes unusual both in and out of the field), involving an emotional, cognitive, behavioral and identity adjustment [6]. the cultural transition has 3 stages: pre-transition, acute acculturation and sociocultural adaptation. acculturalization has been defined as a process of cultural and psychological changes in practices, values, and identity that occurs as a result of long-term contact with individuals from different cultural groups [34,47]. acculturalization is seen as a mix of social, cultural and political contexts that appear in the process of cultural transition [6]. acculturalization is an ongoing process that occurs through contacts among diverse cultural groups [34]. intercultural exchanges between immigrant athletes and members of the destination community can take the form of the exchange of ideas, information, values and practices [6]. on the one hand, acculturation is a complex process as many immigrant athletes face racism and exclusion, and on the other hand, athletes may feel disconnected from their home community, experiencing marginalization, identity crisis or stress [6]. the process of acculturation in elite sports refers to the acquisition of common practices and habits specific to the country and area in which the athlete operates [20,48,49]. schinke and mc gannon [49] state that there are 3 ways to manage the acculturation of immigrant athletes: acculturation as the sole responsibility of the athlete, limited mutual acculturation and deep mutual acculturation. of these strategies the most beneficial is the deep mutual acculturation as this implies a deep social integration for the athlete in the new environment. berry [2,50] developed a two-dimensional model of acculturation. this model describes different strategies based on the interaction of individuals who want to preserve their cultural identity but at the same time want to interact with other cultures. acculturalization can be two-dimensional or one-dimensional [6, 20]. two-dimensional acculturation involves an effort on the part of both parties involved, including colleagues and coaches, who could initiate various cultural exchange activities. one-dimensional 10 daniel lovin, alexandru căpățînă, denis bernardeau moreau acculturation means that newcomers can manage on their own without the help of their hosts, which leads to racism, exclusion or harmful stereotypes. moreover, onedimensional acculturation can lead to identity crises, depression, lack of performance, return home or end of sports career [6]. for example, 2/3 brazilian footballers return home less than a year after leaving the country [51]. several works describe the concept of acculturating environment. this environment is refers to the intentions of the host culture in relation to newcomers. this type of environment practically targets the way newcomers are received [6,20,52]. without a minimum of effort to culturally include foreigners, sports organizations will limit themselves to athletes only from their country of origin [6]. ryba and stambulova [53] defined the concept of transnational athletes to describe athletes who build their careers beyond the borders of the country in which they were born. athlete migration can be divided into 3 categories: mobility, permanence and voluntary mobility [54]. recent studies on the role of integration in sport indicate that the practice of organized sport by young people can be associated with behavior that promotes intercultural adaptation for both immigrants and the host population, thus promoting integration and multiculturalism [6]. the adaptation of sports immigrants depends on the quality of preparation for relocation, motivation, adaptation efforts but also on the desire of locals to help immigrants [6]. 2.2. the cultural peculiarities of romania and france figure 1: comparative analysis of the cultural dimensions between france and romania source: hofstede insights country comparison the best-known tool for analysing cultural dimensions was developed by the dutch professor geert hofstede, who studied, based on a survey, the organizational behaviour of several dozen countries and managed to identify a set of 6 fundamental variables (dimensions). which differentiates one culture from another [55]: power distance, individualism versus collectivism, masculinity versus femininity, uncertainty avoidance, long-term orientation versus short-term orientation and indulgence. the cultural dimensions identified by hofstede [4] can be used to describe and understand the differences between cultures. khomutova [13] states that the differences between individualistic and collectivist cultures are reflected in sports organizations. adaptation, integration and acculturation of foreign athletes in sports organizations in romania and france 11 moreover, khomutova [13] states that the coaches of some basketball teams in central europe prefer players who come from collectivist cultures and limit the number of athletes who come from individualistic cultures. the population of a country is a determinant of success for the summer olympics [56,57] but also in sports associations [58]. another factor that can influence the performance of sports associates is the gross domestic product, because it is an economic indicator that suggests the potential degree of investment for the development of elite sports [59,60]. in addition, another study states that the population, football tradition and the advantage of their own field positively influence the performance of sports teams [61]. regarding the scores of the cultural dimensions between romania and france, it is found that there are some similarities, but also some considerable differences. thus, both romania and france have similar scores in terms of masculinity/femininity, both societies being feminine rather than masculine. appropriate scores were also noted in terms of avoiding uncertainty, with both companies avoiding the unknown. greater differences are noticeable in terms of long-term orientation, the french organizing their future plans better than the romanians. there are very big differences in terms of power distance, indulgence, and the biggest differences are in terms of individualism. in this sense, french athletes want to stand out and can distract the ideal team atmosphere. on the other hand, athletes who come from a collectivist society, as is the case of romanians, they tend to be more cooperative and put themselves in the service of the team [13]. the similarities could be caused by the fact that both societies are latin origin, while the differences could be caused by the historical past or economic development. as for the romanians, the indulgence and reduced individualism can be attributed to the influence of communism or the influence on the romanian provinces of some empires. it is well known that communist societies are distinguished by collectivism, and communism entails the restriction of certain rights [62]. at the same time, the score in terms of individualism could be explained in terms of economic development. the more economically developed a country is, the more individualistic it is [4]. 2.3. statistics on multiculturalism in sport more than any other sport, football highlights globalization. every two years, continental or world championships bring together countries from all over the world and create a phenomenon that is followed by billions of spectators. a research analyses the national origins of the players of the 24 teams participating in euro 2016. romania could be considered a champion because it is the only national team that does not have any player of foreign origin in the nucleus. regarding the other national teams, all european teams, with one exception (romania), have players of foreign origin. russia has a goalkeeper of brazilian origin, portugal has a midfielder of angolan origin, spain has a player with japanese roots, italy has a striker of egyptian origin, the czech republic has a player ethiopian, the poles have a defender of brazilian origin, even hungary has a serbian striker and another czech. the only team among the 24 participating in the euro that has all the players from one origin is romania. all the “tricolors” were born in romania to romanian parents [63]. euro 2016 is a championship that stands out for its diversity and multiculturalism. the team with the most foreign players is france with 15 players of other origins [64]. then, belgium is not far with 13 players of other origins and germany completes the multicultural podium with 10 sportsmen of foreign origins, 2 of whom are of turkish origin. to illustrate the cultural diversity, in the table below are presented more data on the number and percentage of foreign players in the top 4 football leagues in france and 12 daniel lovin, alexandru căpățînă, denis bernardeau moreau romania. these data were collected in december 2020 from the transfermakt.de database, which is one of the largest and oldest sources of information in football [60]. football was chosen because it is the most watched sport and because it has one of the most complex databases to illustrate multiculturalism and cultural diversity. it should be noted that in the third and fourth leagues in romania the number of series is 10 and 42, respectively, they are not very attractive from a financial point of view for foreign athletes. moreover, these leagues are semi-professional or amateur and do not have a centralized database. table 1: statistics on cultural diversity in football leagues in france and romania source: transfermarkt.de 3. research methodology the most widespread and well-known method of analysing quantitative data is spss (the statistical package for the social sciences) being used mainly by researchers in the field of social sciences [65]. spss is a complex program, but at the same time it is an easy-touse program. the software is able to provide any type of statistical analysis used in the social sciences, business or any other scientific disciplines [66] and different ways of viewing data. with the development of technology and the advent of personal computers and laptops, more and more people had access to this software, and researchers have specialized in using it. the software is used in a wide range of fields: market research, opinion polls, public health, administration, education, institutional research, risk management, business intelligence, financial services, sales, telecommunications, insurance. spss helps to use a large volume of data to predict and assist in decision making [67,68]. 3.1. respondents the number of respondents to this questionnaire is 150. they are foreign athletes who evolve in multicultural organizations in france or romania (having a nationality other than french or romanian). thus, 79 of these respondents evolve in romania and 71 evolve in france. of these, 44 are female and 106 males, from this point of view the sample is quite unbalanced. regarding the level of education of the respondents, 60 graduated high school, 58 bachelor's degree, 31 master's degree and one respondent graduated the doctoral study cycle. the sports that the respondent’s practice is diverse: football, basketball, handball, volleyball, ice hockey and rugby (in order of number of answers). the level of athletes is also the first league in the two countries, being considered professional athletes, but also athletes who participate in semi-amateur and amateur championships. questionnaire respondents come from 49 countries, from europe, africa, asia, north america and south america. in addition, 5 of the respondents have dual citizenship, being bicultural. thus, the countries of origin of the respondents are as follows: albania, algeria, argentina, belarus, belgium, bosnia and herzegovina, brazil, bulgaria, cameroon, canada, china, colombia, croatia, congo, czech republic, france, country football league first league second league third league fourth league no of players percentage no of players percentage no of players percentage no of players percentage romania 506 32.2% 97 14,9% france 571 48,5% 205 36,3% 98 21,4% 336 20,6% adaptation, integration and acculturation of foreign athletes in sports organizations in romania and france 13 germany, ghana, greece, hungary , israel, italy, ivory coast, lithuania, cape verde, northern macedonia, madagascar, mali, martinique, mauritius, mexico, moldova, montenegro, morocco, netherlands, nigeria, norway, romania, senegal, serbia, slovakia , south africa, spain, sweden, tunisia, united kingdom of great britain and northern ireland, ukraine, uruguay and the united states of america. it should be noted that romanian citizens evolve in france, while french citizens evolve in romania. another important aspect to note is the fact that a significant number of athletes who train in france come from french-speaking countries. on the other hand, there are also athletes in romania who come from the republic of moldova and who know the romanian language, but also athletes of hungarian nationality who evolve in areas where ethnic hungarians are the majority. 4. results thus, through spss, 4 tests were performed in order to analyse how the country in which the athletes evolve, romania or france, influences the degree of cultural adaptation, the level of self-confidence, team integration and market share of foreign players playing in these two countries. to perform these tests, respondents responded to 4 statements on a likert scale from 1 (to a very small extent) to 5 (to a very large extent). to test the influence between the country and the level of adaptation, the athletes responded to the statement "i feel culturally adapted to the club i play at the moment." to test the influence between the country and the level of confidence, the athletes responded to the statement "since i came to this club the level of self-confidence has increased." to test the correlation between the country and team integration, the athletes answered the question "i collaborate effectively with other colleagues and staff members and thus i feel integrated in the team." finally, to test the correlation between the country and the market share, the athletes responded to the statement "since i came to this club, my market value has increased." below are the contingency tables, chi square test tables, and analysis of these results. test 1 table 2: the correlation between the country in which the athletes perform and the level of adaptation to a cultural context country where the athlete is playing now * adaptation to cultural context crosstabulation count adaptation to cultural context total strongly disagree disagree neutral agree strongly agree country where the athlete is playing now romania 1 4 11 32 31 79 france 0 2 8 40 21 71 total 1 6 19 72 52 150 source: output spss the results of the chi square test for the correlation between the country in which the athletes perform and the level of adaptation to a cultural context can be found in table 3. 14 daniel lovin, alexandru căpățînă, denis bernardeau moreau table 3: chi-square test value df asymptotic significance (2-sided) pearson chi-square 4.539a 4 .338 n of valid cases 150 although a link is identified between the country in which the athletes evolve and the integration within the team, there is no correlation in the country in which the athletes evolve and the adaptation to the cultural context. the asymptotic significance coefficient is higher than the minimum allowed limit of 0.05, so there is no correlation between the two. this lack of correlation suggests that it is not so much the country in which they play that matters, but rather the cultural area. as for romania and france, these are two countries made up of several cultural areas with different particularities. it is totally different for an athlete to evolve in a city in romania on the border of the european union, in a city that has been under austro-hungarian rule for several hundred years or in an area where the predominant language is hungarian and where temperatures frequently reach 30 degrees celsius. the same goes for france, where it is different to evolve in the region of the basque country in france, in french flanders or in alsace. just as there can be multicultural teams that have a significant percentage of local players, there are also multicultural teams that do not have a large number of local players. for example, in january 2021, there are romanian football teams such as cfr cluj which has a percentage of 45% foreign players or fc botoșani which has a percentage of 48% foreign players. as for the french football teams, there are teams such as olympique lyon where the percentage of foreign players is 72%, paris saint germain where the percentage of foreign players is 68% or osc lille which has a percentage of foreign players of 57% [69]. although it seems a paradox, often within these teams the locals must also integrate into the particularities of such a multicultural group. in such teams, it is not so much the country in which they play that is relevant, but rather the adaptation to local culture and integration into such a culturally diverse group. in such teams with very few local players, it is obvious that the role of national culture is very low. thus, a distinction can be made between a micro climate of adaptation and a macro climate of adaptation of the athlete in a foreign country. the factors that most influence the adaptation of athletes are: teammates, coaches, leaders, doctors, masseurs, physiotherapists, storekeepers, administrative staff, methods of physical training, tactics, analysis of opponents, methods of communication, organizational culture. these are the factors that influence the integration within the team and under the influence of which the athlete (depending on the level of performance at which he evolves) spends the most time. beyond the micro-climate of adaptation is the macro-climate, which is a series of factors that in turn influence cultural adaptation, but influence very little to no integration within the team. one of the factors at the border is the supporters who influence the adaptation and integration of athletes. the behaviour of the fans can make them integrate more easily into the team. factors that are part of the macro adaptation climate would be: political, economic, social, legislative, sociological, climatic factors, religion, infrastructure and logistics or locals. adaptation, integration and acculturation of foreign athletes in sports organizations in romania and france 15 figure 2: the micro-climate and the macro-climate of integration and adaptation of athletes within multicultural organizations test 2 table 4: correlation between the country in which the athletes perform and the level of confidence source: output spss the results of the chi square test for the correlation between the country in which the athletes perform and the confidence level can be found in table 5. table 5. chi-square test value df asymptotic significance (2-sided) pearson chi-square 5.182a 4 .269 n of valid cases 150 as the asymptotic significance coefficient is higher than the allowable limit of 0.05, there is no correlation between the country in which the athletes perform and the confidence level. country where the athlete is playing now * self-confidence crosstabulation count self-confidence total strongly disagree disagree neutral agree strongly agree country where the athlete is playing now romania 1 8 22 18 30 79 france 1 2 18 25 25 71 total 2 10 40 43 55 150 16 daniel lovin, alexandru căpățînă, denis bernardeau moreau there are several explanations for this correlation. first of all, there are several factors that influence self-confidence (the confidence given by the coach, the support of the fans, the team, the evolution during the games, etc.), and the adaptation to the culture of a new country is just one of these factors. moreover, although it would seem logical that there may be some correlations between adapting to a new culture and selfconfidence, the statistics disprove this. first, the correlation is made strictly between the country and self-confidence and not between cultural adaptation and self-confidence. within some countries, such as romania and france, there are several cultural areas with relatively significant differences. moreover, this fact could be explained due to the fact that foreign players who play in romania and in france, respectively, come from countries that have a european history and culture, and this fact can facilitate their transition from the country they come from, to the country in is evolving. many athletes are european and also evolve in a european culture, where even if there are differences the process of adaptation is easier. moreover, there are situations in which some countries are culturally appropriate, especially countries that are geographically neighbouring. for example, some of the respondents work in france and are belgian, while others are of moldovan nationality and work in romania or hungarian nationality and work in areas of romania where the majority language is hungarian. as for the respondents from other continents, their native language is an international language (english, french or spanish), which is very clear that it helps them in the process of adaptation. moreover, there are many cases in which there are several athletes in some teams who have the same mother tongue, which also helps to adapt faster. in addition, it must be taken into account that some of the respondents have already evolved abroad, which is shown to help when individuals need to adapt to a new culture. for such athletes, adapting to a new one begins to become only a stage in their career and not an insurmountable impediment. another factor that must be taken into account is the fact that many athletes spend several years in the same culture and end up integrating very well, many even obtaining the citizenship of the country where they have evolved for many years and can thus be considered bicultural. this suggests that after a period of time, adaptation occurs and no longer influences the athlete's activity or self-confidence. in conclusion, it can be said that more important is the cultural area to which it must adapt and not the country itself, there are also many factors that influence the self-confidence of players. test 3 table 6: correlation between the country in which the athletes perform and team integration source: output spss the results of the chi square test for the correlation between the country in which the athletes perform and the integration in the team can be found in table 7. country where the athlete is playing now * team integration crosstabulation count team integration total disagree neutral agree strongly agree country where the athlete is playing now romania 2 13 28 36 79 france 1 4 47 19 71 total 3 17 75 55 150 adaptation, integration and acculturation of foreign athletes in sports organizations in romania and france 17 table 7: chi-square test value df asymptotic significance (2-sided) pearson chi-square 14.781a 3 .002 n of valid cases 150 as the asymptotic significance coefficient is close to zero (0.002) and lower than the minimum allowable value of 0.05, it can be stated that there is a correlation between the country in which the athletes evolve and the integration in the team. regarding this correlation, several aspects need to be clarified. the answer to the following question was used to define the concept of integration: "i collaborate effectively with staff members and other colleagues and thus feel integrated into the team." first, the national culture of countries influences the activity within organizations, as well as their organizational culture. then, in the case of the analysed countries (romania and france) there are certain peculiarities. most of the teams in romania, even if they are multicultural, also have a lot of romanian players. through collective mental programming, it can be said about romanians that they are welcoming people. this explains the correlation between the country in which he plays and the integration within the team. on the other hand, many multicultural teams in france are made up of both french players but also players from french-speaking countries, from former french colonies. thus, although athletes who come from other countries, have the advantage of knowing the local language, a very important element that helps to integrate into the team. the fact that in the country where they play, a language that players know is spoken, is an advantage in terms of adaptation. basically, the ways of being of romanians and french influence those who are part of the immediate adaptation environment of athletes (colleagues and staff), which in turn influences the integration of athletes. test 4 table 8: correlation between the country in which the athletes perform and the market share the results of the chi square test for the correlation between the country in which the athletes perform and the market share is presented in table 9. following this test, it was found that there is no correlation between the country in which the athletes perform and their market value. the asymptotic significance coefficient is higher than the allowed limit of 0.05. country where the athlete is playing now * market value crosstabulation count market value total strongly disagree disagree neutral agree strongly agree country where the athlete is playing now romania 0 2 35 25 17 79 france 2 2 32 24 11 71 total 2 4 67 49 28 150 table 9: chi-square test value df asymptotic significance (2-sided) pearson chi-square 3.022a 4 .554 n of valid cases 150 18 daniel lovin, alexandru căpățînă, denis bernardeau moreau this result has several explanations. athletes have some experience that gives them the right to assess market share and in addition have access to many databases that can help them shape the idea of market share. then, this correlation is made only in two countries: france and romania, and the data cannot be extrapolated to a larger scale. the sports that the respondent’s practice are sports that have a high degree of competitiveness both in france and in romania (football, women's volleyball, women's handball). moreover, there are enough cases of athletes, who despite the fact that they are evolving in a lower ranked championship than others, still have a high market value. market share is also given by international confrontations, where national teams or teams from different countries meet. thus, there are cases of teams that successfully evolve in international competitions, despite the fact that the respective championships they come from are not the most competitive. 5. conclusions, limits and discussion the world of team sports is a complex world because very different people, with different levels of education, different cultural values and different characters, have to work together and get maximum results. at the same time, there are more and more transnational athletes nowadays, and sometimes differences can cause problems if they are not managed effectively. moreover, these differences are accentuated by the globalized world in which we live and in which even teams made up of individuals of the same nationality show notable differences. in such a world with global influences, the adaptation of athletes and their integration into the team is a very important aspect for sports organizations. adaptation and integration depend on many factors, but it would be faster and more beneficial for both sides if the locals made an effort to help foreigners adapt. thus, the foreign athlete goes through a process of acculturation through which he tries to adapt to the new common practices and habits specific to the area in which the athlete carries out his activity. this transition poses certain challenges and requires an adjustment of the athlete to the new environment. in their attempt to adapt, foreign athletes have an inner conflict between the desire to preserve their cultural identity and the desire to interact effectively with individuals in the new cultural area. however, some athletes have adapted so well to new cultures that they are considered bicultural because they belong to two cultures at the same time. countries have different cultural areas that can differ significantly. in addition, there are more and more highly diversified teams in which the number of locals is small and sometimes non-existent, so the integration within that team is totally different from adapting to the new cultural context in which the athlete lives outside the sports field. however, it is possible that the cultural features and the way of being of the romanians and the french can influence the integration of the athletes within the team. there are many factors that influence the self-confidence of athletes, but strictly the country in which they perform (romania or france) does not influence the level of confidence. the same thing happens in the market value, which is not affected by the country in which the athletes play, there are players who play in lower ranked championships but who still have a high market value. nowadays, the world of sports is becoming more and more similar to the business environment, and the information in this study can be beneficial for all activities that involve working in a team with different people and in different countries. adaptation, integration and acculturation of foreign athletes in sports organizations in romania and france 19 the limitations of this study are represented by the fact that the sample is not balanced in terms of grouping by gender and by the fact that the sample is not very numerous, but it must be taken into account that the number of athletes evolving in romania and france is limited and overall, the percentage of athletes surveyed is representative. after the end of the covid 19 pandemic, the world will once again be able to travel and work in all corners of the world. multiculturalism is likely to follow its upward trend, and interest in adapting and integrating athletes will also increase. thus, we suggest both qualitative and quantitative research on the issue of multiculturalism, adaptation to new cultural contexts and integration into culturally diversified teams. acknowledgment „this work is supported by the project antreprenordoc, in the framework of human resources development operational programme 2014-2020, financed from the european social fund under the contract number 36355/23.05.2019 hrd op /380/6/13 – smis code: 123847.” author contributions: conceptualization, d.l., a.c. and d.b.; methodology, a.c. and d.l.; software, d.l.; validation, d.l. and a.c.; formal analysis, d.l., a.c. and d.b.; investigation, d.l.; writing—original draft preparation, d.l. and a.c.; writing—review and editing, d.l., a.c. and d.b. all authors have read and agreed to the published version of the manuscript. references 1. adler, n. j. international dimensions of organizational behavior, 4thedn. southwestern, thomson learning, 2002. 2. berry, j. w. constructing and expanding a framework: opportunities for developing acculturation research. applied psychology, 1997, 46(1), 62-68. 3. ancelotti, c. quiet leadership: winning hearts, minds and matches. penguin uk, 2016. 4. hofstede, g. empirical models of cultural differences, 1991 5. piraudeau, b. migrations des footballeurs internationaux en direction des marchés footballistiques émergents. géographie et cultures, 2017, (104), 11-35. 6. ryba, t.v., schinke, r.j., stambulova, n.b. & elbe, a.m.: issp position stand: transnationalism, mobility, and acculturation in and through sport, international journal of sport and exercise psychology, 2017, doi: 10.1080/1612197x.2017.1280836 7. ryba, t. v., stambulova, n. b., & ronkainen, n. j. transnational athletic career and cultural transitions. the routledge international encyclopedia of sport and exercise psychology. london, uk: routledge, 2020. 8. stambulova, n. b., ryba, t. v., & henriksen, k. career development and transitions of athletes: the international society of sport psychology position stand revisited. international journal of sport and exercise psychology, 2020, 1-27. 9. potrac, p., jones, r. l., gilbourne, d., & nelson, l. ‘handshakes, bbqs, and bullets’: self-interest, shame and regret in football coaching. sports coaching review, 2012, 1(2), 79-92. 20 daniel lovin, alexandru căpățînă, denis bernardeau moreau 10. roderick, m., & schumaker, j. ‘the whole week comes down to the team sheet’: the problem of work and non-work in professional football. work, employment and society, 2017, 31(1), 166-174. 11. roderick, m. the work of professional football. taylor & francis, 2006. 12. darpatova-hruzewicz, d., & book jr, r. t. applying a relational lens to ethnographic inquiry: storied insight into the inner workings of multicultural teams in men's elite football. psychology of sport and exercise, 2021, 54, 101886. 13. khomutova, a. basketball coaches’ experience in working with multicultural teams: central and northern european perspectives. sport in society, 2016, 19(7), 861-876. 14. light, r. l., evans, j. r., & lavallee, d. the cultural transition of indigenous australian athletes’ into professional sport. sport, education and society, 2019, 24(4), 415-426. 15. morela, e., hatzigeorgiadis, a., sánchez, x., papaioannou, a., & elbe, a. m. empowering youth sport and acculturation: examining the hosts’ perspective in greek adolescents. psychology of sport and exercise, 2017, 30, 226-235. 16. richardson, d., littlewood, m., nesti, m., & benstead, l. an examination of the migratory transition of elite young european soccer players to the english premier league. journal of sports sciences, 2012, 30(15), 1605-1618. 17. roderick, m. domestic moves: an exploration of intra-national labour mobility in the working lives of professional footballers. international review for the sociology of sport, 2013, 48(4), 387-404. 18. ronkainen, n. j., khomutova, a., & ryba, t. v. “if my family is okay, i’m okay”: exploring relational processes of cultural transition. international journal of sport and exercise psychology, 2019, 17(5), 493-508. 19. ryba, t. v., stambulova, n. b., & ronkainen, n. j. the work of cultural transition: an emerging model. frontiers in psychology, 2016, 7, 427. 20. schinke, r. j., mcgannon, k. r., battochio, r. c., & wells, g. d. acculturation in elite sport: a thematic analysis of immigrant athletes and coaches. journal of sports sciences, 2013, 31(15), 1676-1686. 21. stamp, d., potrac, p., & nelson, l. j. more than just a ‘pro’: a relational analysis of transition in professional football. sport, education and society, 2021, 26(1), 72-86. 22. storm, l. k., henriksen, k., larsen, c. h., & christensen, m. k. influential relationships as contexts of learning and becoming elite: athletes' retrospective interpretations. international journal of sports science & coaching, 9(6), 2014, 1341-1356. 23. meisterjahn, r. j., & wrisberg, c. a. " everything was different": a qualitative study of us professional basketball players'experiences overseas. athletic insight, 2013, 5(3), 251. 24. schinke, r. j., blodgett, a. t., mcgannon, k. r., ge, y., oghene, o., & seanor, m. a composite vignette on striving to become “someone” in my new sport system: the critical acculturation of immigrant athletes. the sport psychologist, 2016, 30(4), 350-360. 25. book jr, r. t., henriksen, k., & stambulova, n. oatmeal is better than no meal: the career pathways of african american male professional athletes from underserved communities in the united states. international journal of sport and exercise psychology, 2020, 1-20. 26. middleton, t. r., schinke, r. j., oghene, o. p., mcgannon, k. r., petersen, b., & kao, s. navigating times of harmony and discord: the ever-changing role played by adaptation, integration and acculturation of foreign athletes in sports organizations in romania and france 21 the families of elite immigrant athletes during their acculturation. sport, exercise, and performance psychology, 2020, 9(1), 58. 27. ryba, t. v., ronkainen, n. j., & selänne, h. elite athletic career as a context for life design. journal of vocational behavior, 2015, 88, 47-55. 28. wylleman, p., & johnson, u. sport psychology and the olympic games: an introduction in the special issue. psychology of sport and exercise, 2012, 13(5), 658659. 29. blodgett, a. t., & schinke, r. j. “when you're coming from the reserve you're not supposed to make it”: stories of aboriginal athletes pursuing sport and academic careers in “mainstream” cultural contexts. psychology of sport and exercise, 2015, 21, 115-124. 30. schinke, r. j., & hanrahan, s. j. cultural sport psychology. human kinetics, 2009. 31. gill, d. l.“gender and cultural diversity.” in handbook of sport psychology, edited by g. tenenbaum and r. c. eklund, 823–844. hoboken, nj: wiley, 2007. 32. gill, d., and c. s. kamphoff. “gender and cultural considerations.” in applied sport psychology: personal growth to peak performance, edited by j. williams, 2010, 417–439. dubuque, ia: mcgraw hill. 33. berry. j.w. & kalin. r. multicultural and ethnic attitudes in canada. canadian journal of behavioural science, 1995, 27. 301-320. 34. berry, j. w. acculturation: living successfully in two cultures. international journal of intercultural relations, 2005, 29(6), 697-712. 35. berry, j. w. acculturation strategies and adaptation, 2007. 36. cameron, j. e., & lalonde, r. n. (1994). self, ethnicity, and social group memberships in two generations of italian canadians. personality and social psychology bulletin, 1994, 20(5), 514-520. 37. lafromboise, t., coleman, h. l., & gerton, j. psychological impact of biculturalism: evidence and theory. psychological bulletin, 1993, 114(3), 395. 38. padilla, a. the role of cultural awareness and ethnic loyalty in acculturation. in a. padilla (ed.). acculturation: theory, models and some new findings, 1980, (pp.4784). boulder: westview press. 39. szapocznik, j. & kurtines. w. family psychology and cultural diversity. american psychologist, 1993, 8,400407. 40. clanet, c. l'interculturel: introduction aux approches interculturelles en éducation et en sciences humaines. presses universitaires du mirail, 1990. 41. berry, j. w. acculturation: a conceptual overview, 2006. 42. ward, c., & leong, c. h. 29 intercultural relations in plural societies. the cambridge handbook of acculturation psychology, 2006, 484. 43. ward, c., stuart, j., & kus, l. (2011). the construction and validation of a measure of ethno-cultural identity conflict. journal of personality assessment, 2011, 93(5), 462-473. 44. ward, c. probing identity, integration and adaptation: big questions, little answers. international journal of intercultural relations, 2013, 37(4), 391-404. 45. savu, v. c., & moisescu, p. c. experiment on the management of the last minutes in a football game of republican juniors. gymnasium, 2017, 17(2). 46. international organization for migration. (2013). facts and figures. from http://www.iom.int/infographics/migration-facts-and-figures, accessed on 10.01.2021. http://www.iom.int/infographics/migration-facts-and-figures 22 daniel lovin, alexandru căpățînă, denis bernardeau moreau 47. schwartz, s. j., unger, j. b., zamboanga, b. l., & szapocznik, j. rethinking the concept of acculturation: implications for theory and research. american psychologist, 2010, 65(4), 237. 48. kontos, a. p. multicultural sport psychology in the united states. cultural sport psychology, 2009, 103-116. 49. schinke, r. j., & mcgannon, k. r. reframing acculturation of immigrant athletes as reciprocal: expanding the applied landscape in sport. international journal of sport and exercise psychology, 2014, 12, 64-75. 50. lonner, w. j., berry, j. w., & hofstede, g. h. culture's consequences: international differences in work-related values. university of illinois at urbana-champaign's academy for entrepreneurial leadership historical research reference in entrepreneurship, 1980. 51. brandão, m. r. f., & vieira, l. f. athletes’ careers in brazil: research and application in the land of ginga. athletes’ careers across cultures, 2013, 43-52. 52. ryba, t. v., stambulova, n. b., ronkainen, n. j., bundgaard, j., & selänne, h. dual career pathways of transnational athletes. psychology of sport and exercise, 2015, 21, 125-134. 53. ryba, t. v., & stambulova, n. b. the turn towards a culturally informed approach to career research and assistance in sport psychology. athletes’ careers across cultures, 2013, 1-16. 54. sam, d., & berry, j. acculturation and adaptation.”. handbook of cross-cultural psychology: social behavior and applications, 1997, 3. 55. mihut, i. dimensiuni culturale în managementul românesc. management & marketing-bucharest, 2006, (1), 5-26. 56. condon, e. m., golden, b. l., & wasil, e. a. predicting the success of nations at the summer olympics using neural networks. computers & operations research, 1999, 26(13), 1243-1265. 57. szymanski, s. a market test for discrimination in the english professional soccer leagues. journal of political economy, 108(3), 2000, 590-603. 58. hoffmann, r., ging, l. c., & ramasamy, b. the socio-economic determinants of international soccer performance. journal of applied economics, 2002, 5(2), 253272. 59. kuper, g. h., & sterken, e. olympic participation and performance since 1896. available at ssrn 274295, 2001. 60. de bosscher, v., bingham, j., & shibli, s. the global sporting arms race: an international comparative study on sports policy factors leading to international sporting success. meyer & meyer verlag, 2008. 61. szymanski, m., fitzsimmons, s. r., & danis, w. m. (2019). multicultural managers and competitive advantage: evidence from elite football teams. international business review, 2019, 28(2), 305-315. 62. boia, l. de ce este românia altfel?. humanitas sa, 2012. 63. https://www.netbet.com/multicultural-championship#!/country/rou, accessed on 8.01.2021 64. https://www.netbet.com/multicultural-championship#!/country/fra, accessed on 8.01.2021 65. babbie, e. r., halley, f., & zaino, j. adventures in social research: data analysis using spss 14.0 and 15.0 for windows. pine forge press, 2007. 66. george, d., & mallery, p. ibm spss statistics 26 step by step: a simple guide and reference. routledge, 2019. https://www.netbet.com/multicultural-championship#!/country/rou https://www.netbet.com/multicultural-championship#!/country/fra adaptation, integration and acculturation of foreign athletes in sports organizations in romania and france 23 67. huizingh, e. applied statistics with spss. sage, 2007. 68. kinnear, p. r., & gray, c. d. ibm spss statistics 18 made simple. psychology press, 2011. 69. www.transfermarkt.de, accessed on 8 january, 2021. http://www.transfermarkt.de/ 32 żuchnik, magda, rybkowska, agnieszka, szczuraszek, paulina, szczuraszek, hugo, bętkowska, paulina, radulski, jakub, tomkiewicz, michał, paluch, michał, licak, gabriela & olko, paweł. type 2 diabetes factors of occurrence and its complications. quality in sport. 2023;10(1):32-40. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.10.01.003 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/42874 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-ncsa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 28.02.2023. revised: 15.03.2023. accepted: 21.03.2023. published: 21.03.2023. type 2 diabetes factors of occurrence and its complications i. magda żuchnik (1) orcid: 0000-0003-0767-5388 magdaaa120@gmail.com https://orcid.org/0000-0003-0767-5388 ii. agnieszka rybkowska (1) orcid: 0000-0003-0054-318x agnieszka.r96@wp.pl https://orcid.org/0000-0003-0054-318x iii. paulina szczuraszek (6) orcid: 0000-0003-3176-9798 paulina.szczuraszek@gmail.com https://orcid.org/0000-0003-3176-9798 iv. hugo szczuraszek (5) orcid: 0000-0002-2306-730x hugo.szczuraszek@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-2306-730x v. paulina bętkowska (2) orcid: 0000-0002-2100-7098 betkowska.paulina@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-2100-7098 https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.10.01.003 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/42874 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) mailto:magdaaa120@gmail.com https://orcid.org/0000-0003-0767-5388 https://orcid.org/0000-0003-0054-318x https://orcid.org/0000-0003-3176-9798 https://orcid.org/0000-0002-2306-730x https://orcid.org/0000-0002-2100-7098 33 vi. jakub radulski (7) orcid: 0000-0002-0551-9480 radulski.jakub@gmail.com vii. michał tomkiewicz (3) orcid: 0000-0002-0656-2392 michal0114@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-0656-2392 viii. michał paluch (4) orcid: 0000-0003-3077-9628 michal.paluchx@gmail.com https://orcid.org/0000-0003-3077-9628 ix. gabriela licak (2) orcid: 0000-0001-7694-740x glicak@gmail.com https://orcid.org/0000-0001-7694-740x x. paweł olko (1) orcid: 0000-0002-7371-7286 pawel11.olko@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-7371-7286 1. samodzielny publiczny szpital kliniczny nr 4 w lublinie 2. wojewódzki szpital specjalistyczny im. stefana kardynała wyszyńskiego spzoz w lublinie 3. kliniczny szpital wojewódzki nr 1 im. fryderyka chopina w rzeszowie 4. kliniczny szpital wojewódzki nr 2 im. św jadwigi królowej w rzeszowie 5. zespół zakładów opieki zdrowotnej w ostrowie wielkopolskim 6. wojewódzki szpital zespolony im. ludwika perzyny w kaliszu 7. samodzielny publiczny szpital kliniczny nr 1 w lublinie abstract introduction diabetes mellitus is a collective term for heterogeneous metabolic disorders, the main factor of which is chronic hyperglycemia resulting from a defect in insulin secretion or action. it affects the damage, dysfunction and performance of various organs. mailto:michal0114@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-0656-2392 https://orcid.org/0000-0003-3077-9628 https://orcid.org/0000-0001-7694-740x https://orcid.org/0000-0002-7371-7286 34 the aim of the study the purpose of this article is to discuss type 2 diabetes mellitus. presentation of the mechanisms involved in it and the complications it causes in the various organs. material and methods this review was based on available data collected in the pubmed data base. the research was done by looking through keywords such as: ,,type 2 diabetes”, ,,diabetic cardiomyopathy”, ,,diabetic nephropathy”, ,,diabetic neuropathy”, ,,diabetic foot”, ,,diabetic retinopathy”, ,, risk factors for type 2 diabetes”. conclusions many studies have shown that the presence of type 2 diabetes adversely affects the body. type 2 diabetes increases the risk of organ complications, which significantly reduces the quality and shortens the life of patients. for that reason, care should be taken to reduce the incidence rate of this type of diabetes and to prevent and detect its complications early. therefore, new initiatives and research should be undertaken to broadly understand the risk factors and mechanisms of developing type 2 diabetes complications. keywords: type 2 diabetes, diabetic cardiomyopathy, diabetic nephropathy, diabetic neuropathy, diabetic foot, diabetic retinopathy, risk factors for type 2 diabetes 1. wstęp cukrzyca jest zbiorczym określeniem dla heterogenicznych zaburzeń metabolicznych, których głównym stwierdzeniem jest przewlekła hiperglikemia. przyczyną jest albo zaburzone wydzielanie insuliny, albo zaburzone działanie insuliny, albo zwykle oba te czynniki. cukrzyca typu 2, która jest najczęstszą postacią, spowodowana jest postępującym upośledzeniem wydzielania insuliny w warunkach insulinooporności. jej przyczyną mogą być również uwarunkowania genetyczne, ale to czynniki środowiskowe odgrywają decydującą rolę w jej występowaniu [1,2]. 2. patofizjologia przebieg choroby wynika z dwóch głównych czynników: nieodpowiedniej odpowiedzi kompensacyjnej w wydzielaniu insuliny przez komórki β trzustki oraz obwodowej oporności tkanek wrażliwych na insulinę. wytwarzanie i uwalnianie insuliny jest ściśle regulowane i odpowiada zapotrzebowaniu metabolicznemu organizmu, dlatego też nieprawidłowości powstające podczas zaangażowanych mechanizmów prowadzą do zaburzenia tej równowagi metabolicznej i rozwoju cukrzycy. czynnikiem stymulującym uwolnienie insuliny jest glukoza, która wpływa na zapoczątkowanie jej powstawania w komórkach β trzustki. w tkankach obwodowych za pomocą receptorów insulina wpływa na wychwyt glukozy i syntezę glikogenu w mięśniach prążkowanych oraz wychwyt glukozy w tkance tłuszczowej. w tkance tłuszczowej glukoza jest przechowywana w postaci kwasów tłuszczowych, czyli dochodzi do pobudzenia procesu lipogenezy, dodatkowo sama insulina hamuję proces lipolizy w tej samej tkance. wytworzona insulina wpływa również na wątrobę, gdzie dochodzi do syntezy glikogenu oraz hamownia procesu glukoneogenezy, nieprawidłowości w różnych miejscach tej kompleksowej kaskady sygnałowej, od momentu syntezy i uwalniania insuliny z komórek beta (względny niedobór insuliny), po interakcje z receptorem insuliny w tkankach obwodowych (insulinooporność), mogą powodować powstanie cukrzycy. zatem kombinacja insulinooporności i dysfunkcji komórek β trzustki nasila wstępowanie hiperglikemii, prowadząc do progresji choroby [2,3]. 35 3. czynniki ryzyka istotną rolę w rozwoju cukrzycy typu 2 mają czynniki środowiskowe m.in. otyłość, mała aktywność fizyczna, styl życia (głównie siedzący typ życia), wysokokaloryczna dieta, ale również predyspozycje genetyczne, dysbioza jelitowa, epigenetyka oraz deregulacji mitochondrialna. kombinacja tych czynników wzajemnie na siebie oddziałuję, przyczyniając się do powstania choroby [3]. ryc. schematyczne przedstawienie czynników ryzyka t2dm z przekonującymi lub wysoce sugestywnymi dowodami. symbol ↑ oznacza większą ekspozycję na czynnik ryzyka, a symbol ↓ oznacza mniejszą ekspozycję na dany czynnik ryzyka. w przypadku spożycia alkoholu osoby nigdy niepijące wykazywały większe ryzyko wystąpienia t2dm niż osoby pijące umiarkowanie [5]. 4. rozpoznanie cukrzyca stan przedcukrzycowy lub stan zwiększonego ryzyka cukrzycy 1. glikemia na czczo ≥126 mg/dl (7,0 mmol/l) oznaczone dwukrotnie w innych dniach 1. ifg, glikemia na czczo w przedziale 100-125 mg/dl (5,6-6,9 mmol/l) 2. glikemia w 120 min testu ogtt ≥200 mg/dl (11,1 mmol/l) 2. igt, glikemia w 120 min ogtt w przedziale 140-199 mg/dl (7,8-11,0 mmol/l) 36 3. hba1c ≥6,5% 3. hba1c w przedziale 5,76,4% * 4. obecne typowe objawy hiperglikemii + glikemia przygodna ≥ 200 mg/dl (11,1 mmol/l) ifg – nieprawidłowa glikemia na czczo, igt – nieprawidłowa tolerancja glukozy, *ada (american diabetes association) dopuszcza rozpoznanie stanu przedcukrzycowego na podstawie podanych wartości, ale ptd (polskie towarzystwo diabetologiczne) nie [2]. tabela przedstawia sytuacje, w których możemy stwierdzić obecność cukrzycy oraz stwierdzić stan przedcukrzycowy lub stan zwiększonego ryzyka cukrzycy [1,2,4]. 5. powikłania cukrzycy defekt metabolizmu glukozy oraz inne zaburzenia metaboliczne obecne w patogenezie cukrzycy mają znaczący wpływ na wszystkie układy narządów. do nieprawidłowości spowodowanych tą chorobą wymienia się między innymi powikłania mikroi makronaczyniowe, zwiększające ryzyko miażdżycy, chorób serca jak i udarów [3]. dodatkowo wśród znaczących powikłań cukrzycy wymienia się także uszkodzenie nerek, nerwów obwodowych oraz oczu (retinopatia cukrzycowa). 5.1. układ krwionośny – niewydolność serca, kardiomiopatia cukrzycowa rozwój kardiomiopatii cukrzycowej jest prawdopodobnie wieloczynnikowy [9]. pod wpływem obecności hiperglikemii dochodzi do zmiany metabolizmu i funkcji serca poprzez kilka szkodliwych mechanizmów, wśród których wymienia się stres oksydacyjny, nagromadzenie zaawansowanych glikowanych produktów końcowych [7] oraz dysfunkcję śródbłonka naczyniowego, toksyczność glukozy, lipotoksyczność [9]. zmiany te odpowiadają za aktywację szlaków hipertroficznych, modyfikacje epigenetyczne, dysfunkcje mitochondriów, apoptozę komórek, włóknienie i gospodarkę wapniową, co w konsekwencji skutkuje sztywnością i zaburzeniami kurczliwości serca [7]. dodatkowo narażenie na podwyższony poziom lipidów, w tym fa i triglicerydów, powoduje zwiększoną akumulację kropli tłuszczowych w kardiomiocytach, pośrednicząc w lipotoksyczności serca [8]. wykazano także bezpośrednie dowody dysfunkcji mikronaczyniowej i upośledzonej rezerwy perfuzji mięśnia sercowego, co wskazuje na hipoksję tkankową jako kolejny mechanizm przyczyniający się do przyspieszonej przebudowy komory serca [6]. natomiast badanie framingham wykazało, że niewydolność serca (hf) jest główną przyczyną śmiertelności, przy czym ryzyko to jest dwukrotnie większe u pacjentów z cukrzycą (dm) w porównaniu z osobami bez cukrzycy (dm) [6,7]. 5.2. neuropatia cukrzycowa cukrzyca jest uznana za najważniejszy metaboliczny czynnik ryzyka neuropatii [10]. cukrzyca powoduje różne rodzaje uszkodzeń nerwów i różne formy prezentacji klinicznej, które obejmują dystalną symetryczną polineuropatię, neuropatię autonomiczną i mononeuropatie. zdecydowanie najczęstszą postacią neuropatii cukrzycowej jest dystalna symetryczna polineuropatia, obejmująca neuropatię małych i dużych włókien. charakteryzuje się zwykle zaburzeniami czuciowymi w stopach, które z czasem rozszerza się na łydki, a w bardziej zaawansowanych przypadkach także na kończyny górne. utrata czucia może prowadzić również do powstawania ran, które w połączeniu z chorobą naczyń obwodowych i upośledzonym gojeniem się, mogą prowadzić do zakażenia i ostatecznie do amputacji [12]. neuropatia cukrzycowa występuje u około połowy wszystkich chorych na cukrzycę [11]. częstymi objawami są drętwienie, mrowienie, ból i/lub osłabienie zaczynające się w dystalnych częściach kończyn dolnych [10], 37 około jednej trzeciej pacjentów z neuropatią cukrzycową zgłasza przerywane lub ciągłe parestezje, opisywane są też pojawiające się pieczenie, ,,uczucie szpilek i igieł”, uczucie porażenia prądem oraz ból na zimno [12]. zespół stopy cukrzycowej (dfs) jest poważnym powikłaniem cukrzycy. jego występowanie nie jest rzadkością na etapie wstępnego rozpoznania cukrzycy typu 2. postępowanie w przypadku owrzodzeń stopy cukrzycowej wymaga interdyscyplinarnej współpracy różnych dziedzin medycyny [13]. trwałe stany hiperglikemiczne skutkują kompleksowym tworzeniem produktów końcowych glikacji i cytokin, które z kolei wywołują stres oksydacyjny na komórce nerwowej, co skutkuje neuropatią ruchową, autonomiczną i czuciową [15]. znanymi czynnikami ryzyka wystąpienia owrzodzenia stopy cukrzycowej są: wiek pacjenta, wcześniejsze owrzodzenie (owrzodzenia) oraz czuciowo-ruchowa polineuropatia cukrzycowa. według danych epidemiologicznych za około 50% przypadków zespołu stopy cukrzycowej odpowiada wyłącznie neuropatia [13]. zatem owrzodzenia stopy cukrzycowej (dfu) są powszechnym powikłaniem cukrzycy i odpowiadają za znaczną zachorowalność, śmiertelność i wydatki na opiekę zdrowotną [14]. zdjęcie przedstawia typowe owrzodzenie cukrzycowe w stadium 2 (klasyfikacja wagner/amstrong) widoczne w typowej predysponowanej lokalizacji śródstopia [13]. 5.3. nefropatia cukrzycowa (dn) nefropatia cukrzycowa (dn) odnosi się do dobrze zdefiniowanej choroby nerek, bezpośrednio związanej z długim czasem trwania cukrzycy i często potwierdzonej zmianami histologicznymi. dn jest heterogenną chorobą charakteryzującą się występowaniem albuminurii i/lub zmniejszeniem egfr u osób z cukrzycą [18]. częstość występowania dn jest większa u afroamerykanów, azjatów i rdzennych amerykanów niż u osób rasy kaukaskiej [16]. jest ona najczęstszym powikłaniem cukrzycy typu 2 i stanowi główną przyczynę schyłkowej niewydolności nerek na świecie, co wiąże się z dużą chorobowością i śmiertelnością [17]. 38 patogeneza dn jest złożona i obejmuje wiele mechanizmów. przedstawiony niżej schemat przedstawia mechanizmy biorące udział w patogenezie cukrzycowej choroby nerek [18]. schemat przedstawia mechanizmy biorące udział w patogenezie cukrzycowej choroby nerek. pkc, kinaza białkowa c; age, zaawansowany produkt końcowy glikacji; ros, reaktywne formy tlenu; tgf-β, transformujący czynnik wzrostu factor-β; ang, angiotensyna [18]. 5.4. retinopatia cukrzycowa (dr) najistotniejszymi czynnikami ryzyka rozwoju dr to czas trwania choroby, zła kontrola glikemii (wysokie poziom hba1c) oraz obecność nadciśnienia tętniczego [21]. inne czynniki ryzyka obejmują nefropatię, dyslipidemię, palenie tytoniu i wyższy wskaźnik masy ciała, które również można modyfikować, aby zapobiec postępowi retinopatii cukrzycowej [19]. retinopatia cukrzycowa (dr) jest częstym powikłaniem mikronaczyniowym cukrzycy (dm). rozpoznanie dr stawia się na podstawie klinicznych objawów nieprawidłowości naczyniowych w siatkówce. dr dzieli się na dwa etapy: nieproliferacyjną retinopatię cukrzycową (npdr) i proliferacyjną retinopatię cukrzycową (pdr). npdr reprezentuje wczesne stadium dr, w którym zwiększona przepuszczalność naczyń i okluzja kapilar to dwie główne obserwacje w naczyniach siatkówki. na tym etapie patologie siatkówki mikrotętniaki, krwotoki i twarde wysięki mogą być wykryte dzięki fundoskopii, chociaż pacjenci mogą być bezobjawowi. pdr to bardziej zaawansowane stadium dr, charakteryzuje się neowaskularyzacją. w tym stadium pacjenci mogą doświadczać poważnych zaburzeń widzenia, gdy nowe nieprawidłowe naczynia krwawią do ciała szklistego (krwotok do ciała szklistego) lub gdy występuje odwarstwienie siatkówki. najczęstszą przyczyną utraty wzroku u pacjentów z dr jest cukrzycowy obrzęk plamki (dme). dme 39 charakteryzuje się obrzękiem lub pogrubieniem plamki z powodu subi wewnątrzsiatkówkowego nagromadzenia płynu w plamce, spowodowane uszkodzeniem bariery krew-siatkówka (blood-retinal barrier brb). dme może wystąpić w każdym stadium dr i powodować zniekształcenie obrazu oraz obniżenie ostrości widzenia [19,20]. 6. wnioski cukrzyca typu 2 należy do grupy chorób metabolicznych. kombinacja insulinooporności i dysfunkcji komórek beta trzustki wpływają na występowanie przewlekłej hiperglikemii. zaburzenie homeostazy glukozy przez wysoki jej poziom w organizmie ma znaczący wpływ na uszkadzanie, niszczenie i upośledzanie czynności wielu narządów. w dotkliwy sposób choroba ta dotyka serca, nerek, naczyń krwionośnych oraz oczu. wiele badań ujawniło mechanizmy w jakich dochodzi do powikłań spowodowanych obecnością cukrzycy. należy jednak poszerzyć zakres poszukiwań, by dogłębnie dowiedzieć się jakie jeszcze konkretne mechanizmy stoją za wyżej wymienionymi powikłaniami i dołożyć wszelkich starań, aby im przeciwdziałać. uchroni to wielu chorych przed ciężkimi powikłaniami oraz wpłynie korzystnie na jakość i długość ich życia. dodatkowo należy zwrócić uwagę na występowanie czynników ryzyka i osoby narażone powyższymi czynnikami otoczyć szczególną opieką medyczną, aby nie dopuścić do rozwoju lub opóźnić rozwój tej jednostki chorobowej. referencje: 1. definition, classification and diagnosis of diabetes mellitus astrid petersmann , dirk müllerwieland , ulrich a müller , rüdiger landgraf , matthias nauck , guido freckmann , lutz heinemann, erwin schleicher pmid: 31860923 doi: 10.1055/a-1018-9078 2. interna szczeklika 2021/22 https://www.mp.pl/interna/chapter/b16.ii.13.1. 3. pathophysiology of type 2 diabetes mellitus unai galicia-garcia , asier benito-vicente , shifa jebari , asier larrea-sebal , haziq siddiqi , kepa b uribe , helena ostolaza , césar martín pmid: 32872570 pmcid: pmc7503727 doi: 10.3390/ijms21176275 4. update on prevention of cardiovascular disease in adults with type 2 diabetes mellitus in light of recent evidence https://www.ahajournals.org/doi/full/10.1161/cir.0000000000000230 5. risk factors for type 2 diabetes mellitus: an exposure-wide umbrella review of meta-analyses vanesa bellou, lazaros belbasis, ioanna tzoulaki, evangelos evangelou pmid: 29558518 pmcid: pmc5860745 doi: 10.1371/journal.pone.0194127 6. heart failure in type 2 diabetes mellitus helena c kenny , e dale abel pmid: 30605420 pmcid: pmc6447311 doi: 10.1161/circresaha.118.311371 7. the role of hyperglycaemia in the development of diabetic cardiomyopathy magali samia el hayek, laura ernande , jean-pierre benitah , ana-maria gomez , laetitia pereira pmid: 34627704 doi: 10.1016/j.acvd.2021.08.004 8. diabetic cardiomyopathy wolfgang h dillmann pmid: 30973809 pmcid: pmc6578576 doi: 10.1161/circresaha.118.314665 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=petersmann+a&cauthor_id=31860923 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=müller-wieland+d&cauthor_id=31860923 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=müller-wieland+d&cauthor_id=31860923 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=müller+ua&cauthor_id=31860923 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=landgraf+r&cauthor_id=31860923 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=nauck+m&cauthor_id=31860923 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=freckmann+g&cauthor_id=31860923 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=heinemann+l&cauthor_id=31860923 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=heinemann+l&cauthor_id=31860923 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=schleicher+e&cauthor_id=31860923 https://doi.org/10.1055/a-1018-9078 https://www.mp.pl/interna/chapter/b16.ii.13.1 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=galicia-garcia+u&cauthor_id=32872570 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=benito-vicente+a&cauthor_id=32872570 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=jebari+s&cauthor_id=32872570 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=jebari+s&cauthor_id=32872570 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=larrea-sebal+a&cauthor_id=32872570 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=siddiqi+h&cauthor_id=32872570 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=uribe+kb&cauthor_id=32872570 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=ostolaza+h&cauthor_id=32872570 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=martín+c&cauthor_id=32872570 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=martín+c&cauthor_id=32872570 http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc7503727/ https://doi.org/10.3390/ijms21176275 https://www.ahajournals.org/doi/full/10.1161/cir.0000000000000230 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=bellou+v&cauthor_id=29558518 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=bellou+v&cauthor_id=29558518 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=belbasis+l&cauthor_id=29558518 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=tzoulaki+i&cauthor_id=29558518 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=evangelou+e&cauthor_id=29558518 http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc5860745/ https://doi.org/10.1371/journal.pone.0194127 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=kenny+hc&cauthor_id=30605420 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=abel+ed&cauthor_id=30605420 http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc6447311/ https://doi.org/10.1161/circresaha.118.311371 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=el+hayek+ms&cauthor_id=34627704 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=ernande+l&cauthor_id=34627704 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=ernande+l&cauthor_id=34627704 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=benitah+jp&cauthor_id=34627704 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=gomez+am&cauthor_id=34627704 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=pereira+l&cauthor_id=34627704 https://doi.org/10.1016/j.acvd.2021.08.004 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=dillmann+wh&cauthor_id=30973809 http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc6578576/ https://doi.org/10.1161/circresaha.118.314665 40 9. vascular endothelial dysfunction, a major mediator in diabetic cardiomyopathy maura knapp , xin tu, rongxue wu pmid: 29867137 pmcid: pmc6318313 doi: 10.1038/s41401-018-0042-6 10. diabetic neuropathy: what does the future hold? brian c callaghan , gary gallagher , vera fridman , eva l feldman pmid: 31974731 pmcid: pmc7150623 doi: 10.1007/s00125-020-05085-9 11. painful and non-painful diabetic neuropathy, diagnostic challenges and implications for future management troels s jensen, pall karlsson , sandra s gylfadottir , signe t andersen , david l bennett , hatice tankisi , nanna b finnerup , astrid j terkelsen , karolina khan, andreas c themistocleous , alexander g kristensen , mustapha itani , søren h sindrup , henning andersen , morten charles , eva l feldman , brian c callaghan pmid: 33711103 pmcid: pmc8320269 doi: 10.1093/brain/awab079 12. diabetic neuropathy and neuropathic pain: a (con)fusion of pathogenic mechanisms? nigel a calcutt pmid: 32999525 pmcid: pmc7521457 doi: 10.1097/j.pain.0000000000001922 13. neuropathy and diabetic foot syndrome maren volmer-thole, ralf lobmann pmid: 27294922 pmcid: pmc4926450 doi: 10.3390/ijms17060917 14. update on management of diabetic foot ulcers estelle everett , nestoras mathioudakis pmid: 29377202 pmcid: pmc5793889 doi: 10.1111/nyas.13569 15. prevention and treatment of diabetic foot ulcers jonathan zhang ming lim , natasha su lynn ng , cecil thomas pmid: 28116957 pmcid: pmc5349377 doi: 10.1177/0141076816688346 16. diabetic nephropathy: challenges in pathogenesis, diagnosis, and treatment nur samsu pmid: 34307650 pmcid: pmc8285185 doi: 10.1155/2021/1497449 17. early detection of diabetic nephropathy in patient with type 2 diabetes mellitus: a review of the literature sopida thipsawat pmid: 34791910 pmcid: pmc8606936 doi: 10.1177/14791641211058856 18. up-date on diabetic nephropathy maria chiara pelle , michele provenzano , marco busutti , clara valentina porcu , isabella zaffina , lucia stanga , franco arturi pmid: 36013381 pmcid: pmc9409996 doi: 10.3390/life12081202 19. update in the epidemiology, risk factors, screening, and treatment of diabetic retinopathy kuan-yu lin , wen-hui hsih , yen-bo lin , chen-yu wen , tien-jyun chang pmid: 33316144 pmcid: pmc8354492 doi: 10.1111/jdi.13480 20. diabetic retinopathy: pathophysiology and treatments wei wang , amy c y lo pmid: 29925789 pmcid: pmc6032159 doi: 10.3390/ijms19061816 21. diabetic retinopathy in the context of patients with diabetes olga simó-servat , cristina hernández , rafael simó pmid: 31129667 doi: 10.1159/000499541 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=knapp+m&cauthor_id=29867137 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=tu+x&cauthor_id=29867137 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=tu+x&cauthor_id=29867137 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=wu+r&cauthor_id=29867137 http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc6318313/ https://doi.org/10.1038/s41401-018-0042-6 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=callaghan+bc&cauthor_id=31974731 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=gallagher+g&cauthor_id=31974731 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=fridman+v&cauthor_id=31974731 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=feldman+el&cauthor_id=31974731 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=feldman+el&cauthor_id=31974731 http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc7150623/ https://doi.org/10.1007/s00125-020-05085-9 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=jensen+ts&cauthor_id=33711103 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=karlsson+p&cauthor_id=33711103 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=gylfadottir+ss&cauthor_id=33711103 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=andersen+st&cauthor_id=33711103 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=bennett+dl&cauthor_id=33711103 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=tankisi+h&cauthor_id=33711103 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=tankisi+h&cauthor_id=33711103 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=finnerup+nb&cauthor_id=33711103 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=terkelsen+aj&cauthor_id=33711103 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=khan+k&cauthor_id=33711103 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=themistocleous+ac&cauthor_id=33711103 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=kristensen+ag&cauthor_id=33711103 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=kristensen+ag&cauthor_id=33711103 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=itani+m&cauthor_id=33711103 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=sindrup+sh&cauthor_id=33711103 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=andersen+h&cauthor_id=33711103 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=charles+m&cauthor_id=33711103 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=feldman+el&cauthor_id=33711103 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=callaghan+bc&cauthor_id=33711103 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=callaghan+bc&cauthor_id=33711103 http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8320269/ https://doi.org/10.1093/brain/awab079 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=calcutt+na&cauthor_id=32999525 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=calcutt+na&cauthor_id=32999525 http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc7521457/ https://doi.org/10.1097/j.pain.0000000000001922 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=volmer-thole+m&cauthor_id=27294922 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=lobmann+r&cauthor_id=27294922 http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc4926450/ https://doi.org/10.3390/ijms17060917 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=everett+e&cauthor_id=29377202 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=mathioudakis+n&cauthor_id=29377202 http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc5793889/ https://doi.org/10.1111/nyas.13569 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=lim+jz&cauthor_id=28116957 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=ng+ns&cauthor_id=28116957 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=thomas+c&cauthor_id=28116957 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=thomas+c&cauthor_id=28116957 http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc5349377/ https://doi.org/10.1177/0141076816688346 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=samsu+n&cauthor_id=34307650 http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8285185/ https://doi.org/10.1155/2021/1497449 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=thipsawat+s&cauthor_id=34791910 http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8606936/ https://doi.org/10.1177/14791641211058856 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=pelle+mc&cauthor_id=36013381 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=provenzano+m&cauthor_id=36013381 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=busutti+m&cauthor_id=36013381 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=porcu+cv&cauthor_id=36013381 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=porcu+cv&cauthor_id=36013381 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=zaffina+i&cauthor_id=36013381 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=stanga+l&cauthor_id=36013381 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=arturi+f&cauthor_id=36013381 http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc9409996/ https://doi.org/10.3390/life12081202 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=lin+ky&cauthor_id=33316144 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=lin+ky&cauthor_id=33316144 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=hsih+wh&cauthor_id=33316144 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=lin+yb&cauthor_id=33316144 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=wen+cy&cauthor_id=33316144 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=chang+tj&cauthor_id=33316144 http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8354492/ https://doi.org/10.1111/jdi.13480 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=wang+w&cauthor_id=29925789 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=lo+acy&cauthor_id=29925789 http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc6032159/ https://doi.org/10.3390/ijms19061816 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=simó-servat+o&cauthor_id=31129667 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=hernández+c&cauthor_id=31129667 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=hernández+c&cauthor_id=31129667 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=simó+r&cauthor_id=31129667 https://doi.org/10.1159/000499541 1.definition, classification and diagnosis of diabet 2.interna szczeklika 2021/22 3.pathophysiology of type 2 diabetes mellitus 4.update on prevention of cardiovascular disease in 5.risk factors for type 2 diabetes mellitus: an expo 6.heart failure in type 2 diabetes mellitus 7.the role of hyperglycaemia in the development of d 8.diabetic cardiomyopathy 9.vascular endothelial dysfunction, a major mediator 10.diabetic neuropathy: what does the future hold? 11.painful and non-painful diabetic neuropathy, diagn 12.diabetic neuropathy and neuropathic pain: a (con)f 13.neuropathy and diabetic foot syndrome 14.update on management of diabetic foot ulcers 15.prevention and treatment of diabetic foot ulcers 16.diabetic nephropathy: challenges in pathogenesis, 17.early detection of diabetic nephropathy in patient 18.up-date on diabetic nephropathy 19.update in the epidemiology, risk factors, screenin 20.diabetic retinopathy: pathophysiology and treatmen 21.diabetic retinopathy in the context of patients wi 46 hyjek, michał, pierzchała, jakub rafał, bednarz, katarzyna, banaś, patryk, sobańska, natalia, banasiak, aleksandra paulina, teichman, rafał, kasprowicz, jakub, abram, kamila & adamus, justyna. ophthalmic manifestations of covid-19 and mpox potentially dangerous complications, and underdiagnosis by researchers and clinicians. quality in sport. 2023;9(1):46-52. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.01.006 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41917 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 05.01.2023. revised: 15.01.2023. accepted: 20.01.2023. ophthalmic manifestations of covid-19 and mpox potentially dangerous complications, and underdiagnosis by researchers and clinicians okulistyczne manifestacje covid-19 oraz mpox potencjalnie niebezpieczne powikłania, a niedostateczna diagnostyka przez naukowców i lekarzy michał hyjek, samodzielny publiczny szpital kliniczny nr 1 w lublinie https://orcid.org/0000-0002-6020-0165| m.hyjek17@gmail.com jakub rafał pierzchała, samodzielny publiczny szpital kliniczny nr 4 w lublinie https://orcid.org/0000-0002-8833-8086 | pierzchalakuba@gmail.com katarzyna bednarz, wojewódzki szpital specjalistyczny nr 1 imienia fryderyka chopina w rzeszowie https://orcid.org/0000-0001-9577-7039 | bedn.katarzyna@gmail.com patryk banaś, szpital zakonu bonifratrów pw. aniołów stróżów w katowicach https://orcid.org/0000-0002-6531-6941 | pa1tryk@gmail.com natalia sobańska, wojewódzki szpital specjalistyczny nr 1 imienia fryderyka chopina w rzeszowie https://orcid.org/0000-0001-6384-7514 | n.sobanska1995@gmail.com aleksandra paulina banasiak, 1 wojskowy szpital kliniczny z polikliniką spzoz w lublinie https://orcid.org/0000-0001-7293-1451 | olaabanasiak@gmail.com rafał teichman, wojewódzki szpital specjalistyczny nr 1 imienia fryderyka chopina w rzeszowie https://orcid.org/0000-0001-7853-4879 | rafalteichman@gmail.com jakub kasprowicz, samodzielny publiczny szpital kliniczny nr 4 w lublinie https://orcid.org/0000-0002-0425-1670 | kasprowicz1996@gmail.com kamila abram, sp zoz mswia w katowicach im. sierżanta grzegorza załogi w katowicach https://orcid.org/0000-0003-1093-706x | abram.kamila@gmail.com justyna adamus, zespół szpitali miejskich w chorzowie https://orcid.org/0000-0002-3957-5149 | justyna.adamus@onet.eu https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.01.006 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41917 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) 47 abstract introduction: the covid-19 pandemic and the increase in monkeypox (mpox) infections that have been with us for the past two years have forced scientists and doctors to intensify their efforts to understand them. they mainly affect the respiratory, circulatory and immune systems and cause skin lesions. they can lead to death from lung disease, so complications such as ophthalmic ones are not often described in scientific studies, but doctors report that covid-19 and mpox patients not infrequently show symptoms such as inflammation, conjunctival congestion, corneal ulceration, swelling of the eye area and others. aim of the study: the aim of this study was to review scientific articles with a view to presenting the problem of ocular complications following sars-cov-2 infection and ways to prevent them. methods and materials: a literature review was conducted using the pubmed database, using the keywords: “ocular complications”, “ophthalmic complications” “ocular manifestations”, “eye complications”, “monkeypox”, “mpox”, “covid-19” “sars-cov-2”. results: pcr studies from conjunctival swabs have confirmed the presence of sars-cov-2 and mpxv genetic materials in ocular secretions, so they are a reservoir of viruses and pose a risk of further transmission. in the case of covid-19, the eye can act as a host for infection. humidification and preventive antibiotic therapy have been shown to prevent bacterial superinfection and avoid serious ocular complications, including loss of vision. conclusions: patients with covid-19 and mpox should be diagnosed ophthalmologically, as neglect can lead to deterioration and even loss of vision, reducing their quality of life. eye care treatments and pharmacotherapy prevent future complications. it is also important to use personal protective equipment, take care of hygiene and disinfect equipment used for ophthalmic examinations to prevent the spread of infections to other patients as well as to medical staff. keywords: “ocular complications”, “ophthalmic complications” “ocular manifestations”, “eye complications”, “monkeypox”, “mpox”, “covid-19” “sars-cov-2” abstrakt wstęp: pandemia covid-19 oraz wzrost zakażeń małpiej ospy (mpox), które towarzyszą nam od 2 lat, zmusiły naukowców i lekarzy do intensyfikacji działań w celu ich poznania. dotykają one głównie układ oddechowy, krążenia, odpornościowy oraz powodują zmiany skórne. mogą doprowadzić do śmierci z powodu chorób płuc, dlatego powikłania, takie jak okulistyczne, nie są często opisywane w badaniach naukowych, jednak lekarze informują, że chorzy na covid-19 oraz mpox nierzadko wykazują objawy, takie jak: zapalenie, przekrwienie spojówek, owrzodzenie rogówki, obrzęk okolicy oczu i inne. cel badania: celem pracy było dokonanie przeglądu artykułów naukowych pod kątem przedstawienia problemu, jakim są powikłania oczne po zakażeniu sars-cov-2 oraz sposoby na ich zapobieganie. metody i materiały: przeprowadzono przegląd piśmiennictwa, korzystając z bazy pubmed, używając słów kluczowych: “ocular complications”, “ophthalmic complications” “ocular manifestations”, “eye complications”, “monkeypox”, “mpox”, “covid-19” “sars-cov-2” wyniki: w badaniach pcr z wymazu z worka spojówkowego potwierdzono obecność materiałów genetycznych sars-cov-2 i mpxv w wydzielinach oka, zatem są one rezerwuarem wirusów i stanową ryzyko dalszej transmisji. w przypadku covid-19 oko może stanowić wrota infekcji. wykazano, że nawilżanie i prewencyjna antybiotykoterapia zapobiega nadkażeniu bakteryjnemu i pozwala uniknąć poważnych powikłań okulistycznych, z utratą wzroku włącznie. 48 wnioski: pacjenci z covid-19 oraz mpox powinni być diagnozowani okulistycznie, ponieważ zaniedbania mogą prowadzić do pogorszenia, a nawet do utraty wzroku, co obniża ich jakość życia. zabiegi pielęgnacyjne i farmakoterapia zapobiegają komplikacjom w przyszłości. istotne jest też stosowanie środków ochrony indywidualnej, dbania o higienę i dezynfekcji urządzeń służących do badań okulistycznych w celu zapobiegania rozprzestrzeniania się zakażeń na innych pacjentów, a także na personel medyczny. słowa klucze: “ocular complications”, “ophthalmic complications” “ocular manifestations”, “eye complications”, “monkeypox”, “mpox”, “covid-19” “sars-cov-2” i. wprowadzenie jednym z głównych problemów szybkiego rozprzestrzeniania się epidemii i pandemii wirusowych jest zmuszenie pracowników ochrony zdrowia do szybkiej reakcji i priorytetowego traktowania krytycznych dla zdrowia i życia objawów ogólnoustrojowych. takie podejście często sprawia, że zaburzenia w obrębie narządu wzroku schodzą na drugi plan i pacjenci nie otrzymują odpowiedniej opieki. pomimo, że oczy nie są organem niezbędnym do życia, mogą istotnie obniżyć komfort życia, dlatego tak ważne jest uwzględnienie tego aspektu w postępowaniu klinicznym.w ostatnich latach najgłośniejszym echem odbiły się epidemie covid-19 i mpox, które mogą być niebezpieczne dla życia, ale również są w stanie wywołać różne powikłania okulistyczne. 31 grudnia 2019 roku światowa organizacja zdrowia (who) została powiadomiona o skupisku 41 przypadków niewyjaśnionego zapalenia płuc, które miało miejsce w wuhan, w prowincji hubei, w chinach. 7 stycznia 2020 r. chińskie centrum kontroli i prewencji chorób (cdc) wyizolowało poprzez wymazy z gardła patogen wywołujący tę chorobę i oznaczyło jako nowy typ koronawirusa, nazwany później wirusem ciężkiego ostrego zespołu oddechowego coronavirus 2 (sars-cov-2) [1]. choroba związana z sars-cov-2 została nazwana chorobą koronawirusową 2019 (covid-19) i nadal rozprzestrzeniała się w chinach i stopniowo na całym świecie [2]. w ostatnim czasie nastąpił wybuch kolejnej epidemii, który bez wątpienia będzie stanowić nowe wyzwanie dla środowiska medycznego. małpia ospa (ang. monkeypox mpx) jest jednym z powszechnie występujących zakażeń między ludźmi i zwierzętami, które wywołuje wirus należący do rodzaju orthopoxvirus [3]. światowa organizacja zdrowia (who) ogłosiła “małpią ospę” jako stan zagrożenia zdrowia publicznego o zasięgu międzynarodowym (ang. public health emergency of international concern pheic) w dniu 23 lipca 2022 roku, co stanowi najwyższy poziom alertu [4]. przy okazji znacznego wzrostu popularności tej choroby nie można pominąć faktu, że w mediach społecznościowych i innych forach pojawiały się komentarze kojarzące nazwę choroby ("choroba małp") z mieszkańcami afryki. zaobserwowano również stygmatyzujące komentarze określające małpią ospę jako "chorobę gejów", ponieważ geje, osoby biseksualne lub mężczyźni uprawiający seks z mężczyznami (gbmsm “gay, bisexual and other men-who-have-sex-with-men”), zwłaszcza ci, którzy mają wielui nieznanych partnerów seksualnych, są najbardziej dotkniętą grupą chorych ludzi na całym świecie. z tego względu podjęto decyzję o zmianie nazwy choroby wywoływanej przez mpxv na mpox i z tego powodu taka nomenklatura będzie używana w niniejszej pracy [5]. ii. cel pracy celem pracy jest przedstawienie skali i powagi problemu, jakim są powikłania oczne w przebiegu zakażenia sars-cov-2 i mpxv oraz jak uchronić przed nimi pacjenta. zawarte w niej dane mają rzucić szersze światło na te jednostki chorobowe i być w przyszłości pomocnym źródłem informacji dla innych lekarzy opiekujących się chorymi. iii. metody i materiały przeprowadzono przegląd piśmiennictwa, korzystając z bazy pubmed, używając słów kluczowych: “ocular complications”, “ophthalmic complications” “ocular manifestations”, “eye complications”, “monkeypox”, “mpox”, “covid-19” “sars-cov-2” 49 iv. wyniki a. covid-19 (sars-cov-2) od momentu wybuchu pandemii covid-19 ochrona zdrowia na całym świecie stanęła przed nowymi wyzwaniami. wysoka zaraźliwość wirusa sars-cov-2, niebezpieczny przebieg u pacjentów z współistniejącymi obciążeniami zdrowotnymi wymusiła szereg zmian w postępowaniu z chorymi. covid-19 jest to ostra choroba zakaźna układu oddechowego, charakteryzująca się szeregiem różnych objawów. najczęstsze z nich dotyczą układu oddechowego i układu pokarmowego [6], jednak najnowsze badania wskazują na możliwość występowania powikłań okulistycznych [7,8]. transmisja wirusa sars-cov-2 zazwyczaj przebiega drogą powietrzną, rozprzestrzeniając się głównie z człowieka na człowieka poprzez większe kropelki z dróg oddechowych, zwykle o średnicy powyżej 5 μm, które mogą być bezpośrednio wdychane przez innych ludzi lub trafiać na powierzchnie, z którymi mogą oni mieć kontakt. cząstki wirusów mogą być wchłaniane przez błonę śluzową układu oddechowego i potencjalnie przez spojówki [9]. prawdopodobny mechanizm zakażenia drogą oczną uwzględnia występujące na spojówce receptory ace2 dla układu renina-angiotensyna obecnego w oku [10]. receptory te mogą być punktem uchwytu dla cząsteczek wirusa i stanowić bezpośrednią drogę zakażenia. druga teoria mówi o tym, że do pośredniej transmisji może dojść, gdy cząstki wirusów we łzach są odprowadzane przez przewód nosowo-łzowy do górnych dróg oddechowych [11]. drogą tą może zarówno dojść do zakażenia zdrowego pacjenta, po kontakcie z osobą zainfekowaną, ale wydzieliny oka mogą stanowić rezerwuar wirusa oraz mogą stanowić potencjalne źródło zakażenia [12]. dwa przeprowadzone badania wykazały obecność rna wirusa sars-cov-2 na powierzchni oraz w wydzielinach oka.w pierwszym badaniu oceniono 30 zakażonych pacjentów i odnotowano obecność rna tylko u jednego z nich; osoba ta była również jedynym pacjentem prezentującym objawy zapalenia spojówek [7].w drugim badaniu brało udział 38 pacjentów z potwierdzonym zakażeniem sars-cov-2, w tym u 28 z nich uzyskano pozytywny wynik testu rt-pcr z wymazów z jamy nosowo-gardłowej, natomiast u 2 badanych również z wymazów spojówkowych. u dwunastu pacjentów (31,6%) stwierdzono objawy oczne takie jak: zapalenie spojówek, w tym przekrwienie, obrzęk spojówek, łzawienie lub zwiększoną ilość wydzieliny. u jednego z nich zapalenie spojówek było pierwszym objawem covid-19 [8]. dodatkowo jedno z badań dokładnie opisuje przebieg choroby wraz z powikłaniami ocznymi u pacjenta z potwierdzonym w rt-pcr zakażeniem wirusem sars-cov-2. po 13 dniach od pierwszych objawów, jakimi były ból gardła i biegunka, pacjent zgłosił uczucie obecności ciała obcego, w zarówno prawym, jak i lewym oku. objawom towarzyszyły również zaczerwienienie oczu i łzawienie; zaburzeń ostrości widzenia nie zaobserwowano. badanie rt-pcr wykazało obecność wirusowego rna wymazie spojówkowym w trzynastym dniu od zachorowania. wyniki wymazów ze spojówki pozostawały pozytywne dla sars-cov-2 w 14 i 17 dniu od pierwszych objawów choroby.w 19 dniu badanie rt-pcr dało negatywny wynik dla obecności sars-cov-2 w spojówce i jamie nosowo-gardłowej [13]. b. mpox (dawniej monkeypox mpx) najczęstszymi objawami zachorowania są m.in: gorączka (54,29% przypadków), limfadenopatia pachwinowa (45,71%) oraz rumień (40,00%). astenia, zmęczenie i ból głowy były opisywane odpowiednio u 22,86% i 25,71% badanych.w dalszej kolejności występowały bóle mięśniowe, zmiany w obrębie narządów płciowych i odbytu (owrzodzenia i pęcherzyki), a najrzadziej zgłaszanymi objawami były biegunka i limfadenopatia pachowa [14]. w przebiegu mpox opisano również kilka, często występujących powikłań okulistycznych. do wczesnych manifestacji mpx w obrębie oka należą m.in zapalenie i obrzęk brzegów powiek, a także zapalenie i ogniskowe zmiany spojówki. jako późne objawy tej choroby można traktować owrzodzenie i zapalenie rogówki, światłowstręt, a nawet utratę wzroku. dodatkowo mogą występować charakterystyczne zmiany skórne okolicy oka mające zwykle najpierw postać plamistą, potem grudkową, następnie pęcherzykową i krostkową, które często obejmują skórę okołooczodołową i oczodołową; dotyczą one ok. 25% chorych [15].w badaniu przeprowadzonym przez jezek et al. okazało się, że zapalenie spojówek występuje częściej u osób zakażonych wirusem pochodzącym od zwierząt (20,3%), niż u pacjentów zakażonych od innych chorych (16.4%) [16]. dodatkowo badania wykazały większą częstotliwość występowania objawów takich jak: mdłości, dreszcze, ból gardła, wrzody jamy ustnej, ogólne złe samopoczucie, limfadenopatie i światłowstręt wśród pacjentów z równoczesnym zapaleniem spojówek [17]. jednym z najpoważniejszych następstw zakażenia mpox może być zapalenie rogówki i bliznowacenie rogówki co może skutkować pogorszeniem lub utratą wzroku. nadkażenie bakteryjne owrzodzeń rogówki może prowadzić do poważnych powikłań, takich jak perforacja rogówki, garbiak rogówkii zanik gałki ocznej, co prowadzi do nieodwracalnej ślepoty [18].w jednym z wcześniejszych badań jednostronną lub obustronną ślepotę wraz z ograniczeniem widzenia stwierdzono u 10% 50 zakażeń pierwotnych i 5% zakażeń wtórnych [16]. objawy oczne mogą również pomóc w przewidywaniu przebiegu choroby. pacjenci z zapaleniem spojówek częściej prezentują poważne objawy zakażenia, wymagają intensywnej opieki i mogą wymagać hospitalizacji w porównaniu z chorymi u których objawy oczne nie wystąpiły [19]. w literaturze występują liczne opisy przypadków, z których jasno wynika współzależność zachorowania na mpox i jej manifestacji w obrębie oka. badanie przeprowadzone przez nogueira filho pa et al. (2022) opisuje przypadek 30-letniego mężczyzny z uczuciem ciała obcego, światłowstrętu i świądu w prawym oku występującym od pierwszej doby hospitalizacji. mężczyzna nie zgłaszał bólu ani pogorszenia ostrości widzenia.u pacjenta występowały objawy ogólnoustrojowe, takie jak złe samopoczucie, uogólnione bóle mięśniowe i niewielka gorączka, które poprzedziły wystąpienie objawów ocznych o 5 dni. dodatkowo występował świąd całego ciała, szczególnie w okolicy pachwinowej, gdzie znaleziono co najmniej trzy zmiany skórne, z których pobrano wymazy i potwierdzono obecność mpxv w pcr.w badaniu okulistycznym nie stwierdzono zaburzeń ostrości widzenia zarówno w oku prawym jak i lewym.w oku prawym stwierdzono uogólnione przekrwienie i obrzęk, obfitą wodnistą wydzielinę na powierzchni oka, dyskretne pęcherzyki w środkowej i skroniowej części spojówki oraz trzy owrzodzenia na nabłonku naczyniowym spojówki, o płaskiej powierzchni, pokryte mleczno-białym materiałem włóknikowym. rogówka nie została zajęta, podobnie jak przednie i tylne segmenty oka, w tym siatkówka. oko lewe nie było zmienione chorobowo. próbki pobrane ze zmian w spojówce były również dodatnie dla mpxv w pcr.w leczeniu zastosowano jedynie leki objawowe o działaniu ogólnoustrojowym w przypadku epizodówgorączkowych oraz miejscowe stosowanie kropli do oczu bez konserwantów i tobramycynę w ramach profilaktyki miejscowej [20]. kolejny opis przypadku, przeprowadzony przez scandale p et al. (2022) dotyczy 35-letniego mieszkańca włoch, który zgłosił się z jednostronnym bólem oka i światłowstrętem. objawy pojawiły się 7 dni przed zgłoszeniem do lekarza.w badaniu okulistycznym przedniego odcinka oka ujawniono liczne (<10) brodawki z centralnym wgłębieniem występujące na spojówce oka, tak jak jest to widoczne na zamieszczonej poniżej rycinie (ryc.1). drugie oko nie wykazywało zmian chorobowych.u pacjenta występowały liczne zmiany skórne w obrębie jamy ustnej, narządów płciowych i odbytu o charakterze pęcherzykowo-krostkowym, uogólniona limfadenopatia i gorączka.w badaniu pcr wykryto obecność dna mpxv tym samym potwierdzając zachorowanie na mpox. zastosowano leczenie przeciwwirusowe z użyciem dożylnego cydofowiru (5 mg/kg, dawka pojedyncza). brodawki oczne ustąpiły w ciągu 3 dni i nie odnotowano nowych zmian skórnych [21]. ryc.1. objawy oczne w przebiegu zakażenia mpox [21]. 51 v.podsumowanie badania przedstawione w niniejszej pracy wykazały, że pomimo niewielkiej częstotliwości w porównaniu do typowych objawów, powikłania oczne zakażenia wirusem sars-cov-2 i mpxv są istotne w praktyce lekarzy okulistów. mogą one jednocześnie wskazywać na źródło zgłaszanych przez pacjenta objawów, stanowić czynnik predykcyjny przebiegu choroby, a także być przyczyną trwałych zaburzeń wzroku. właściwa pielęgnacja i higiena, stosowanie leków przeciwwirusowych oraz nawilżających kropli ocznych, a w szczególnych wypadkach prewencyjna antybiotykoterapia okazały się skutecznie skracać czas występowania objawów oraz znacznie zredukować uciążliwe dolegliwości dla pacjenta. niewątpliwym pozostaje fakt, że oczy jak i ich wydzieliny mogą być rezerwuarem wirusów, stanowić wrota infekcji, a to powinno skłaniać do przestrzegania szczególnych zasad bezpieczeństwa przez osoby mające z nimi styczność. środki ochrony indywidualnej, przestrzeganie zasad higieny i dezynfekcja urządzeń służących do badań okulistycznych powinny być zawsze stosowane w trakcie opieki nad chorymi, by zminimalizować ryzyko transmisji wirusa na innych pacjentów, a także na personel medyczny. nie mniej jednak z pewnością potrzeba więcej badań nad przebiegiem tych chorób w obrębie narządu wzroku, a także ich krótko i długoterminowych powikłań, w celu poszerzenia dalszych możliwości leczenia i profilaktyki. nowe leki o działaniu przeciwwirusowym, a także szczepienia mogą dać szanse na nowe perspektywy w postępowaniu klinicznym. disclosures: no disclosures financial support: no financial support was received. conflict of interest: the authors declare no conflict of interest. referencje: 1. lu h, stratton cw, tang yw. outbreak of pneumonia of unknown etiology in wuhan, china: the mystery and the miracle. j med virol. 2020 apr;92(4):401-402. doi: 10.1002/jmv.25678. epub 2020 feb 12. pmid: 31950516; pmcid: pmc7166628. 2. world health organization. coronavirus disease 2019 (covid-19) situation report – 122. 2020. [accessed 2020 may 30]. available from: https://www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/situationreports/20200521-covid-19-sitrep-122.pdf?sfvrsn=24f20e05_2:1-17 3. hemati s, mohammadi-moghadam f. a systematic review on environmental perspectives of monkeypox virus. rev environ health. 2023 jan 2. doi: 10.1515/reveh-2022-0221. epub ahead of print. pmid: 36593124. 4. wei f, peng z, jin z, wang j, xu x, zhang x, xu j, ren z, bai y, wang x, lu b, wang z, xu j, huang s. study and prediction of the 2022 global monkeypox epidemic. j biosaf biosecur. 2022 dec;4(2):158-162. doi: 10.1016/j.jobb.2022.12.001. epub 2022 dec 22. pmid: 36573222; pmcid: pmc9773788. 5. damaso cr. phasing out monkeypox: mpox is the new name for an old disease. lancet reg health am. 2022 dec 28:100424. doi: 10.1016/j.lana.2022.100424. epub ahead of print. pmid: 36588985; pmcid: pmc9795326. 6. rehman su, rehman su, yoo hh. covid-19 challenges and its therapeutics. biomed pharmacother. 2021 oct;142:112015. doi: 10.1016/j.biopha.2021.112015. epub 2021 aug 5. pmid: 34388532; pmcid: pmc8339548. 7. xia j, tong j, liu m, shen y, guo d. evaluation of coronavirus in tears and conjunctival secretions of patients with sars-cov-2 infection. j med virol. 2020 jun;92(6):589-594. doi: 10.1002/jmv.25725. epub 2020 mar 12. pmid: 32100876; pmcid: pmc7228294. 8. wu p, duan f, luo c, liu q, qu x, liang l, wu k. characteristics of ocular findings of patients with coronavirus disease 2019 (covid-19) in hubei province, china. jama ophthalmol. 2020 may 1;138(5):575578. doi: 10.1001/jamaophthalmol.2020.1291. pmid: 32232433; pmcid: pmc7110919. https://www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/situation-reports/20200521-covid-19-sitrep-122.pdf?sfvrsn=24f20e05_2:1-17 https://www.who.int/docs/default-source/coronaviruse/situation-reports/20200521-covid-19-sitrep-122.pdf?sfvrsn=24f20e05_2:1-17 52 9. cook tm. personal protective equipment during the coronavirus disease (covid) 2019 pandemic a narrative review. anaesthesia. 2020 jul;75(7):920-927. doi: 10.1111/anae.15071. epub 2020 apr 28. pmid: 32246849. 10. ma d, chen cb, jhanji v, xu c, yuan xl, liang jj, huang y, cen lp, ng tk. expression of sars-cov2 receptor ace2 and tmprss2 in human primary conjunctival and pterygium cell lines and in mouse cornea. eye (lond). 2020 jul;34(7):1212-1219. doi: 10.1038/s41433-020-0939-4. epub 2020 may 7. pmid: 32382146; pmcid: pmc7205026. 11. liu z, sun cb. conjunctiva is not a preferred gateway of entry for sars-cov-2 to infect respiratory tract. j med virol. 2020 sep;92(9):1410-1412. doi: 10.1002/jmv.25859. epub 2020 jun 3. pmid: 32275082; pmcid: pmc7262346. 12.bressler nm. ophthalmology and covid-19. jama. 2020;324(12):1143–1144. doi:10.1001/jama.2020.17595 13. chen l, liu m, zhang z, qiao k, huang t, chen m, xin n, huang z, liu l, zhang g, wang j. ocular manifestations of a hospitalised patient with confirmed 2019 novel coronavirus disease. br j ophthalmol. 2020 jun;104(6):748-751. doi: 10.1136/bjophthalmol-2020-316304. epub 2020 apr 7. pmid: 32265202; pmcid: pmc7211077. 14. bragazzi nl, kong jd, mahroum n, tsigalou c, khamisy-farah r, converti m, wu j. epidemiological trends and clinical features of the ongoing monkeypox epidemic: a preliminary pooled data analysis and literature review. j med virol. 2022 jun 12. doi: 10.1002/jmv.27931. epub ahead of print. pmid: 35692117. 15. abdelaal a, serhan ha, mahmoud ma, rodriguez-morales aj, sah r. ophthalmic manifestations of monkeypox virus. eye (lond). 2022 jul 27. doi: 10.1038/s41433-022-02195-z. epub ahead of print. pmid: 35896700. 16. jezek z, grab b, szczeniowski m, paluku km, mutombo m. clinico-epidemiological features of monkeypox patients with an animal or human source of infection. bull world health organ. 1988;66(4):459-64. pmid: 2844428; pmcid: pmc2491168. 17. hughes, c., et al. "ocular complications associated with acute monkeypox virus infection, drc." international journal of infectious diseases 21 (2014): 276-277. 18. parker s, chen ng, foster s, hartzler h, hembrador e, hruby d, jordan r, lanier r, painter g, painter w, sagartz je, schriewer j, mark buller r. evaluation of disease and viral biomarkers as triggers for therapeutic intervention in respiratory mousepox an animal model of smallpox. antiviral res. 2012 apr;94(1):44-53. doi: 10.1016/j.antiviral.2012.02.005. epub 2012 feb 18. pmid: 22381921; pmcid: pmc3722602. 19. ci ng fy, yeh s, smit d, ng ot, vasoo s, land curi al, agrawal r. monkeypox and ocular implications in humans. ocul surf. 2022 nov 6;27:13-15. doi: 10.1016/j.jtos.2022.10.005. epub ahead of print. pmid: 36351509; pmcid: pmc9637310. 20. nogueira filho pa, lazari cds, granato cfh, shiroma mardv, santos ald, campos msq, freitas d. ocular manifestations of monkeypox: a case report. arq bras oftalmol. 2022 nov 4;85(6):632-635. doi: 10.5935/0004-2749.2022-0281. pmid: 36350927. 21. scandale p, raccagni ar, nozza s. unilateral blepharoconjunctivitis due to monkeypox virus infection. ophthalmology. 2022 nov;129(11):1274. doi: 10.1016/j.ophtha.2022.08.013. epub 2022 aug 28. pmid: 36041955; pmcid: pmc9534164. 11 kalicka, maria, bielak, alicja, gryta, jakub, iwan, karolina, janczewska, martyna, kolasa, agata, krysa, tomasz, radziejowska, zuzanna & szklarz, magdalena. how maternal obesity affects pregnancy? literature review. quality in sport. 2023;10(1):11-17. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.10.01.001 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/42864 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 28.02.2023. revised: 28.02.2023. accepted: 15.03.2023. published: 15.03.2023. how maternal obesity affects pregnancy? literature review maria kalicka¹ https://orcid.org/0000-0002-7246-6737 maria.kalicka96@gmail.com alicja bielak¹ https://orcid.org/0000-0001-9022-1250 aalicja.groszek@gmail.com jakub gryta¹ https://orcid.org/0000-0003-2088-6622 kubagryta74@gmail.com karolina iwan¹ https://orcid.org/0000-0001-6570-4293 iwan.karolina95@gmail.com martyna janczewska² https://orcid.org/0000-0003-1310-4776 m.janczewska2002@gmail.com agata kolasa¹ https://orcid.org/0000-0002-5538-9733 agatakolasa127@gmail.com tomasz krysa³ https://orcid.org/0000-0002-9644-1235 tomek.krysa96@gmail.com zuzanna radziejowska¹ https://orcid.org/0000-0002-5879-8778 zuza.radziejowska@gmail.com magdalena szklarz¹ https://orcid.org/0000-0002-6795-8868 magdalena.szklarz1@gmail.com ¹1 military clinical hospital in lublin, al. racławickie 23, 20-049 lublin ²independent public clinical hospital no. 4 in lublin st. jaczewskiego 8, 20-954 lublin ³specialist hospital of stefan cardinal wyszyński in lublin correspondence: maria kalicka, maria.kalicka96@gmail.com https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.10.01.001 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/42864 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) 12 abstract introduction: obesity is a well-known risk factor for many health problems. recently, the increasing number of obese pregnant patients deserves our special attention, because maternal obesity is associated with numerous complications during the antepartum, intrapartum, and immediate postpartum stages of pregnancy. purpose of the study: the aim of this study is to collect and summarize the latest views on maternal obesity in pregnancy and highlights the complications associated with it. material and methods: literature review was performed in english different databases, using keywords: morbid obesity, super-obesity, maternal obesity, pregnancy, complications. results and conclusions: in our systematic review we would like to present the most important threats of obesity among pregnant women such as: cardiovascular, respiratory, endocrinology and gestational weight gain problems; pregnancy loss; fetal anomalies; anesthetic and delivery problems; breastfeeding disorders; problems with contraception and long-distant effects in a child's adult life. therapeutic success of such a pregnancy should consist of the cooperation of many specialists. this phenomenon of maternal obesity will certainly spread in the future and for this reason awareness of this problem is very important for both patients and physicians taking care of them. keywords : maternal obesity, morbid obesity, super-obesity, pregnancy, complications. introduction and purpose: obesity is considered one of the most popular civilization diseases. it is classified according to body mass index (bmi) defined as weight in kilograms divided by height in meters squared (kg/m2). the world health organization divides bmi ranges into six categories (table 1). [1] table 1 classes of bmi (who) body mass index nutritional status < 18.5 underweight 18.5 24.9 normal weight 25.0 29.9 pre-obesity 30.0 34.9 obesity class i 35.039.9 obesity class ii >40 obesity class iii – it is known also as a morbid obesity it is obvious that obesity is a well-known risk factor for many health problems among the entire human population, but in our literature review we would like to emphasize the risk it poses to pregnant patients. the scale of this phenomenon is increasing e.g. based on the 2017-2018 national health and nutrition examination survey, the prevalence of obesity in women of reproductive age (20–39 years) in the united states is 39.7%. [2] statistics show that 2% of pregnant women in the united states are classified as having super-obesity (bmi at or above 50 kg/m2). [3] recently, the increasing number of obese pregnant patients deserves our special attention, because maternal obesity has been recognized as an additional risk to both the mother and the fetus. maternal obesity is associated with numerous complications during the antepartum, intrapartum, and immediate postpartum stages of pregnancy such as: cardiovascular, respiratory, endocrinology and gestational weight gain problems; pregnancy loss, fetal anomalies; anesthetic and delivery problems; breastfeeding disorders; problems with contraception and long-distant effects in a child's adult life. [4] [5] the aim of this study is to collect and summarize the latest views on maternal obesity in pregnancy and highlights the complications associated with it. it is worth noticing that the amount of scientific research about maternal obesity is limited as it is a relatively new problem. this phenomenon of maternal obesity will certainly spread in the future and for this reason awareness of this problem is very important for both patients and physicians taking care of them. 13 material and methods: we carried out literature search using english based databases (pubmed, clinicalkey, free medical journals, national library of medicine, pubmed central, the lancet) looking for articles referring to keywords used: morbid obesity, super-obesity, maternal obesity, pregnancy, complications. the most recent studies (from 2004 to 2022) have been reviewed and those most relevant to our summary have been selected. results: the most important complications related to pregnancy in obese patients can be divided into 3 groups. (diagram 1) according to this division, they will be discussed in our review. diagram 1 – complications related to pregnancy in obese patients antepartum complications: maternal complications antepartum maternal complications include: cardiovascular, respiratory, endocrinology and gestational weight gain problems. pregnancy obesity can lead to the development of hypertension in pregnancy, as well as preeclampsia, which is a direct threat to life. some studies report a 3–10 fold increase in preeclampsia risk compared to normal weight women. preeclampsia is mainly associated with elevated leptin levels, which leads to placental ischemia and endothelial dysfunction. therefore, it is extremely important to control the level of lactate dehydrogenase ldh, urine protein creatinine ratios in all pregnant women with obesity many times. [6] pregnancy in obese women means a much greater increase in intra-abdominal pressure and reductions in lung volume, compared to pregnancy in women with normal body weight. the incidence of obstructive sleep apnea(osa) is also higher among the obese women. interestingly, osa without coexisting obesity in pregnancy, is an independent risk factor of preeclampsia, eclampsia, cardiomyopathy, pulmonary embolism and in-hospital mortality. this means that with coexisting obesity, the risk of these complications increases. in according to that, the screening for osa using the stop-bang questionnaire, supported by the society of anesthesiology and sleep medicine, is recommended before a planned pregnancy. [7] 14 obesity can also contribute to the development of gestational diabetes. women with developed pre-gestational diabetes should decide to consult an endocrinologist and diabetologist before becoming pregnant. controlled pre-gestational diabetes increases the chances of pregnancy without major complications. obesity in the general population leads to vitamin d deficiency, but in pregnancy it is associated with a significantly increased risk of developing preeclampsia as well as worsening glucose tolerance. vitamin d deficiency is also associated with a risk of low birth weight and of an increased rate of caesarean births. [4] in 2009, the institute of medicine (iom) published guidelines with a recommendation of a weight gain of 11–20 lbs for all patients with obesity throughout the course of their pregnancy. the estimated proportion of women who have achieved these targets is below 50%. excessive weight gain during pregnancy is obviously combined with maintaining overweight or obesity in the postpartum period. [5] fetal complications obese women have an increased risk of spontaneous abortion (sab) and of recurrent miscarriage. for instance, bmi >30 kg/m2 is responsible for the increase of this risk by more than 30%. [6] the risk of stillbirth increases with increasing bmi. the most significant increase of this risk was in patients with a bmi > 50 kg/m2. the mechanism of this phenomenon is still unknown, but the following are taken into account: undiagnosed comorbidities, chronic intrauterine inflammation, hypoxia, placental dysfunction. [8] swedish and american studies showed that maternal obesity is a strong independent risk factor for very early (22-27 weeks ega) spontaneous preterm delivery. [9] pregnancy in obese women is also associated with the risk of fetal anomalies such as: neural tube defects, hydrocephaly and cardiac, orofacial and limb reduction defects, macrosomia, underlying insulin resistance, hyperglycemia, nutritional deficiencies. it is worth emphasizing that due to the limitations of ultrasonography sensitivity among obese patients, the detection of fetal defects by this examination is extremely difficult. the result of cell free fetal dna screening is also unreliable because of the increased volume of distribution. what is more, diagnostic tests such as: chorionic villus sampling and amniocenteses can be technically very difficult, sometimes impossible. [4] therefore, attention is drawn to more frequent ultrasound examinations, the use of endovaginal probe transabdominally in the umbilicus, and the consideration of mri. [10] intrapartum complications: equipment first, it should be noted that hospitalization of an obese pregnant woman requires special equipment from the hospital, such as: wider doorways, elevators with increased maximal weight allowances, bariatric bed and surgical table, portable or ceiling-mounted lifting equipment, bariatric wheelchairs and commodes, large surgical safety belts (if a surgical intervention is required). these basics show that from the very beginning when planning space development, the possibility of contact with such patients should be taken into account. [4] anesthetic problems anesthesia during delivery by forces of nature and caesarean delivery is one of the most important issues for a pregnant woman. it is extremely important to conduct an anesthesia consultation, taking into account the patient's actual body weight. placement of the labor epidurals may be more difficult in obese patient and may take more time than usual. the percentage of failed regional anesthesia is increased and the percentage of the need of general anesthesia is increased. [11] if a caesarean delivery is required, the anesthesiologist should be aware of positioning, intraoperative blood pressure monitoring and postoperative analgesia. in obese patients, non-invasive methods of measuring blood pressure may be unreliable. invasive methods should be considered to control the patient's condition during eventually cardiopulmonary instability or haemorrhage. it should be also noted that obese patients have a higher risk of hyperventilation during opioid therapy. [4] delivery problems generally, obesity increases the risk of: cesarean delivery, prolonging the second stage of labor and a second stage arrest cesarean delivery. [12] maternal obesity limits the assessment of the fetus by transvaginal examination and external examination. it also limits fetal heart rate detection by the cardiotocograph. in this situation fetal ultrasound evaluation may be necessary. sometimes physicians use endovaginal probe transabdominally in the umbilicus, because of reduced tissue thickness. the ge monica novii wireless patch system is a fetal and maternal monitor used to measure the heart rates of fetus and mother, which has improved fetal heart tracings in women with obesity. [13] obese pregnant patients also have an increased risk of postoperative complications and post-cesarean wound infections. bmi > 30 kg/m2 involves increased operative 15 time, estimated blood loss and the percentage of intraoperative injury such as: perioperative transfusion, reoperation, hysterectomy, bladder, bowel, or ureteral injury, or broad ligament hematomas. [3] [4] moreover, studies have shown that obese patients should be given higher doses of antibiotics before cesarean section than those with normal bmi. some institutions use 3-gram of cefazolin instead of the standard 2-gram of cefazolin. during abdominal skin preparation is good to use two or more chlorhexidine-alcohol swabs, because of increased surface area. [14] [4] postpartum complications cardiovascular complications obesity in pregnancy is a risk factor for pre-pregnancy obesity in the next pregnancy. [5] women with maternal obesity are due to develop an increased central fat mass in the postpartum period. it is obvious that central obesity is associated with multiple cardiovascular complications. obesity during pregnancy is a risk factor for the development of hypertension in pregnancy and gestational diabetes. these diseases cause numerous complications for both the mother and the fetus. for the mother, they are a risk factor for the development of type 2 diabetes and hypertension after pregnancy. [15] [4] pregnancy is a proven risk factor for the development of venous thromboembolism, so the obesity increases this risk even more. [16] breastfeeding problem obesity in the postpartum period may make it difficult to start and continue breastfeeding. maternal obesity has been considered as a risk factor for delayed stage ii lactogenesis. obese women have increased baseline progesterone levels and decreased prolactin response to infant suckling. in conclusion, breastfeeding in obese women is difficult and is often associated with no breastfeeding or a short duration of breastfeeding. [17] [18] problem with contraception the selection of contraceptives for obese women after pregnancy is also a challenge. it is worth noting that there are several studies that show that the use of progestin-only contraceptives are less effective in obese women. moreover, obesity is a obvious risk factor for venous thromboembolism and this risk increases with the use of estrogen-containing contraception. [19] long-distant effects for child newborns have an increased amount of adipose tissue. it has turned out that apart from the obvious complications in the fetus or newborn, more and more attention in the literature is devoted to long-term effects among the offspring of obese mothers. long-term effects in adolescence and adulthood include mainly metabolic syndrome, obesity and risks of coronary heart disease, stroke, type 2 diabetes. however, these are not the only long-term complications. what is interesting, in a scandinavian study maternal obesity was associated with an increased risk of childhood asthma. maternal obesity has also been mentioned as a possible risk factor of autism spectrum disorders, childhood developmental delay, and attention-deficit/hyperactivity disorder. high bmi is also associated with risk of neurodevelopmental disorders, including cerebral palsy. [20] [22] conclusions : 1. the increasing number of obese pregnant patients deserves our special attention, because maternal obesity has been recognized as an additional risk to both the mother and the fetus. the most important complications related to pregnancy in obese patients can be divided into 3 groups: antepartum, intrapartum and postpartum. 2. maternal obesity is associated with a higher risk of the development of hypertension in pregnancy, preeclampsia, obstructive sleep apnea, gestational diabetes, gestational weight gain problems. [4] [7] 3. fetal complications include increased risk of spontaneous abortion and recurrent miscarriage. maternal obesity can cause fetal anomalies such as: neural tube defects, hydrocephaly and cardiac, orofacial and limb reduction defects, macrosomia, underlying insulin resistance, hyperglycemia, nutritional deficiencies. [4] 4. anesthesiologists should be aware that the placement of the labor epidurals may be more difficult in obese patient and the percentage of the need of general anesthesia is increased. [11] [4] 5. maternal obesity increases the risk of cesarean delivery, extended operative time, amount of blood loss and the amount of intraoperative injury such as: perioperative transfusion, reoperation, hysterectomy, bladder, bowel, or ureteral injury, or broad ligament hematomas. 6. the thickness of the adipose tissue may limited fetal heart rate detection by the cardiotocograph. [13] 16 7. obese patients should be given higher doses of antibiotics before cesarean section than those with normal bmi. [14] [4] 8. pregnancy is a proven risk factor for the development of venous thromboembolism and cardiovascular complications. 9. pregnant women who are obese are at risk of breastfeeding problems, because of the delayed stage ii lactogenesis. 10. the long-term effects of pregnancy obesity on offspring include: metabolic syndrome, obesity, risk of coronary heart disease, stroke, type 2 diabetes, childhood asthma and psychiatric disorders. in summary, the awareness of society about the risk of obesity during pregnancy is still unsatisfactory. caring for an obese pregnant woman is an extremely challenge for the obstetrician. therefore, it is so important to start obesity treatment in women of reproductive age before pregnancy. therapeutic success should consist of the cooperation of many specialists: obstetricians, maternal-fetal medicine (mfm) specialists, anesthesiologists, diabetologists, endocrinologists, dieticians, sleep medicine specialists and psychiatrists. references: 1. world health organization, 6 may 2010: a healthy lifestyle who recommendations. https://www.who.int/europe/news-room/fact-sheets/item/a-healthy-lifestyle---who-recommendations 2. hales cm, carroll md, fryar cd, ogden cl. prevalence of obesity and severe obesity among adults: united states, 2017-2018. nchs data brief. 2020 feb;(360):1-8. pmid: 32487284. 3. smid mc, dotters-katz sk, silver rm, kuller ja. body mass index 50 kg/m2 and beyond: perioperative care of pregnant women with superobesity undergoing cesarean delivery. obstet gynecol surv. (2017) 72:500–10. 10.1097/ogx.0000000000000469. 4. olerich k, soper d, delaney s, sterrett m. pregnancy care for patients with super morbid obesity. front pediatr. 2022 jul 19;10:839377. doi: 10.3389/fped.2022.839377. pmid: 35928678; pmcid: pmc9343711. 5. obesity in pregnancy: acog practice bulletin, number 230. obstetrics & gynecology 137(6):p e128e144, june 2021. doi: 10.1097/aog.0000000000004395. 6. poston l, caleyachetty r, cnattingius s, corvalán c, uauy r, herring s, gillman mw. preconceptional and maternal obesity: epidemiology and health consequences. lancet diabetes endocrinol. 2016 dec;4(12):1025-1036. doi: 10.1016/s2213-8587(16)30217-0. epub 2016 oct 12. pmid: 27743975. 7. nagappa m, liao p, wong j, auckley d, ramachandran sk, memtsoudis s, mokhlesi b, chung f. validation of the stop-bang questionnaire as a screening tool for obstructive sleep apnea among different populations: a systematic review and meta-analysis. plos one. 2015 dec 14;10(12):e0143697. doi: 10.1371/journal.pone.0143697. pmid: 26658438; pmcid: pmc4678295. 8. yao r, ananth cv, park by, pereira l, plante la. perinatal research consortium. obesity and the risk of stillbirth: a population-based cohort study. am j obstet gynecol. 2014 may;210(5):457.e1-9. doi: 10.1016/j.ajog.2014.01.044. epub 2014 mar 25. pmid: 24674712. 9. gould jb, mayo j, shaw gm, stevenson dk. march of dimes prematurity research center at stanford university school of medicine. swedish and american studies show that initiatives to decrease maternal obesity could play a key role in reducing preterm birth. acta paediatr. 2014 jun;103(6):586-91. doi: 10.1111/apa.12616. epub 2014 mar 25. pmid: 24575829. 10. maxwell c, glanc p. imaging and obesity: a perspective during pregnancy. ajr am j roentgenol. 2011 feb;196(2):311-9. doi: 10.2214/ajr.10.5849. pmid: 21257881. 11. tonidandel a, booth j, d'angelo r, harris l, tonidandel s. anesthetic and obstetric outcomes in morbidly obese parturients: a 20-year follow-up retrospective cohort study. int j obstet anesth. 2014 nov;23(4):357-64. doi: 10.1016/j.ijoa.2014.05.004. epub 2014 jun 4. erratum in: int j obstet anesth. 2015 feb;24(1):96. pmid: 25201313. 12. frolova ai, raghuraman n, stout mj, tuuli mg, macones ga, cahill ag. obesity, second stage duration, and labor outcomes in nulliparous women. am j perinatol. 2021 mar;38(4):342-349. doi: 10.1055/s-0039-1697586. epub 2019 sep 28. pmid: 31563134; pmcid: pmc8081034. 13. monson m, heuser c, einerson bd, esplin i, snow g, varner m, esplin ms. evaluation of an external fetal electrocardiogram monitoring system: a randomized controlled trial. am j obstet gynecol. 2020 aug;223(2):244.e1-244.e12. doi: 10.1016/j.ajog.2020.02.012. epub 2020 feb 20. pmid: 32087146; pmcid: pmc8842851. 14. swank ml, wing da, nicolau dp, mcnulty ja. increased 3-gram cefazolin dosing for cesarean delivery prophylaxis in obese women. am j obstet gynecol. 2015 sep;213(3):415.e1-8.doi: 10.1016/j.ajog.2015.05.030. epub 2015 may 21. pmid: 26003059. 17 15. national collaborating centre for women's and children's health (uk). hypertension in pregnancy: the management of hypertensive disorders during pregnancy. london: rcog press; 2010 aug. pmid: 22220321. 16. bates sm, middeldorp s, rodger m, james ah, greer i. guidance for the treatment and prevention of obstetric-associated venous thromboembolism. j thromb thrombolysis. 2016 jan;41(1):92-128. doi: 10.1007/s11239-015-1309-0. pmid: 26780741; pmcid: pmc4715853. 17. rasmussen km, kjolhede cl. prepregnant overweight and obesity diminish the prolactin response to suckling in the first week postpartum. pediatrics. 2004 may;113(5):e465-71.doi: 10.1542/peds.113.5.e465. pmid: 15121990. 18. amir lh, donath s. a systematic review of maternal obesity and breastfeeding intention, initiation and duration. bmc pregnancy childbirth. 2007 jul 4;7:9. doi: 10.1186/1471-2393-7-9. pmid: 17608952; pmcid: pmc1937008. 19. simmons kb, edelman ab. hormonal contraception and obesity. fertil steril. 2016 nov;106(6):12821288. doi: 10.1016/j.fertnstert.2016.07.1094. epub 2016 aug 23. pmid: 27565257. 20. godfrey km, reynolds rm, prescott sl, nyirenda m, jaddoe vw, eriksson jg, broekman bf. influence of maternal obesity on the long-term health of offspring. lancet diabetes endocrinol. 2017 jan;5(1):53-64. doi: 10.1016/s2213-8587(16)30107-3. epub 2016 oct 12. pmid: 27743978; pmcid: pmc5245733. 21. patel sp, rodriguez a, little mp, elliott p, pekkanen j, hartikainen al, pouta a, laitinen j, harju t, canoy d, järvelin mr. associations between pre-pregnancy obesity and asthma symptoms in adolescents. j epidemiol community health. 2012 sep;66(9):809-14. doi: 10.1136/jech.2011.133777. epub 2011 aug 15. pmid: 21844604; pmcid: pmc3412048. 22. krakowiak p, walker ck, bremer aa, baker as, ozonoff s, hansen rl, hertz-picciotto i. maternal metabolic conditions and risk for autism and other neurodevelopmental disorders. pediatrics. 2012 may;129(5):e1121-8. doi: 10.1542/peds.2011-2583. epub 2012 apr 9. pmid: 22492772; pmcid: pmc3340592. 19 marciniak, agnieszka, nemeczek, sylwia, walczak, klaudia, walczak, patrycja, merkisz, konrad, grzybowski, jakub, grzywna, natalia, jaskuła, karolina & orłowski, władysław. adaptogens use, history and future. late-onset pompe disease literature review and summary of current knowledge. quality in sport. 2023;9(1):19-28. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.01.002 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41707 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no.32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 05.01.2023. revised: 15.01.2023. accepted: 15.01.2023. adaptogens use, history and future adaptogeny – zastosowanie, historia i przyszłość agnieszka marciniak wojewódzki szpital specjalistyczny im. stefana kardynała wyszyńskiego spzoz w lublinie https://orcid.org/0000-0002-3158-8842 sylwia nemeczek wojewódzki szpital specjalistyczny im. stefana kardynała wyszyńskiego spzoz w lublinie https://orcid.org/0000-0003-2936-1822 klaudia walczak samodzielny publiczny szpital kliniczny nr 1 w lublinie https://orcid.org/0000-0002-5156-2260 patrycja walczak uniwersytet medyczny w lublinie https://orcid.org/0000-0002-4151-9170 konrad merkisz samodzielny publiczny szpital kliniczny nr 4 w lublinie https://orcid.org/0000-0002-3533-2967 jakub grzybowski samodzielny publiczny szpital kliniczny nr 4 w lublinie https://orcid.org/0000-0002-2110-7304 natalia grzywna 1 wojskowy szpital kliniczny z polikliniką spzoz w lublinie https://orcid.org/0000-0001-9132-5326 karolina jaskuła kliniczny szpital wojewódzki nr 1 im. fryderyka chopina w rzeszowie https://orcid.org/0000-0002-0040-4545 władysław orłowski wojewódzki szpital specjalistyczny im. stefana kardynała wyszyńskiego spzoz w lublinie https://orcid.org/0000-0002-8191-2102 abstrakt adaptogeny są związkami syntetycznymi lub ekstraktami roślinnymi, mającymi zdolność zwiększania wydolności organizmu przy obecnych bodźcach stresowych. ekstrakty z żeń-szenia, eleutherococcus senticosus, rhaponticum carthamoides, różeńca górskiego i cytryńca chińskiego to najlepiej poznane adaptogeny roślinne. celem niniejszej pracy jest ocena wykorzystania adaptogenów roślinnych w przeszłości i obecnie oraz nakreślenie perspektyw ich przyszłego zastosowania. stosowanie naturalnych adaptogenów przez ludzi ma bogatą historię – są one stosowane w leczeniu wielu chorób, poprawianiu pamięci czy zmniejszaniu skutków stresu. pół wieku temu adaptogeny roślinne po raz pierwszy zastosowano w sporcie wyczynowym dzięki ich działaniu zwiększającemu odporność organizmu na stres oraz poprawie wytrzymałości fizycznej. chociaż obecnie wiele osób przyjmuje roślinne adaptogeny, badania kliniczne na ludziach są nadal bardzo ograniczone. informacje uzyskane przy pisaniu niniejszej pracy wskazują, że adaptogeny roślinne mogą zapewnić szereg korzyści w leczeniu chronicznego zmęczenia, zaburzeń funkcji poznawczych i schorzeń immunologicznych. https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.01.002 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41707 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) 20 słowa kluczowe: adaptogeny roślinne, panax ginseng , eleuterococcus senticosus , rhaponticum carthamoides , rhodiola rosea , schisandra chinensis abstract adaptogens are synthetic compounds or plant extracts that have the ability to increase the body's efficiency in the presence of stress stimuli. extracts from ginseng, eleutherococcus senticosus, rhaponticum carthamoides, roseroot and chinensis are the best known plant adaptogens. the aim of this work is to assess the use of plant adaptogens in the past and present, and to outline the prospects for their future use. the use of natural adaptogens by humans has a rich history they are used to treat many diseases, improve memory or reduce the effects of stress. half a century ago, plant adaptogens were first used in competitive sports due to their effect on increasing the body's resistance to stress and improving physical endurance. although many people now take plant adaptogens, human clinical trials are still very limited. information obtained while writing this paper indicates that plant adaptogens may provide a number of benefits in the treatment of chronic fatigue, cognitive dysfunction and immune diseases. key words: plant adaptogens, panax ginseng , eleuterococcus senticosus , rhaponticum carthamoides , rhodiola rosea , schisandra chinensis wstęp adaptogeny to farmakologicznie czynne związki lub ekstrakty roślinne [ 1 , 2 , 3 ]. zwiększają wydolność organizmu przy obciążeniach fizycznych bez zwiększania zużycia tlenu. spożywanie adaptogenów wiąże się nie tylko z lepszą adaptacją organizmu do stresu i normalizacją funkcji metabolicznych, ale także z lepszą sprawnością umysłową i fizyczną [1,2,3]. celem naszego badania jest ocena danych dotyczących stosowania adaptogenów w przeszłości oraz perspektyw ich stosowania w przyszłości. istnieją dwie główne grupy adaptogenów. do pierwszej klasy zaliczamy adaptogeny roślinne, do drugiej zaś adaptogeny syntetyczne. chociaż adaptogeny roślinne były stosowane przez ludzi od wieków, termin „adaptogen” został wprowadzony dopiero w 1947 roku przez radzieckiego naukowca łazariewa [1,4]. definiuje on adaptogeny jako substancje powodujące niespecyficzną odporność organizmów żywych [1,2,4]. adaptogeny mają pozytywny wpływ na ludzi i zwierzęta. stosowanie adaptogenów roślinnych ma długą historię. stosowane są przez człowieka od setek lat na całym świecie, natomiast dane o stosowaniu pierwszego syntetycznego adaptogenu, bemetylu, pochodzą z lat 70. xx wieku. od tego czasu opracowano wiele syntetycznych adaptogenów. ich spożycie wiąże się nie tylko ze zwiększoną odpornością fizyczną i psychiczną, ale także z rozszerzeniem naczyń krwionośnych oraz obniżeniem poziomu cukru i mleczanu we krwi [3]. są szeroko stosowane w medycynie sportowej, ale od 2009 roku wada umieściła bromantan na liście substancji zabronionych, a od 2018 roku bemetyl również został włączony do programu monitoringu wada [5,6]. w 1980 roku naukowcy breckham i dardimov stwierdzili, że adaptogeny zwiększają odporność organizmu nie tylko na czynniki fizyczne, ale również chemiczne i biologiczne [1,2,7], co dodatkowo poszerza możliwości ich wykorzystania. chociaż adaptogeny roślinne były stosowane od wieków, ich działanie jest badane do dziś. mają też obiecujący potencjał dla szerszych zastosowań w przyszłości. biologiczne działanie adaptogenów roślinnych związane jest z zawartym w nich kompleksem związków biologicznie czynnych. roślinne adaptogeny mają bardzo bogaty skład fitochemiczny. niektóre z najważniejszych fitochemikaliów o właściwościach adaptogennych to: saponiny triterpenoidowe, fitosterole i ekdyzon, lignany, alkaloidy, flawonoidy, witaminy itp. [4,8,9]. mechanizm działania adaptogenów roślinnych jest złożony i nie do końca poznany. ostatnie badania donoszą, że przyjmowanie adaptogenów roślinnych, takich jak wyciągi z korzenia rhodiola rosea, korzenia schisandra chinensis, korzenia eleutherococcus senticosus, wiąże się z wpływem na oś podwzgórze-przysadka-nadnercza [ 10 ] i na niektóre mediatory stresu [ 11 ]. ponadto spożycie takich ekstraktów wpływa na poziom tlenku azotu, mleczanu, glukozy we krwi, kortyzolu, profil lipidowy osocza, enzymy wątrobowe itp. [ 8 , 11 , 12 , 13 , 14 ]. obecne i potencjalne zastosowania tych roślin leczniczych są związane z zaburzeniami psychicznymi i zaburzeniami zachowania, funkcjami poznawczymi i chorobami wywołanymi stresem [ 4 , 9 , 15 , 16 , 17 , 18 , 19 , 20 ]. przyjmowanie adaptogenów roślinnych nie wiąże się z poważnymi skutkami ubocznymi [ 20 , 21 ]. materiały i metody pierwszy etap procesu selekcji obejmował poszukiwanie odpowiednich badań. przeprowadzono wyszukiwanie artykułów w bazie danych pubmed. w procesie wyszukiwania użyto następujących słów kluczowych: „adaptogeny”, „adaptogeny roślinne”, „ panax ginseng ”, „ eleutherococcus senticosus ”, „ schisandra chinensis ”, „ rhodiola rosea ”, „ rhaponticum carthamoides ” , „ leuzea carthamoides ”. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ 21 w drugim kroku postępowaliśmy zgodnie z metodą prisma (preferred reporting items for systematic review and meta-analysis). w trzecim kroku wybrano odpowiednie badania na podstawie kryteriów wykluczenia i włączenia. kryteriami wykluczenia były: artykuły napisane w języku innym niż angielski lub polski; artykuły o nieistotnych tematach oraz brak informacji o pochodzeniu danych. kryteriami włączenia były: badania na ludziach; badania na zwierzętach oraz badania wpływu adaptogenów. w kroku czwartym odczytano i zidentyfikowano wybrane pełne artykuły. w sumie wybrano ponad 50 badań i uwzględniono je w niniejszym przeglądzie. wyniki i dyskusja żeń-szeń pierwsze dowody na stosowanie żeń-szenia ( panax ginseng) pochodzą sprzed ponad 2000 lat [ 23 ]. wyciągi przygotowano i stosowano w celu utrzymania homeostazy w organizmie człowieka, leczenia zmęczenia i osłabienia, zwiększenia ochrony immunologicznej oraz leczenia nadciśnienia tętniczego, cukrzycy typu 2, a nawet zaburzeń erekcji [ 2 , 23 , 24 , 25 , 26 ]. w tradycyjnej medycynie chińskiej ekstrakty z żeń-szenia były również stosowane jako środki nootropowe [ 24 , 25 , 26]. dokładny mechanizm działania adaptogennego żeń-szenia nie jest znany, przypuszcza się jednak, że wpływa on na oś podwzgórze-przysadka-nadnercza oraz wykazuje działanie przeciwutleniające [ 24 , 27 , 28 , 29 ]. żeń-szeń ma bogaty skład fitochemiczny. obecnie znanych jest ponad 200 substancji wyizolowanych z żeń-szenia koreańskiego, głównie ginsenozydy [ 30 ]. dane sugerują, że spożycie ekstraktów z żeń-szenia wiąże się z efektami ergogenicznymi, czyli podnoszeniem wydolności i zwiększoną siłą mięśni. włączenie żeń-szenia do diety sportowców mogłoby pomóc zwiększyć odporność fizyczną organizmu i regenerację między treningami. spożywanie ekstraktu z żeń-szenia wiąże się również z poprawą profilu lipidowego osocza i poziomu glukozy we krwi. wyciągi z żeń-szenia można włączyć do diety pacjentów z chorobami układu krążenia, hiperlipidemią i cukrzycą. ekstrakty z rośliny nie tylko poprawiają funkcje poznawcze i pamięciowe, ale także poprawiają sen i zmniejszają uczucie zmęczenia. przyjmowanie ekstraktu z żeń-szenia nie wiąże się z poważnymi skutkami ubocznymi [ 21 , 32 , 33 , 34 , 35 , 36 , 37 , 38 , 39 , 40 , 41 ]. bezpieczeństwo ekstraktu to kolejna korzyść, którą należy wziąć pod uwagę. obecnie dostępnych jest wiele produktów zawierających ekstrakty z żeń-szenia. korzeń żęń-szenia jest zawarty w farmakopei europejskiej iw farmakopei usa. suchy ekstrakt z żeń-szenia jest wytwarzany z korzenia za pomocą odpowiedniej procedury przy użyciu rozpuszczalnika wodno-alkoholowego. główne związki, które można wykryć w ekstrakcie to: ginsenozyd rg1, ginsenozyd re, ginsenozyd rf, ginsenozyd rb1[31 ]. chociaż ekstrakt był używany przez ponad dwa tysiąclecia, istnieje ograniczona liczba badań klinicznych, które badały korzyści lub skutki uboczne jego stosowania. konieczne jest przeprowadzenie większej liczby randomizowanych badań z podwójnie ślepą próbą. brakuje wieloośrodkowych, randomizowanych badań z podwójnie ślepą próbą obejmujących spożycie żeń-szenia. w celu lepszego zbadania korzyści i przyszłych zastosowań ekstraktu z żeń-szenia należy przeprowadzić wieloośrodkowe randomizowane badania z podwójnie ślepą próbą. roślina ma ogromny potencjał, aby znaleźć się w lekach do leczenia różnych schorzeń. eleutherococcus senticosus dzisiaj ekstrakty roślinne są stosowane nie tylko przez sportowców na całym świecie, ale także przez wielu innych konsumentów, którzy nie są aktywnie zaangażowani w sport. żeń-szeń syberyjski (eleeutherococcus senticosus) został po raz pierwszy opisany w xix wieku [ 42 ] skład fitochemiczny obejmuje syringinę, sezaminę; saponiny, kumaryny, terpenoidy, flawonoidy, kwasy organiczne i witaminy b1, b2, c oraz e [ 44 , 45 ]. ekstrakty z korzenia eleutherococcus senticosus stymulują układ odpornościowy, wpływają na adaptację do czynników zewnętrznych, poprawiają kondycję psychiczną i fizyczną oraz funkcje pamięci, działają hipoglikemizująco i przeciwzapalnie [ 13 , 45 , 46 ]. uważa się, że eleutherococcus senticosus wywiera działanie adaptogenne poprzez wpływ na oś podwzgórze-przysadka-nadnercza [ 44 ]. większość ekstraktów z eleutherococcus senticosus jest przygotowywana z korzeni. kłącze eleutherococcus senticosus jest opisane w farmakopei europejskiej. kłącze ma średnicę od 1,5 do 4 cm i nieregularny cylindryczny kształt. powierzchnia jest podłużnie pomarszczona o barwie szaro-brązowej do czarno-brązowej [ 47 ]. chociaż eleutherococcus senticosus został opisany w xix wieku, badania nad jego zastosowaniem nadal trwają. dane sugerują, że spożycie eleutherococcus senticosus wspomaga aktywność fizyczną, redukcję masy ciała, zdrowie psychiczne i redukuje zmęczenie. wyciągi z rośliny można stosować zarówno przy izolowanym zmęczeniu, ale także w przypadku zaburzeń snu. przyjmowanie ekstraktu z eleutherococcus senticosus może przyczynić się do zwiększenia funkcji poznawczych. ekstrakt z żeń-szenia syberyjskiego mógłby być włączony do diety pacjentów z hiperlipidemią, ponieważ ma korzystny wpływ na profil lipidowy. istnieje potencjał rozwoju produktów leczniczych zawierających ekstrakt z eleutherococcus senticosus , które mogłyby być przyjmowane przez pacjentów z różnymi obciążeniami, https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ 22 takimi jak: otyłość, nadwaga, hiperlipidemia itp. można by również zarejestrować nowe leki nootropowe zawierające standaryzowany ekstrakt roślinny. brakuje wieloośrodkowych, randomizowanych badań z podwójnie ślepą próbą, które obejmowałyby wpłyp spożycia żeń-szenia syberyjskiego. w celu lepszego zbadania korzyści i przyszłych zastosowań ekstraktu z eleuterococcus senticosus konieczne są dalsze badania. roślina ma ogromny potencjał, aby znaleźć zastosowanie w leczeniu wielu schorzeń, a co istotne przyjmowanie ekstraktu z eleuterococcus senticosus nie wiąże się z poważnymi skutkami ubocznymi [ 46 , 48 , 49 , 50 , 51 , 52 , 53 , 54 , 55 ]. rhaponticum carthmoides rhaponticum carthamoides ( rhaponticum carthamoides iijin.) to wieloletnie zioło używane od wieków w rosji, chinach i mongolii [ 14 ]. roślina jest również znana jako leuzea. w 1969 roku brekhman i dardymov sklasyfikowali tę roślinę jako adaptogen [ 14 ]. wyciągi z rośliny były stosowane w leczeniu osłabienia [ 14 , 56 ], chorób płuc, chorób nerek, gorączki i dusznicy bolesnej [ 57 ]. przyjmowanie ekstraktu z leuzea zwiększa adaptację organizmu do różnych czynników, które można określić jako stres dla organizmu [ 14 , 57 ] i jednocześnie nie wykazuje poważnych skutków ubocznych. dane sugerują, że spożywanie ekstraktów rhaponticum carthamoides wiąże się z efektami anabolicznymi – zwiększeniem masy ciała i zwiększeniem siły mięśni. inne ważne korzyści to zwiększona wytrzymałość psychiczna i lepsze profile lipidów w osoczu. zgłaszano również poprawę funkcji serca i funkcji poznawczych. ze względu na poprawę funkcji serca, ekstrakt rhaponticum carthamoides może być szczególnie przydatny dla pacjentów z chorobami układu krążenia. ekstrakt ma wiele korzystnych skutków dla człowieka, takich jak: zwiększona wytrzymałość i wydolność fizyczna, działanie anaboliczne, hipocholesterolemiczne, neuroprotekcyjne, właściwości przeciwcukrzycowe, przeciwutleniające, zwiększona odporność [ 14 , 57 ]. mechanizm działania ekdysteroidów zawartych w rhaponticum carthmoides wiąże się ze szlakami transdukcji sygnału, a nie z receptorami steroidowymi i estrogenowymi [ 58 ]. w latach 70-tych wyciągi z leuzei wykazywały dobroczynne działanie u sportowców, a ich stosowanie stało się rutynową praktyką w treningu wielu sportowców. skład fitochemiczny rhaponticum carthamoides jest bogaty w ekdysteroidy i fenole. głównym ekdysteroidem jest 20hydroksyekdyzon [ 14 ]. właściwości adaptogenne ekstraktu związane są głównie z jego obecnością [ 14 ]. kolejnymi składnikami składu fitochemicznego są fenole i olejek eteryczny [ 14 ]. 20-hydroksyekdyzon ma typową strukturę steroidową. niedawne badanie, sfinansowane przez wada i przeprowadzone w 2019 roku, wykazało, że 20-hydroksyekdison jest niekonwencjonalnym środkiem anabolicznym, który może znacznie zwiększyć masę mięśniową. odnotowano istotny, zależny od dawki efekt anaboliczny 20hydroksyekdyzonu [ 59 ]. w 2020 roku 20-hydroksyekdyzon został włączony do programu monitoringu wada i jest bardzo prawdopodobne, że w ciągu najbliższych kilku lat substancja ta znajdzie się na liście substancji zabronionych [ 60 ]. główna różnica między 20-hydroksyekdyzonem a tymi dwoma związkami polega na tym, że 20-hydroksyekdyzon jest związkiem naturalnym, podczas gdy pozostałe dwa to syntetyczne adaptogeny. głównym powodem monitorowania 20hydroksyekdyzonu przez wada jest to, że spożycie tego związku poprawia wyniki sportowców. obecnie suplementy diety zawierające 20-hydroksyekdyzon są często włączane do suplementacji sportowców wyczynowych. pomimo korzyści wynikających ze stosowania ekstraktu, liczba badań na ludziach jest ograniczona i niewystarczająca do pełniejszej i kompleksowej oceny. efekty anaboliczne odnotowano również w badaniach na zwierzętach. dane z badań na zwierzętach sugerują, że stosowanie rhaponticum carthamoides wiąże się również z działaniem neuroprotekcyjnym. przyjmowanie rhaponticum carthamoides nie wiąże się z poważnymi skutkami ubocznymi [ 19 , 59 , 60 , 61 , 62 , 63 , 64 , 65 , 66 , 67 , 68 , 69 , 70 , 71 , 72 ]. dane uzyskane z badań na ludziach i zwierzętach dotyczące synergicznego działania anabolicznego rhaponticum carthamoides i rhodiola rosea są sprzeczne. potrzebne są dalsze badania, aby potwierdzić synergiczne działanie tych adaptogennych roślin. w celu lepszego zbadania korzyści i przyszłych zastosowań ekstraktu rhaponticum carthamoides należy przeprowadzić więcej badań in vivo i wieloośrodkowych randomizowanych badań z podwójnie ślepą próbą. rhodiola rosea (różeniec górski) w medycynie tradycyjnej rhodiola rosea opisywany jest jako środek adaptacyjny, zwiększający wytrzymałość fizyczną, wpływający na uczucie zmęczenia, depresję i zaburzenia układu nerwowego. w przeszłości stosowano go w azji w leczeniu grypy i przeziębienia, a także w leczeniu gruźlicy. w skandynawskiej części europy ekstrakty roślinne były stosowane w celu zwiększenia wytrzymałości fizycznej [73]. w składzie fitochemicznym rośliny dominuje sześć grup związków: fenylopropanoidy, pochodne fenyloetanolu, flawonoidy, kwasy fenolowe oraz monoi triterpeny [74]. głównymi pochodnymi fenyloetanolu są salidrozyd (rodiolozyd), paratyrozol i fenylopropanoid-rozawina. są one również odpowiedzialne za adaptogenne i ergogeniczne działanie rhodiola rosea [8,73,75]. adaptogenne działanie różeńca górskiego wiąże się z aktywacją kory mózgowej poprzez zwiększenie poziomu norepinefryny i serotoniny. ponadto wpływa na oś podwzgórze-przysadka-nadnercza, zmniejszając poziom hormonów uwalniających kortykotropinę, kortykotropiny, kortyzolu i epinefryny [29,73,76]. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ 23 dane sugerują, że spożycie ekstraktu z rhodiola rosea jest związane z właściwościami przeciwutleniającymi i adaptogennymi. wyciąg z rhodiola rosea może być stosowany nie tylko w walce ze zmęczeniem, ale także może być włączony do diety osób z chorobami serca, ze względu na korzystny wpływ na tętno i skurcze mięśni. stosowanie ekstraktów różeńca górskiego zalecane jest przy zaburzeniach snu i stanach lękowych. hepatoprotekcyjne działanie rośliny umożliwia zastosowanie jej ekstraktu w chorobach wątroby. poprawa siły fizycznej podczas ćwiczeń i regeneracja po treningu to powody, dla których ekstrakty z rhodiola rosea są przyjmowane również przez sportowców jako uzupełnienie diety. przyjmowanie różeńca górskiego nie wiąże się z poważnymi skutkami ubocznymi [ 77 , 78 , 79 , 80 , 81 , 82 , 83 , 84 , 85 , 86 ]. w celu lepszego zbadania korzyści i przyszłych zastosowań ekstraktu z rhodiola rosea należy przeprowadzić więcej wieloośrodkowych randomizowanych badań z podwójnie ślepą próbą. roślina ta ma ogromny potencjał, by zostać składnikiem licznych leków. cytryniec chiński schisandra chinensis została po raz pierwszy opisana w książce shen nong ben cao jing, około 200 r.n.e., jako lekarstwo na kaszel i astmę [87]. w przeszłości owoce i nasiona schisandra chinensis były używane do poprawy widzenia w nocy, zmniejszenia głodu, pragnienia i wyczerpania. w 1960 roku w rosji udowodniono adaptogenne właściwości rośliny [88]. owoce cytryńca chińskiego są dziś powszechnie używane [ 87 , 88 , 89 , 90 ]. według farmakopei europejskiej jagoda schisandra jest mniej więcej kulista, do 8 mm średnicy. może być czerwona/czerwono-brązowa/czarnawa, może być pokryta białawym szronem. ma silnie pomarszczoną owocnię. nasiona są tylko 1 lub 2, żółtawo-brązowe i błyszczące. powłoka nasienna jest cienka [91]. do produkcji ekstraktu owoce należy rozdrobnić na proszek. kolor proszku powinien być czerwono-brązowy. owoc schisandra ma złożony skład fitochemiczny, w którym lignany są głównymi charakterystycznymi składnikami. w owocach cytryńca występuje pięć klas różnych lignanów: lignany dibenzocyklooktadienowe (typ a), lignany spirobenzofuranoidowe dibenzocyklooktadienowe (typ b), lignany 4-arylotetralinowe (typ c), lignany 2,3-dimetylo1,4-diarylbutanowe ( typ d) i lignany 2,5-diarylotetrahydrofuranowe (typ e) [88]. właściwości adaptogenne schisandra chinensis wynikają z kompleksu ligniny, głównie lignanów dibenzocyklookstadienowych, głównej schisandryny [92,93]. schizandrin został wyizolowany i zidentyfikowany po raz pierwszy przez nk kochetkova w 1961 roku [ 88 , 92 , 93 ]. jedną z metod identyfikacji rośliny, opisaną w farmakopei europejskiej, jest technika tlc z identyfikacją γschisandryny. kilka badań wykazało, że niektóre lignany (gomizyna a, gomizyna g, schizandryna i schisanhenol) wykazują aktywność biologiczną przeciwnowotworową [ 94 , 95 , 96 , 97 , 98 ]. owoc schisandra, zwłaszcza nasiona, zawiera również wiele lotnych związków: α-ylangen, α-cedren, β-chamigrene i βhimachalen [ 99 , 100 ]. z owoców schisandra chinensis izolowane są również polisacharydy, glikozydy (kwas dihydrofazowy-3-o--dglukopiranozyd, alkohol benzylowy-o-d-glukopiranozylo(1→6)-d-glukopiranozyd i alkohol benzylowy-o--d glukopiranozylo (1→2)-d-glukopiranozyd), kwasy organiczne (witamina c, kwas jabłkowy, kwas cytrynowy i kwas winowy) oraz witamina e. [ 12 , 87 , 101 , 102 ]. w małych ilościach owoc schisandra chinensis zawiera flawonoidy, takie jak rutyna [ 103 ]. preschsanartanina, schintrilaktony a–b, schindilaktony a–c i wuweizidilaktony a–f to nowe wyizolowane triterpenoidy z owoców schisandra chinensis [ 88 ]. wszystkie fitochemikalia miały korzystne działanie, takie jak: cytotoksyczne, przeciwutleniające, neuroprotekcyjne, hepatoprotekcyjne, zwiększające siłę fizyczną, chroniące przed stresem, przeciwzapalne [ 12 , 88 , 104 ]. adaptogenne działanie cytryńca chińskiego wiąże się z działaniem przeciwutleniającym oraz wpływem na oś podwzgórze-przysadkanadnercza poprzez obniżenie poziomu hormonu uwalniającego kortykotropinę [29,76]. dane z badań na zwierzętach i ludziach sugerują, że stosowanie ekstraktu z cytryńca chińskiego wiąże się z działaniem adaptogennym, przeciwutleniającym, tonizującym i chroniącym przed stresem. spożycie ekstraktu roślinnego może poprawić pamięć i koncentrację. ekstrakt roślinny ma poważny potencjał do włączenia do produktów leczniczych stosowanych w leczeniu pacjentów z hipercholesterolemią lub pacjentów z chorobami układu krążenia. oczywiście zastosowanie ekstraktu przyniosłoby szereg korzyści zdrowym pacjentom ze względu na jego wyraźne właściwości przeciwutleniające. pozytywny wpływ rośliny na poziom cukru we krwi i enzymy wątrobowe sugeruje włączenie ekstraktów rhodiola rosea w leczeniu pacjentów z cukrzycą i chorobami wątroby. w ostatnich dziesięcioleciach ekstrakt z cytryńca chińskiego był przyjmowany przez sportowców w celu poprawy aktywności fizycznej i przystosowania organizmu do stresu. wciąż trwają badania nad działaniem cytryńca chińskiego. przeprowadzone badania są niewystarczające, aby podsumować zastosowanie cytryńca chińskiego. rozszerzyliśmy nasze poszukiwania o badania na zwierzętach. liczba badań na ludziach jest ograniczona, więc pełna ocena skutków jest trudna do wykonania. przyjmowanie schisandra chinensis nie wiąże się z poważnymi skutkami ubocznymi [ 105 , 106 , 107 , 108 , 109 , 110 , 111 , 112 , 113 , 114 , 115 , 116 ]. aby lepiej zbadać korzyści i przyszłe zastosowania ekstraktu z cytryńca chińskiego, należy przeprowadzić więcej badań in vivo i wieloośrodkowych randomizowanych badań z podwójnie ślepą próbą. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8398443/ 24 wnioski naturalne adaptogeny mają zdolność zwiększania odporności organizmu na zmiany stresowe wywołane przez różnego rodzaju stresory. w przeciwieństwie do syntetycznych adaptogenów, naturalne to ekstrakty o niezwykle bogatym składzie fitochemicznym. ich właściwości adaptogenne nie wynikają z jednej cząsteczki, ale z połączenia różnych substancji. stosowanie naturalnych adaptogenów przez ludzi ma bogatą historię – stosowano je w leczeniu chorób, osłabienia fizycznego, upośledzenia funkcji umysłowych i innych schorzeń. od około 50 lat adaptogeny roślinne są stosowane przez zawodowych sportowców ze względu na ich wysoki potencjał zwiększania odporności organizmu i poprawy wytrzymałości fizycznej. obecnie niektóre z najczęściej stosowanych adaptogenów roślinnych to żeń-szeń, cytryniec chiński, leuzea, różeniec górski. mają wielopotencjalne korzystne działanie przy znikomych działaniach niepożądanych. dostępne są nieliczne badania oceniające korzyści ze stosowania ekstraktów z rhodiola rosea, eleutherococcus senticosus, panax ginseng, schisandra chinensis i rhaponticum carthamoidessą. istnieje jednak potencjał włączenia ekstraktów z tych roślin do produktów leczniczych mających na celu leczenie chronicznego zmęczenia, zaburzeń funkcji poznawczych, a także wzmacnianie odporności. podwójnie ślepe, randomizowane wieloośrodkowe badania byłyby niezwykle cenne w ocenie stosowania ekstraktów u pacjentów z chorobami układu krążenia, u pacjentów z upośledzoną odpornością oraz u pacjentów z przewlekłym zmęczeniem. przypisy 1. wagner h., nörr h., winterhoff h. plant adaptogens. phytomedicine. 1994;1:63–76. doi: 10.1016/s0944-7113(11)800255. [pubmed] [crossref] [google scholar] 2. panossian a., wikman g., wagner h. plant adaptogens iii. earlier and more recent aspects and concepts on their mode of action. phytomedicine. 1999;6:287–300. doi: 10.1016/s0944-7113(99)80023-3. [pubmed] [crossref] [google scholar] 3. oliynyk s., oh s.-k. the pharmacology of actoprotectors: practical application for improvement of mental and physical performance. biomol. ther. 2012;20:446–456. doi: 10.4062/biomolther.2012.20.5.446. [pmc free article] [pubmed] [crossref] [google scholar] 4. panossian a.g., efferth t., shikov a.n., pozharitskaya o.n., kuchta k., mukherjee p.k., banerjee s., heinrich m., wu w., guo d., et al. evolution of the adaptogenic concept from traditional use to medical systems: pharmacology of stress and aging related diseases. med. res. rev. 2020;41:630–703. doi: 10.1002/med.21743. [pmc free article] [pubmed] [crossref] [google scholar] 5. the world anti-doping agency—wada executive committee approved the list of prohibited substances and methods for 2009. [(accessed on 1 may 2021)]; available online: https://www.wada-ama.org/en/media/news/2008-09/wada-executive-committeeapproves-2009-prohibited-list-new-delhi-laboratory-0 6. the world anti-doping agency—wada prohibited list. [(accessed on 1 may 2021)];2018 available online: https://www.wadaama.org/sites/default/files/prohibited_list_2018_en.pdf 7. brekhman a.i., dardymov i.v. new substances of plant origin which increase nonspecific resistance. annu. rev. pharmacol. 1969;9:419–430. doi: 10.1146/annurev.pa.09.040169.002223. [pubmed] [crossref] [google scholar] 8. kelly g.s. rhodiola rosea: a possible plant adaptogen. altern. med. rev. 2001;6:293–302. [pubmed] [google scholar] 9. kamal m., arif m., jawaid t. adaptogenic medicinal plants utilized for strengthening the power of resistance during chemotherapy—a review. orient. pharm. exp. med. 2017;17:1–18. doi: 10.1007/s13596-016-0254-6. [crossref] [google scholar] 10. panossian a., wikman g., kaur p., asea a. adaptogens exert a stress-protective effect by modulation of expression of molecular chaperones. phytomedicine. 2009;16:617–622. doi: 10.1016/j.phymed.2008.12.003. [pubmed] [crossref] [google scholar] 11. pawar v.s., shivakumar h. a current status of adaptogens: natural remedy to stress. asian pac. j. trop. dis. 2012;2:s480–s490. doi: 10.1016/s2222-1808(12)60207-2. [crossref] [google scholar] 12. li z., he x., liu f., wang j., feng j. a review of polysaccharides from schisandra chinensis and schisandra sphenanthera: properties, functions and applications. carbohydr. polym. 2018;184:178–190. doi: 10.1016/j.carbpol.2017.12.058. [pubmed] [crossref] [google scholar] 13. hikino h., takahashi m., otake k., konno c. isolation and hypoglycemic activity of eleutherans a, b, c, d, e, f, and g: glycans of eleutherococcus senticosus roots. j. nat. prod. 1986;49:293–297. doi: 10.1021/np50044a015. [pubmed] [crossref] [google scholar] 14. kokoska l., janovska d. chemistry and pharmacology of rhaponticum carthamoides: a review. phytochemistry. 2009;70:842– 855. doi: 10.1016/j.phytochem.2009.04.008. [pubmed] [crossref] [google scholar] 15. panossian a. understanding adaptogenic activity: specificity of the pharmacological action of adaptogens and other phytochemicals. ann. n. y. acad. sci. 2017;1401:49–64. doi: 10.1111/nyas.13399. [pubmed] [crossref] [google scholar] 16. mendes f.r., carlini e. brazilian plants as possible adaptogens: an ethnopharmacological survey of books edited in brazil. j. ethnopharmacol. 2007;109:493–500. doi: 10.1016/j.jep.2006.08.024. [pubmed] [crossref] [google scholar] 17. ajala t.o. the effects of adaptogens on the physical and psychological symptoms of chronic stress. discov. ga. state honor. coll. undergrad. res. j. 2017;4:2. doi: 10.31922/disc4.2. [crossref] [google scholar] 18. domene a.m. effects of adaptogen supplementation on sport performance. a recent review of published studies. j. hum. sport exerc. 2013;8:1054–1066. doi: 10.4100/jhse.2013.84.15. [crossref] [google scholar] 19. krasutsky a.g., cheremisinov v.n. the use of levzey’s extract to increase the efficiency of the training process in fitness clubs students; proceedings of the actual problems of biochemistry and bioenergy of sport of the xxi century; moscow, russia. 10–26 april 2017; pp. 382–388. [google scholar] 20. aslanyan g., amroyan e., gabrielyan e., nylander m., wikman g., panossian a. double-blind, placebo-controlled, randomised study of single dose effects of adapt-232 on cognitive functions. phytomedicine. 2010;17:494–499. doi: 10.1016/j.phymed.2010.02.005. [pubmed] [crossref] [google scholar] https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23195818 https://doi.org/10.1016%2fs0944-7113(11)80025-5 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=phytomedicine&title=plant+adaptogens&author=h.+wagner&author=h.+nörr&author=h.+winterhoff&volume=1&publication_year=1994&pages=63-76&pmid=23195818&doi=10.1016/s0944-7113(11)80025-5& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/10589450 https://doi.org/10.1016%2fs0944-7113(99)80023-3 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=phytomedicine&title=plant+adaptogens+iii.+earlier+and+more+recent+aspects+and+concepts+on+their+mode+of+action&author=a.+panossian&author=g.+wikman&author=h.+wagner&volume=6&publication_year=1999&pages=287-300&pmid=10589450&doi=10.1016/s0944-7113(99)80023-3& https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc3762282/ https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24009833 https://doi.org/10.4062%2fbiomolther.2012.20.5.446 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=biomol.+ther.&title=the+pharmacology+of+actoprotectors:+practical+application+for+improvement+of+mental+and+physical+performance&author=s.+oliynyk&author=s.-k.+oh&volume=20&publication_year=2012&pages=446-456&pmid=24009833&doi=10.4062/biomolther.2012.20.5.446& https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc7756641/ https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33103257 https://doi.org/10.1002%2fmed.21743 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=med.+res.+rev.&title=evolution+of+the+adaptogenic+concept+from+traditional+use+to+medical+systems:+pharmacology+of+stress+and+aging+related+diseases&author=a.g.+panossian&author=t.+efferth&author=a.n.+shikov&author=o.n.+pozharitskaya&author=k.+kuchta&volume=41&publication_year=2020&pages=630-703&pmid=33103257&doi=10.1002/med.21743& https://www.wada-ama.org/en/media/news/2008-09/wada-executive-committee-approves-2009-prohibited-list-new-delhi-laboratory-0 https://www.wada-ama.org/en/media/news/2008-09/wada-executive-committee-approves-2009-prohibited-list-new-delhi-laboratory-0 https://www.wada-ama.org/sites/default/files/prohibited_list_2018_en.pdf https://www.wada-ama.org/sites/default/files/prohibited_list_2018_en.pdf https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/4892434 https://doi.org/10.1146%2fannurev.pa.09.040169.002223 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=annu.+rev.+pharmacol.&title=new+substances+of+plant+origin+which+increase+nonspecific+resistance&author=a.i.+brekhman&author=i.v.+dardymov&volume=9&publication_year=1969&pages=419-430&pmid=4892434&doi=10.1146/annurev.pa.09.040169.002223& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11410073 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=altern.+med.+rev.&title=rhodiola+rosea:+a+possible+plant+adaptogen&author=g.s.+kelly&volume=6&publication_year=2001&pages=293-302&pmid=11410073& https://doi.org/10.1007%2fs13596-016-0254-6 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=orient.+pharm.+exp.+med.&title=adaptogenic+medicinal+plants+utilized+for+strengthening+the+power+of+resistance+during+chemotherapy—a+review&author=m.+kamal&author=m.+arif&author=t.+jawaid&volume=17&publication_year=2017&pages=1-18&doi=10.1007/s13596-016-0254-6& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19188053 https://doi.org/10.1016%2fj.phymed.2008.12.003 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=phytomedicine&title=adaptogens+exert+a+stress-protective+effect+by+modulation+of+expression+of+molecular+chaperones&author=a.+panossian&author=g.+wikman&author=p.+kaur&author=a.+asea&volume=16&publication_year=2009&pages=617-622&pmid=19188053&doi=10.1016/j.phymed.2008.12.003& https://doi.org/10.1016%2fs2222-1808(12)60207-2 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=asian+pac.+j.+trop.+dis.&title=a+current+status+of+adaptogens:+natural+remedy+to+stress&author=v.s.+pawar&author=h.+shivakumar&volume=2&publication_year=2012&pages=s480-s490&doi=10.1016/s2222-1808(12)60207-2& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29352909 https://doi.org/10.1016%2fj.carbpol.2017.12.058 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=carbohydr.+polym.&title=a+review+of+polysaccharides+from+schisandra+chinensis+and+schisandra+sphenanthera:+properties,+functions+and+applications&author=z.+li&author=x.+he&author=f.+liu&author=j.+wang&author=j.+feng&volume=184&publication_year=2018&pages=178-190&pmid=29352909&doi=10.1016/j.carbpol.2017.12.058& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/3734812 https://doi.org/10.1021%2fnp50044a015 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=j.+nat.+prod.&title=isolation+and+hypoglycemic+activity+of+eleutherans+a,+b,+c,+d,+e,+f,+and+g:+glycans+of+eleutherococcus+senticosus+roots&author=h.+hikino&author=m.+takahashi&author=k.+otake&author=c.+konno&volume=49&publication_year=1986&pages=293-297&pmid=3734812&doi=10.1021/np50044a015& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19457517 https://doi.org/10.1016%2fj.phytochem.2009.04.008 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=phytochemistry&title=chemistry+and+pharmacology+of+rhaponticum+carthamoides:+a+review&author=l.+kokoska&author=d.+janovska&volume=70&publication_year=2009&pages=842-855&pmid=19457517&doi=10.1016/j.phytochem.2009.04.008& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28640972 https://doi.org/10.1111%2fnyas.13399 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=ann.+n.+y.+acad.+sci.&title=understanding+adaptogenic+activity:+specificity+of+the+pharmacological+action+of+adaptogens+and+other+phytochemicals&author=a.+panossian&volume=1401&publication_year=2017&pages=49-64&pmid=28640972&doi=10.1111/nyas.13399& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17030478 https://doi.org/10.1016%2fj.jep.2006.08.024 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=j.+ethnopharmacol.&title=brazilian+plants+as+possible+adaptogens:+an+ethnopharmacological+survey+of+books+edited+in+brazil&author=f.r.+mendes&author=e.+carlini&volume=109&publication_year=2007&pages=493-500&pmid=17030478&doi=10.1016/j.jep.2006.08.024& https://doi.org/10.31922%2fdisc4.2 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=discov.+ga.+state+honor.+coll.+undergrad.+res.+j.&title=the+effects+of+adaptogens+on+the+physical+and+psychological+symptoms+of+chronic+stress&author=t.o.+ajala&volume=4&publication_year=2017&pages=2&doi=10.31922/disc4.2& https://doi.org/10.4100%2fjhse.2013.84.15 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=j.+hum.+sport+exerc.&title=effects+of+adaptogen+supplementation+on+sport+performance.+a+recent+review+of+published+studies&author=a.m.+domene&volume=8&publication_year=2013&pages=1054-1066&doi=10.4100/jhse.2013.84.15& https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=proceedings+of+the+actual+problems+of+biochemistry+and+bioenergy+of+sport+of+the+xxi+century&title=the+use+of+levzey’s+extract+to+increase+the+efficiency+of+the+training+process+in+fitness+clubs+students&author=a.g.+krasutsky&author=v.n.+cheremisinov&pages=382-388& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20374974 https://doi.org/10.1016%2fj.phymed.2010.02.005 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=phytomedicine&title=double-blind,+placebo-controlled,+randomised+study+of+single+dose+effects+of+adapt-232+on+cognitive+functions&author=g.+aslanyan&author=e.+amroyan&author=e.+gabrielyan&author=m.+nylander&author=g.+wikman&volume=17&publication_year=2010&pages=494-499&pmid=20374974&doi=10.1016/j.phymed.2010.02.005& 25 21. reay j.l., scholey a., kennedy d. panax ginseng (g115) improves aspects of working memory performance and subjective ratings of calmness in healthy young adults. hum. psychopharmacol. clin. exp. 2010;25:462–471. doi: 10.1002/hup.1138. [pubmed] [crossref] [google scholar] 22. page m.j., mckenzie j., bossuyt p.m., boutron i., hoffmann t.c., mulrow c.d., shamseer l., tetzlaff j.m., akl e., brennan s., et al. the prisma 2020 statement: an updated guideline for reporting systematic reviews. bmj. 2021;372:71. doi: 10.1136/bmj.n71. [pmc free article] [pubmed] [crossref] [google scholar] 23. baeg i.-h., so s.-h. the world ginseng market and the ginseng (korea) j. ginseng res. 2013;37:1–7. doi: 10.5142/jgr.2013.37.1. [pmc free article] [pubmed] [crossref] [google scholar] 24. kiefer d.s., pantuso t. panax ginseng. am. fam. physician. 2003;68:1539–1542. [pubmed] [google scholar] 25. patel s., rauf a. adaptogenic herb ginseng (panax) as medical food: status quo and future prospects. biomed. pharmacother. 2016;85:120–127. doi: 10.1016/j.biopha.2016.11.112. [pubmed] [crossref] [google scholar] 26. shergis j., zhang a.l., zhou w., xue c.c. panax ginseng in randomised controlled trials: a systematic review. phytother. res. 2012;27:949–965. doi: 10.1002/ptr.4832. [pubmed] [crossref] [google scholar] 27. nocerino e., amato m., izzo a. the aphrodisiac and adaptogenic properties of ginseng. fitoterapia. 2000;71:s1–s5. doi: 10.1016/s0367-326x(00)00170-2. [pubmed] [crossref] [google scholar] 28. mahady g.b., gyllenhaal c., fong h.h., farnsworth n.r. ginsengs: a review of safety and efficacy. nutr. clin. care. 2000;3:90–101. doi: 10.1046/j.1523-5408.2000.00020.x. [crossref] [google scholar] 29. wilson l. review of adaptogenic mechanisms: eleuthrococcus senticosus, panax ginseng, rhodiola rosea, schisandra chinensis and withania somnifera. aust. j. med. herbal. 2007;19:126–138. doi: 10.3316/informit.406522201744304. [crossref] [google scholar] 30. christensen l.p. ginsenosides: chemistry, biosynthesis, analysis, and potential health effects. adv. food nutr. res. 2008;55:1–99. doi: 10.1016/s1043-4526(08)00401-4. [pubmed] [crossref] [google scholar] 31. european directorate for the quality of medicines & health care . european pharmacopoeia, monograph 07/2019:1523. european directorate for the quality of medicines & health care; strasburg, france: 2019. ginseng radix. [google scholar] 32. kim s.h., park k.s. effects of panax ginseng extract on lipid metabolism in humans. pharmacol. res. 2003;48:511–513. doi: 10.1016/s1043-6618(03)00189-0. [pubmed] [crossref] [google scholar] 33. bhattacharjee i., bandyopadhyay a. effects of acute supplementation of panax ginseng on endurance performance in healthy adult males of kolkata, india. int. j. clin. exp. physiol. 2020;7:63–68. doi: 10.5530/ijcep.2020.7.2.16. [crossref] [google scholar] 34. etemadifar m., sayahi f., abtahi s.-h., shemshaki h., dorooshi g.-a., goodarzi m., akbari m., fereidan-esfahani m. ginseng in the treatment of fatigue in multiple sclerosis: a randomized, placebo-controlled, double-blind pilot study. int. j. neurosci. 2013;123:480–486. doi: 10.3109/00207454.2013.764499. [pubmed] [crossref] [google scholar] 35. engels h.-j., said j.m., wirth j.c. failure of chronic ginseng supplementation to affect work performance and energy metabolism in healthy adult females. nutr. res. 1996;16:1295–1305. doi: 10.1016/0271-5317(96)00138-8. [crossref] [google scholar] 36. perazzo f.f., fonseca f.l., souza g.h.b., maistro e.l., rodrigues m., carvalho j.c. double-blind clinical study of a multivitamin and polymineral complex associated with panax ginseng extract (gerovital®) open complement. med. j. 2010;2:100– 104. [google scholar] 37. ziemba a.w. the effect of ginseng supplementation on psychomotor performance, indices of physical capacity and plasma concentration of some hormones in young well fit men; proceedings of the ginseng society conference; seoul, korea. 1 october 2002; pp. 145–158. [google scholar] 38. zarabi l., arazi h., izadi m. the effects of panax ginseng supplementation on growth hormone, cortisol and lactate response to high-intensity resistance exercise. biomed. hum. kinet. 2018;10:8–14. doi: 10.1515/bhk-2018-0002. [crossref] [google scholar] 39. lee s.a., kang s.g., lee h.j., jung k.y., kim l. effect of korean red ginseng on sleep: a randomized, placebo-controlled trial. sleep med. psychophysiol. 2010;17:85–90. [google scholar] 40. kim h.-g., cho j.-h., yoo s.-r., lee j.-s., han j.-m., lee n.-h., ahn y.-c., son c.-g. antifatigue effects of panax ginseng ca meyer: a randomised, double-blind, placebo-controlled trial. plos one. 2013;8:e61271. doi: 10.1371/journal.pone.0061271. [pmc free article] [pubmed] [crossref] [google scholar] 41. ping f.w.c., keong c.c., bandyopadhyay a. effects of acute supplementation of panax ginseng on endurance running in a hot & humid environment. indian j. med. res. 2011;133:96–102. [pmc free article] [pubmed] [google scholar] 42. davydov m., krikorian a. eleutherococcus senticosus (rupr. & maxim.) maxim. (araliaceae) as an adaptogen: a closer look. j. ethnopharmacol. 2000;72:345–393. doi: 10.1016/s0378-8741(00)00181-1. [pubmed] [crossref] [google scholar] 43. world health organization . who monographs on selected medicinal plants. volume 2 world health organization; geneva, switzerland: 2002. [google scholar] 44. bleakney t.l. deconstructing an adaptogen: eleutherococcus senticosus. holist. nurs. pract. 2008;22:220–224. doi: 10.1097/01.hnp.0000326005.65310.7c. [pubmed] [crossref] [google scholar] 45. jia a., zhang y., gao h., zhang z., zhang y., wang z., zhang j., deng b., qiu z., fu c. a review of acanthopanax senticosus (rupr and maxim.) harms: from ethnopharmacological use to modern application. j. ethnopharmacol. 2020;268:113586. doi: 10.1016/j.jep.2020.113586. [pubmed] [crossref] [google scholar] 46. asano k., takahashi t., miyashita m., matsuzaka a., muramatsu s., kuboyama m., kugo h., imai j. effect of eleutheroccocus senticosus extract on human physical working capacity. planta med. 1986;52:175–177. doi: 10.1055/s-2007-969114. [pubmed] [crossref] [google scholar] 47. european directorate for the quality of medicines & health care . european pharmacopoeia, monograph 01/2008:1419. european directorate for the quality of medicines & health care; strasburg, france: 2016. eleutherococci radix. corrected 7.0. [google scholar] 48. dowling e.a., redondo d.r., branch j.d., jones s., mcnabb g., williams m.h. effect of eleutherococcus senticosus on submaximal and maximal exercise performance. med. sci. sports exerc. 1996;28:482–489. doi: 10.1097/00005768-19960400000013. [pubmed] [crossref] [google scholar] https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20737519 https://doi.org/10.1002%2fhup.1138 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=hum.+psychopharmacol.+clin.+exp.&title=panax+ginseng+(g115)+improves+aspects+of+working+memory+performance+and+subjective+ratings+of+calmness+in+healthy+young+adults&author=j.l.+reay&author=a.+scholey&author=d.+kennedy&volume=25&publication_year=2010&pages=462-471&doi=10.1002/hup.1138& https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8005924/ https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33782057 https://doi.org/10.1136%2fbmj.n71 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=bmj&title=the+prisma+2020+statement:+an+updated+guideline+for+reporting+systematic+reviews&author=m.j.+page&author=j.+mckenzie&author=p.m.+bossuyt&author=i.+boutron&author=t.c.+hoffmann&volume=372&publication_year=2021&pages=71&doi=10.1136/bmj.n71& https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc3659626/ https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23717152 https://doi.org/10.5142%2fjgr.2013.37.1 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=j.+ginseng+res.&title=the+world+ginseng+market+and+the+ginseng+(korea)&author=i.-h.+baeg&author=s.-h.+so&volume=37&publication_year=2013&pages=1-7&pmid=23717152&doi=10.5142/jgr.2013.37.1& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/14596440 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=am.+fam.+physician&title=panax+ginseng&author=d.s.+kiefer&author=t.+pantuso&volume=68&publication_year=2003&pages=1539-1542&pmid=14596440& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27930975 https://doi.org/10.1016%2fj.biopha.2016.11.112 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=biomed.+pharmacother.&title=adaptogenic+herb+ginseng+(panax)+as+medical+food:+status+quo+and+future+prospects&author=s.+patel&author=a.+rauf&volume=85&publication_year=2016&pages=120-127&pmid=27930975&doi=10.1016/j.biopha.2016.11.112& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22969004 https://doi.org/10.1002%2fptr.4832 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=phytother.+res.&title=panax+ginseng+in+randomised+controlled+trials:+a+systematic+review&author=j.+shergis&author=a.l.+zhang&author=w.+zhou&author=c.c.+xue&volume=27&publication_year=2012&pages=949-965&pmid=22969004&doi=10.1002/ptr.4832& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/10930706 https://doi.org/10.1016%2fs0367-326x(00)00170-2 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=fitoterapia&title=the+aphrodisiac+and+adaptogenic+properties+of+ginseng&author=e.+nocerino&author=m.+amato&author=a.+izzo&volume=71&publication_year=2000&pages=s1-s5&doi=10.1016/s0367-326x(00)00170-2& https://doi.org/10.1046%2fj.1523-5408.2000.00020.x https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=nutr.+clin.+care&title=ginsengs:+a+review+of+safety+and+efficacy&author=g.b.+mahady&author=c.+gyllenhaal&author=h.h.+fong&author=n.r.+farnsworth&volume=3&publication_year=2000&pages=90-101&doi=10.1046/j.1523-5408.2000.00020.x& https://doi.org/10.3316%2finformit.406522201744304 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=aust.+j.+med.+herbal.&title=review+of+adaptogenic+mechanisms:+eleuthrococcus+senticosus,+panax+ginseng,+rhodiola+rosea,+schisandra+chinensis+and+withania+somnifera&author=l.+wilson&volume=19&publication_year=2007&pages=126-138&doi=10.3316/informit.406522201744304& https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=aust.+j.+med.+herbal.&title=review+of+adaptogenic+mechanisms:+eleuthrococcus+senticosus,+panax+ginseng,+rhodiola+rosea,+schisandra+chinensis+and+withania+somnifera&author=l.+wilson&volume=19&publication_year=2007&pages=126-138&doi=10.3316/informit.406522201744304& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18772102 https://doi.org/10.1016%2fs1043-4526(08)00401-4 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=adv.+food+nutr.+res.&title=ginsenosides:+chemistry,+biosynthesis,+analysis,+and+potential+health+effects&author=l.p.+christensen&volume=55&publication_year=2008&pages=1-99&doi=10.1016/s1043-4526(08)00401-4& https://scholar.google.com/scholar_lookup?title=european+pharmacopoeia,+monograph+07/2019:1523&publication_year=2019& https://scholar.google.com/scholar_lookup?title=european+pharmacopoeia,+monograph+07/2019:1523&publication_year=2019& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12967598 https://doi.org/10.1016%2fs1043-6618(03)00189-0 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=pharmacol.+res.&title=effects+of+panax+ginseng+extract+on+lipid+metabolism+in+humans&author=s.h.+kim&author=k.s.+park&volume=48&publication_year=2003&pages=511-513&pmid=12967598&doi=10.1016/s1043-6618(03)00189-0& https://doi.org/10.5530%2fijcep.2020.7.2.16 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=int.+j.+clin.+exp.+physiol.&title=effects+of+acute+supplementation+of+panax+ginseng+on+endurance+performance+in+healthy+adult+males+of+kolkata,+india&author=i.+bhattacharjee&author=a.+bandyopadhyay&volume=7&publication_year=2020&pages=63-68&doi=10.5530/ijcep.2020.7.2.16& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23301896 https://doi.org/10.3109%2f00207454.2013.764499 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=int.+j.+neurosci.&title=ginseng+in+the+treatment+of+fatigue+in+multiple+sclerosis:+a+randomized,+placebo-controlled,+double-blind+pilot+study&author=m.+etemadifar&author=f.+sayahi&author=s.-h.+abtahi&author=h.+shemshaki&author=g.-a.+dorooshi&volume=123&publication_year=2013&pages=480-486&pmid=23301896&doi=10.3109/00207454.2013.764499& https://doi.org/10.1016%2f0271-5317(96)00138-8 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=nutr.+res.&title=failure+of+chronic+ginseng+supplementation+to+affect+work+performance+and+energy+metabolism+in+healthy+adult+females&author=h.-j.+engels&author=j.m.+said&author=j.c.+wirth&volume=16&publication_year=1996&pages=1295-1305&doi=10.1016/0271-5317(96)00138-8& https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=nutr.+res.&title=failure+of+chronic+ginseng+supplementation+to+affect+work+performance+and+energy+metabolism+in+healthy+adult+females&author=h.-j.+engels&author=j.m.+said&author=j.c.+wirth&volume=16&publication_year=1996&pages=1295-1305&doi=10.1016/0271-5317(96)00138-8& https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=open+complement.+med.+j.&title=double-blind+clinical+study+of+a+multivitamin+and+polymineral+complex+associated+with+panax+ginseng+extract+(gerovital®)&author=f.f.+perazzo&author=f.l.+fonseca&author=g.h.b.+souza&author=e.l.+maistro&author=m.+rodrigues&volume=2&publication_year=2010&pages=100-104& https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=proceedings+of+the+ginseng+society+conference&title=the+effect+of+ginseng+supplementation+on+psychomotor+performance,+indices+of+physical+capacity+and+plasma+concentration+of+some+hormones+in+young+well+fit+men&author=a.w.+ziemba&pages=145-158& https://doi.org/10.1515%2fbhk-2018-0002 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=biomed.+hum.+kinet.&title=the+effects+of+panax+ginseng+supplementation+on+growth+hormone,+cortisol+and+lactate+response+to+high-intensity+resistance+exercise&author=l.+zarabi&author=h.+arazi&author=m.+izadi&volume=10&publication_year=2018&pages=8-14&doi=10.1515/bhk-2018-0002& https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=sleep+med.+psychophysiol.&title=effect+of+korean+red+ginseng+on+sleep:+a+randomized,+placebo-controlled+trial&author=s.a.+lee&author=s.g.+kang&author=h.j.+lee&author=k.y.+jung&author=l.+kim&volume=17&publication_year=2010&pages=85-90& https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc3629193/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc3629193/ https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23613825 https://doi.org/10.1371%2fjournal.pone.0061271 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=plos+one&title=antifatigue+effects+of+panax+ginseng+ca+meyer:+a+randomised,+double-blind,+placebo-controlled+trial&author=h.-g.+kim&author=j.-h.+cho&author=s.-r.+yoo&author=j.-s.+lee&author=j.-m.+han&volume=8&publication_year=2013&pages=e61271&pmid=23613825&doi=10.1371/journal.pone.0061271& https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc3100154/ https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21321426 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=indian+j.+med.+res.&title=effects+of+acute+supplementation+of+panax+ginseng+on+endurance+running+in+a+hot+&+humid+environment&author=f.w.c.+ping&author=c.c.+keong&author=a.+bandyopadhyay&volume=133&publication_year=2011&pages=96-102&pmid=21321426& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/10996277 https://doi.org/10.1016%2fs0378-8741(00)00181-1 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=j.+ethnopharmacol.&title=eleutherococcus+senticosus+(rupr.+&+maxim.)+maxim.+(araliaceae)+as+an+adaptogen:+a+closer+look&author=m.+davydov&author=a.+krikorian&volume=72&publication_year=2000&pages=345-393&pmid=10996277&doi=10.1016/s0378-8741(00)00181-1& https://scholar.google.com/scholar_lookup?title=who+monographs+on+selected+medicinal+plants&publication_year=2002& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18607235 https://doi.org/10.1097%2f01.hnp.0000326005.65310.7c https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=holist.+nurs.+pract.&title=deconstructing+an+adaptogen:+eleutherococcus+senticosus&author=t.l.+bleakney&volume=22&publication_year=2008&pages=220-224&pmid=18607235&doi=10.1097/01.hnp.0000326005.65310.7c& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33212178 https://doi.org/10.1016%2fj.jep.2020.113586 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=j.+ethnopharmacol.&title=a+review+of+acanthopanax+senticosus+(rupr+and+maxim.)+harms:+from+ethnopharmacological+use+to+modern+application&author=a.+jia&author=y.+zhang&author=h.+gao&author=z.+zhang&author=y.+zhang&volume=268&publication_year=2020&pages=113586&pmid=33212178&doi=10.1016/j.jep.2020.113586& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/3749339 https://doi.org/10.1055%2fs-2007-969114 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=planta+med.&title=effect+of+eleutheroccocus+senticosus+extract+on+human+physical+working+capacity&author=k.+asano&author=t.+takahashi&author=m.+miyashita&author=a.+matsuzaka&author=s.+muramatsu&volume=52&publication_year=1986&pages=175-177&doi=10.1055/s-2007-969114& https://scholar.google.com/scholar_lookup?title=european+pharmacopoeia,+monograph+01/2008:1419&publication_year=2016& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/8778554 https://doi.org/10.1097%2f00005768-199604000-00013 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=med.+sci.+sports+exerc.&title=effect+of+eleutherococcus+senticosus+on+submaximal+and+maximal+exercise+performance&author=e.a.+dowling&author=d.r.+redondo&author=j.d.+branch&author=s.+jones&author=g.+mcnabb&volume=28&publication_year=1996&pages=482-489&pmid=8778554&doi=10.1097/00005768-199604000-00013& 26 49. kuo j., chen k.w., cheng i.s., tsai p.h., lu y.j., lee n.y. the effect of eight weeks of supplementation with eleutherococcus senticosus on endurance capacity and metabolism in human. chin. j. physiol. 2010;53:105–111. doi: 10.4077/cjp.2010.amk018. [pubmed] [crossref] [google scholar] 50. cicero a., derosa g., brillante r., bernardi r., nascetti s., gaddi a. effects of siberian ginseng (eleutherococcus senticosus maxim.) on elderly quality of life: a randomized clinical trial. arch. gerontol. geriatr. 2004;38:69–73. doi: 10.1016/j.archger.2004.04.012. [pubmed] [crossref] [google scholar] 51. szołomicki s., samochowiec l., wójcicki j., droździk m. the influence of active components of eleutherococcus senticosus on cellular defence and physical fitness in man. phytother. res. 2000;14:30–35. doi: 10.1002/(sici)1099-1573(200002)14:1<30::aidptr543>3.0.co;2-v. [pubmed] [crossref] [google scholar] 52. schaffler k., wolf o., burkart m. no benefit adding eleutherococcus senticosus to stress management training in stressrelated fatigue/weakness, impaired work or concentration, a randomized controlled study. pharmacopsychiatry. 2013;46:181– 190. doi: 10.1055/s-0033-1347178. [pubmed] [crossref] [google scholar] 53. eschbach l.c., webster m.j., boyd j.c., mcarthur p.d., evetovich t.k. the effect of siberian ginseng (eleutherococcus senticosus) on substrate utilization and performance during prolonged cycling. int. j. sport nutr. exerc. metab. 2000;10:444–451. doi: 10.1123/ijsnem.10.4.444. [pubmed] [crossref] [google scholar] 54. krasutsky a.g., cheremisinov v.n. research of the influence of adaptogens on increasing the efficacy of the training process in fitness clubs; proceedings of the current problems of biochemistry and bioenergy sport of the xxi centyry; moscow, russia. 10– 12 april 2018; pp. 267–282. [google scholar] 55. jacquet a., grolleau a., jove j., lassalle r., moore n. burnout: evaluation of the efficacy and tolerability of target 1® for professional fatigue syndrome (burnout) j. int. med. res. 2015;43:54–66. doi: 10.1177/0300060514558324. [pubmed] [crossref] [google scholar] 56. buděšínský m., vokáč k., harmatha j., cvačka j. additional minor ecdysteroid components of leuzea carthamoides. steroids. 2008;73:502–514. doi: 10.1016/j.steroids.2007.12.021. [pubmed] [crossref] [google scholar] 57. timofeev n.p. leuzea carthamoides dc: application prospects as pharmpreparations and biologically active components. in: martirosyan d.m., editor. functional foods for chronic diseases. richardson; texas, tx, usa: 2006. pp. 105–120. [google scholar] 58. bathori m., toth n., hunyadi a., marki a., zador e. phytoecdysteroids and anabolic-androgenic steroids—structure and effects on humans. curr. med. chem. 2008;15:75–91. doi: 10.2174/092986708783330674. [pubmed] [crossref] [google scholar] 59. isenmann e., ambrosio g., joseph j.f., mazzarino m., de la torre x., zimmer p., kazlauskas r., goebel c., botrè f., diel p., et al. ecdysteroids as non-conventional anabolic agent: performance enhancement by ecdysterone supplementation in humans. arch. toxicol. 2019;93:1807–1816. doi: 10.1007/s00204-019-02490-x. [pubmed] [crossref] [google scholar] 60. the world anti-doping agency—wada the 2020 monitoring program. [(accessed on 6 may 2021)]; available online: https://www.wada-ama.org/sites/default/files/resources/files/wada_2020_english_monitoring_program_pdf 61. vanyuk a.i. evaluation of the effectivnness of rehabilitation measures among female volleyball players 18-22 years old in the competitive period of the annual training cycle. slobozhanskiy sci. sports visnik. 2012;5:95–98. [google scholar] 62. timofeev n.p., koksharov a.v. study of leuzea from leaves: results of 15 years of trials in athletics. new unconv. plants prospect. use. 2016;12:502–505. [google scholar] 63. wilborn c.d., taylor l.w., campbell b.i., kerksick c., rasmussen c.j., greenwood m., kreider r.b. effects of methoxyisoflavone, ecdysterone, and sulfo-polysaccharide supplementation on training adaptations in resistance-trained males. j. int. soc. sports nutr. 2006;3:19–27. doi: 10.1186/1550-2783-3-2-19. [pmc free article] [pubmed] [crossref] [google scholar] 64. ryan e.d., gerstner g.r., mota j.a., trexler e.t., giuliani h.k., blue m.n.m., hirsch k.r., smith-ryan a.e. the acute effects of a multi-ingredient herbal supplement on performance fatigability: a double-blind, randomized, and placebo-controlled trial. j. diet. suppl. 2020:1–10. doi: 10.1080/19390211.2020.1790709. [pubmed] [crossref] [google scholar] 65. selepcova l., sommer a., vargova m. effect of feeding on a diet containing varying amounts of rhaponticum car-thamoides hay meal on selected morphological parameters in rats. eur. j. entornol. 2013;92:391–397. [google scholar] 66. plotnikov m.b., aliev o.i., vasil’ev a.s., andreeva v.y., krasnov e.a., kalinkina g.i. effect of rhaponticum carthamoides extract on structural and metabolic parameters of erythrocytes in rats with cerebral ischemia. bull. exp. biol. med. 2008;146:45–48. doi: 10.1007/s10517-008-0202-7. [pubmed] [crossref] [google scholar] 67. wu j., gao l., shang l., wang g., wei n., chu t., chen s., zhang y., huang j., wang j., et al. ecdysterones from rhaponticum carthamoides (willd.) iljin reduce hippocampal excitotoxic cell loss and upregulate mtor signaling in rats. fitoter. 2017;119:158– 167. doi: 10.1016/j.fitote.2017.03.015. [pubmed] [crossref] [google scholar] 68. seidlova-wuttke d., ehrhardt c., wuttke w. metabolic effects of 20-oh-ecdysone in ovariectomized rats. j. steroid biochem. mol. biol. 2010;119:121–126. doi: 10.1016/j.jsbmb.2010.01.006. [pubmed] [crossref] [google scholar] 69. koudela k., tenora j., bajer j., mathova a., slama k. stimulation of growth and development in japanase quails after oral administration of ecdysteroid-containing diet. eur. j. entomol. 1995;92:349. [google scholar] 70. sláma k., koudela k., tenora j., maťhová a. insect hormones in vertebrates: anabolic effects of 20-hydroxyecdysone in japanese quail. experientia. 1996;52:702–706. doi: 10.1007/bf01925578. [pubmed] [crossref] [google scholar] 71. xia x., zhang q., liu r., wang z., tang n., liu f., huang g., jiang x., gui g., wang l., et al. effects of 20-hydroxyecdysone on improving memory deficits in streptozotocin-induced type 1 diabetes mellitus in rat. eur. j. pharmacol. 2014;740:45–52. doi: 10.1016/j.ejphar.2014.06.026. [pubmed] [crossref] [google scholar] 72. roumanille r., vernus b., brioche t., descossy v., van ba c.t., campredon s., philippe a.g., delobel p., bertrand-gaday c., chopard a., et al. acute and chronic effects of rhaponticum carthamoides and rhodiola rosea extracts supplementation coupled to resistance exercise on muscle protein synthesis and mechanical power in rats. j. int. soc. sports nutr. 2020;17:1–13. doi: 10.1186/s12970-020-00390-5. [pmc free article] [pubmed] [crossref] [google scholar] 73. brown r.p., gerbarg p.l., ramazanov z. rhodiola rosea: a phytomedicinal overview. herbal. gram. 2002;56:40–52. [google scholar] 74. pu w.-l., zhang m.-y., bai r.-y., sun l.-k., li w.-h., yu y.-l., zhang y., song l., wang z.-x., peng y.-f., et al. antiinflammatory effects of rhodiola rosea l.: a review. biomed. pharmacother. 2020;121:109552. doi: 10.1016/j.biopha.2019.109552. [pubmed] [crossref] [google scholar] 75. khanum f., bawa a.s., singh b. rhodiola rosea: a versatile adaptogen. compr. rev. food sci. food saf. 2005;4:55–62. doi: 10.1111/j.1541-4337.2005.tb00073.x. [pubmed] [crossref] [google scholar] https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21793317 https://doi.org/10.4077%2fcjp.2010.amk018 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=chin.+j.+physiol.&title=the+effect+of+eight+weeks+of+supplementation+with+eleutherococcus+senticosus+on+endurance+capacity+and+metabolism+in+human&author=j.+kuo&author=k.w.+chen&author=i.s.+cheng&author=p.h.+tsai&author=y.j.+lu&volume=53&publication_year=2010&pages=105-111&pmid=21793317&doi=10.4077/cjp.2010.amk018& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15207399 https://doi.org/10.1016%2fj.archger.2004.04.012 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=arch.+gerontol.+geriatr.&title=effects+of+siberian+ginseng+(eleutherococcus+senticosus+maxim.)+on+elderly+quality+of+life:+a+randomized+clinical+trial&author=a.+cicero&author=g.+derosa&author=r.+brillante&author=r.+bernardi&author=s.+nascetti&volume=38&publication_year=2004&pages=69-73&pmid=14599706&doi=10.1016/j.archger.2004.04.012& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/10641044 https://doi.org/10.1002%2f(sici)1099-1573(200002)14%3a1<30%3a%3aaid-ptr543>3.0.co%3b2-v https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=phytother.+res.&title=the+influence+of+active+components+of+eleutherococcus+senticosus+on+cellular+defence+and+physical+fitness+in+man&author=s.+szołomicki&author=l.+samochowiec&author=j.+wójcicki&author=m.+droździk&volume=14&publication_year=2000&pages=30-35&pmid=10641044&doi=10.1002/(sici)1099-1573(200002)14:1<30::aid-ptr543>3.0.co;2-v& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23740477 https://doi.org/10.1055%2fs-0033-1347178 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=pharmacopsychiatry&title=no+benefit+adding+eleutherococcus+senticosus+to+stress+management+training+in+stress-related+fatigue/weakness,+impaired+work+or+concentration,+a+randomized+controlled+study&author=k.+schaffler&author=o.+wolf&author=m.+burkart&volume=46&publication_year=2013&pages=181-190&pmid=23740477&doi=10.1055/s-0033-1347178& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/11099371 https://doi.org/10.1123%2fijsnem.10.4.444 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=int.+j.+sport+nutr.+exerc.+metab.&title=the+effect+of+siberian+ginseng+(eleutherococcus+senticosus)+on+substrate+utilization+and+performance+during+prolonged+cycling&author=l.c.+eschbach&author=m.j.+webster&author=j.c.+boyd&author=p.d.+mcarthur&author=t.k.+evetovich&volume=10&publication_year=2000&pages=444-451&pmid=11099371&doi=10.1123/ijsnem.10.4.444& https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=proceedings+of+the+current+problems+of+biochemistry+and+bioenergy+sport+of+the+xxi+centyry&title=research+of+the+influence+of+adaptogens+on+increasing+the+efficacy+of+the+training+process+in+fitness+clubs&author=a.g.+krasutsky&author=v.n.+cheremisinov&pages=267-282& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25537278 https://doi.org/10.1177%2f0300060514558324 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=j.+int.+med.+res.&title=burnout:+evaluation+of+the+efficacy+and+tolerability+of+target+1®+for+professional+fatigue+syndrome+(burnout)&author=a.+jacquet&author=a.+grolleau&author=j.+jove&author=r.+lassalle&author=n.+moore&volume=43&publication_year=2015&pages=54-66&pmid=25537278&doi=10.1177/0300060514558324& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18243263 https://doi.org/10.1016%2fj.steroids.2007.12.021 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=steroids&title=additional+minor+ecdysteroid+components+of+leuzea+carthamoides&author=m.+buděšínský&author=k.+vokáč&author=j.+harmatha&author=j.+cvačka&volume=73&publication_year=2008&pages=502-514&pmid=18243263&doi=10.1016/j.steroids.2007.12.021& https://scholar.google.com/scholar_lookup?title=functional+foods+for+chronic+diseases&author=n.p.+timofeev&publication_year=2006& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18220764 https://doi.org/10.2174%2f092986708783330674 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=curr.+med.+chem.&title=phytoecdysteroids+and+anabolic-androgenic+steroids—structure+and+effects+on+humans&author=m.+bathori&author=n.+toth&author=a.+hunyadi&author=a.+marki&author=e.+zador&volume=15&publication_year=2008&pages=75-91&pmid=18220764&doi=10.2174/092986708783330674& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31123801 https://doi.org/10.1007%2fs00204-019-02490-x https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=arch.+toxicol.&title=ecdysteroids+as+non-conventional+anabolic+agent:+performance+enhancement+by+ecdysterone+supplementation+in+humans&author=e.+isenmann&author=g.+ambrosio&author=j.f.+joseph&author=m.+mazzarino&author=x.+de+la+torre&volume=93&publication_year=2019&pages=1807-1816&pmid=31123801&doi=10.1007/s00204-019-02490-x& https://www.wada-ama.org/sites/default/files/resources/files/wada_2020_english_monitoring_program_pdf https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=slobozhanskiy+sci.+sports+visnik.&title=evaluation+of+the+effectivnness+of+rehabilitation+measures+among+female+volleyball+players+18-22+years+old+in+the+competitive+period+of+the+annual+training+cycle&author=a.i.+vanyuk&volume=5&publication_year=2012&pages=95-98& https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=new+unconv.+plants+prospect.+use&title=study+of+leuzea+from+leaves:+results+of+15+years+of+trials+in+athletics&author=n.p.+timofeev&author=a.v.+koksharov&volume=12&publication_year=2016&pages=502-505& https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc2129166/ https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18500969 https://doi.org/10.1186%2f1550-2783-3-2-19 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=j.+int.+soc.+sports+nutr.&title=effects+of+methoxyisoflavone,+ecdysterone,+and+sulfo-polysaccharide+supplementation+on+training+adaptations+in+resistance-trained+males&author=c.d.+wilborn&author=l.w.+taylor&author=b.i.+campbell&author=c.+kerksick&author=c.j.+rasmussen&volume=3&publication_year=2006&pages=19-27&pmid=18500969&doi=10.1186/1550-2783-3-2-19& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32723193 https://doi.org/10.1080%2f19390211.2020.1790709 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=j.+diet.+suppl.&title=the+acute+effects+of+a+multi-ingredient+herbal+supplement+on+performance+fatigability:+a+double-blind,+randomized,+and+placebo-controlled+trial&author=e.d.+ryan&author=g.r.+gerstner&author=j.a.+mota&author=e.t.+trexler&author=h.k.+giuliani&publication_year=2020&pages=1-10&doi=10.1080/19390211.2020.1790709& https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=eur.+j.+entornol.&title=effect+of+feeding+on+a+diet+containing+varying+amounts+of+rhaponticum+car-thamoides+hay+meal+on+selected+morphological+parameters+in+rats&author=l.+selepcova&author=a.+sommer&author=m.+vargova&volume=92&publication_year=2013&pages=391-397& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19145347 https://doi.org/10.1007%2fs10517-008-0202-7 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=bull.+exp.+biol.+med.&title=effect+of+rhaponticum+carthamoides+extract+on+structural+and+metabolic+parameters+of+erythrocytes+in+rats+with+cerebral+ischemia&author=m.b.+plotnikov&author=o.i.+aliev&author=a.s.+vasil’ev&author=v.y.+andreeva&author=e.a.+krasnov&volume=146&publication_year=2008&pages=45-48&pmid=19145347&doi=10.1007/s10517-008-0202-7& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28373010 https://doi.org/10.1016%2fj.fitote.2017.03.015 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=fitoter&title=ecdysterones+from+rhaponticum+carthamoides+(willd.)+iljin+reduce+hippocampal+excitotoxic+cell+loss+and+upregulate+mtor+signaling+in+rats&author=j.+wu&author=l.+gao&author=l.+shang&author=g.+wang&author=n.+wei&volume=119&publication_year=2017&pages=158-167&doi=10.1016/j.fitote.2017.03.015& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20097286 https://doi.org/10.1016%2fj.jsbmb.2010.01.006 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=j.+steroid+biochem.+mol.+biol.&title=metabolic+effects+of+20-oh-ecdysone+in+ovariectomized+rats&author=d.+seidlova-wuttke&author=c.+ehrhardt&author=w.+wuttke&volume=119&publication_year=2010&pages=121-126&pmid=20097286&doi=10.1016/j.jsbmb.2010.01.006& https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=eur.+j.+entomol.&title=stimulation+of+growth+and+development+in+japanase+quails+after+oral+administration+of+ecdysteroid-containing+diet&author=k.+koudela&author=j.+tenora&author=j.+bajer&author=a.+mathova&author=k.+slama&volume=92&publication_year=1995&pages=349& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/8698114 https://doi.org/10.1007%2fbf01925578 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=experientia&title=insect+hormones+in+vertebrates:+anabolic+effects+of+20-hydroxyecdysone+in+japanese+quail&author=k.+sláma&author=k.+koudela&author=j.+tenora&author=a.+maťhová&volume=52&publication_year=1996&pages=702-706&pmid=8698114&doi=10.1007/bf01925578& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24997424 https://doi.org/10.1016%2fj.ejphar.2014.06.026 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=eur.+j.+pharmacol.&title=effects+of+20-hydroxyecdysone+on+improving+memory+deficits+in+streptozotocin-induced+type+1+diabetes+mellitus+in+rat&author=x.+xia&author=q.+zhang&author=r.+liu&author=z.+wang&author=n.+tang&volume=740&publication_year=2014&pages=45-52&pmid=24997424&doi=10.1016/j.ejphar.2014.06.026& https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc7670727/ https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33198764 https://doi.org/10.1186%2fs12970-020-00390-5 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=j.+int.+soc.+sports+nutr.&title=acute+and+chronic+effects+of+rhaponticum+carthamoides+and+rhodiola+rosea+extracts+supplementation+coupled+to+resistance+exercise+on+muscle+protein+synthesis+and+mechanical+power+in+rats&author=r.+roumanille&author=b.+vernus&author=t.+brioche&author=v.+descossy&author=c.t.+van+ba&volume=17&publication_year=2020&pages=1-13&pmid=31898530&doi=10.1186/s12970-020-00390-5& https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=herbal.+gram.&title=rhodiola+rosea:+a+phytomedicinal+overview&author=r.p.+brown&author=p.l.+gerbarg&author=z.+ramazanov&volume=56&publication_year=2002&pages=40-52& https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=herbal.+gram.&title=rhodiola+rosea:+a+phytomedicinal+overview&author=r.p.+brown&author=p.l.+gerbarg&author=z.+ramazanov&volume=56&publication_year=2002&pages=40-52& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31715370 https://doi.org/10.1016%2fj.biopha.2019.109552 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=biomed.+pharmacother.&title=anti-inflammatory+effects+of+rhodiola+rosea+l.:+a+review&author=w.-l.+pu&author=m.-y.+zhang&author=r.-y.+bai&author=l.-k.+sun&author=w.-h.+li&volume=121&publication_year=2020&pages=109552&pmid=31715370&doi=10.1016/j.biopha.2019.109552& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33430554 https://doi.org/10.1111%2fj.1541-4337.2005.tb00073.x https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=compr.+rev.+food+sci.+food+saf.&title=rhodiola+rosea:+a+versatile+adaptogen&author=f.+khanum&author=a.s.+bawa&author=b.+singh&volume=4&publication_year=2005&pages=55-62&pmid=33430554&doi=10.1111/j.1541-4337.2005.tb00073.x& 27 76. panossian a., seo e.-j., efferth t. novel molecular mechanisms for the adaptogenic effects of herbal extracts on isolated brain cells using systems biology. phytomedicine. 2018;50:257–284. doi: 10.1016/j.phymed.2018.09.204. [pubmed] [crossref] [google scholar] 77. ballmann c.g., maze s.b., wells a.c., marshall m.r., rogers r.r. effects of short-term rhodiola rosea (golden root extract) supplementation on anaerobic exercise performance. j. sports sci. 2019;37:998–1003. doi: 10.1080/02640414.2018.1538028. [pubmed] [crossref] [google scholar] 78. jówko e., sadowski j., długołęcka b., gierczuk d., opaszowski b., cieśliński i. effects of rhodiola rosea supplementation on mental performance, physical capacity, and oxidative stress biomarkers in healthy men. j. sport health sci. 2018;7:473–480. doi: 10.1016/j.jshs.2016.05.005. [pmc free article] [pubmed] [crossref] [google scholar] 79. abidov m., grachev s., seifulla r.d., ziegenfuss t.n. extract of rhodiola rosea radix reduces the level of c-reactive protein and creatinine kinase in the blood. bull. exp. biol. med. 2004;138:63–64. doi: 10.1023/b:bebm.0000046940.45382.53. [pubmed] [crossref] [google scholar] 80. edwards d., heufelder a., zimmermann a. therapeutic effects and safety of rhodiola rosea extract ws® 1375 in subjects with life-stress symptoms—results of an open-label study. phytother. res. 2012;26:1220–1225. doi: 10.1002/ptr.3712. [pubmed] [crossref] [google scholar] 81. shevtsov v., zholus b., shervarly v., vol’skij v., korovin y., khristich m., roslyakova n., wikman g. a randomized trial of two different doses of a shr-5 rhodiola rosea extract versus placebo and control of capacity for mental work. phytomedicine. 2003;10:95–105. doi: 10.1078/094471103321659780. [pubmed] [crossref] [google scholar] 82. darbinyan v., aslanyan g., amroyan e., gabrielyan e., malmström c., panossian a. clinical trial of rhodiola rosea l. extract shr-5 in the treatment of mild to moderate depression. nord. j. psychiatry. 2007;61:343–348. doi: 10.1080/08039480701643290. [pubmed] [crossref] [google scholar] 83. shanely r.a., nieman d.c., zwetsloot k.a., knab a.m., imagita h., luo b., davis b., zubeldia j.m. evaluation of rhodiola rosea supplementation on skeletal muscle damage and inflammation in runners following a competitive marathon. brain behav. immun. 2013;39:204–210. doi: 10.1016/j.bbi.2013.09.005. [pubmed] [crossref] [google scholar] 84. stejnborn a.s., pilaczyńska-szcześniak s., basta p., deskur-śmielecka e. the influence of supplementation with rhodiola rosea l. extract on selected redox parameters in professional rowers. int. j. sport nutr. exerc. metab. 2009;19:186–199. doi: 10.1123/ijsnem.19.2.186. [pubmed] [crossref] [google scholar] 85. parisi a., tranchita e., duranti g., ciminelli e., quaranta f., ceci r., sabatini s. effects of chronic rhodiola rosea supplementation on sport performance and antioxidant capacity in trained male: preliminary results. j. sports med. phys. fit. 2010;50:57. [pubmed] [google scholar] 86. bystritsky a., kerwin l., feusner j.d. a pilot study of rhodiola rosea (rhodax®) for generalized anxiety disorder (gad) j. altern. complement. med. 2008;14:175–180. doi: 10.1089/acm.2007.7117. [pubmed] [crossref] [google scholar] 87. hancke j., burgos r., ahumada f. schisandra chinensis (turcz.) baill. fitoterapia. 1999;70:451–471. doi: 10.1016/s0367326x(99)00102-1. [crossref] [google scholar] 88. lu y., chen d.-f. analysis of schisandra chinensis and schisandra sphenanthera. j. chromatogr. a. 2009;1216:1980–1990. doi: 10.1016/j.chroma.2008.09.070. [pubmed] [crossref] [google scholar] 89. panossian a., wikman g. pharmacology of schisandra chinensis bail.: an overview of russian research and uses in medicine. j. ethnopharmacol. 2008;118:183–212. doi: 10.1016/j.jep.2008.04.020. [pubmed] [crossref] [google scholar] 90. slanina j., táborská e., lojková l. lignans in the seeds and fruits of schisandra chinensis cultured in europe. planta med. 1997;63:277–280. doi: 10.1055/s-2006-957676. [pubmed] [crossref] [google scholar] 91. european directorate for the quality of medicines & health care . european pharmacopoeia, monograph 07/2016:2428. european directorate for the quality of medicines & health care; strasburg, france: 2016. schisandrae chinensis fructus. corrected 9.1, corrected 7.0. [google scholar] 92. szopa a., barnaś m., ekiert h. phytochemical studies and biological activity of three chinese schisandra species (schisandra sphenanthera, schisandra henryi and schisandra rubriflora): current findings and future applications. phytochem. rev. 2019;18:109– 128. doi: 10.1007/s11101-018-9582-0. [crossref] [google scholar] 93. kochetkov n., khorlin a., chizhov o., sheichenko v. schizandrin—lignan of unusual structure. tetrahedron lett. 1961;2:730– 734. doi: 10.1016/s0040-4039(01)91684-3. [crossref] [google scholar] 94. chen d.-f., zhang s.-x., kozuka m., sun q.-z., feng j., wang q., mukainaka t., nobukuni y., tokuda h., nishino h., et al. interiotherins c and d, two new lignans from kadsurainteriorand antitumor-promoting effects of related neolignans on epstein−barr virus activation. j. nat. prod. 2002;65:1242–1245. doi: 10.1021/np0105127. [pubmed] [crossref] [google scholar] 95. yoo h.h., lee m., lee m.w., lim s.y., shin j., kim d.-h. effects of schisandra lignans on p-glycoprotein-mediated drug efflux in human intestinal caco-2 cells. planta med. 2007;73:444–450. doi: 10.1055/s-2007-967178. [pubmed] [crossref] [google scholar] 96. fong w.-f., wan c.-k., zhu g.-y., chattopadhyay a., dey s., zhao z., shen x.-l. schisandrol a from schisandra chinensis reverses p-glycoprotein-mediated multidrug resistance by affecting pgp-substrate complexes. planta med. 2007;73:212–220. doi: 10.1055/s-2007-967120. [pubmed] [crossref] [google scholar] 97. chen m., kilgore n., lee k.-h., chen d.-f. rubrisandrins a and b, lignans and related anti-hiv compounds from schisandra rubriflora. j. nat. prod. 2006;69:1697–1701. doi: 10.1021/np060239e. [pubmed] [crossref] [google scholar] 98. chen d.-f., zhang s.-x., xie l., xie j.-x., chen k., kashiwada y., zhou b.-n., wang p., cosentino l., lee k.-h. anti-aids agents—xxvi. structure-activity correlations of gomisin-g-related anti-hiv lignans from kadsura interior and of related synthetic analogues. bioorganic med. chem. 1997;5:1715–1723. doi: 10.1016/s0968-0896(97)00118-1. [pubmed] [crossref] [google scholar] 99. liu c., zhang s., zhang j., liang q., li d. chemical composition and antioxidant activity of essential oil from berries of schisandra chinensis(turcz.) baill. nat. prod. res. 2012;26:2199–2203. doi: 10.1080/14786419.2011.636745. [pubmed] [crossref] [google scholar] 100. chen x., zhang y., zu y., yang l. chemical composition and antioxidant activity of the essential oil of schisandra chinensisfruits. nat. prod. res. 2012;26:842–849. doi: 10.1080/14786419.2011.558016. [pubmed] [crossref] [google scholar] https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30466987 https://doi.org/10.1016%2fj.phymed.2018.09.204 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=phytomedicine&title=novel+molecular+mechanisms+for+the+adaptogenic+effects+of+herbal+extracts+on+isolated+brain+cells+using+systems+biology&author=a.+panossian&author=e.-j.+seo&author=t.+efferth&volume=50&publication_year=2018&pages=257-284&pmid=30466987&doi=10.1016/j.phymed.2018.09.204& https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=phytomedicine&title=novel+molecular+mechanisms+for+the+adaptogenic+effects+of+herbal+extracts+on+isolated+brain+cells+using+systems+biology&author=a.+panossian&author=e.-j.+seo&author=t.+efferth&volume=50&publication_year=2018&pages=257-284&pmid=30466987&doi=10.1016/j.phymed.2018.09.204& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30371146 https://doi.org/10.1080%2f02640414.2018.1538028 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=j.+sports+sci.&title=effects+of+short-term+rhodiola+rosea+(golden+root+extract)+supplementation+on+anaerobic+exercise+performance&author=c.g.+ballmann&author=s.b.+maze&author=a.c.+wells&author=m.r.+marshall&author=r.r.+rogers&volume=37&publication_year=2019&pages=998-1003&pmid=30371146&doi=10.1080/02640414.2018.1538028& https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc6230218/ https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30450257 https://doi.org/10.1016%2fj.jshs.2016.05.005 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=j.+sport+health+sci.&title=effects+of+rhodiola+rosea+supplementation+on+mental+performance,+physical+capacity,+and+oxidative+stress+biomarkers+in+healthy+men&author=e.+jówko&author=j.+sadowski&author=b.+długołęcka&author=d.+gierczuk&author=b.+opaszowski&volume=7&publication_year=2018&pages=473-480&pmid=30450257&doi=10.1016/j.jshs.2016.05.005& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/15514725 https://doi.org/10.1023%2fb%3abebm.0000046940.45382.53 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=bull.+exp.+biol.+med.&title=extract+of+rhodiola+rosea+radix+reduces+the+level+of+c-reactive+protein+and+creatinine+kinase+in+the+blood&author=m.+abidov&author=s.+grachev&author=r.d.+seifulla&author=t.n.+ziegenfuss&volume=138&publication_year=2004&pages=63-64&pmid=15514725&doi=10.1023/b:bebm.0000046940.45382.53& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22228617 https://doi.org/10.1002%2fptr.3712 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=phytother.+res.&title=therapeutic+effects+and+safety+of+rhodiola+rosea+extract+ws®+1375+in+subjects+with+life-stress+symptoms—results+of+an+open-label+study&author=d.+edwards&author=a.+heufelder&author=a.+zimmermann&volume=26&publication_year=2012&pages=1220-1225&pmid=22228617&doi=10.1002/ptr.3712& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12725561 https://doi.org/10.1078%2f094471103321659780 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=phytomedicine&title=a+randomized+trial+of+two+different+doses+of+a+shr-5+rhodiola+rosea+extract+versus+placebo+and+control+of+capacity+for+mental+work&author=v.+shevtsov&author=b.+zholus&author=v.+shervarly&author=v.+vol’skij&author=y.+korovin&volume=10&publication_year=2003&pages=95-105&pmid=12725561&doi=10.1078/094471103321659780& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17990195 https://doi.org/10.1080%2f08039480701643290 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=nord.+j.+psychiatry&title=clinical+trial+of+rhodiola+rosea+l.+extract+shr-5+in+the+treatment+of+mild+to+moderate+depression&author=v.+darbinyan&author=g.+aslanyan&author=e.+amroyan&author=e.+gabrielyan&author=c.+malmström&volume=61&publication_year=2007&pages=343-348&pmid=17990195&doi=10.1080/08039480701643290& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24055627 https://doi.org/10.1016%2fj.bbi.2013.09.005 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=brain+behav.+immun.&title=evaluation+of+rhodiola+rosea+supplementation+on+skeletal+muscle+damage+and+inflammation+in+runners+following+a+competitive+marathon&author=r.a.+shanely&author=d.c.+nieman&author=k.a.+zwetsloot&author=a.m.+knab&author=h.+imagita&volume=39&publication_year=2013&pages=204-210&pmid=24055627&doi=10.1016/j.bbi.2013.09.005& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/19478343 https://doi.org/10.1123%2fijsnem.19.2.186 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=int.+j.+sport+nutr.+exerc.+metab.&title=the+influence+of+supplementation+with+rhodiola+rosea+l.+extract+on+selected+redox+parameters+in+professional+rowers&author=a.s.+stejnborn&author=s.+pilaczyńska-szcześniak&author=p.+basta&author=e.+deskur-śmielecka&volume=19&publication_year=2009&pages=186-199&pmid=19478343&doi=10.1123/ijsnem.19.2.186& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/20308973 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=j.+sports+med.+phys.+fit.&title=effects+of+chronic+rhodiola+rosea+sup-plementation+on+sport+performance+and+antioxidant+capacity+in+trained+male:+preliminary+results&author=a.+parisi&author=e.+tranchita&author=g.+duranti&author=e.+ciminelli&author=f.+quaranta&volume=50&publication_year=2010&pages=57& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18307390 https://doi.org/10.1089%2facm.2007.7117 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=j.+altern.+complement.+med.&title=a+pilot+study+of+rhodiola+rosea+(rhodax®)+for+generalized+anxiety+disorder+(gad)&author=a.+bystritsky&author=l.+kerwin&author=j.d.+feusner&volume=14&publication_year=2008&pages=175-180&pmid=18307390&doi=10.1089/acm.2007.7117& https://doi.org/10.1016%2fs0367-326x(99)00102-1 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=fitoterapia&title=schisandra+chinensis+(turcz.)+baill&author=j.+hancke&author=r.+burgos&author=f.+ahumada&volume=70&publication_year=1999&pages=451-471&doi=10.1016/s0367-326x(99)00102-1& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18849034 https://doi.org/10.1016%2fj.chroma.2008.09.070 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=j.+chromatogr.+a&title=analysis+of+schisandra+chinensis+and+schisandra+sphenanthera&author=y.+lu&author=d.-f.+chen&volume=1216&publication_year=2009&pages=1980-1990&pmid=18849034&doi=10.1016/j.chroma.2008.09.070& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/18515024 https://doi.org/10.1016%2fj.jep.2008.04.020 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=j.+ethnopharmacol.&title=pharmacology+of+schisandra+chinensis+bail.:+an+overview+of+russian+research+and+uses+in+medicine&author=a.+panossian&author=g.+wikman&volume=118&publication_year=2008&pages=183-212&pmid=18515024&doi=10.1016/j.jep.2008.04.020& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17252354 https://doi.org/10.1055%2fs-2006-957676 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=planta+med.&title=lignans+in+the+seeds+and+fruits+of+schisandra+chinensis+cultured+in+europe&author=j.+slanina&author=e.+táborská&author=l.+lojková&volume=63&publication_year=1997&pages=277-280&pmid=17252354&doi=10.1055/s-2006-957676& https://scholar.google.com/scholar_lookup?title=european+pharmacopoeia,+monograph+07/2016:2428&publication_year=2016& https://doi.org/10.1007%2fs11101-018-9582-0 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=phytochem.+rev.&title=phytochemical+studies+and+biological+activity+of+three+chinese+schisandra+species+(schisandra+sphenanthera,+schisandra+henryi+and+schisandra+rubriflora):+current+findings+and+future+applications&author=a.+szopa&author=m.+barnaś&author=h.+ekiert&volume=18&publication_year=2019&pages=109-128&doi=10.1007/s11101-018-9582-0& https://doi.org/10.1016%2fs0040-4039(01)91684-3 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=tetrahedron+lett.&title=schizandrin—lignan+of+unusual+structure&author=n.+kochetkov&author=a.+khorlin&author=o.+chizhov&author=v.+sheichenko&volume=2&publication_year=1961&pages=730-734&doi=10.1016/s0040-4039(01)91684-3& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12350139 https://doi.org/10.1021%2fnp0105127 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=j.+nat.+prod.&title=interiotherins+c+and+d,+two+new+lignans+from+kadsurainteriorand+antitumor-promoting+effects+of+related+neolignans+on+epstein−barr+virus+activation&author=d.-f.+chen&author=s.-x.+zhang&author=m.+kozuka&author=q.-z.+sun&author=j.+feng&volume=65&publication_year=2002&pages=1242-1245&pmid=12350139&doi=10.1021/np0105127& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17566147 https://doi.org/10.1055%2fs-2007-967178 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=planta+med.&title=effects+of+schisandra+lignans+on+p-glycoprotein-mediated+drug+efflux+in+human+intestinal+caco-2+cells&author=h.h.+yoo&author=m.+lee&author=m.w.+lee&author=s.y.+lim&author=j.+shin&volume=73&publication_year=2007&pages=444-450&pmid=17566147&doi=10.1055/s-2007-967178& https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=planta+med.&title=effects+of+schisandra+lignans+on+p-glycoprotein-mediated+drug+efflux+in+human+intestinal+caco-2+cells&author=h.h.+yoo&author=m.+lee&author=m.w.+lee&author=s.y.+lim&author=j.+shin&volume=73&publication_year=2007&pages=444-450&pmid=17566147&doi=10.1055/s-2007-967178& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17318783 https://doi.org/10.1055%2fs-2007-967120 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=planta+med.&title=schisandrol+a+from+schisandra+chinensis+reverses+p-glycoprotein-mediated+multidrug+resistance+by+affecting+pgp-substrate+complexes&author=w.-f.+fong&author=c.-k.+wan&author=g.-y.+zhu&author=a.+chattopadhyay&author=s.+dey&volume=73&publication_year=2007&pages=212-220&pmid=17318783&doi=10.1055/s-2007-967120& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/17190445 https://doi.org/10.1021%2fnp060239e https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=j.+nat.+prod.&title=rubrisandrins+a+and+b,+lignans+and+related+anti-hiv+compounds+from+schisandra+rubriflora&author=m.+chen&author=n.+kilgore&author=k.-h.+lee&author=d.-f.+chen&volume=69&publication_year=2006&pages=1697-1701&pmid=17190445&doi=10.1021/np060239e& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/9313872 https://doi.org/10.1016%2fs0968-0896(97)00118-1 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=bioorganic+med.+chem.&title=anti-aids+agents—xxvi.+structure-activity+correlations+of+gomisin-g-related+anti-hiv+lignans+from+kadsura+interior+and+of+related+synthetic+analogues&author=d.-f.+chen&author=s.-x.+zhang&author=l.+xie&author=j.-x.+xie&author=k.+chen&volume=5&publication_year=1997&pages=1715-1723&doi=10.1016/s0968-0896(97)00118-1& https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=bioorganic+med.+chem.&title=anti-aids+agents—xxvi.+structure-activity+correlations+of+gomisin-g-related+anti-hiv+lignans+from+kadsura+interior+and+of+related+synthetic+analogues&author=d.-f.+chen&author=s.-x.+zhang&author=l.+xie&author=j.-x.+xie&author=k.+chen&volume=5&publication_year=1997&pages=1715-1723&doi=10.1016/s0968-0896(97)00118-1& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22103398 https://doi.org/10.1080%2f14786419.2011.636745 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=nat.+prod.+res.&title=chemical+composition+and+antioxidant+activity+of+essential+oil+from+berries+of+schisandra+chinensis(turcz.)+baill&author=c.+liu&author=s.+zhang&author=j.+zhang&author=q.+liang&author=d.+li&volume=26&publication_year=2012&pages=2199-2203&pmid=22103398&doi=10.1080/14786419.2011.636745& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21981283 https://doi.org/10.1080%2f14786419.2011.558016 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=nat.+prod.+res.&title=chemical+composition+and+antioxidant+activity+of+the+essential+oil+of+schisandra+chinensisfruits&author=x.+chen&author=y.+zhang&author=y.+zu&author=l.+yang&volume=26&publication_year=2012&pages=842-849&pmid=21981283&doi=10.1080/14786419.2011.558016& 28 101. xu m., yan t., gong g., wu b., he b., du y., xiao f., jia y. purification, structural characterization, and cognitive improvement activity of a polysaccharides from schisandra chinensis. int. j. biol. macromol. 2020;163:497–507. doi: 10.1016/j.ijbiomac.2020.06.275. [pubmed] [crossref] [google scholar] 102. liu y., guo j.-t., wang z.-b., li z.-y., zheng g.-x., xia y.-g., yang b.-y., kuang h.-x. aromatic monoterpenoid glycosides from rattan stems of schisandra chinensis and their neuroprotective activities. fitoterapia. 2019;134:108–112. doi: 10.1016/j.fitote.2019.02.012. [pubmed] [crossref] [google scholar] 103. mocan a., crișan g., vlase l., crișan o., vodnar d.c., raita o., gheldiu a.-m., toiu a., oprean r., tilea i. comparative studies on polyphenolic composition, antioxidant and antimicrobial activities of schisandra chinensis leaves and fruits. molecules. 2014;19:15162–15179. doi: 10.3390/molecules190915162. [pmc free article] [pubmed] [crossref] [google scholar] 104. yang b.-y., guo j.-t., li z.-y., wang c.-f., wang z.-b., wang q.-h., kuang h.-x. new thymoquinol glycosides and neuroprotective dibenzocyclooctane lignans from the rattan stems ofschisandra chinensis. chem. biodivers. 2016;13:1118–1125. doi: 10.1002/cbdv.201500311. [pubmed] [crossref] [google scholar] 105. park j., han s., park h. effect of schisandra chinensis extract supplementation on quadriceps muscle strength and fatigue in adult women: a randomized, double-blind, placebo-controlled trial. int. j. environ. res. public health. 2020;17:2475. doi: 10.3390/ijerph17072475. [pmc free article] [pubmed] 106. park j.y., kim k.h. a randomized, double-blind, placebo-controlled trial of schisandra chinensis for menopausal symptoms. climacteric. 2016;19:574–580. doi: 10.1080/13697137.2016.1238453. [pubmed] 107. song m.-y., wang j., eom t., kim h. schisandra chinensis fruit modulates the gut microbiota composition in association with metabolic markers in obese women: a randomized, double-blind placebo-controlled study. nutr. res. 2015;35:655–663. doi: 10.1016/j.nutres.2015.05.001. [pubmed] [crossref] [google scholar] 108. cao s., shang h., wu w., du j., putheti r. evaluation of anti-athletic fatigue activity of schizandra chinensis aqueous extracts in mice. afr. j. pharm. pharmacol. 2009;3:593–597. [google scholar] 109. li j., wang j., shao j.-q., du h., wang y.-t., peng l. effect of schisandra chinensis on interleukins, glucose metabolism, and pituitary-adrenal and gonadal axis in rats under strenuous swimming exercise. chin. j. integr. med. 2014;21:43–48. doi: 10.1007/s11655-014-1765-y. [pubmed] 110. chen x., cao j., sun y., dai y., zhu j., zhang x., zhao x., wang l., zhao t., li y., et al. ethanol extract of schisandrae chinensis fructus ameliorates the extent of experimentally induced atherosclerosis in rats by increasing antioxidant capacity and improving endothelial dysfunction. pharm. biol. 2018;56:612–619. doi: 10.1080/13880209.2018.1523933. [pmc free article] [pubmed] 111. sun j.-h., liu x., cong l.-x., li h., zhang c.-y., chen j.-g., wang c.-m. metabolomics study of the therapeutic mechanism of schisandra chinensis lignans in diet-induced hyperlipidemia mice. lipids health dis. 2017;16:227. doi: 10.1186/s12944-0170533-3. [pmc free article] [pubmed] 112. ip s.-p., poon m., wu s., che c., ng k., kong y., ko k. effect of schisandrin b on hepatic glutathione antioxidant system in mice: protection against carbon tetrachloride toxicity. planta med. 1995;61:398–401. doi: 10.1055/s-2006-958123. [pubmed] 113. giridharan v.v., thandavarayan r.a., sato s., ko k.m., konishi t. prevention of scopolamine-induced memory deficits by schisandrin b, an antioxidant lignan from schisandra chinensis in mice. free. radic. res. 2011;45:950–958. doi: 10.3109/10715762.2011.571682. [pubmed] 114. kim k.-y., ku s.-k., lee k.-w., song c.-h., an w.g. muscle-protective effects of schisandrae fructus extracts in old mice after chronic forced exercise. j. ethnopharmacol. 2018;212:175–187. doi: 10.1016/j.jep.2017.10.022. [pubmed] 115. chen y., tang j., wang x., sun f., liang s. an immunostimulatory polysaccharide (scp-iia) from the fruit of schisandra chinensis (turcz.) baill. int. j. biol. macromol. 2011;50:844–848. doi: 10.1016/j.ijbiomac.2011.11.015. [pubmed] 116. zhao t., mao g.-h., zhang m., li f., zou y., zhou y., zheng w., zheng d.-h., yang l.-q., wu x.-y. anti-diabetic effects of polysaccharides from ethanol-insoluble residue of schisandra chinensis (turcz.) baill on alloxan-induced diabetic mice. chem. res. chin. univ. 2012;29:99–102. doi: 10.1007/s40242-012-2218-9. [crossref] [google scholar] https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32629059 https://doi.org/10.1016%2fj.ijbiomac.2020.06.275 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=int.+j.+biol.+macromol.&title=purification,+structural+characterization,+and+cognitive+improvement+activity+of+a+polysaccharides+from+schisandra+chinensis&author=m.+xu&author=t.+yan&author=g.+gong&author=b.+wu&author=b.+he&volume=163&publication_year=2020&pages=497-507&pmid=32629059&doi=10.1016/j.ijbiomac.2020.06.275& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30794921 https://doi.org/10.1016%2fj.fitote.2019.02.012 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=fitoterapia&title=aromatic+monoterpenoid+glycosides+from+rattan+stems+of+schisandra+chinensis+and+their+neuroprotective+activities&author=y.+liu&author=j.-t.+guo&author=z.-b.+wang&author=z.-y.+li&author=g.-x.+zheng&volume=134&publication_year=2019&pages=108-112&pmid=30794921&doi=10.1016/j.fitote.2019.02.012& https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc6270802/ https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25247685 https://doi.org/10.3390%2fmolecules190915162 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=molecules&title=comparative+studies+on+polyphenolic+composition,+antioxidant+and+antimicrobial+activities+of+schisandra+chinensis+leaves+and+fruits&author=a.+mocan&author=g.+crișan&author=l.+vlase&author=o.+crișan&author=d.c.+vodnar&volume=19&publication_year=2014&pages=15162-15179&pmid=25247685&doi=10.3390/molecules190915162& https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=molecules&title=comparative+studies+on+polyphenolic+composition,+antioxidant+and+antimicrobial+activities+of+schisandra+chinensis+leaves+and+fruits&author=a.+mocan&author=g.+crișan&author=l.+vlase&author=o.+crișan&author=d.c.+vodnar&volume=19&publication_year=2014&pages=15162-15179&pmid=25247685&doi=10.3390/molecules190915162& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27439666 https://doi.org/10.1002%2fcbdv.201500311 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=chem.+biodivers.&title=new+thymoquinol+glycosides+and+neuroprotective+dibenzocyclooctane+lignans+from+the+rattan+stems+ofschisandra+chinensis&author=b.-y.+yang&author=j.-t.+guo&author=z.-y.+li&author=c.-f.+wang&author=z.-b.+wang&volume=13&publication_year=2016&pages=1118-1125&pmid=27439666&doi=10.1002/cbdv.201500311& https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc7177795/ https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32260466 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27763802 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26048342 https://doi.org/10.1016%2fj.nutres.2015.05.001 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=nutr.+res.&title=schisandra+chinensis+fruit+modulates+the+gut+microbiota+composition+in+association+with+metabolic+markers+in+obese+women:+a+randomized,+double-blind+placebo-controlled+study&author=m.-y.+song&author=j.+wang&author=t.+eom&author=h.+kim&volume=35&publication_year=2015&pages=655-663&pmid=26048342&doi=10.1016/j.nutres.2015.05.001& https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=afr.+j.+pharm.+pharmacol.&title=evaluation+of+anti-athletic+fatigue+activity+of+schizandra+chinensis+aqueous+extracts+in+mice&author=s.+cao&author=h.+shang&author=w.+wu&author=j.+du&author=r.+putheti&volume=3&publication_year=2009&pages=593-597& https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25141817 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc6282463/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc6282463/ https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31070526 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc5537938/ https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28764799 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/7480197 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/21615274 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29107647 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/22133665 https://doi.org/10.1007%2fs40242-012-2218-9 https://scholar.google.com/scholar_lookup?journal=chem.+res.+chin.+univ.&title=anti-diabetic+effects+of+polysaccharides+from+ethanol-insoluble+residue+of+schisandra+chinensis+(turcz.)+baill+on+alloxan-induced+diabetic+mice&author=t.+zhao&author=g.-h.+mao&author=m.+zhang&author=f.+li&author=y.+zou&volume=29&publication_year=2012&pages=99-102&doi=10.1007/s40242-012-2218-9& eleutherococcus senticosus rhaponticum carthmoides rhodiola rosea (różeniec górski) cytryniec chiński 45 fihura, oksana, ruzhylo, sofiya & zakalyak, nataliya. phytoadaptogen reverses the adverse effects of naftussya bioactive water on dynamic muscle performance in healthy rats. quality in sport. 2022;8(2):45-55. eissn 2450-3118. doi http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.02.004 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41051 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2022; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 18.09.2021. revised: 19.11.2022. accepted: 25.11.2022. phytoadaptogen reverses the adverse effects of naftussya bioactive water on dynamic muscle performance in healthy rats oksana a. fihura1,2, sofiya v. ruzhylo2, nataliya r zakalyak1 1ivan franko state pedagogical university, drohobych, ukraine 2ukrainian scientific research institute of medicine of transport, odesa oksanafigura08@gmail.com doctor-0701@ukr.net natalyazak69@gmail.com summary background.. muscular performance is considered one of the attributes of health and non-specific resistance. phytoadaptogens occupy an important place in the arsenal of means of increasing non-specific resistance and stress resistance. many years of research of the truskavetsian scientific school of balneology have demonstrated the adaptogenic properties of the main therapeutic factor of the resort, naftussya bioactive water, as well as ozokerite and mineral baths. however, in contrast to the beneficial effect of the latter on stress resistance and the neuro-endocrine-immune complex, the effect on the physical performance is ambiguous. the purpose of this study is to test the ability of phytocomposition to prevent the adverse actotropic effect of naftussya bioactive water at rats. material and methods. the experimentt have been carried out at 42 female rats. rats of the control group for 7 days loaded through a tube with tap daily water (2 ml once), while the animals of the other groups received according to a similar scheme daily water with the addition of 0,1 ml of balm; bioactive naftussya water per se or with the addition of 0,1 ml of balm. the day after completion the course of water loads in the animal determined the urinary excretion of 17-ketosteroids, assessed the mineralocorticoid activity (mca) by the urine k/na ratio as well as the state of neutrophil phagocytosis by the number of absorbed latex particles. results. it was found that the weekly use of naftyssya bioactive water reduces the duration of swimming of rats to exhaustion by 30% compared to the daily water control. addition of phytoadaptogen to naftyssya softens its negative actotropic effect by up to -9%, and adding balsam to daily water prolongs the maximum duration of swimming compared to the control by 11%. a positive correlation of the swimming test with 17-ks excretion and water diuresis was revealed, but a negative correlation with mca, spontaneous diuresis and neutrophils phagocytosis. conclusion. phytoadaptogen reverses the adverse effects of naftussya bioactive water on dynamic muscle performance in healthy rats by mitigating the decrease in the excretion of 17-ketosteroids and increased mineralocorticoid activity. keywords: naftussya bioactive water, phytoadaptogen, swimming test, 17-ketosteroids, mineralocorticoids, phagocytosis, relationships, rats. introduction muscular performance is considered one of the attributes of health and non-specific resistance [9,13,55]. phytoadaptogens (ginseng, eleuterococcus, schizandra, aloe, etc.) occupy an important place in the arsenal of means of increasing non-specific resistance and stress resistance [1,10,11,24,32]. it is significant that the first informative test for the comparative evaluation of the effectiveness of phytoadaptogens was the swimming test [3]. many years of experimental and clinical research of the truskavetsian scientific school of balneology have demonstrated the adaptogenic properties of the main therapeutic factor of http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.02.004 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41051 mailto:oksanafigura08@gmail.com mailto:doctor-0701@ukr.net 46 the resort, naftussya bioactive water, as well as ozokerite and mineral baths, which together make up a standard balneotherapy complex [10,15,24,34,35,37,38]. however, in contrast to the beneficial effect of the latter on stress resistance and the neuro-endocrine-immune complex, the effect on the physical performance of both rats and resort patients is ambiguous [46-48,56,57,60], which prompted the additional use of aerobic training [42,46-48,50-53] and phytoadaptogens, both well-known (ginseng, bittner's balsam), and the ukrainian phytocomposition "balm kryms'kyi" [1,10,11,16,17,24], the adaptogenic properties of which first discovered by representatives of the truskavetsian scientific school of balneology [1,28,31,33]. we tested immediate neurotropic effects for the first time of phytocomposition “balm truskavets” (ту у 15.8-24055046-005:2009, produced by private research and production enterprise "ukrainian balms", mykolayїv, ukraine) [7,43]. this phytocomposition is analogous to the previous “balm kryms’kyi”. it has recently been confirmed that weekly use of naftussya bioactive water caused ambiguous changes in the fitness and the secretion of steroids associated with amines and phenols present in the composition of water [59]. the purpose of this study is to test the ability of this phytocomposition to prevent the adverse actotropic effect of naftussya bioactive water at rats. material and methods it is known data by dats’ko or et al [5] about organic compounds (in mg/l) water naftussya obtained by solid phase extraction method and mass-spectroscopy by using as sorbents tenacle gc 60/80 and polysorb-2. paraffins 4,10 and 4,20; monoolefins 1,67 and 1,75; dienes and monocycloolefins 0,84 and 0,85; alkylbenzene 1,55 and 1,54; alkenylbenzene 0,47 and 0,46; esters of aromatic acids 1,32 and 1,33; alkylphenols 1,14 and 1,14; polyaromatic hydrocarbons 0,077 and 0,059; oxygene-containing connections (acids) 1,12 and 1,14; sulfur-containing connections 0,30 and 0,31; alkylnaphthalenes 0,53 and 0,53; unidentified polyaromatic hydrocarbons 0,19 and 0,19; connections required subsquent identification 0,48 and 0,50 correspondingly. usually, due to the high cost of such analyses, the truskavetsian hydrogeological operating station conducts a simplified analysis. in the naftussya water used in this study, the content of gross organic carbon (corg) determined by the method of dry combustion of the sample [12] was 15,5 mg/l, organic nitrogen (norg) determined by the kjeldahl method [27] – 0,52 mg/l, bitumen (chromatographic separation in a thin layer of aluminum oxide and their subsequent luminescence measurement [21]) – 1,38 mg/l, carboxylic (fatty) acids (chloroform extraction method) 50 µeqv/l, phenols (extraction-photometric method арна [18,27]) 0,15 mg/l. participants. the experimentt have been carried out at 42 female rats wistar line weighing 180-220 g in accordance with the provisions of the helsinki declaration of 1975, revised and supplemented in 2002 by the directives of the national committees for ethics in scientific research. the conduct of experiments was approved by the ethics committee of the ukrsr institute of medicine of transport. the modern rules for the maintenance and use of laboratory animals complying with the principles of the european convention for the protection of vertebrate animals used for scientific experiments and needs are observed (strasbourg, 1985). procedure / test protocol / skill test trial / measure / instruments. rats of the control group for 7 days loaded through a tube with tap daily water (2 ml once), while the animals of the other groups received according to a similar scheme daily water with the addition of 0,1 ml of balm; bioactive naftussya water per se or with the addition of 0,1 ml of balm. 47 the day after completion the course of water loads the animal were placed in individual chambers with perforated bottom for collecting for 10 hours urine, in which determined the concentration of 17-ketosteroids (by color reaction with m-dinitrobenzene). then the animals were loaded with distilled water (6 ml) through a tube and placed in individual plexiglas machines to collect two-hour urine, in which the concentration of potassium and sodium was determined (by flaming photometry) in order to assess mineralocorticoid activity (mca) by the k/na ratio. in a drop of blood from the tail vein, the state of neutrophil phagocytosis was determined by the number of absorbed latex particles, according to the instructions for the set. the next day, dynamic muscle fitness tested (by the time of swimming to exhaustion in the water t0 260c). data collection and analysis / statistical analysis. statistical processing was performed using a software package “microsoft excell” and “statistica 6.4 statsoft inc”. results and discussion it was found that the weekly use of naftussya bioactive water reduces the duration of swimming of rats to exhaustion by 30% compared to the daily water control. addition of phytoadaptogen to naftussya softens its negative actotropic effect by up to -9%, and adding balsam to daily water prolongs the maximum duration of swimming compared to the control by 11% (table 1). in order to identify the parameters characteristic of actotropic effects, a discriminant analysis was performed [22]. all registered parameters are included in the discriminant model, with the exception of one, obviously due to duplication/redundancy of information (tables 12). table 1. discriminant function analysis summary for variables step 5, n of vars in model: 5; grouping: 4 grps; wilks' λ: 0,0250; approx. f(16)=17,6; p<10-6 variables currently in the model clusters-groups (n) parameters of wilk’s statistics n (5) nb (8) dw (20) b (9) wilks’ λ partial λ f-remove (3,34) plevel tolerancy swimming test, min 130 4 169 2 186 1 207 2 0,140 0,179 52,1 10-6 0,600 phagocytosis, bits/phagocyte 58,2 1,0 38,1 2,0 38,1 1,1 36,4 1,1 0,037 0,684 5,25 0,004 0,803 ku/nau as mineralocorticoid activity 2,95 0,08 2,23 0,09 1,99 0,05 1,99 0,05 0,033 0,749 3,80 0,019 0,761 diuresis stimulated, ml/2h 4,52 0,12 5,07 0,06 5,23 0,03 5,42 0,15 0,028 0,887 1,45 0,246 0,679 diuresis spontaneous, ml/10h 5,61 0,58 5,62 0,19 5,37 0,12 5,21 0,19 0,028 0,899 1,27 0,300 0,774 variable currently not in model n (5) nb (8) dw (20) b (9) wilks’ λ partial λ f to enter plevel tolerancy 17-ketosteroids, nm/10h 63,0 2,6 77,7 2,0 83,0 1,1 84,1 1,4 0,024 0,952 0,56 0,647 0,039 notes. in each column, the first line is the average, the second – se for variables 48 table 2. summary of stepwise analysis for physiological. the variables are ranked by criterion lambda variables currently in the model f to enter plevel λ fvalue plevel swimming test, min 181 10-6 0,065 181 10-6 phagocytosis, bits/phagocyte 7,34 0,001 0,041 48,6 10-6 ku/nau as mineralocorticoid activity 3,88 0,017 0,031 30,9 10-6 diuresis stimulated, ml/2h 1,35 0,275 0,028 22,3 10-6 diuresis spontaneous, ml/10h 1,27 0,300 0,025 17,6 10-6 the identifying information contained in the 5 discriminant variables is condensed into three roots. the major root contains 95,8% of discriminatory opportunities (r*=0,975; wilks' λ=0,025; χ2(15)=135; p<10-6), while minor root – 3,4% only (r*=0,637; wilks' λ=0,508; χ2(8)=25; p=0,002), and the third is not worth paying attention to (0,8%; p=0,126). calculating the values of discriminant roots for each rat by the raw coefficients and the constant (table 3) allows visualization of each animal in the information space of roots. table 3. standardized, structural and raw coefficients and constants for canonical variables coefficients standardized structural raw variables currently in the model root 1 root 2 root 1 root 2 root 1 root 2 swimming test, min 1,150 -0,521 0,859 -0,143 0,187 -0,085 diuresis stimulated, ml/2h -0,340 0,295 0,235 0,120 -1,298 1,127 ku/nau as mineralocorticoid activity -0,393 -0,252 -0,331 -0,556 -1,882 -1,208 phagocytosis, bits/phagocyte 0,070 -0,914 -0,318 -0,833 0,016 -0,204 diuresis spontaneous, ml/10h 0,328 -0,080 -0,047 0,139 0,500 -0,122 constants -26,45 20,96 eigenvalues 19,33 0,685 cumulative proportions 0,958 0,992 judging by the structural coefficient, the major discriminant root reflects, first of all, the swimming test. the extreme left localization (centroid: -9,7) of the members of the naftussya cluster (fig. 1) reflects the duration of swimming, which is the minimum for the sample. this is accompanied by the minimal levels of water-load-stimulated diuresis and 17-ketosteroids excretion and maximally elevated levels of spontaneous diuresis and mineralocorticoid activity as well as intensity of phagocytosis. rats of the balm cluster are located at the opposite pole of the root axis (centroid: +4,7). this reflects their maximal/minimal levels mentioned parameters. figure 1 illustrates that the addition of a phytoadaptogen to naftussya water brings the state of these rats as close as possible to such a control (centroids: -2,1 and +1,2 respectively). 49 n+b n b dw -12 -11 -10 -9 -8 -7 -6 -5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5 6 7 root 1 -2 -1 0 1 2 3 r oo t 2 fig. 1. diagram of scattering of individual values of discriminant roots of rats loaded by daily water (dw), naftussya bioactive water (n), balm (b) and naftussya together with balm (n+b) all four clusters are quite clearly demarcated along the axis of even one root which is documented by calculating mahalanobis distances (table 4). table 4. squared mahalanobis distances between groups (over diagonal), f-values and p-levels (under diagonal) groups nb (8) n (5) b (9) dw (20) naftussya + balm 63,2 50,8 12,8 naftussya 34,8 10-4 208 121 balm 38,5 10-4 119 10-6 13,9 daily water 13,1 10-3 86,8 10-5 15,5 10-3 classification accuracy is 100% (table 5). table 5. classification matrix rows: observed classifications columns: predicted classifications group percent correct n+b p=,19048 n p=,11905 b p=,21429 dw p=,47619 n+b n b dw total 100 8 0 0 0 100 0 5 0 0 100 0 0 9 0 100 0 0 0 20 100 8 5 9 20 of particular interest is the inverse relationship between the swimming test and the intensity of phagocytosis (fig. 2). 50 ph = 87,4 0,26*swim correlation: r = -0,754 110 120 130 140 150 160 170 180 190 200 210 220 swimming, min 27 30 33 36 39 42 45 48 51 54 57 60 63 p ha go cy to si s, b its /p ha g 0,95 conf.int. fig. 2. scatterplot of correlation between the swimming test (x-line) and intensity of phagocytosis (y-line) in rats this is consistent with recently published data on the combination of a decrease in the level of the cycle ergometric test with an increase in the intensity of phagocytosis of staphylococcus aureus by neutrophils and monocytes of people who received naftussya water and mineral baths [60]. phagocytosis, in turn, is upregulated by mineralocorticoids (fig. 3) and downregulated by 17-ketosteroids (fig. 4). ph = 5,4 + 16,16*k/na correlation: r = 0,747 1,6 1,7 1,8 1,9 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 2,9 3,0 3,1 3,2 3,3 ku/nau 27 30 33 36 39 42 45 48 51 54 57 60 63 p ha go cy to si s, b its /p ha g 0,95 conf.int. fig. 3. scatterplot of correlation between the mineralocorticoid activity (x-line) and intensity of phagocytosis (y-line) in rats 51 ph = 92,2 0,652*ks correlation: r = -0,670 54 57 60 63 66 69 72 75 78 81 84 87 90 17-ks, nm/10h 27 30 33 36 39 42 45 48 51 54 57 60 63 p ha go cy to si s, b its /p ha g 0,95 conf.int. fig. 4. scatterplot of correlation between the urine excretion of 17-ketosteroids (x-line) and intensity of phagocytosis (y-line) in rats it is well known that in females 17-ketosteroids are almost entirely metabolites of androgens secreted by the reticular zone of the adrenal cortex and the ovaries. we have recently [44] shown that in women, but not in men, pwc is downregulated (r=-0,24) by aldosterone levels. in addition, a similar negative correlation (r=-0,31) with the cortisol level was found. the long-known increase in spontaneous diuresis under the influence of naftussya water is due, among other factors, to a decrease in the level of antidiuretic hormone/arginine vasopressin in the blood. hence, we assume that dynamic fitness is upregulated by reactivity of source of this hormone. this source are parvocellular neurons of the paraventricular nuclei of the hypothalamus. some parvocellular neurons contain and secrete both arginine vasopressin (avp) and corticotropin-releasing hormone (crh) that in turn stimulates the secretion of acth. avp alone has very little acth secretagogue activity but is apotent synergistic factor with crh. avp and crh may act synergistically on other target tissue with avp and crh receptors in the cns and perhaps the periphery [4], including, let's add, in skeletal muscles. previously, it was shown that the weekly use of naftussya water increases the level of corticosterone in female rats to 619 nm/l vs 375 nm/l in daily water control, the thickness of the fascicular zone to 394 nm vs 386 nm, the glomerular zone to 192 nm vs 187 nm, the reticular zones up to 45 nm vs 42 nm, however, testosterone plasma level decrease to 4,11 nm/l vs 5,98 nm/l [38]. so, there are reasons to assume that in this experiment, naftussya water stimulates the release of both mineralocorticoids and corticosterone into the blood, which, in turn, has a negative actotropic effect, as we have shown in humans [44]. regarding the mechanism of stimulation by naftussya water of mineralocorticoid and glucocorticoid, while suppression of androgenic functions of the adrenal cortex, there are two hypotheses. the first hypothesis allows for a direct activating effect of hydrophobic organic substances, in particular bitumen, on 21-hydroxylase of endocrinocyte microsomes with a subsequent increase in the biosynthesis of deoxycorticosterone and corticosterone, and a decrease in androgen secretion, apparently, due to a shift in the direction of use of pregnolol 52 a common precursor of all three steroids towards deoxycorticosterone and corticosterone [19,37,39]. direct activation of phagocyte by naftussya fatty acids is also allowed [60]. an alternative hypothesis, much more substantiated, considers the endocrine and immune effects of naphtussya water in the context of its modulating effect on the neuro-endocrineimmune complex [2,8,14,15,23,25,26,36,37,40,41,58]. at least some of the listed organic substances (alkylbenzene, alkenylbenzene, alkylnaphthalenes, alkyl phenols, esters of aromatic acids, polyaromatic hydrocarbons) are, obviously, agonists of aryl hydrocarbon receptors (ahr), which are expressed by almost all types of cells of living organisms. the activation of ahr by endogenous and environmental factors has important physiologic effects, including the regulation of the endocrine and immune response [6,30]. we will say that one gets the impression that a decrease in fitness under the influence of balneofactors is compensated by their increase in phagocytosis, while the body “pays” for the increase in fitness by weakening it. this is consistent with the long-known principle of the “physiological price” of adaptation [29] аs well as with the textbook fact of a decrease in athletes' resistance to a banal infection at the peak of cardiorespiratory fitness. phytoadaptogen reverses the adverse effects of naftussya bioactive water on dynamic muscle performance in healthy rats by mitigating the decrease in the excretion of 17-ketosteroids and increased mineralocorticoid activity. this is probably due to its sympathotonic effect [1,10,28] the similar constellation of organic substances was found in the composition of other medicinal waters of ukrainian carpathians and podolia [49] as well as siberia [20]. this gives reason to predict their effects, similar to those of naftussya bioactive water. reference 1. alyeksyeyev оі, popovych il, panasyuk yem, barylyak lg, saranca sn, shumakov mf. adaptogens and radiation [in ukrainian]. kyїv. naukova dumka; 1996: 126. 2. bilas, vr, popovych, il. role of microflora and organic substances of water naftussya in its modulating influence on neuroendocrine-immune complex and metabolism [in ukrainian]. medical hydrology and rehabilitation. 2009; 7(1) ; 68-102. 3. brekhman, ii.. eleutherococcus [in russian]. leningrad. nauka; 1968: 186. 4. chrousos, gp. the stress response and immune function: clinical implications. in: neuroimmunomodulation. perspectives at the new millennium / ed by a conti et al. ann nyas, 2000; 917: 38-67. 5. dats’ko, or, bubnyak, ab, ivassivka sv.. the organic part in mineral water naftussya. development of knowledges about its composition and origination [in ukrainian]. medical hydrology and rehabilitation. 2008; 6(1): 168-174. 6. esser, c, & rannug, a. the aryl hydrocarbon receptor in barrier organ physiology, immunology, and toxicology. pharmacol rev. 2015; 67(2):259-279. 7. fihura oa, ruzhylo sv, popovych il. ukrainian adaptogenic phytocomposition “balm truskavets’” modulate eeg, hrv and biophotonics (gdv) parameters. journal of marine medicine. 2022; 2(95): 99-108. 8. fihura oa, korda mm, popovych dv, ruzhylo sv. plasma levels of main adaptogene hormones and eeg&hrv parameters are closely correlated. in: materials of the xiii all-ukrainian science and practice. conf. "actual issues of pathology under the conditions of action of extraordinary factors on the body". (ternopil, october 26-28, 2022). ternopil; 2022: 81-81. 9. fil v, zukow w, kovalchuk g, voloshyn o, kopko i, lupak o, stets v. the role of innate muscular endurance and resistance to hypoxia in reactions to acute stress of neuroendocrine, metabolic and ecgs parameters and gastric mucosa in rats. journal of physical education and sport. 2021; 21(suppl. 5): 3030-3039. 10. flyunt is, chebanenko oi, hrinchenko bv, barylyak lg, popovych il. balneophytoradiodefensology. influence of therapeutic factors of truskavets’ spa on the state of 53 adaptation and protection systems of the victims of the chernobyl disaster [in ukrainian]. kyїv. computerpress; 2002: 112. 11. flyunt is, chebanenko lo, chebanenko oi, kyjenko vm, fil’ vm. experimental balneophytotherapy [in ukrainian]. kyїv. unesco-socio; 2008: 196. 12. гост 26449. 1-85-гост 26449.3-85. stationary distillation and desalination plants. methods of chemical analysis during desalination of salt water [in russian]. moskva. izd-vo standartov; 1985: 49. 13. gozhenko ai. essays on disease theory [in russian]. odesa; 2010: 24. 14. gozhenko ai, zukow w, polovynko is, zajats lm, yanchij ri, portnichenko vi, popovych il. individual immune responses to chronic stress and their neuro-endocrine accompaniment. rsw. umk. radom. torun; 2019: 200. 15. gozhenko аі, korda mm, popadynets’ oo, popovych il. entropy, harmony, synchronization and their neuro-endocrine-immune correlates [in ukrainian]. odesa. feniks; 2021: 232. 16. hrinchenko bv. a comparative study of the effect of balneotherapy with the use of krymskyi and bittner balms on physical performance and central hemodynamics [in ukrainian]. ukrainian balneological journal. 1998; 1(4): 36-38. 17. hrinchenko bv, ruzhylo sv, flyunt is, alyeksyeyev ai, huchko bya. the effect of complex balneotherapy at the truskavets’ resort with the use of phytoadaptogen on psychophysiological functions and physical performance [in ukrainian]. medical hydrology and rehabilitation.1999; 2(1): 31-35. 18. ivassivka sv, bubnyak ab, kovbasnyuk мм, popovych il. genesis and role of phenols in waters from naftussya layer [in ukrainian]. in: problems of pathology in experiment and clinic. scientific works of drohobych medical institute. vol. xv. drohobych. 1994. 6-11. 19. ivassivka sv. biologically active substances of naftussya water, their genesis and mechanisms of physiological action [in ukrainian]. kyїv. naukova dumka; 1997: 110. 20. khutoryansky, va, smirnov, ai, matveyev, da, ogarkova, la, gambudgapova, lb.. extraction and chromate-mass-spectrometry investigation of organic components from mineral water “munoc” [in russian]. medical hydrology and rehabilitation. 2013); 11(1): 88-96. 21. kiryukhin, vk, melkanovitskaya, sg, shvets, vm. determination of organic substances in groundwater [in russian]. moskva. nedra; 1976: 191. 22. klecka, wr. discriminant analysis [trans. from english in russian] (seventh printing, 1986). in: factor, discriminant and cluster analysis. moskva. finansy i statistika; 1989: 78-138. 23. korda mm, gozhenko ai, fihura oa, popovych dv, żukow x, popovych il. relationships between plasma levels of main adaptogene hormones and eeg&hrv parameters at human with dysadaptation. journal of education, health and sport. 2021; 11(12): 492-512. 24. kostyuk pg, popovych il, ivassivka sv (editors). chornobyl, adaptive and protection systems, rehabilitation. adaptive, metabolic, hemostasis and immunological aspects of diagnostics and balneoand phytorehabilitation in truskavets’ spa of persons exposed to chornobyl accident factors [in ukrainian]. kyїv. computerpress; 2006: 348. 25. kul’chyns’kyi ab, gozhenko ai, zukow w, popovych il. neuro-immune relationships at patients with chronic pyelonephritis and cholecystitis. communication 3. correlations between parameters eeg, hrv and immunogram. journal of education, health and sport. 2017; 7(3): 5371. 26. kul’chyns’kyi ab, kovbasnyuk mm, korolyshyn ta, kyjenko vm, zukow w, popovych il. neuro-immune relationships at patients with chronic pyelonephrite and cholecystite. communication 2. correlations between parameters eeg, hrv and phagocytosis. journal of education, health and sport. 2016; 6(10): 377-401. 27. lurye yy (editor). unified methods of water analysis [in russian]. мoskva. 1973: 376. 28. markova oo, popovych il, tserkovnyuk av, barylyak lg. adrenaline myocardiodystrophy and reactivity of the organism [in ukrainian]. kyiv. computerpress; 1997: 126. 29. meerson, fz.. protective effects of adaptation and some prospects for the development of adaptive medicine [in russian]. uspekhi fiziologicheskikh nauk. 1991; 22(2): 52-89. 30. murray ia, perdew gh. how ah receptor ligand specificity became important in understanding its physiological function. int j mol sci, 2020; 21(24): 9614. 54 31. panasyuk ym, levkut lh, popovych il, alekseyev oi, kovbasnyuk mm, balanovskyi vp. experimental study of adaptogenic properties of "crimean" balm [in ukrainian]. fiziol zh. 1994; 40(3-4): 25-30. 32. panossian, ag, efferth, t, shikov, an, pozharitskaya, on, kuchta, k, mukherjee, pk, banerjee, s, heinrich, m, wu, w, guo, da, & wagner, h. evolution of the adaptogenic concept from traditional use to medical systems: pharmacology of stressand aging-related diseases. med res rev. 2021; 41(1): 630-703. 33. pat. 10271 ukraine mki a 61 k 31/00. adaptogenic agent [in ukrainian]. panasyuk ym, levkut lg, popovych il, shumakov mf, sychova ao, alekseyev oi, bakova mm. 1996. bull № 4. 34. popovych, ai. features of the immunotropic effects of partial components of the balneotherapeutic complex of spa truskavets’. journal of education, health and sport. 2018; 8(12): 919-935. 35. popovych, ai. features of the neurotropic effects of partial components of the balneotherapeutic complex of spa truskavets’. journal of education, health and sport. 2019; 9(1): 396-409. 36. popovych il. the concept of neuro-endocrine-immune complex (review) [in russian]. medical hydrology and rehabilitation. 2009; 7(3): 9-18. 37. popovych, il. stresslimiting adaptogene mechanism of biological and curative activity of water naftussya [in ukrainian]. kyїv. computerpress; 2011: 300. 38. popovych il, gozhenko ai, korda mm, klishch im, popovych dv, zukow w (editors). mineral waters, metabolism, neuro-endocrine-immune complex. odesa. feniks; 2022: 252. 39. popovych, il, ivassivka, sv. the role of organic matter in naftussya water in its physiological activity [in ukrainian]. medical hydrology and rehabilitation. 2009; 7(2): 6-26. 40. popovych il, kul’chyns’kyi ab, gozhenko ai, zukow w, kovbasnyuk mm, korolyshyn ta. interrelations between changes in parameters of hrv, eeg and phagocytosis at patients with chronic pyelonephritis and cholecystitis. journal of education, health and sport. 2018; 8(2): 135156. 41. popovych, i, mysula, i, popovych, a, mysula, y, sydliaruk, n, bilas, v, zukow, w. role of organic carbon and nitrogen of mineral waters in their immunomodulating effects at female rats. journal of education, health and sport. 2021; 11(9): 886-894. 42. popovych, il, ruzhylo, sv, ivassivka, sv, aksentiychuk, bi, bilas, vr et al. balneocardioangiology. the impact of balneotherapy in the spa truskavets’ on the cardiovascular system and physical performance [in ukrainian]. kyїv. computerpress; 2005: 239. 43. ruzhylo sv, fihura oa, zukow w, popovych il. immediate neurotropic effects of ukrainian phytocomposition. journal of education, health and sport. 2015; 5(4): 415-427. 44. ruzhylo sv, fihura oa, zakalyak nr, kovalchuk gy, żukow x, popovych dv. sexual dimorphism in the neuro-endocrine regulation of bicycle ergometric test parameters in untrained individuals with dysfunction of the neuro-endocrine-immune complex. journal of education, health and sport. 2022; 12(9): 971-984. 45. ruzhylo sv, popovych ai, zakalyak nr, chopyk rv, fihura oa, bilas vr, badiuk ns, gozhenko ai, popovych il, zukow w. bioactive water naftussya and ozokerite have the same neuro-endocrine-immune effects in male rats caused by aryl hydrocarbons. pharmacologyonline. 2021; 3: 213-226. 46. ruzhylo sv, tserkovnyuk av. variants of actotropic effects of balneotherapy at the truskavets resort and the possibility of their prediction by the method of discriminant analysis [in ukrainian]. ukrainian balneological journal. 2003; 2: 41-47. 47. ruzhylo sv, tserkovnyuk av, hrebinyuk ov, kovbasko hr. cluster and discriminant analysis of the influence of balneotherapy at the truskavets’ resort on resistance to hypoxia and physical performance of school-age children [in ukrainian]. medical hydrology and rehabilitation. 2003; 1(2): 82-86. 48. ruzhylo sv, tserkovnyuk av, popovych il. actotropic effects of balneotherapeutic complex of truskavets spa [in ukrainian]. кyїv. computerpress; 2003: 131. 49. shestopalov, vm, moiseeva, np, ishchenko, ap, kondratiuk, yei, usov, vyu, moiseev, ay et al. (2016). “naftusia” medicinal waters of ukrainian carpathians and podolia [in russian]. chernivtsi. bukrek; 600. 50. tserkovnyuk av. determination of muscle performance by parameters of cation exchange [in ukrainian]. ukrainian balneological journal. 2002; 1: 40-44. 55 51. tserkovnyuk av, ruzhylo sv. the influence of aerobic training against the background of balneotherapy at the truskavets’ resort on physical performance and its hemodynamic and metabolic support [in ukrainian]. ukrainian balneological journal. 2001; 1: 55-64. 52. tserkovnyuk av, ruzhylo sv. aerobic training optimization of the effect of balneotherapy at the truskavets’ resort on physical performance and its support systems [in ukrainian]. ukrainian balneological journal. 2001; 2: 39-45. 53. tserkovnyuk av, ruzhylo sv, aksentiychuk mi, mis’ko oi. the influence of balneotherapy at the truskavets resort on vegetative and hemodynamic maintenance of physical capacity [in ukrainian]. halyts’kyi medical herald. 2002; 9(1): 100-102. 54. yaremenko, мs, ivassivka, sv, popovych, il, bilas, vr, yassevych, hp, zahorodnyuk, vp et al. physiological bases of curative effect of water naftussya [in russian]. kyїv. naukova dumka; 1989: 144. 55. zukow, w, fil, vm, kovalchuk, hy, voloshyn, or, kopko, iy, lupak, om, ivasivka, as, musiyenko, ov, bilas, vr, popovych, il. the role of innate muscular endurance and resistance to hypoxia in reactions to acute stress of immunity in rats. journal of physical education and sport. 2022; 21(7): 1608-1617. 56. zukow, w, flyunt, i-s s, ponomarenko, rb, rybak, ny, fil’, vm, kovalchuk, hy, sarancha, sm, nahurna, yv. polyvariant change of step-test under the influence of natural adaptogens and their accompaniments. pedagogy and psychology of sport. 2020; 6(2): 74-84. 57. zukow, w, flyunt, i-s s, ruzhylo, sv, kovalchuk, hy, nahurna, yv, popovych, dv, sarancha, sm. forecasting of multivariant changes in step test under the influence of natural adaptogens. pedagogy and psychology of sport. 2021; 7(1): 85-93. 58. zukow w, gozhenko oa, zavidnyuk yv, korda mm, mysula ir, klishch im, zhulkevych iv, popovych il, muszkieta r, napierata m, hagner-derengowska m, skaliy a. role of organic carbon and nitrogen of mineral waters in their neuro-endocrine effects at female rats. international j of applied exercise physiology. 2020; 9(4): 20-25. 59. zukow, w, muszkieta, r, hagner-derengowska, m, smoleńska, o, żukow, x, fil, vm, kovalchuk, hy, voloshyn, or, kopko, iy, lupak, om, ivasivka, as, musiyenko, ov, ruzhylo, sv, kindrat, v, popovych, il. role of organic substances of naftussya bioactive water in its effects on dynamic and static fitness in rats. journal of physical education and sport. 2022; 21(11), 2733-2742. 60. zukow, w, muszkieta, r, hagner-derengowska, m, smoleńska, o, żukow, x, mel’nyk, oi, popovych, dv, tserkoniuk, rg, hryhorenko, am, yanchij, ri, kindrat, v, popovych, il. effects of rehabilitation at the truskavets’ spa on physical working capacity and its neural, metabolic, and hemato-immune accompaniments. journal of physical education and sport. 2022; 21(11), 27082722. 76 hadad akbar, muhammad thoriq, doewes, muchsin & syaifullah, rony. the effect of ice massage and passive stretching on the doms of the gastrocnemius muscle. quality in sport. 2023;10(1):76-87. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.10.01.008 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43264 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-ncsa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 23.03.2023. revised: 23.03.2023. accepted: 08.04.2023. published: 08.04.2023. the effect of ice massage and passive stretching on the doms of the gastrocnemius muscle muhammad thoriq hadad akbar1, muchsin doewes2, rony syaifullah3 mthoriq50@student.uns.ac.id1, muchsindoewes@staff.uns.ac.id2, ronysyaifullah@staff.uns.ac.id3 0009-0008-2614-68721, 0000-0003-4799-23532, 0000-0002-6480-80983 123sports science study program, faculty of sports, universitas sebelas maret street ir. sutami number 36, kentingan, jebres, surakarta city, central java, indonesia abstract delayed onset muscle soreness (doms) is a disorder in the form of muscle soreness that occurs as a result of unusual exercise caused by an inflammatory response. doms is often experienced by all individuals who do too much physical activity after a long period of inactivity. doms can be experienced by anyone who does non-routine sports activities. this study aims to find out about the effect of ice massage and passive stretching on the doms of the gatrocnemius muscle. the sample used in this study was 100, which consisted of utp surakarta students obtained by purposive random sampling technique. statistical analysis was carried out on the initial results of doms after training and the final results of doms after being given ice massage and passive stretching treatment to male and female students. the results of statistical analysis were carried out using the spss version 25 program. there is a significant difference in the effect of ice massage and passive stretching on decreasing doms in the gastrocnemius muscles. this is evidenced by the significance value of 0.036 < 0.05 (p < 0.05). so it can be concluded that giving ice massage has a decrease in doms which is different from giving passive stretching which can be accepted. keywords : ice massage, passive stretching, doms, gastrocnemius muscle https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.10.01.008 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43264 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) mailto:muchsindoewes@staff.uns.ac.id2 https://orcid.org/0000-0003-4799-2353 77 introduction a person is required to always work to fulfill his life's needs, sometimes a person forgets about health and fitness when he has done work (falaahudin et al., 2020). doing work that exceeds the body's ability will have a direct or indirect impact on fitness and healthy body condition (wibowo et al., 2019). physical work that is done excessively can make the body tired, often exceeding one's abilities or excessive so that it will affect one's physical and physical health (wibowo et al., 2020). a person's ability to be able to perform physical activities well depends on the condition of a person's physical fitness (iwandana et al., 2021). efforts to be able to maintain body fitness is to exercise. sport is a series of regular and planned movements to maintain movement and improve movement abilities. sport aims to stimulate physical, spiritual and social growth and development. athletes or athletes are people who are trained in strength, agility and speed to be included in competitions. they do exercises to gain body strength, endurance, speed, agility, balance, flexibility and strength in preparing themselves long before the competition starts (purwanto et al., 2022). becoming an athlete requires hard work from start to finish, such as preparation for tough training, preparing their physical and body conditions, as well as preparing mentally. as athletes, let alone professionals, they will undergo high-intensity training routines and tight match schedules so that they often experience overuse syndrome, which is an injury characterized by a collection of various symptoms due to excessive use of body structures. thus athletes, although in general have better health and fitness than the average person, they are actually more vulnerable to an injury that can affect movement activities. delayed onset muscle soreness or what is commonly called doms occurs more in sports that do a lot of the same movements at high intensity and with explosive movements, for example in swimming, soccer, basketball, badminton and so on. for the leg muscles, the ones that often experience doms are the gastrocnemius muscle, the tibialis anterior muscle, the hamstring muscles and the quadriceps muscles (annafi & mukarromah, 2022). these muscles are indeed muscles that continuously perform eccentric contractions with high intensity. with doms, athletes will experience pain, limited movement, muscle tension, decreased proprioception, decreased strength and also increase the risk of injury. the location of the muscle experiencing doms, mirawati et al.(2018), stated that the muscles most susceptible to doms were the quadriceps femoris, adductor longus, tibialis anterior and gastrocnemius muscles. this is related to the role and function of these muscles, namely as a support for the body during activities and as a leg mover, especially in movements that require strength, speed and explosive power. from the dominance of the type of contraction, the dominant gastrocnemius muscle moves using the eccentric type of contraction which increases the risk of experiencing doms (hall, 2016). 78 delayed onset muscle soreness (doms) is always associated with unusual circumstances, muscle overwork and eccentric contractions can trigger doms (lesmana, 2019). eccentric muscle contractions can be seen from the presence of muscle extension during muscle contraction. the mechanism of doms can be related to the stimulation of pain caused by the formation of lactic acid, muscle stiffness, damage to connective tissue, muscle damage, inflammation, and others. symptoms that can appear within 24-42 hours after exercise and can disappear after 5-7 days (veqar, 2013; murray & cardinale, 2015). doms is a symptom that arises due to a higher level of physical activity so that a doms effect will appear after that activity. however, doms can heal on its own without treatment for a longer period of time, namely 5-7 days after the appearance of the doms. the pain that is felt in doms lasts for 48-72 hours after doing the exercise. the pain that is felt when experiencing doms is mild to moderate, not to severe pain. doms can heal on its own, but it takes a long time. the time it takes for doms to heal can interfere with training programs, daily activities, and even when doms matches can occur. doms that is experienced is rarely felt because doms is the result of training that has not been carried out for a long time. doms can disappear immediately also assisted by the body with adaptations made by the body that is used to the movement or exercise being performed. the location where doms occurs can be triggered by the dominant part of the body used in a sport. the more it is used the greater the risk of getting doms. signs and symptoms are felt such as muscle stiffness, bruising, swelling, and decreased range of motion of the joints (prihantoro & ambardini, 2019). one of the problems after exercise in individuals who lack physical activity that can occur is delayed onset muscle soreness (doms). doms can occur when you first do highintensity sports and there is excessive muscle work. symptoms of doms often occur in people who are not used to sports, especially sports that require extra muscle contractions. doms is always associated with unusual circumstances, excessive muscle work and eccentric contractions that can trigger doms (wang et al., 2015). symptoms that can appear within 24-42 hours after exercise and can disappear after 5-7 days. muscle damage in eccentric activity causes stiffness, decreased strength, decreased range of motion (rom), decreased endurance, pain and inflammation around the myotendon junction (amriyana, 2018). based on the facts that occurred in the field with the presence of several problems that arise in the athlete's organs after the match, a series of massage techniques was developed, namely the technique of effleurage, pressure and then tapotement. these three techniques have never been done to reduce the doms effect. the effleurage technique is a technique by rubbing the skin without internal muscle movement, but the effleurage technique in this study will be carried out using the ten fingers of the open hand for massage. the second technique is the pressure technique, namely hand movements carried out with the muscle pressure technique from the deep tissue. pressure techniques can be done with one hand or both hands with wavy, rhythmic, uninterrupted movements and tied to one another. the movement is repeated several times in the same place, then the hand is moved little by little along the muscle bundle. the third technique, tapotement clapping, is a technique that is done with the hands which involves wrists and fingers that are relaxed and moved quickly alternately right-left. 79 ice massage is a therapeutic technique that is useful for avoiding inflammation of the ligaments, tendons and muscles and preventing tissue damage. all members of the body can be given this therapy. in addition, giving ice massage is good for healing or reducing pain that is due to swelling or muscle strain after an injury. ease of application at any time and one of the efforts to deal with acute injuries based on the severity of the injury is the goal of implementing ice massage therapy. meanwhile, patient comfort can still be obtained in administering this therapy because its application is very simple. the application of ice massage after an injury can provide a cold sensation from ice which is useful in reducing the risk of swelling and inflammatory processes in the connective tissue. muscle tissue will experience a sedative effect due to the relaxing effect of ice massage therapy. the process of giving ice massage when metabolism decreases can make blood flow return to bring nutrients and can speed up the healing process. handling using ice massage is seen from the process of trauma or injury to soft tissue. application using ice massage can provide changes in the skin, subcutaneous tissue, intramuscular and temperature in the joints. decreased temperature in soft tissues can stimulate receptors to release sympathetic adrenergic fibers due to local vessel constriction in arteries and veins. this shows a decrease in edema and reduces the occurrence of metabolic processes by decreasing the inflammatory reaction, circulatory permeability and swelling. this shows that cryotherapy (ice) can facilitate the recovery of muscle soreness (amriyana, 2018). the mechanism of doms can be related to the stimulation of pain caused by the formation of lactic acid, muscle stiffness, damage to connective tissue, muscle damage, inflammation, and others. various theories about doms show that doms is lactic acid accumulation, muscle spasms, connective tissue damage, mechanical muscle damage, cellular inflammation and enzymes (muttaqien et al., 2020). methods the type of research used is the experimental method with a 2 x 2 factorial design. the experimental method was chosen to determine certain symptoms through the treatments applied to the experimental sample. in a factorial design, two or more variables are manipulated simultaneously to determine the effect of each on the dependent variable, besides the effects caused by interactions between variables. the form of the factorial design of the study can be described in the table matrix as follows: table 1. research design framework treatment sample ice massage a1 passive strethching a2 male student b (1) a1b1 a2b1 female student b (2) a1b2 a2b2 information : a1b1 : student group with ice massage against doms decreasing 80 a1b2 : student group with ice massage against doms reduction a2b1 : student groups with passive stretching against doms decreasing a2b2 : student group with passive stretching against doms decreasing the sample used in this study was 100, which consisted of utp surakarta students obtained by purposive random sampling technique. statistical analysis was carried out on the initial results of doms after training and the final results of doms after being given ice massage and passive stretching treatment to male and female students. the results of statistical analysis were carried out using the spss version 25 program. result presentation of research results is based on statistical analysis performed on the initial results of doms after training and the final results of doms after being given ice massage and passive stretching treatment to male and female students. following is the presentation of the analysis regarding data description, analysis requirements test, hypothesis testing and discussion of research results. the results of statistical analysis were carried out using the spss version 25 program. 1. data description the results of doms on male and female students after training in each treatment group calculated the average value obtained, then statistically analyzed using spss version 21. the data from the results of doms on male and female students after being given ice massage treatment and passive stretching was obtained according to the groups being compared. the data are described as follows: table 2. doms data description for men gender exercise ice massage (a1) pasive stretching (a2) pretest posttest decline pretest posttest decline man (b1) 8 8 9 8 9 9 8 8 8 6 3 1 4 2 1 2 3 3 4 2 5 7 5 6 8 7 5 5 4 4 7 8 9 9 9 6 6 6 6 7 3 4 6 7 6 1 3 4 3 4 4 4 3 2 3 5 3 2 3 3 average 81 25 56 73 41 32 81 amount 8.1 2.5 5.6 7.3 4.1 3.2 table 3. doms data description for women gender exercise ice massage (a1) pasive stretching (a2) pretest posttest decline pretest posttest decline woman (b2) 7 8 8 9 9 6 7 6 8 6 3 6 3 6 7 2 4 3 5 4 4 2 5 3 2 4 3 3 3 2 6 7 9 6 7 9 8 8 8 7 1 1 5 2 2 7 4 4 5 2 5 5 4 4 5 2 3 4 3 5 average amount 74 7.4 43 4.3 31 3.1 75 7.5 33 3.3 40 4.0 table 4. doms decrease value of each treatment group number treatment group doms drop value 1 a1b1 5,6 2 a1b2 3,1 3 a2b1 3,2 4 a2b2 4,0 prerequisite analysis tester a. normality test before conducting data analysis, it is necessary to test the normal distribution. the data normality test in this study used the shapiro-wilk method using spss version 21. the results of the data normality test conducted in each group are as follows: table 5. summary of data normality test results 82 group treatment df sig. conclusion a1b1 10 0,198 normal distribution a1b2 10 0,152 normal distribution a2b1 10 0,149 normal distribution a2b2 10 0,074 normal distribution from the results of the normality test conducted on a1b1, a significance value of 0.198 was obtained, where the value was greater than 0.05, which meant that the data in the group were normally distributed. while the results of normality in the a1b2 group obtained a value of 0.152 where the value is greater than 0.05, which means that the data in this group is normally distributed. the significance value for the a2b1 group is 0.149, which means that this group is normally distributed. in the last group it was found that group a2b2 had a normal distribution because the significance value was 0.075 greater than 0.05. b. homogeneity test homogeneity test is intended to test the similarity of variance between groups. homogeneity test was carried out with the levene test. the results of the data homogeneity test between groups are as follows: table 6. summary of data homogeneity test results levene statistic df1 df2 sig. 1.000 3 36 .404 the table above based on the levene test found a significance value of 0.404> 0.05 (p> 0.05), so the data has a homogeneous variant c. hypothesis test testing the research hypothesis was carried out using the anova technique (analysis of variance). for the purposes of testing the hypothesis, data analysis was carried out using anova analysis of variance, namely two-way anova. all calculations were performed using the spss 25 program. this calculation technique aims to determine the main effect of the experimental treatment (main effect) and to determine the effect of interaction (interaction effect). table 7. hypothesis testing results 83 source type iii sum of squares df mean square f sig. corrected model 40.075a 3 13.358 11.210 .000 intercept 632.025 1 632.025 530.371 .000 treatment 5.625 1 5.625 4.720 .036 gender 7.225 1 7.225 6.063 .019 treatment * gender 27.225 1 27.225 22.846 .000 error 42.900 36 1.192 total 715.000 40 corrected total 82.975 39 a. r squared = .483 (adjusted r squared = .440) d. hypothesis test from the results of the study, it was shown that the decrease in doms by giving ice massage had a decrease that was different from the decrease in doms by giving passive stretching. this is evidenced by the significance value of 0.036 < 0.05 (p < 0.05). which means that giving ice massage has a decrease in doms which is different from giving passive stretching which can be accepted. discussion based on testing the first hypothesis, it turns out that there is a difference in the effect between the student group by giving ice massage and the student group by giving passive stretching. giving ice massage will cause vasoconstriction so that it can slow down bleeding and allow platelets to make repairs. then a chemical reaction occurs that causes vasodilation of blood vessels. this will cause the injured area to receive a lot of blood supply and can increase the permeability of the blood vessels themselves. the reaction that elicits this reaction removes leukocytes and toxins that remain after the injury. by increasing blood flow by administering ice massage, it will prevent the number of neutrophils and reduce further damage that can cause an inflammatory process. the mechanism for repairing cells or muscle tissue that has been damaged requires appropriate and appropriate treatment that can support the tissue repair process to take place properly. when doms occurs, the tissue around the injury or in the gastrocnemius muscle undergoes changes in tissue structure and metabolism (sari, 2016). changes in tissue structure that are damaged or torn will interfere with the activity of these muscles to contract optimally. 84 giving ice massage with a duration of 15 minutes will help reduce the degree of muscle damage which can make doms worse. if the doms condition is left unchecked and treatment is not given quickly, it is possible that the pain and damage that occurs in the muscles will take longer to repair and can have an effect that can damage the structures and tissues in the muscles, which will result in damage to the wider muscle structure. so it can be concluded that in the group that was given ice massage after 24 hours of exercise or after the appearance of doms, significant results were obtained for doms, namely in reducing doms pain (reducing the occurrence of more extensive damage) compared to the passive stretching group which experienced an increase in doms pain value from 24 hours. passive stretching is a form of passively stretching or stretching the muscles in each limb so that in every sport there is readiness and to reduce the impact of injuries that are very prone to occur (oktafianti et al., 2020), used for both healthy and sick people to stretch, flex or increase the flexibility of muscles that are considered problematic (achmad ali fikri, syamsul arifin, 2022). the mechanism of pain reduction in passive stretching is when there is a passive stretching of the muscles, the initial lengthening occurs in the sarcomeres followed by myofibrils. when the stretch in the muscle is released, each sarcomere will return to its resting length position so that it will cause relaxation. with relaxation, pain can be reduced (wahyono & utomo, 2016). efflurage is a method of ice massage therapy that can be used to treat doms pain. in general, efflurage is performed to follow muscle extension and toward the heart. the calming effect is the effect of applying the efflurage technique. the benefits of accelerating the flow of blood containing oxygen and nutrients, facilitating the flow of lymph, and accelerating the distribution of blood containing carbohydrates and waste substances are the effects of the efflurage movement (herinawati et al., 2019). passive stretching is an effort made by individuals to increase strength through muscle stretching in order to develop joint range of motion and increase muscle flexibility. (handayani & riyadi, 2022) explained that stretching is an activity carried out to stretch muscle groups in order to obtain comfort and elasticity. meanwhile, (satriadi, a. a., fitriangga, a., zakiah, m., rahmayanti, 2018) explained that stretching is an exercise that functions to obtain individual physical development and prepare various organs of the body to face the various activities that will be carried out. according to anderson (2010), there are various benefits that the body gets when stretching muscles, namely (1) makes the body feel better, (2) reduces the risk of injury, (3) improves mental alertness, (4) reduces fatigue, feelings of stress, and anxiety, (5) improve blood circulation, and (6) reduce muscle tension. passive stretching is a stretching technique commonly used in the athlete's and clinical settings to increase both active and passive range of motion with a view to optimizing motor performance and rehabilitation. stretching exercises are very effective for increasing rom, especially with short-term changes in rom (hariadi & samodra, 2023). stretching technique used to increase muscle elasticity and has been shown to have a positive effect on the active and passive range of motion. good muscle elasticity can reduce the pain caused by doms after exercise. 85 high-intensity exercise with eccentric movements causes tissue damage to the muscles which is followed by an inflammatory response which will begin in 12-24 hours resulting in doms pain (suri & mourisa, 2020). the interventions given are ice massage and passive stretching which are methods that can be used to prevent tissue damage and prevent inflammation in muscles, tendons and ligaments. ice massage can be applied to the gastro muscles. its application can be given for 10 minutes. in its application it is very simple, namely a comfortable patient position before the therapy is carried out. giving ice massage will cause vasoconstriction so that it can slow down bleeding and allow platelets to repair and improve blood circulation so that it can reduce pain in doms. stretching has been shown to have the effect of reducing muscle soreness caused by doms by increasing the gastrocnemius pressure pain threshold. conclusion there is a significant difference in the effect of ice massage and passive stretching on decreasing doms in the gastrocnemius muscles. this is evidenced by the significance value of 0.036 < 0.05 (p < 0.05). which means that giving ice massage has a decrease in doms which is different from giving passive stretching which can be accepted. references achmad ali fikri, syamsul arifin, m. f. f. (2022). pemberian terapi latihan, ultrasound (us) serta transcutaneous electrical nerve stimulation (tens) pada pasien osteoarthritis knee bilateral. jurnal health sains, 2(8.5.2017), 2003–2005. amriyana, v. s. (2018). perbedaan pengaruh pemberian massage dan stretching terhadap penurunan nyeri akibat delayed onset muscle soreness (doms). naskah publikasi, 1, 1– 12. annafi, n. a., & mukarromah, s. b. (2022). pengaruh pemberian massage dengan minyak gandapura terhadap penurunan nyeri otot quadriceps akibat delayed onset of muscle soreness (doms). journal of sport science and fitness, 7(2), 119–125. https://doi.org/10.15294/jssf.v7i2.48814 falaahudin, a., admaja, a. t., & iwandana, d. t. (2020). level of physical fitness taekwondo ukm students. quality in sport, 6(1), 7–12. https://doi.org/10.12775/qs.2020.001 hall, j. e. (2016). textbook of medical physiology (thirteenth). elsivier. handayani, s., & riyadi, s. (2022). hubungan peregangan dengan nyeri sendi di usia lanjut. jurnal indonesia sehat, 1(1), 63–72. hariadi, a. s., & samodra, y. t. j. (2023). pengaruh stretching pnf terhadap fleksibilitas. 9(1), 97–105. 86 herinawati, h., hindriati, t., & novilda, a. (2019). efektivitas massage terapi effleurage guna mencegah kejadian depresi postpartum pada ibu nifas. jurnal ilmiah kesehatan, xii(i), 451–457. iwandana, d. t., falaahudin, a., & mubarok, z. (2021). competitive anxiety in bantul district athletes who have the potential to win gold medals in porda diy. social science learning education journal, 06(11), 767–770. https://doi.org/10.15520/sslej.v6i11.2886 lesmana, h. s. (2019). profil delayed onset muscle soreness (doms) pada mahasiswa fik unp setelah latihan fisik. halaman olahraga nusantara (jurnal ilmu keolahragaan), 2(1), 50. https://doi.org/10.31851/hon.v2i1.2464 mirawati, d., sapti, a., & leni, m. (2018). manfaat ice compress terhadap penurunan nyeri akibat delayed onset muscle soreness ( doms ) pada otot gastrocnemius. 839–845. murray, a., & cardinale, m. (2015). cold applications for recovery in adolescent athletes : a systematic review and meta analysis. extreme physiology & medicine, 1–15. https://doi.org/10.1186/s13728-015-0035-8 muttaqien, i., arimbi, a., & wahyudin, w. (2020). pengaruh sport massage terhadap penurunan doms (delayed onset muscle soreness) bahu pada olahraga bulutangkis atlet bkmf bulutangkis bem fik unm. 05. oktafianti, e., sundari, l. p. r., ali imron, m., tirtayasa, k., griadhi, i. p. a., & adiputra, l. m. i. s. h. (2020). terapi ultrasound dengan latihan hold relax dan passive stretching sama efektifnya dalam meningkatkan fleksibilitas otot hamstring pada pasien osteoarthritis genu di rsup sanglah denpasar bali. sport and fitness journal, 8(3), 133. https://doi.org/10.24843/spj.2020.v08.i03.p05 prihantoro, y., & ambardini, r. l. (2019). prevalensi, karakteristik, dan penanganan delayed onset muscle soreness (doms). medikora, 17(2), 126–135. https://doi.org/10.21831/medikora.v17i2.29184 purwanto, s., tri, d., & pandu, b. (2022). survey of students ’ interest in martial arts at sumber mulya elementary school pelepat ilir district bungo regency. 2(2), 125–136. https://doi.org/10.53863/mor.v2i2.499 sari, s. (2016). mengatasi doms setelah olahraga. journal research of physical education. satriadi, a. a., fitriangga, a., zakiah, m., rahmayanti, s. (2018). pengaruh peregangan terhadap keluhan nyeri punggung bawah pada pekerja bagian produksi di pt. sdj 87 pontianak. jurnal cerebellum, 4(2), 1059–1066. suri, d. a., & mourisa, c. (2020). pengaruh pemberian jus semangka (citrullus lanatus) terhadap kejadian delayed onset muscle soreness (doms). jurnal ilmiah simantek issn., 4(4), 93–96. wahyono, y., & utomo, b. (2016). efek pemberian latihan hold relax dan penguluran pasif otot kuadrisep terhadap peningkatan lingkup gerak fleksi sendi lutut dan penurunan nyeri pada pasien pasca orif karena fraktur femur 1/3 bawah dan tibia 1/3 atas. interest : jurnal ilmu kesehatan, 5(1), 52–57. https://doi.org/10.37341/interest.v5i1.19 wang, y., xie, y., feng, b., & chen, k. (2015). contract-relax stretching on calf muscle with delayed-onset muscle soreness in healthy individuals. physiotherapy, 101(may), e1603. https://doi.org/10.1016/j.physio.2015.03.1614 wibowo, a. t., kushartanti, b. m. w., & iwandana, d. t. (2020). asmaball is an alternative sport games for asthmatics of senior high school. quality in sport, 6(1), 27–32. https://doi.org/10.12775/qs.2020.003 wibowo, a. t., syafitri, a., & iwandana, d. t. (2019). psychological characteristics of psim yogyakarta players in wading the league 2 soccer competition in 2019/2020. quality in sport, 9(11), 217–225. https://doi.org/10.12775/qs.2019.018 xie, y., feng, b., chen, k., andersen, l. l., page, p., & wang, y. (2017). the efficacy of dynamic contract-relax stretching on delayed-onset muscle soreness among healthy individuals : a randomized clinical trial. 0(0). https://doi.org/10.1097/jsm.0000000000000442 78 szklarz , magdalena, bielak, alicja, gryta, jakub, radziejowska, zuzanna, iwan, karolina, kalicka, maria, kolasa, agata, janczewska, martyna, krysa, tomasz & ferschke, anna. superfoods and their role in disease prevention. quality in sport. 2023;9(1):78-82. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.01.010 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/42028 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 20.01.2023. revised: 17.01.2023. accepted: 31.01.2023. superfoods and their role in disease prevention magdalena szklarz¹ email: magdalena.szklarz1@gmail.com, orcid: 0000-0002-6795-8868 alicja bielak¹ email: aalicja.groszek@gmail.com, orcid: 0000-0001-9022-1250 jakub gryta¹ email: kubagryta74@gmail.com, orcid: 0000-0003-2088-6622 zuzanna radziejowska¹ email: zuza.radziejowska@gmail.com, orcid: 0000-0002-5879-8778 karolina iwan¹ email: iwan.karolina95@gmail.com, orcid: 0000-0001-6570-4293 maria kalicka¹ email: maria.kalicka96@gmail.com, orcid: 0000-0002-7246-6737 agata kolasa¹ email: agatakolasa127@gmail.com, orcid: 0000-0002-5538-9733 martyna janczewska² email: m.janczewska2002@gmail.com, orcid: 0000-0003-1310-4776 tomasz krysa³ email: tomek.krysa96@gmail.com, orcid: 0000-0002-9644-1235 anna ferschke⁴ email: aniafer@op.pl, orcid: 0000-0002-9078-0682 ¹1 military clinical hospital in lublin, al. racławickie 23, 20-049 lublin ²independent public clinical hospital no. 4 in lublin st. jaczewskiego 8, 20-954 lublin ³specialist hospital of stefan cardinal wyszyński in lublin, aleja krasnicka 100, 20-718 lublin ⁴7th navy hospital in gdansk, polanki 117, 80-305 gdansk correspondence: magdalena szklarz; magdalena.szklarz1@gmail.com abstract introduction and purpose functional food also known by the term “superfoods” are rich in bioactive compounds with specific biological properties and due to that beneficial effects within the human body. nowadays chronic degenerative diseases such as diabetes, cardiovascular disease, obesity and cancer are increasingly common in the population. therefore the need to support treatment but also reduce the risk of these diseases in the first place increases as well. this is the reason for the great interest and growing trend in the consumption of superfoods, especially in europe and the united states. the purpose of this article is to demonstrate the impact of selected superfoods on human health. state of knowledge superfoods are considered nutrient-dense and rich in bioactive compounds that are beneficial for physical and mental health. antioxidant activity is one of the most important properties for human health improvement. this activity is scavenging free radicals, thus preventing the development of various degenerative diseases. today, more and more products are considered superfoods. fruits, the examples of superfoods which will be discussed in this work, are well-available and require no heat treatment therefore incorporating them in one's diet seems to be an easy way to improve health as a consequence. summary the potential beneficial role of superfoods is considered in health promotion and even preventing the development of diseases. however, this can only be possible if superfoods are part of a balanced diet and healthy lifestyle. the following article is a review of current knowledge and data available in publications in pubmed and google scholar databases related to correlation between selected superfoods consumption and disease prevention. https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.01.010 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/42028 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) mailto:magdalena.szklarz1@gmail.com mailto:aalicja.groszek@gmail.com mailto:kubagryta74@gmail.com mailto:zuza.radziejowska@gmail.com mailto:iwan.karolina95@gmail.com mailto:maria.kalicka96@gmail.com mailto:agatakolasa127@gmail.com mailto:m.janczewska2002@gmail.com mailto:tomek.krysa96@gmail.com mailto:aniafer@op.pl 79 key words: antioxidants; chronic disease; nutrients; free radicals introduction and purpose health awareness has increased significantly in recent years. it may be related to education and people’s desire to protect themselves more efficiently against diseases but also to improve the quality of life without much effort. the potential answer to these desires could be superfoods, and as such we are recently seeing a surge in scientific interest in this topic. the majority of authors define them as food products containing abnormally high amounts of any nutrient [1]. superfoods consumption can not only provide the human body with polyunsaturated fatty acids ω-3, ω-6, a variety of vitamins (a, b, c, k), minerals, antioxidants, essential amino acids, probiotic microorganisms, polysaccharides and various enzymes [2] but also increase the production of serotonin and other hormones within the human body [3]. due to that, superfoods are considered exceptionally nutritious and rich in bioactive compounds with positive effects in both physical and emotional health [4] [5]. antioxidant activity is one of the most important properties thanks to which these goals can be achieved. the creation of free radicals in the body is a result of physiological biological processes, but the overproduction has a deleterious effect, destroying healthy cells, speeding up the aging process and significantly increasing the likelihood of various diseases. antioxidant components in which superfoods are rich inhibit these processes, scavenging the free radicals and due to their anti-inflammatory, anti-carcinogenic [6], anti-allergic, anti-arthritic, anti-microbial, anti-oxidant, and anti-hypertensive activities prevent a variety of degenerative diseases development [7] . among the most essential antioxidants of the superfoods are phenolic compounds, flavonoids, vitamins a, c, e, selenium, ꞵ -carotene, zinc, lycopene, albumin, coenzyme q10, uric acid and anthocyanidins [8] [9]. expansion of scientific research into these ingredients leads to the constant extension of the list of products considered superfoods. based on the evidence gathered from many studies, the following superfoods seem to be particularly significant for our health and well-being: vegetables (broccoli, spinach), fruits (blueberries, raspberries, pomegranate, goji berries, acai berries, strawberries, hippophaes), seaweed (spirulina, chlorella), nuts and seeds (walnuts, almond, chia seeds, hemp seeds), milk products (kefir, camel milk), herbs (ginger, tea, ginkgo biloba, tumeric, moringa), pulses (red beans, cocoa, sweet potatoes), bee products (royal jelly, honey)[5] [10] [11]. in this study some of the most important superfoods belonging to the fruit group, according to the scientific literature are presented, such as hippophaes, acai berries, goji berries and cranberries. state of knowledge hippophaes hippophaes are about 0,5 m height shrubs growing commonly in europe and china. hippophae rhamnoides can be consumed fresh or dried. the fresh fruit should be consumed immediately because otherwise its nutrient value decreases. refrigeration may preserve it for a while. however the most common form found in stores is the dried fruit, due its nutrient values are preserved for a long period of time [12]. the moderate consumption of the hippophaes as the addition to a balanced, healthy diet appears to offer benefits to human health. due to its bcomplex content as well as calcium, magnesium, iron, phosphorus, selenium, zinc and other minerals it enhances the function of the nervous system. hippophaes can also play a role in cardiovascular disease prevention, because of its phytosterols and polyunsaturated fatty acids content [13]. antioxidants such as flavonoids and carotenoids take their part in free radical scavenging therefore the cancer protection is enhanced. strong antiinflammatory [14] and analgesic action is caused by high vitamin c content [15] on average level of 695 mg per 100 g which is even 15 times higher than orange), vitamin e and also polyunsaturated fatty acids. acai berries acai berries (euterpe oleracea) are dark blue fruits of an acai palm tree growing in amazon forest in brazil. the acai berries are rich in polyphenols which strengthen the human immune system and have antiinflammatory action: anthocyanins and flavonoids. cyanidin 3-glucoside, cyanidin 3-rutinoside, quercetin, orientin, and proanthocyanidins are the major polyphenols found in açai [16]. the scientific data proves what is written aboveblood and urine samples at 12 and 24 hours after the consumption of acai berries had high concentration of antioxidants [17]. also with the participation of twelve healthy people, improvements to metabolic levels and protection against cancer cells were noticed [3] [18]. what is more, they contain high amounts of polyunsaturated fatty acids, electrolytes, fibers, sterols, vitamin a, b1, c and e, iron, calcium, potassium and zinc [19]. acai berries can be consumed both raw and dried and due to the scientific data incorporating them into a balanced diet seems to benefit significantly one’s health. its biological effects include antioxidant, anti-inflammatory, cardioprotective, and a neuroprotective action as well as improving dyslipidemia and obesity. besides, consumption of acai berries seems to prevent cell destruction by free radicals and protect against cancer cells development [3]. goji berries 80 goji berries (lycium barbarum) also called “berries of happiness” are one of the richest natural sources of nutrients, such as antioxidants, amino acids, a variety of vitamins, carotene, minerals and trace elements. they also contain a high percentage of polyunsaturated fatty acids such as linoleic acid, carbohydrates, phytosterols such as beta-sitosterol and fiber [20]. their carotenoids content is outstanding (45,550 μg/100g) even in comparison with other superfruits like acai berries and passion fruit [21]. the fruits are easily oxidized, and they are almost never fresh, except in the production areas (they are endemic fruits of tibet).the degree of drying is differentiated depending on the species. goji berries contribute multiple benefits to the human organism. the most important action documented by many studies is the strong antioxidant protection against the free radicals. due to that goji berries consumption can decrease the risk of cardiovascular disease and diabetes, which pathophysiology is promoted by the presence of free radicals. goji berries contribute to the reduction of ldl by increased production of enzymes such as superoxide dismutase which also concerns the effect on cardiovascular prevention. the presence of germanium and various antioxidant substances also enhances the potential protection against cardiovascular diseases. what is more, the regulation of blood sugar level and prevention of insulin resistance is scientifically recognized, since these are the key factors for the prevention of type ii diabetes. the presence of polysaccharides in the form of glycosides appears to be associated with possible protection against cancer, although the data is not clear yet. beta-sitosterol of goji berries seem to significantly inhibit stomach cancer, suppressing the reproduction of cancer cells. however further research for safer conclusions are needed [3]. another action of the goji berries being studied is the enhancement of sexual function, by increasing testosterone levels. goji also contributes to improved vision due to its high content of zeaxanthin, lutein, polysaccharides and polyphenols. lycium barbarum fruit has been shown to stimulate metabolism and enhance gastrointestinal tract regularity [22]. last but not least is the inflammation reduction as well as the strengthening of the immune system. cranberries cranberries (vaccinium oxycoccos) are red acidic fruits that can be consumed either fresh, dried or frozen as well as dietary supplements. they are very rich in vitamin c, e and k, fiber, manganese and antioxidants such as phenolic compounds. high concentration of proanthocyanidins, flavonols, quercetin, myricetin, ellagic acid and chlorogenic acid provide strong protection against free radicals [23]. potential beneficial effects being discussed in the research data include cardiovascular disease prevention, urinary tract support, metabolism acceleration and even carcinogenesis prevention. cardiovascular disease prevention is most likely achieved by retardation of the atherosclerotic process in arteries and improving lipidemic profile. cranberry consumption decreases ldl and increases hdl cholesterol in mice fed a high fat diet [24]. not only animal but also clinical studies indicate positive influence in terms of cardiovascular diseases, for example improvement of the lipidemic profile in the population including patients with type ii diabetes [25], obese men [26] and patients with low hdl and hypertriglyceridemia [27] has been shown. what is more, an in vitro study indicates that by inhibiting the angiotensin-converting enzyme, cranberries contribute to blood pressure lowering [28]. in a meta-analysis, with data from 10 studies with a total of 1,049 participants for a period of 12 months, results showed that the consumption of cranberry decreased the overall incidence of urinary tract infection by 35%, especially for women with recurrent urinary tract infections [29]. in a randomized trial 113 children with utis were randomly allocated to drink either cranberry-lingonberry juice or a placebo juice for 6 months. the children drinking clj had a different urinary and gut microbiome from those receiving a placebo juice and due to that their susceptibility to utis decreased [30]. high antioxidant content in particular proanthocyanidins shows activity against bacteria such as e. coli making cranberries support prevention and treatment of urinary tract infections. although the data is not yet clear, it seems that consumption of cranberries is likely to have a possible effect on cancer pathophysiology. due to their ellagic acid and antioxidants content they may contribute to the prevention of breast, colon, prostate and lung cancer. moreover research shows an improvement of mood and skin diseases relief by affecting hormonal levels [3]. summary superfoods consumed in moderate quantities are beneficial for the overall health improvement and treatment of certain diseases. the most important advantage of superfoods seem to come from their high antioxidant content, such as carotenoids, polyphenols, vitamin a, c and e on one hand and their synergistic action on the other. what is more, they typically have low caloric content. however it should be noted that scientifically documented health benefits of superfoods should be used as an addition to the well-balanced, varied diet. only then can the inclusion of superfoods contribute to reduce the risk of various degenerative diseases and overall health improvement. 81 references 1) ana fernández-ríos, jara laso, daniel hoehn, francisco josé amo-setién, rebeca abajas-bustillo, carmen ortego, pere fullana-i-palmer, alba bala, laura batlle-bayer, merce balcells, rita puig, rubén aldaco, maría margallo, a critical review of superfoods from a holistic nutritional and environmental approach. journal of cleaner production, volume 379, part 1, 2022, 134491, issn 0959-6526. doi.org/10.1016/j.jclepro.2022.134491. 2) daugherty, bethany. "superfoods: the healthiest foods on the planet." journal of nutrition education and behavior 43.3 (2011): 207-e7. doi.org/10.1016/j.jneb.2011.03.008 3) proestos, charalampos. "superfoods: recent data on their role in the prevention of diseases." current research in nutrition and food science journal 6.3 (2018): 576-593. doi.org/10.12944/crnfsj.6.3.02 4) kowalska, katarzyna, and anna olejnik. "beneficial effects of cranberry in the prevention of obesity and related complications: metabolic syndrome and diabetes–a review." journal of functional foods 20 (2016): 171-181. doi.org/10.1016/j.jff.2015.11.001 5) singh, monika prakash, kritika soni, rashmi bhamra, and ravi kumar mittal. 2022. "superfood: value and need". current nutrition &amp; food science 18 (1): 65-68. doi:10.2174/1573401317666210420123013. 6) singh, kamana, prabha arya, and sunil kumar l. ram. "targeting cancer stem cells by natural products for chemoprevention." natural products and nano-formulations in cancer chemoprevention. crc press, 2023. 57-73. 7) darwish, mohamed samir, et al. "health benefits of postbiotics produced by e. coli nissle 1917 in functional yogurt enriched with cape gooseberry (physalis peruviana l.)." fermentation 8.3 (2022): 128. https://doi.org/10.3390/fermentation8030128 8) muhammada i., zhaoa j., dunbara c., khana i. constituents of lepidium meyenii emacai. 2002;59(1): 105-110. doi.org/10.1016/s0031-9422(01)00395-8 9) chang, s. k., alasalvar, c., & shahidi, f. (2019). superfruits: phytochemicals, antioxidant efficacies, and health effects–a comprehensive review. critical reviews in food science and nutrition, 59(10), 1580-1604. doi.org/10.1080/10408398.2017.1422111 10) bensmira, meriem, and bo jiang. "effect of some operating variables on the microstructure and physical properties of a novel kefir formulation." journal of food engineering 108.4 (2012): 579-584. doi.org/10.1016/j.jfoodeng.2011.07.025 11) llorent-martínez, e. j., fernández-de córdova, m. l., ortega-barrales, p., & ruiz-medina, a. (2013). characterization and comparison of the chemical composition of exotic superfoods. microchemical journal, 110, 444-451. doi.org/10.1016/j.microc.2013.05.016 12) pichiah, p. t., moon, h. j., park, j. e., moon, y. j., & cha, y. s. (2012). ethanolic extract of seabuckthorn (hippophae rhamnoides l) prevents high-fat diet–induced obesity in mice through downregulation of adipogenic and lipogenic gene expression. nutrition research, 32(11), 856-864. doi.org/10.1016/j.nutres.2012.09.015 13) roidaki, a., kollia, e., panagopoulou, e., chiou, a., varzakas, t., & markaki, p. (2016). super foods and super herbs: antioxidant and antifungal activity. current research in nutrition and food science journal, 4(special issue nutrition in conference october 2016), 138-145. dx.doi.org/10.12944/crnfsj.4.special-issue-october.19 14) ma, x., yang, w., kallio, h., & yang, b. (2022). health promoting properties and sensory characteristics of phytochemicals in berries and leaves of sea buckthorn (hippophaë rhamnoides). critical reviews in food science and nutrition, 62(14), 3798-3816. doi.org/10.1080/10408398.2020.1869921 15) zeb, alam. "chemical and nutritional constituents of sea buckthorn juice." pakistan journal of nutrition 3.2 (2004): 99-106. 16) mirele da silveira vasconcelos,erika freitas mota,neuza felix gomes-rochette,diana célia sousa nunes-pinheiro,seyed mohammad nabavi,dirce fernandes de melo chapter 3.1 açai or brazilian berry (euterpe oleracea); nonvitamin and nonmineral nutritional supplements 2019. doi.org/10.1016/b978-0-12-812491-8.00017-5 17) t arumugam, c lincy sona and dr. m uma maheswari. fruits and vegetables as superfoods: scope and demand. the pharma innovation journal 2021; 10(3): 119-129. 18) schauss, a. g., clewell, a., balogh, l., szakonyi, i. p., financsek, i., horváth, j., ... & hirka, g. (2010). safety evaluation of an açai-fortified fruit and berry functional juice beverage (monavie active®). toxicology, 278(1), 46-54. doi.org/10.1016/j.tox.2010.04.017 19) texas a&m university agricultural communications. (2008, october 17). brazilian acai berry antioxidants absorbed by human body, research shows. sciencedaily. retrieved january 9, 2023 from www.sciencedaily.com/releases/2008/10/081006112053.htm https://doi.org/10.1016/j.jneb.2011.03.008 https://doi.org/10.1016/j.jff.2015.11.001 https://doi.org/10.3390/fermentation8030128 https://doi.org/10.1016/s0031-9422(01)00395-8 https://doi.org/10.1080/10408398.2017.1422111 https://doi.org/10.1016/j.jfoodeng.2011.07.025 https://doi.org/10.1016/j.microc.2013.05.016 https://doi.org/10.1016/j.nutres.2012.09.015 http://dx.doi.org/10.12944/crnfsj.4.special-issue-october.19 https://doi.org/10.1080/10408398.2020.1869921 https://doi.org/10.1016/j.tox.2010.04.017 82 20) lopez-matas, m. a., carnes, j., de larramendi, c. h., ferrer, a., huertas, a. j., pagan, j. a., ... & vicario, s. (2012). goji berries, a novel potent allergenic source with high cross-reactivity with other fruits. journal of allergy and clinical immunology, 129(2), ab232. doi.org/10.1016/j.jaci.2011.12.151 21) bedca. "spanish food composition database." (2022) 22) shah, tahir, mohammed bule, and kamal niaz. "goji berry (lycium barbarum)—a superfood." nonvitamin and nonmineral nutritional supplements. academic press, 2019. 257-264. doi.org/10.1016/b978-0-12-812491-8.00037-0 23) zikria, jennifer, raimonda goldman, and jack ansell. "cranberry juice and warfarin: when bad publicity trumps science." the american journal of medicine 123.5 (2010): 384-392. doi.org/10.1016/j.amjmed.2009.08.019 24) kalgaonkar, s., gross, h. b., yokoyama, w., & keen, c. l. (2010). effects of a flavonol-rich diet on select cardiovascular parameters in a golden syrian hamster model. journal of medicinal food, 13(1), 108-115. doi.org/10.1089/jmf.2008.0295 25) lee, i. t., chan, y. c., lin, c. w., lee, w. j., & sheu, w. h. h. (2008). effect of cranberry extracts on lipid profiles in subjects with type 2 diabetes. diabetic medicine, 25(12), 1473-1477. doi.org/10.1111/j.1464-5491.2008.02588.x 26) ruel, g., pomerleau, s., couture, p., lemieux, s., lamarche, b., & couillard, c. (2006). favourable impact of low-calorie cranberry juice consumption on plasma hdl-cholesterol concentrations in men. british journal of nutrition, 96(2), 357-364. doi.org/10.1079/bjn20061814 27) qin, y., xia, m., ma, j., hao, y., liu, j., mou, h., ... & ling, w. (2009). anthocyanin supplementation improves serum ldl-and hdl-cholesterol concentrations associated with the inhibition of cholesteryl ester transfer protein in dyslipidemic subjects. the american journal of clinical nutrition, 90(3), 485-492. doi.org/10.3945/ajcn.2009.27814 28) apostolidis, e., kwon, y. i., shetty, k., apostolidis, e., & kwon, y. i. (2006). potential of cranberrybased herbal synergies for diabetes and hypertension management. asia pacific journal of clinical nutrition, 15(3). 29) manach, claudine, andrzej mazur, and augustin scalbert. "polyphenols and prevention of cardiovascular diseases." current opinion in lipidology 16.1 (2005): 77-84. 30) hakkola, m., vehviläinen, p., muotka, j., tejesvi, m. v., pokka, t., vähäsarja, p., ... & tapiainen, t. (2023). cranberry‐lingonberry juice affects the gut and urinary microbiome in children a randomized controlled trial. apmis. doi.org/10.1111/apm.13292 https://doi.org/10.1016/j.jaci.2011.12.151 https://doi.org/10.1016/b978-0-12-812491-8.00037-0 https://doi.org/10.1016/j.amjmed.2009.08.019 https://doi.org/10.1089/jmf.2008.0295 https://doi.org/10.1111/j.1464-5491.2008.02588.x https://doi.org/10.1079/bjn20061814 https://doi.org/10.3945/ajcn.2009.27814 https://doi.org/10.1111/apm.13292 52 sałata, piotr, szczuraszek, paulina, szczuraszek, hugo, bętkowska, paulina, tomkiewicz, michał, licak, gabriela, tomkiewicz, julia, żuchnik, magda, olko, paweł & rybkowska, agnieszka. nutrition of neonates and infants with severe congenital heart disease the review of the literature. quality in sport. 2023;10(1):52-61. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.10.01.005 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/42897 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 01.03.2023. revised: 15.03.2023. accepted: 30.03.2023. published: 30.03.2023. nutrition of neonates and infants with severe congenital heart disease the review of the literature. 1. piotr sałata, piotrsalata92@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-9585-3852 (1) 2. paulina szczuraszek, paulina.szczuraszek@gmail.com https://orcid.org/0000-0003-3176-9798 (1) 3. hugo szczuraszek, hugo.szczuraszek@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-2306-730x (2) 4. paulina bętkowska, betkowska.paulina@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-2100-7098 (5) 5. michał tomkiewicz, michal0114@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-0656-2392 (3) 6. gabriela licak, glicak@gmail.com https://orcid.org/0000-0001-7694-740x (5) 7. julia tomkiewicz, julia21rr@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-1443-1229 (3) 8. magda żuchnik, magdaaa120@gmail.com https://orcid.org/0000-0003-0767-5388 (4) 9. paweł olko, pawel11.olko@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-7371-7286 (4) 10. agnieszka rybkowska, agnieszka.r96@wp.pl https://orcid.org/0000-0003-0054-318x (4) 1. wojewódzki szpital zespolony im. ludwika perzyny w kaliszu 2. zespół zakładów opieki zdrowotnej w ostrowie wielkopolskim 3. kliniczny szpital wojewódzki nr 1 im. fryderyka chopina w rzeszowie 4. samodzielny publiczny szpital kliniczny nr 4 w lublinie 5. wojewódzki szpital specjalistyczny im. stefana kardynała wyszyńskiego spzoz w lublinie abstract: chd is the most common birth defect with an incidence of 9 per 1,000 live births. the severity of the disease and the choice of treatment depend on the underlying anomaly. despite advances in medical and surgical treatment that have led to more children with chd reaching adulthood, disorders such as intestinal dysfunction, poor nutrition, and growth failure are still common in infants with chd. increased metabolic demand, decreased caloric intake, malabsorption, genetic factors, and fluid restriction can all result in an energy imbalance that negatively impacts morbidity and mortality in these patients. on the other hand, malnutrition is an important risk https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.10.01.005 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/42897 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) mailto:piotrsalata92@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-9585-3852 mailto:paulina.szczuraszek@gmail.com https://orcid.org/0000-0003-3176-9798 mailto:hugo.szczuraszek@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-2306-730x mailto:betkowska.paulina@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-2100-7098 mailto:michal0114@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-0656-2392 mailto:glicak@gmail.com https://orcid.org/0000-0001-7694-740x mailto:julia21r@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-1443-1229 mailto:magdaaa120@gmail.com https://orcid.org/0000-0003-0767-5388 mailto:pawel11.olko@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-7371-7286 mailto:agnieszka.r96@wp.pl https://orcid.org/0000-0003-0054-318x 53 factor for adverse postoperative consequences. the state of nutrition affects growth and development, wound healing and the functioning of the immune system. malnutrition affects both short-term and long-term postoperative outcomes. recurrent infections caused by impaired immune system function and delayed healing of surgical wounds are considered short-term effects, while impaired growth, physical and cognitive development are seen as long-term effects. high postoperative mortality and morbidity, such as increased rates of hospitalization, delayed growth, prolonged recovery time, and longer hospital stays are associated with preoperative malnutrition. appropriate nutrition protocols tailored to the requirements of patients with congenital heart disease help to improve short and long-term treatment outcomes. nutritional and metabolic changes are age-dependent, and since this is a high-risk population, enteral and/or parenteral nutrition is difficult. sources of increased metabolic demand in chd include greater workload on the heart, pulmonary hypertension, and increased catecholamine secretion materials and methods: a literature review of pubmed, google scholar and science direct, and an assessment of available randomized controlled trials for severe congenital heart disease and their impact and risk on neonatal and infant nutrition. conclusions. appropriate nutrition protocols tailored to the requirements of patients with congenital heart disease help to improve short and long-term treatment outcomes. nutritional and metabolic changes are age-dependent, and since this is a high-risk population, enteral and/or parenteral nutrition is difficult. sources of increased metabolic demand in chd include greater workload on the heart, pulmonary hypertension, and increased catecholamine secretion. infants and children receiving diuretics experience a loss of electrolytes and minerals. hyponatremia, hypochloremia, and metabolic alkalosis are common disorders leading to anorexia, poor weight gain, and impaired wound healing. the available scientific literature and guidelines, if taken literally, can help improve the nutritional status and outcomes of patients with chd. the article summarizes the current best practices and the risks of feeding newborns and infants with congenital heart disease, especially those with severe form requiring specialist treatment. keywords: congenital heart disease, nutrition abstrakt: chd jest najczęstszą wadą wrodzoną z częstością 9 przypadków na 1000 żywych urodzeń. nasilenie choroby i wybór leczenia zależą od podstawowej anomalii. pomimo postępów w leczeniu zachowawczym i chirurgicznym, które doprowadziły do tego, że więcej dzieci z chd osiąga dorosłość, zaburzenia takie jak dysfunkcja jelit, złe odżywianie i zaburzenia wzrostu są nadal powszechne u niemowląt z chd. zwiększone zapotrzebowanie metaboliczne, zmniejszone spożycie kalorii, złe wchłanianie, czynniki genetyczne i ograniczenie płynów mogą powodować brak równowagi energetycznej, który negatywnie wpływa na chorobowość i śmiertelność u tych pacjentów. z drugiej strony niedożywienie jest istotnym czynnikiem ryzyka wystąpienia niepożądanych następstw pooperacyjnych. stan odżywienia wpływa na wzrost i rozwój, gojenie się ran oraz funkcjonowanie układu odpornościowego. niedożywienie wpływa zarówno na krótko-, jak i długoterminowe wyniki pooperacyjne. nawracające infekcje spowodowane upośledzoną funkcją układu odpornościowego i opóźnionym gojeniem się ran chirurgicznych są uważane za skutki krótkoterminowe, podczas gdy zaburzenia wzrostu, rozwoju fizycznego i poznawczego są postrzegane jako skutki długoterminowe. wysoka śmiertelność i zachorowalność pooperacyjna, takie jak zwiększona częstość hospitalizacji, opóźniony wzrost, wydłużony czas rekonwalescencji i dłuższy pobyt w szpitalu, są związane z przedoperacyjnym niedożywieniem. odpowiednie protokoły żywieniowe dostosowane do wymagań pacjentów z wrodzonymi wadami serca pozwalają na poprawę krótkoi długoterminowych wyników leczenia. zmiany żywieniowe i metaboliczne są zależne od wieku, a ponieważ jest to populacja wysokiego ryzyka, żywienie dojelitowe i/lub pozajelitowe jest trudne. źródła zwiększonego zapotrzebowania metabolicznego w chd obejmują większe obciążenie serca, nadciśnienie płucne i zwiększone wydzielanie katecholamin. materiały i metody: przegląd literatury pubmed, google scholar i science direct oraz ocena dostępnych badań z randomizacją dotyczących ciężkiej wrodzonej wady serca oraz ich wpływu i ryzyka na żywienie noworodków i niemowląt. wnioski. odpowiednie protokoły żywienia dostosowane do wymagań pacjentów z wrodzonymi wadami serca pomagają poprawić krótkoi długoterminowe wyniki leczenia. zmiany żywieniowe i metaboliczne są zależne od wieku, a ponieważ jest to populacja wysokiego ryzyka, żywienie dojelitowe i/lub pozajelitowe jest trudne. źródła zwiększonego zapotrzebowania metabolicznego w chd obejmują większe obciążenie serca, nadciśnienie płucne i zwiększone wydzielanie katecholamin. niemowlęta i dzieci otrzymujące leki moczopędne doświadczają utraty elektrolitów i minerałów. hiponatremia, hipochloremia i zasadowica metaboliczna są częstymi zaburzeniami prowadzącymi do anoreksji, słabego przyrostu masy ciała i upośledzonego gojenia się ran. dostępna literatura naukowa i wytyczne, jeśli zostaną zastosowane dosłownie, mogą pomóc w poprawie stanu odżywienia i wyników u pacjentów z chd. w artykule podsumowano aktualne najlepsze praktyki oraz 54 zagrożenia dotyczące żywienia noworodków i niemowląt z wrodzoną wadą serca, szczególnie z ich ciężką postacią wymagająca specjalistycznego leczenie. słowa kluczowe: wrodzone wady serca, odżywianie 1. wprowadzenie: wrodzone wady rozwojowe serca (chd congenital heart disease) to nieprawidłowości strukturalne i czynnościowe, które występują podczas embriogenezy. wrodzone wady serca klasyfikuje się na podstawie kryteriów morfologicznych oraz patofizjologicznych [1][rycina 1]: 1. wady serca ze zwiększonym przepływem płucnym. m.in ubytek przegrody z przeciekiem od lewej do prawej i bez niedrożności płucnej; 2. wady serca ze zmniejszonym przepływem płucnym; 3. wady wrodzone z zachowaną przegrodą; 4. ciężkie wady serca; 5. wrodzona wada serca, która do wieku dorosłego przebiegały bezobjawowo. chd to najczęstsze wady wrodzone z częstością występowania 9 na 1000 żywych urodzeń [2]. ciężkość choroby i wybór leczenia zależą od podstawowej anomalii. pomimo postępów w leczeniu zachowawczym i chirurgicznym, które doprowadziły do tego, że coraz więcej dzieci dotkniętych tą chorobą osiąga wiek dorosły, takie zaburzenia jak: dysfunkcja jelit, złe odżywianie i zaburzenia wzrostu są nadal powszechne u niemowląt z chd [2,3]. zwiększone zapotrzebowanie metaboliczne, zmniejszone spożycie kalorii, złe wchłanianie, czynniki genetyczne i ograniczenie płynów mogą skutkować zaburzeniem równowagi energetycznej, co negatywnie wpływa na chorobowość i śmiertelność u tych pacjentów [4,5]. natomiast niedożywienie jest istotnym czynnikiem ryzyka wystąpienia niekorzystnych następstw pooperacyjnych [6]. odżywianie noworodków i niemowląt dotkniętych ciężkim wadami serca może mieć fundamentalne znaczenie dla stymulacji wzrostu, gojenia się ran, funkcji mięśnia sercowego i naczyń, skrócenia czasu pobytu w szpitalu, ryzyka zakażeń szpitalnych oraz poprawy wyników neurorozwojowych [7]. jeśli chd jest ciężka, śmiertelność wewnątrzszpitalna wzrasta 2-3 razy [8]. rycina 1. klasyfikacja wrodzonych wad serca [29]. 55 2. zasady żywienia noworodków i niemowląt z wrodzonymi wadami serca w okresie noworodkowym należy jak najszybciej rozpocząć żywienie dojelitowe mlekiem matki lub mieszankami zapewniającymi pokrycie zapotrzebowania energetycznego i makroskładników. noworodek chory w terminie początkowo potrzebuje: 40–60 kcal/kg/dobę, stopniowo zwiększając ją do 90–120 kcal/kg/dobę. dzienne zapotrzebowanie na składniki odżywcze wynosi: 1.na węglowodany 9–14 g/kg/dobę (40–50% ogółu kalorii), 2.na białka – 1,8–2,2 g/kg/dobę (7–16% ogółu kalorii), 3.na tłuszcze – 4 –6 g/kg/dzień (34–35% całkowitej liczby kalorii). u noworodków z chd dzienne spożycie kalorii powinno być nawet o 50% wyższe, ale nie przekraczać 150 ml/kg/dobę objętości płynów, a dobowe zapotrzebowanie na białko może sięgać nawet 3 g/kg/dobę.[13] badania pokazują, że karmienie piersią może być opcją dla niemowląt z chd, chociaż nadal istnieją obawy dotyczące wydatku energetycznego, który tradycyjnie uważano za większy niż karmienie butelką [26]. należy ocenić częstotliwość i czas karmienia oraz sposób przygotowania, aby uniknąć powikłań, które mogą wyniknąć z nieprawidłowego przygotowania. zarówno nadmierne rozcieńczenie, jak i nadmierne stężenie może skutkować słabym wzrostem, zaburzeniami równowagi elektrolitowej i zaburzeniami żołądkowo-jelitowymi [27]. karmienie i płacz to czynności wymagające zużycia energii. sesja karmienia jest jedyną czynnością, którą można kontrolować pod względem czasu trwania; obecnie zaleca się ograniczenie karmienia do maksymalnie 30 min/epizod karmienia [28]. w sytuacjach kiedy żywienie drogą dojelitową nie jest możliwie albo nie dostarcza stosownej do wieku porcji energii oraz ilości składników odżywczych żywienie powinno się odbywać drogą pozajelitową, które zaspokaja potrzeby żywieniowe poprzez podawanie składników pokarmowych drogą dożylną. może być całkowite lub częściowe, obwodowe oraz centralne, a ich wybór powinien być uzależniony od zdolności tolerowania żywienia dojelitowego noworodka oraz z uwzględnieniem powikłań, które mogą wystąpić w zależności od rodzaju dostępu żylnego. szybkość podawania płynów dożylnie u hospitalizowanych dzieci powinna być zgodna z zasadą 4:2:1: 4 ml/kg/h dla pierwszych 10 kg masy ciała, 2 ml/kg/h dla kolejnych 10 kg oraz 1 ml/kg/h na każdy kilogram powyżej 20 kg. spożycie płynów u niemowląt w terminie wynosi 60–70 ml/kg w 1. dniu i zwiększa się do 100–120 ml/kg w 2. lub 3. dniu. wcześniaki mogą otrzymywać 70–80 ml/kg w 1. dniu i powoli wzrastać do 150 ml/kg kg/dzień [9]. ważną kwestią jest wybór odpowiednich płynów infuzyjnch jako, że czynność nerek noworodka nie jest w stanie zrównoważyć wydzielania/wydalania sodu. dlatego płyny dożylne muszą zawierać sód. biorąc pod uwagę normalny zakres osmolalności osocza wynoszący 275–290 mosm/kg, normalny roztwór soli fizjologicznej (0,9% nacl) jest lekko hipertoniczny, a mleczanowy roztwór ringera z kolei jest izotoniczny i hiponatremiczny. nie należy stosować roztworów hipotonicznych ze względu na ryzyko wywołania hiponatremii. według the european society for pediatric gastroenterology hepatology and nutrition (espghan) elektrolity można podawać niemowlętom o masie ciała poniżej 5 kg od 1. dnia, w zależności od stężenia we krwi (zalecenia dotyczące dawkowania elektrolitów przedstawiono w tabeli 1). przy obliczaniu całkowitego spożycia kalorii należy wziąć pod uwagę wartości makro i mikroelementów w kcal w przeliczeniu na gram. łącznie 1 g białka dostarcza 4 kcal, a ilość białka powinna stanowić 10–15% dziennego zapotrzebowania kalorycznego. łącznie 1 g tłuszczów dostarcza 9 kcal, a tłuszcze powinny stanowić około 30– 35% całkowitej dziennej dawki kalorii. łącznie 1 g glukozy dostarcza 4 kcal, a ilość węglowodanów powinna stanowić 60–65% dziennego zapotrzebowania kalorycznego [9]. 56 niemowlęta o masie ciała poniżej 5 kg (wartości w mmol/kg/dzień) niemowlęta 5–10 kg (mmol/kg/dzi eń) dzieci >10 kg (mmol/kg/dzi eń) dzień 1 dzień 2-3 dzień 4-7 dzień >7 sodium 0-2 1-3 2-3 2-3 2-3 1-3 potassium 0-3 2-3 2-3 1.5-3 1-3 1-3 calcium 0.8-1.5 0.8-1.5 0.8-1.5 0.5 0.25-0.4 chloride 0-3 2-5 2-5 2-3 2-4 2-4 tabela 1. zapotrzebowanie na elektrolity według espghan rozwój noworodków z wadami serca z przetrwałym przewodem tętniczym (pda), ze względu na zmniejszony przepływ krwi w jelitach, zwłaszcza w okresie rozkurczu jest obarczony dużym ryzykiem martwiczego zapalenia jelit (nec)[22]. wtórne działania profilaktyki nec w tej kategorii chorych polegają na rozpoczęciu żywienia pozajelitowego, w ilości wystarczającej do wspomagania procesu dojrzewania błony śluzowej jelit. za wystarczające uważa się 10–20 ml/kg/dobę do podania dojelitowego [23]. preparaty do karmienia, wzbogacone mlekiem kobiecym lub preparaty wysokokaloryczne, to sposób na dostarczenie większej ilości kalorii i składników odżywczych, gdy ilość przyjmowanych płynów jest ograniczona [19]. mleko matki jest uważane za idealne źródło pożywienia dla wszystkich niemowląt, dostarczając ważnych ilości immunoglobulin a, białek i aminokwasów, a przez to zmniejsza ryzyko chorób układu oddechowego i autoimmunologicznych. udowodniono również, że mleko kobiece zmniejsza ryzyko nec i innych zaburzeń żołądkowo-jelitowych [24]; pod warunkiem, że matka dostarczą organizmowi optymalne dla wieku dzienne wartości odżywcze oraz nie jest niedożywiona ani z nadwagą.[25]. 3. wyzwania żywieniowe u pacjentów z chd zwiększone zapotrzebowanie metaboliczne w chd przypisuje się połączeniu przewlekłego niedotlenienia, zwiększonej pracy krążeniowo-oddechowej, zastoju żylnego, zwiększonemu ciśnieniu w tętnicy płucnej i wydzielaniu katecholamin [7]. przerost i rozstrzeń komór, często obserwowane u tych pacjentów, zwiększają zużycie tlenu przez mięsień sercowy do 20-30% całkowitego zużycia tlenu przez organizm, zamiast typowych 10% [30]. równocześnie koniecznie jest uwzględnienie wymagań metabolicznych niezbędnych dla wzrostu, rozwoju poznawczego i motorycznego. odpowiednie zaopatrzenie w energię jest kluczowym czynnikiem pomagającym dzieciom w osiągnięciu optymalnych warunków klinicznych przed operacją, co skutkuje zmniejszeniem ryzyka zachorowalności i śmiertelności. złe odżywianie przedoperacyjne dzieci z chd wpływa na proces rehabilitacji pooperacyjnej, przyczyniając się do opóźnionego gojenia rany operacyjnej, dysfunkcji mięśnia sercowego, uszkodzenia śródbłonka, upośledzenia funkcji mięśni oraz zwiększonego ryzyka infekcji pooperacyjnych (zwłaszcza zapalenia płuc) [13]. w rezultacie pacjenci z istotną hemodynamicznie chd wymagają zwiększonego wsparcia żywieniowego w porównaniu ze zdrowymi niemowlętami. zapotrzebowanie na energię może wahać się od 130–150 kcal/kg/dobę do 175–180 kcal/kg/dobę w zależności od rodzaju chd [31]. 3.1 niedożywienie niedożywienie jest powszechne u noworodków z siniczą chd, zwłaszcza jeśli jest związane z nadciśnieniem płucnym [32]. są one związane z przeciekiem krwi z prawej do lewej strony, co skutkuje hipoksemią prowadzącą do upośledzenia masy ciała i wzrostu. te defekty, które charakteryzują się mieszaniem 57 wewnątrzsercowym, wymagają delikatnej równowagi, aby zapewnić odpowiedni płucny i ogólnoustrojowy przepływ krwi. nierównowaga krążenia może również prowadzić do zmniejszenia przepływu krwi w krezce jelita, co skutkuje złym wchłanianiem, nietolerancją karmienia lub niedokrwieniem jelit [32]. na przykład, gdy naprawa jest opóźniona z różnych powodów (takich jak w przypadku niemowląt z tetralogią fallota (tof) z krajów rozwijających się, które nie przeszły pierwotnej całkowitej naprawy w okresie niemowlęcym), dzieci są bardziej niedotlenione i mają ograniczony wzrost oraz mają gorsza frakcja wyrzutowa lewej komory [33]. i odwrotnie, wczesna naprawa tof skutkuje znacznym przyspieszeniem masy i wzrostu oraz przywróceniem potencjału wzrostu genetycznego. niesinicza chd, taka jak duże przecieki lewo-prawe, może być związana z nadmiernym krążeniem w płucach, charakteryzującym się tachypnoe, hepatomegalią i tachykardią, co prowadzi do zwiększonego zapotrzebowania metabolicznego, co w połączeniu ze stosowaniem leków moczopędnych może prowadzić do zahamowania wzrastania[31]. poprawa wzrostu wraz z wiekiem może być w niektórych przypadkach spowodowana zmniejszeniem rozmiaru przecieku od lewej do prawej w wyniku samoistnego zmniejszenia się lub zamknięcia ubytku przegrody lub wystąpienia choroby obturacyjnej naczyń płucnych, podkreślając rola zastawek sercowych we wzroście [32]. chd charakteryzujące się niedrożnością ogólnoustrojowego przepływu krwi, taką jak niedrożność odpływu z lewej komory i anomalie łuku aorty, są związane z mieszaniem się wewnątrz i na zewnątrz serca, co powoduje zmniejszenie saturacji układowej krwi i zmniejszenie ogólnoustrojowego przepływu krwi. wynikające z tego upośledzone ogólnoustrojowe dostarczanie tlenu prowadzi do ostrej dysfunkcji narządów końcowych, w tym upośledzonego utlenowania krezki [33]. ponadto pacjenci z chd są częściej narażeni na stosowanie wielu leków i leków, takich jak leki inotropowe, które same w sobie mogą zwiększać zapotrzebowanie mięśnia sercowego na tlen i energię. analgezja, sedacja i rozluźnienie mięśni stosowane w intensywnej terapii mogą opóźniać żywienie doustne i dojelitowe. pacjenci z niestabilną chd narażeni są na przedłużoną wentylację mechaniczną lub wlew prostaglandyny e1 (pge1), co również może przyczynić się do opóźnienia optymalnego żywienia dojelitowego [7]. 3.2 wcześniactwo, niska waga urodzeniowa i anomalie genetyczne ograniczenie wzrostu może być proporcjonalne do stopnia niewydolności serca i/lub niedotlenienia, a nie występować jednolicie, jeśli niemowlę ma łagodną sinicę lub mały defekt, chyba że inne czynniki wpływają na ten wynik, takie jak wcześniactwo i zaburzenia genetyczne lub syndromiczne. wcześniactwo i niska masa urodzeniowa zwiększają ryzyko poważnej choroby niedokrwiennej serca u niemowląt, a nowa definicja „niskiej masy urodzeniowej” w kardiochirurgii zbliża się do 2 kg. anderson i in. ocenili, że operacja kardiochirurgiczna zwiększa ryzyko zgonu z 4,8% do 9,5% u noworodków o masie ciała poniżej 2 kg [28]. co więcej, wzrost u wcześniaków z chd jest gorszy niż u ich rówieśników bez wady, chociaż zgłaszana częstość występowania ograniczenia wzrostu może się znacznie różnić u wcześniaków, zgodnie z różnymi definicjami i stosowanymi wykresami wzrostu. wzrost powinien być monitorowany podłużnie raz w tygodniu u wcześniaków, po fizjologicznej utracie płynów w pierwszych tygodniach życia, aby wprowadzić zmiany w strategii żywieniowej i szybko interweniować, gdy niemowlęta są jeszcze hospitalizowane [10]. ogółem około 30% chd jest spowodowanych znanymi anomaliami chromosomalnymi, genetycznymi lub innymi, które mogą być związane z ograniczeniami wzrostu, z większą częstością występowania małych dzieci w stosunku do wieku ciążowego (sga), gdy chd nie jest izolowana, jak np. przypadku zespołu downa lub zespołu turnera. zwiększony odsetek noworodków z sga może być również spowodowany czynnikami matczynymi, płodowymi lub łożyskowymi, które mogą wpływać zarówno na chd, jak i na ograniczenie wzrostu od początku życia płodowego. [34]. 3.3 pozostałe bariery kliniczne żywienie dojelitowe jest często czasowo przerywane, ograniczane lub przekładane, w tym w przypadku zabiegów chirurgicznych. powody przerwania żywienia dojelitowego obejmują pogorszenie stanu klinicznego, niepowodzenie ekstubacji i konieczność wentylacji mechanicznej lub wspomagania oddychania, założenie rurek do klatki piersiowej lub cewników do żyły centralnej, infekcje/gorączka, różne problemy żołądkowo-jelitowe (takie jak refluks żołądkowo-przełykowy, nietolerancja pokarmu) lub wymioty, rozdęcie brzucha lub obecność krwistych stolców), problemy ze ssaniem/połykaniem, chroniczne zmęczenie i zaburzenia motoryki strun głosowych. zespoły genetyczne, dodatkowe anomalie pozasercowe i nieznane przyczyny mogą również wpływać na żywienie dojelitowe [6,35]. 58 po operacji mogą wystąpić powikłania pozasercowe (np. chylothorax, infekcje, ostre uszkodzenie nerek), powodujące konieczność wstrzymania żywienia dojelitowego [36]. wśród krytycznych chd niemowlęta z zespołem niedorozwoju lewego serca (hlhs) są bardziej narażone na kilka zabiegów chirurgicznych, a zatem są jeszcze bardziej narażone na niepowodzenia rozwoju [32]. na odżywianie i wzrost po zabiegu operacyjnym ma wpływ zły stan odżywienia przed operacją, połączony ze złożonym stanem zapalnym i katabolizmem białek [5,15]. przedłużająca się hospitalizacja, która często charakteryzuje tych pacjentów, może narazić niemowlęta na powtarzające się infekcje i gorączkę, co dodatkowo upośledza karmienie, optymalne odżywianie i wydatek kaloryczny [13,33]. 3.4 martwicze zapalenie jelit profilaktyka i leczenie martwiczego zapalenia jelit (nec) wymaga szczególnej uwagi u niemowląt z chd. częstość występowania nec u noworodków z chd waha się od 2% do 8% i może wzrosnąć do 20%, szczególnie u noworodków z fizjologią pojedynczej komory i zależnością przewodową (np. hlhs) [8]. nec zwykle rozwija się wcześniej u niemowląt z chd niż zwykle obserwuje się u wcześniaków. ponadto w populacji z chd okrężnica jest częściej zajęta niż jelito cienkie lub odcinek krętniczo-kątniczy w populacji wcześniaków [37]. mechanizmy patofizjologiczne leżące u podstaw nec u niemowląt z chd mogą być inne niż u wcześniaków. przyczyniają się do tego upośledzony przepływ krwi w krezce z powodu niskiego pojemności minutowej serca, ograniczony przepływ w zmianach zależnych od przewodów i odpływ rozkurczowy z zastawek, a także ogólnoustrojowe niedotlenienie i kwasica związane z defektami sinicowymi, a także szybki wzrost objętości pokarmu [13]. inne czynniki ryzyka związane ze zwiększonym ryzykiem nec u niemowląt z chd obejmują anomalie chromosomalne, niedobór odporności i niską masę urodzeniową [38]. podczas żywienia dojelitowego pacjentów z chd należy ściśle monitorować pod kątem wczesnych objawów nec (tabela 2). spektroskopia w bliskiej podczerwieni (nirs) i prędkości przepływu krwi w krezce mogą również pomóc w monitorowaniu utlenowania jelit, aby kierować postępowaniem klinicznym, w tym potencjalnym wczesnym wykrywaniem niedokrwienia krezki [37,38]. ponadto markery ultrasonograficzne jelit (pneumatoza jelitowa, gazy w żyle wrotnej, ścieńczenie lub pogrubienie ściany jelita, płyn otrzewnowy, przekrwienie w badaniu dopplerem, utrwalone poszerzone pętle jelitowe) mogą zapewnić dokładniejszą ocenę uszkodzenia jelita i diagnozę nec, w porównaniu do standardowego rtg jamy brzusznej czerwone flagi niedociśnienie podczas infuzji leków inotropowych ostra niewydolność oddechowa bezdech rozsiane wykrzepianie wewnątrznaczyniowe (dic) ciężka kwasica (ph < 7,15 przez >2 h; eb > 10 mmol/l) utrzymująca się hipoksja (pao2 < 40 przez >2 h) objawy kliniczne podejrzenia nec w jamie brzusznej żółciowe wymioty lub drenaż żołądka krew w kale/brak stolca tabela 2. wczesne objawy nec -„czerwone flagi”[37]. 59 4. podsumowanie stan odżywienia wpływa na wzrost i rozwój, gojenie się ran i funkcjonowanie układu odpornościowego. niedożywienie wpływa zarówno na krótkoterminowe, jak i długoterminowe wyniki pooperacyjne. nawracające infekcje spowodowane upośledzoną funkcją układu odpornościowego i opóźnionym gojeniem się ran chirurgicznych są uważane za skutki krótkoterminowe, podczas gdy zaburzenia wzrostu, rozwoju fizycznego i poznawczego są postrzegane jako skutki długoterminowe [10, 11]. wysoka śmiertelność pooperacyjna i zachorowalność, taka jak zwiększona częstość hospitalizacji, uporczywy opóźniony wzrost, przedłużony czas rekonwalescencji i dłuższy pobyt w szpitalu [12] są związane z przedoperacyjnym niedożywieniem. wiele badań wykazało, że odpowiedni stan odżywienia w okresie przedoperacyjnym ma duży wpływ na zdolność pacjenta do powrotu do zdrowia po operacji [13,14]. uważa się, że w etiologii niedożywienia u niemowląt i dzieci z chd biorą udział różne mechanizmy, w tym niewystarczające spożycie energii, zwiększony wydatek energetyczny i złe wchłanianie z powodu niskiego pojemności minutowej serca i upośledzonej funkcji przewodu pokarmowego [16]. a także ograniczenie płynów , zaburzona sytuacja hemodynamiczna, zmęczenie podczas karmienia oraz nawracające infekcje dróg oddechowych [17,18]. zmniejszony przepływ krwi w krążeniu trzewnym, pomimo odpowiedniej podaży kalorii, może przyczynić się do upośledzenia wzrostu poprzez złe wchłanianie; istnieje jednak wiele kontrowersji dotyczących wpływu złego wchłaniania na niedożywienie [10,13]. szacuje się, że całkowity wydatek energetyczny krytycznie chorych dzieci wzrasta do 30% w przypadku łagodnego do umiarkowanego stresu, do 50% w przypadku silnego stresu i 100% w przypadku poważnych oparzeń [19]. zmniejszone spożycie energii jest znane jako najważniejszy czynnik związany z niedożywieniem pacjentów z chd [20], ponieważ stanowi 76% tego w normalnej populacji [21]. podsumowując, zwiększone zapotrzebowanie na energię i zmniejszony pobór energii powodują konieczność dalszej interwencji w celu poprawy żywienia dzieci z chd. odpowiednie protokoły żywienia dostosowane do wymagań pacjentów z wrodzonymi wadami serca pomagają poprawić krótkoi długoterminowe wyniki leczenia. zmiany żywieniowe i metaboliczne są zależne od wieku, a ponieważ jest to populacja wysokiego ryzyka, żywienie dojelitowe i/lub pozajelitowe jest trudne. źródła zwiększonego zapotrzebowania metabolicznego w chd obejmują większe obciążenie serca, nadciśnienie płucne i zwiększone wydzielanie katecholamin. niemowlęta i dzieci otrzymujące leki moczopędne doświadczają utraty elektrolitów i minerałów. hiponatremia, hipochloremia i zasadowica metaboliczna są częstymi zaburzeniami prowadzącymi do anoreksji, słabego przyrostu masy ciała i upośledzonego gojenia się ran. dostępna literatura naukowa i wytyczne, jeśli zostaną zastosowane dosłownie, mogą pomóc w poprawie stanu odżywienia i wyników u pacjentów z chd. w artykule podsumowano aktualne najlepsze praktyki oraz zagrożenia dotyczące żywienia noworodków i niemowląt z wrodzoną wadą serca, szczególnie z ich ciężką postacią wymagająca specjalistycznego leczenie. bibliografia: 1. joshi, r.o.; chellappan, s.; kukshal, p. exploring the role of maternal nutritional epigenetics in congenital heart disease. curr. dev. nutr. 2020 2. marino, l.v.; johnson, m.j.; hall, n.j.; davies, n.j.; kidd, c.s.; daniels, m.l.; robinson, j.e.; richens, t.; bharucha, t.; darlington, a.e.; et al. the development of a consensus-based nutritional pathway for infants with chd before surgery using a modified delphi process. cardiol. young 2018, 28, 938–948. 3. argent, a.c.; balachandran, r.; vaidyanathan, b.; khan, a.; kumar, r.k. management of undernutrition and failure to thrive in children with congenital heart disease in lowand middle-income countries. cardiol. young 2017, 27, s22–s30. 4. tsintoni, a.; dimitriou, g.; karatza, a.a. nutrition of neonates with congenital heart disease: existing evidence, conflicts and concerns. j. matern. fetal neonatal med. 2020, 33, 2487–2492. 5. schwalbe-terilli, c.r.; hartman, d.h.; nagle, m.l.; gallagher, p.r.; ittenbach, r.f.; burnham, n.b.; gaynor, j.w.; ravishankar, c. enteral feeding and caloric intake in neonates after cardiac surgery. am. j. crit. care 2009, 18, 52–57 6. hehir, d.a.; cooper, d.s.; walters, e.m.; ghanayem, n.s. feeding, growth, nutrition, and optimal interstage surveillance for infants with hypoplastic left heart syndrome. cardiol. young 2011, 21, 59–64. 7. karpen, h.e. nutrition in the cardiac newborns. evidence-based nutrition guidelines for cardiac newborns. clin. perinatol. 2016, 43, 131–145. 8. norman, m.; hakansson, s.; kusuda, s.; vento, m.; lehtonen, l.; reichman, b.; darlow, b.a.; adams, m.; bassler, d.; isayama, t.; et al. neonatal outcomes in very preterm infants with severe congenital heart defects: an international cohort study. j. am. heart assoc. 2020, 9, e015369. 60 9. andropoulos, d.b.; gregory, g.a. gregory’s pediatric anesthesia, 6th ed.; wiley: hoboken, nj, usa, 2020; isbn 978-1-119-37150-2 10. poskitt em. failure to thrive in congenital heart disease. arch dis child. 1993;68(2):158–60. 11. leitch ca. growth, nutrition and energy expenditure in pediatric heart failure. prog pediatr cardiol. 2000;11(3):195–202. 12. roman b. nourishing little hearts: nutritional implications for congenital heart defects. j pract gastroenterol. 2011;8:11–32. 13. toole bj, toole le, kyle ug, cabrera ag, orellana ra, coss-bu ja. perioperative nutritional support and malnutrition in infants and children with congenital heart disease. congenit heart dis. 2014;9(1):15–25. 14. anderson jb, kalkwarf hj, kehl je, eghtesady p, marino bs. low weight-for-age z-score and infection risk after the fontan procedure. ann thorac surg. 2011;91(5):1460–6. 15. pollack mm, ruttimann ue, wiley js. nutritional depletions in critically ill children: associations with physiologic instability and increased quantity of care. jpen journal of parenteral enteral nutrition. 1985;9(3):309–13. 16. mehta nm, duggan cp. nutritional deciencies during critical illness. pediatric clinics of north america. 2009;56(5):1143–60. 17. costello cl, gellatly m, daniel j, justo rn, weir k. growth restriction in infants and young children with congenital heart disease. congenit heart dis. 2015;10(5):447–56. 18. weintraub rg, menahem s. growth and congenital heart disease. j paediatr child health. 1993;29(2):95–8. 19. clark a, imran j, madni t, wolf se. nutrition and metabolism in burn patients. burns trauma. 2017;5:11. 20. varan b, tokel k, yilmaz g. malnutrition and growth failure in cyanotic and acyanotic congenital heart disease with and without pulmonary hypertension. arch dis child. 1999;81(1):49–52. 21. hansen sr, dorup i. energy and nutrient intakes in congenital heart disease. acta paediatrica (oslo, norway: 1992). 1993;82(2):166 – 72. 22. cognata, a.; kataria-hale, j.; griffiths, p.; maskatia, s.; rios, d.; o’donnell, a.; roddy, d.j.; mehollinray, a.; hagan, j.; placencia, j.; et al. human milk use in the pre-operative period is associated with less risk for necrotizing enterocolitis in neonates with complex congenital heart disease. j. pediatr. 2019, 215, 11. 23. martini, s.; beghetti, i.; annunziata, m.; aceti, a.; galletti, s.; ragni, l.; donti, a.; corvaglia, l. enteral nutrition in term infants with congenital heart disease: knowledge gaps and future directions to improve clinical practice. nutrients 2021, 13, 932. 24. tsintoni, a.; dimitriou, g.; karatza, a.a. nutrition of neonates with congenital heart disease: existing evidence, conflicts and concerns. j. matern. fetal. neonatal med. 2020, 33, 2487–2492. 25. tarca, e.; rosu, s.t.; cojocaru, e.; trandafir, l.; luca, a.c.; rusu, d.; tarca, v. socio-epidemiological factors with negative impact on infant morbidity, mortality rates, and the occurrence of birth defects. healthcare 2021, 9, 384. 26. martini, s.; beghetti, i.; annunziata, m.; aceti, a.; galletti, s.; ragni, l.; donti, a.; corvaglia, l. enteral nutrition in term infants with congenital heart disease: knowledge gaps and future directions to improve clinical practice. nutrients 2021, 13, 932. 27. herridge, j.; tedesco-bruce, a.; gray, s.; floh, a.a. feeding the child with congenital heart disease: a narrative review. pediatr. med. 2021, 4. 28. vichayavilas, p.e.; skillman, h.e.; krebs, n.f. nutrition in congenital heart disease: challenges, guidelines and nutritional support. pediatr. congenit. cardiol. card. surg. intensive care 2014, 3201–3212. 29. morton, s.u., quiat, d., seidman, j.g. et al. genomic frontiers in congenital heart disease. nat rev cardiol 19, 26–42 (2022) 30. radman, m.; mack, r.; barnoya, j.; castañeda, a.; rosales, m.; azakie, a.; mehta, n.; keller, r.; datar, s.; oishi, p.; et al. the effect of preoperative nutritional status on postoperative outcomes in children undergoing surgery for congenital heart defects in san francisco (ucsf) and guatemala city (unicar). j. thorac. cardiovasc. surg. 2014, 147, 442–450 31. steltzer, m.; rudd, n.; pick, b. nutrition care for newborns with congenital heart disease. clin. perinatol. 2005, 32, 1017–1030. 32. benbrik, n.; romefort, b.; le gloan, l.; warin, k.; hauet, q.; guerin, p.; baron, o.; gournay, v. late repair of tetralogy of fallot during childhood in patients from developing countries. eur. j. cardiothorac. surg. 2015, 47, e113–e117. 33. weintraub, r.g.; menahem, s. growth and congenital heart disease. j. paediatr. child health 1993, 29, 95–98. 34. ghanchi, a.; derridj, n.; bonnet, d.; bertille, n.; salomon, l.j.; khoshnood, b. children born with congenital heart defects and growth restriction at birth: a systematic review and meta-analysis. int. j. environ. res. public health 2020, 17, 3056. 61 35. schwalbe-terilli, c.r.; hartman, d.h.; nagle, m.l.; gallagher, p.r.; ittenbach, r.f.; burnham, n.b.; gaynor, j.w.; ravishankar, c. enteral feeding and caloric intake in neonates after cardiac surgery. am. j. crit. care 2009, 18, 52–57. 36. wong, j.j.m.; cheifetz, i.m.; ong, c.; nakao, m.; lee, j.h. nutrition support for children undergoing congenital heart surgeries: a narrative review. world j. pediatr. congenit. heart surg. 2015, 6, 443–454. 37. bubberman, j.m.; van zoonen, a.; bruggink, j.; van der heide, m.; berger, r.; bos, a.f.; kooi, e.; hulscher, j. necrotizing enterocolitis associated with congenital heart disease: a different entity? j. pediatr. surg. 2019, 54, 1755–1760. 38. nordenström, k.; lannering, k.; mellander, m.; elfvin, a. low risk of necrotising enterocolitis in enterally fed neonates with critical heart disease: an observational study. arch. dis. child.-fetal neonatal ed. 2020, 105, 609–614. 44 dong, yuanli, bo-qin, liao, abbas, safdar, hoon peow, see & zhang, jian. the factors influencing teachers’ willingness to remain in rural areas after the expiration of their compulsory service contract: a case study in enshi prefecture, hubei province, china. quality in sport. 2023;9(2):4458. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.02.006 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/42265 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-ncsa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 01.02.2023. revised: 18.02.2023. accepted: 18.02.2023. the factors influencing teachers' willingness to remain in rural areas after the expiration of their compulsory service contract: a case study in enshi prefecture, hubei province, china ms. yuanli dong1,2†, liao bo-qin3†, dr. safdar abbas1†, dr. see hoon peow4, dr. jian zhang1* yuanli dong– https://orcid.org/0000-0003-3340-3749, 416372599@qq.com liao bo-qin – https://orcid.org/0000-0003-2034-4057, 851015143@qq.com safdar abbas– https://orcid.org/0000-0003-4040-9305, safdarbloch1986@yahoo.com see hoon peow –https://orcid.org/0000-0001-7726-2891, hoonpeow@gmail.com jian zhang* –https://orcid.org/0000-0002-2310-3884, 50533828@qq.com 1 center for studies of education and psychology of ethnic minorities in southwest china of southwest university, chongqing, china. 2 school of humanities education of enshi polytechnic, hubei, china. 3 the college of teacher education at southwest university, chongqing, china. 4 berjaya university college, kuala lumpur, malaysia. † these authors contributed equally as first author *corresponding author: dr. jian zhang is an associate professor at center for studies of education and psychology of ethnic minorities in southwest china of southwest university chongqing, china. email: 50533828@qq.com abstract quality education can only be achieved with the assistance of experienced and qualified teachers. in order to ensure quality education in disadvantaged areas in china, it is necessary to keep experienced teachers in rural areas. this paper investigates factors that could influence rural teachers’ decision to stay or not on teaching at the expiry of their service contract. as a part of project, “research on rural teacher training mode in minority areas of hubei province in post-poverty era “data from 1193 rural teachers who had qualified from a government teacher training programme from selected villages under the jurisdiction of the enshi prefecture, hubei province was collected. as part of the survey, a number of factors are examined that influence a teacher's willingness to stay or leave, as well as remedial measures that are deemed necessary to prevent teachers from leaving. for the analysis of the data, spss 25 and amos 24 were used. the study found that the teachers have a high willingness to stay on the job after the contract expires. among the factors contributing to their willingness are the local cultural environment, the local infrastructure attachment to the area, and the school's working environment. wage income, professional identity, professional development, and school working conditions also play an important role as maintenance factors. there https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.02.006 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/42265 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) https://orcid.org/0000-0003-3340-3749 mailto:safdarbloch1986@yahoo.com https://orcid.org/0000-0001-7726-2891 mailto:hoonpeow@gmail.com 45 is a direct relationship between the rural infrastructure and a person's willingness to continue working after the expiration of a contract, and there is indirect relationship between the local attachment and the cultural atmosphere of the local community. local attachment is the dominant factor, the local infrastructure is a secondary improvement area, and salary, promotion of opportunities, respect for teachers and education are in the priority improvement area. finally, the paper proposes that the retention of rural teachers should be based on the cultivation of local attachment, rural revitalization, improvement of health factors and construction of “ugsr–p” cultivation of community. keywords: local feeling, quality education, teachers retention, teachers training, teachers professional development 1. introduction it is widely recognized that teacher development in rural areas has become a hot topic in recent years, especially in areas of deep poverty in china (li, shi, & xue, 2020; tang, 2018). as china's economy and society have grown rapidly over the past forty years, rural education has consistently been accelerated (hallinger & liu, 2016; 2018; hu, 2016; lei et al., 2018; siebert, wong, wei, & zhou, 2018; kim, 2018). (hallinger & liu, 2016; kim & lerman, 2018; li et al., 2020) due to the limited political and financial support provided by the government, the number of rural teachers has significantly decreased. as of 2017, china had 2.81 million full-time teachers in rural areas, down from 3.23 million in 2012. this represents an annual decrease of 2.754 percent. teacher development is one of the keys to rural education's development (li et al., 2020). in order to construct a rural education system, advocacy for the development of rural teachers is given priority (guo, zhou, & liu, 2020; wang, 2011) the gradual acceleration of urbanization in china has caused rural residents to be motivated to move to cities due to the acceleration of urbanization in china. in some village schools located in deep poverty areas, there is also an imbalance of teacher-student ratio due to active mass migration and a dramatic decrease in schoolage population in rural areas in china (li & xue, 2021). teachers are key to the development of a nation, especially teachers in rural area. china aims to modernize its education in general by 2035, but quality of education in the central and western regions, especially in ethnic minority areas, remains a weak link in development (general office of cpc central committee, 2019). to develop education in the rural region, we must give priority to the development of teachers in the rural areas (general office of the state council, 2015). in august 2015, the decision of the state council on accelerating the development of ethnic education pointed out that "local governments at all levels are responsible for promoting the development of education of ethnic minorities" (general office of the state council, 2015). in november of the same year, the people's government of hubei province issued the first local implementation measures in china, encouraging local governments and teacher training institutions to strengthen the localized training according to the contact of the area (general office of hubei provincial people's government). in april 2016, the government of enshi tujia and miao autonomous prefecture of hubei province (enshi prefecture for short) issued a targeted training plan for teachers. together with the targeted poverty alleviation target, enshi polytechnic was entrusted to organize a "government order-based training" for teachers; recruiting local young people from poor families; to be trained to be primary school teachers and public kindergarten teachers in towns. in september of the same year, the first class of trainees was enrolled. by 2021, more than 1,700 trainees have been enrolled, and three consecutive batches of teachers had been sent to teach in rural schools. the program has explored different training modes such as "index to the district assigned to the school's designated recruitment, teachers from a poor background, open recruitment, select the best, enter the school to sign up, directional training, qualified employment", they effectively solve the problems of "not reaching the bottom, unable to keep teach poorly" in enshi prefecture (tang, 2020). some of the principals who graduated from secondary normal school in their early years clearly stated, "the outlook and attitude of the trainees remind us of the model of secondary normal schools in the late 1980s, which were lively and professional, willing to go to rural areas and teaching well" (mao, 2019). however, there is a dearth of study on exploring the factors influencing teachers' willingness to remain in rural areas after the expiration of their compulsory service contracts in rural areas in china through insider stakeholder perspectives. the research questions are offered as follows: after the expiration of their service agreements, will the current batch of government contract rural teachers remain in the rural areas? 46 what factors influence the willingness of teachers to remain in rural areas after the expiration of their compulsory service contracts? what is the internal mechanism to make them stay to remain in rural areas after the expiration of their compulsory service contracts? what measures can be taken to improve their willingness to remain in rural areas after the expiration of their compulsory service contracts? 2. literature review suggest to strengthen the conceptual framework with discussion on human satisfaction levels from material and non-material rewards). reviewers of english language ssci journals normally expect more works from western authors. many scholars at home and abroad have researched the problem of rural teachers' retention and the influencing factors. it mainly involves factors such as teachers' circumstances, salary, condition of the school and the rural environment. at the level of individual teachers studies have found that variables such as gender, age, educational level, professional title and personal monthly income significantly affect the willingness of rural teachers to move on (xiao, 2018). wei shuhua et al. believe that teachers' professional identity is significantly negatively correlated with school transfer intention and job change intention (wei & song, 2012) and teachers' professional identity consist of professional values, role values, professional belonging and professional behavior tendency (wei, 2008). however, li ye et al. excluded the cognition of professional ability and behavior from teachers' professional identity (boyce et al, 2013). zhang liping et al. believe that among the many emotions of rural teachers, local attachment (local awareness, local identity, adaptation and local reconstruction) are the inner power for them to adhere to and devote to rural education (zhang & cheng, 2021). man zhongkun believes that rural students are forced to choose to receive public teacher training due to the severe employment pressure, rather than out of their love for rural life and teaching (man, 2019). li jingmei believes that the agreement constraint and local emotion are the important reasons for government-funded normal university students to return to their hometown to teach and stay in their posts (within the contractual period) (li, 2019). 2.1 wages and salaries according to b.r.s. kivore, pay, benefits and related working conditions are important factors in the attractiveness of teaching in zimbabwe (chivore, 1988). american scholar cassandra m. guarino and others believe that salary, working conditions and intrinsic motivation are the most important factors for american teachers' willingness to stay on (guarino, santibaez & daley, 2006). du ping, zhao zhongping and others believe that the salary level is the primary factor for the loss of rural teachers (du & xie. 2019: 103-115 &169; zhao & qin, 2016). fan xianzuo and others believe that the key to developing rural education is to improve the economic remuneration of teachers (fan, 2015). zhang ying et al. believe that although salary is the key to the retention rate of teachers, the effect of the increase of salary level is limited in enhancing the willingness of teachers to stay on (zhang, lu & li, 2021). 2.2 school teaching and professional development brill et al. believe that moderate salary increases have little effect on teachers' retention while improving teachers' working environment and professional development is more cost-effective and influential in teacher retention (brill & mccartney, 2010). data released by northwest alaska education research center in 2019 confirmed that psychological support provided by principals enhanced teachers' sense of belonging and motivated teachers to stay (junior high school teacher turnover, 2019:6). zhang ying et al. believe that school retention strategies (career development, school decision-making participation, teachers' work pressure, etc.) and school education quality have a significant impact on urban and rural teachers' retention intention (zhang, lu & li, 2021). 2.3 the rural environment wu zhihui et al. believe that to comprehensively answer the question of "attractiveness of teaching career in rural areas," four dimensions, i.e. social recognition, career advancement, personal interest and rural environment must be considered. it covers the characteristics of people who are willing to teach in rural areas, the job satisfaction of rural teachers, and the professional, social and professional status of rural teachers (wu & qin, 2015). he shuhu et al. considered multiple factors comprehensively and believed that career advancement, rural environment and personal interests were the main factors influencing rural teacher mobility (he & wu, 2021). 47 specific studies are needed to understand a group of teachers in a specific time and contract to understand their retention. the premise that we're going to start with is some real individuals, their activities and their living conditions so that these premises can be confirmed in a purely empirical way (marx, 2018:10,18). this study is guided by empirical methodology, problem-oriented and centered on rural teachers. indicators are constructed from the perspectives of five different educational subjects (teachers, government, villages, universities and rural schools) and their different perspectives (productivity and production relations). 3. research design and method 3.1 research design the term "willingness to stay after expiration of contract (will for short)" in this study is the willingness of contract rural teachers to continue to teach in targeted schools after the expiration of the contract based on their experience in the rural area for a certain number of years. 3.2 research instrument after literature review and two rounds of delphi expert consultations (theoretical experts and practical experts), a questionnaire with 9 first-level indicators and 33 second-level indicators, in likert 7-point scale is constructed. then one class of 55 students in enshi polytechnic was randomly selected for the pre-test. spss 25 was used for exploratory factor analysis and reliability and validity tests to revise and improve the index system and questionnaire. four second-level indicators were deleted, and finally 8 first-level indicators and 29 secondlevel indicators were accepted, and 1 to 2 observation items were set for each second-level indicator: career identity /car (professional value, self-actualization, role recognition and professional pride,q1-q4) wei, 2008; boyce et al, 2013) homeland feelings /hom (local awareness, local identity, local adaptation and rural revitalization,q5—q8) ( zhang, & cheng, 2021) professional development/pro (training and research, promotion system, opportunities for further study and growth plan, q9—q12),salary income/sal (total salary, relative salary of urban teachers, relative salary of civil servants and relative salary of relatives and friends,q13— q16),rural physical environment/rurp (convenience of life, educational resources and medical services, q17— q19),rural cultural environment/rurc (student conduct, family interference, respect for teachers and education, q20—q22),school working conditions/schc (teaching facilities, office conditions, dormitory housing and food conditions, q23—q26),school working atmosphere/scha (leadership style, colleague relationship and management system,q27—q29).in addition, demographic variables such as gender, major, teaching years, county and city, type of school, political status, annual income, teaching subject, training and awards are also involved. the present study investigated all the graduates of the training program of enshi government, namely the three classes of directional normal university students who started to teach in 2018, 2019 and 2020 respectively, with a total of 1193 teachers (including 763 primary school teachers and 430 pre-school teachers), which distributed in eight counties or cities throughout the prefecture (namely enshi, lichuan, jianshi, badong, xuanen, xianfeng, laifeng and hefeng). in this study, the original class directors of each class were entrusted to distribute online questionnaires to the original class groups, with anonymity, confidentiality and emphasis on truthful filling. for the collected original data, spss 25 and other software were comprehensively used to conduct reliability and validity analysis, independent sample t-test, analysis of variance, multiple linear regression, group comparison of split files, and other methods to study the current situation of "retention intention after expiration of the contract" and its influencing factors. amos 24 was used to construct a structural model diagram to analyze the internal mechanism of the influencing factors. 3.3 research sample characteristics a total of 1138 teachers (excluding 55 pre-test teachers) were surveyed with a recovery rate of 88.93% (1012) from september 2022 to november 2022. by using the logical mutual verification among major, discipline, class and other items, 33 questionnaires were eliminated, and 979 were valid, with an effective rate of 96.74%. the distribution of teachers surveyed in enshi prefecture’s eight counties and towns is between 7% 20%; 98% of the surveyed teachers are teaching in the level below township or schools, including 561 teachers in village primary schools and teaching points, accounting for 58.37%; primary education teachers are about 27% more than preschool education teachers; gender ratio (females’ vs males) is 4.7. the communist party members account for file:///d:/lenovosoftstore/install/wangyiweidaocidian/8.9.6.0/resultui/html/index.html file:///d:/lenovosoftstore/install/wangyiweidaocidian/8.9.6.0/resultui/html/index.html file:///d:/lenovosoftstore/install/wangyiweidaocidian/8.9.6.0/resultui/html/index.html javascript:; javascript:; javascript:; 48 about 5%; the number of teachers increased year by year;83.55% of the teachers participated in the training, and 55.77% participated in teaching competitions and won prizes (see table 1 for details). table 1: sample distribution category option frequency ratio % category option frequency ratio% sex man 172 17.57 teaching time one year 207 21.14 woman 807 82.43 two years 361 36.87 major primary education 621 63.43 three years 411 41.98 preschool education 358 36.57 training level county level 687 83.99 status league member 931 95.10 state 183 22.37 party member 48 4.90 provincial 226 27.63 school teaching point 72 7.49 national level 112 13.69 village primar y school 489 50.88 awardwinning township level 446 81.68 township central primary school 184 19.15 county level 153 28.02 township central kindergarten 197 18.63 state level 13 2.38 the villages and towns junior high school 18 1.87 provincial level 29 5.31 3.4 testing of validity and reliability reliability analysis with spss 25 showed that cronbach’s αof eight first-level indexes ranged from 0.766 to 0.958. the pearson correlation coefficient between the second-level indexes in the first-level index group ranged from 0.417 to 0.913, and the correlation of corrected items and total score were all greater than 0.5. according to the factor load of each secondary index, the combined reliability (cr) of each corresponding primary index is greater than 0.912. it can be seen that all the eight first-level indicators have sufficient reliability. 4. results according to the validity analysis, the average variation extraction (ave) of each first-level indicator was calculated according to the factor load of each second-level indicator, which was all greater than 0.6, indicating that each first-level indicator had good convergence validity. pearson correlation coefficients of eight first-level indicators were significantly correlated (p < 0.01). the ave square root of each first-level index is greater than the pearson correlation coefficient between the first-level index and other indexes. it can be seen that the first-level indicators have sufficient discriminant validity among each other (see table 2 for details). file:///d:/lenovosoftstore/install/wangyiweidaocidian/8.9.6.0/resultui/html/index.html file:///d:/lenovosoftstore/install/wangyiweidaocidian/8.9.6.0/resultui/html/index.html file:///d:/lenovosoftstore/install/wangyiweidaocidian/8.9.6.0/resultui/html/index.html file:///d:/lenovosoftstore/install/wangyiweidaocidian/8.9.6.0/resultui/html/index.html file:///d:/lenovosoftstore/install/wangyiweidaocidian/8.9.6.0/resultui/html/index.html file:///d:/lenovosoftstore/install/wangyiweidaocidian/8.9.6.0/resultui/html/index.html file:///d:/lenovosoftstore/install/wangyiweidaocidian/8.9.6.0/resultui/html/index.html file:///d:/lenovosoftstore/install/wangyiweidaocidian/8.9.6.0/resultui/html/index.html file:///d:/lenovosoftstore/install/wangyiweidaocidian/8.9.6.0/resultui/html/index.html file:///d:/lenovosoftstore/install/wangyiweidaocidian/8.9.6.0/resultui/html/index.html file:///d:/lenovosoftstore/install/wangyiweidaocidian/8.9.6.0/resultui/html/index.html 49 table 2: summary table of confirmatory factor analysis for reliability and validity of first-level indicators dimension reliability; convergent validity discrimination validity descriptive statistics cronbach' s α ave car hom pro sal rurp rurc schc scha mean standard deviatio n car .879 .735 .857 5.960 .853 hom .882 .745 .676** .86 3 5.891 .804 pro .843 .683 .511** .554** .918 5.321 .911 sal .958 .890 .310** .291** .566** .943 4.709 1.155 rurp .766 .691 .366** .368** .552** .534** .831 4.685 1.174 rurc .781 .730 .444** .480** .589** .503** .714** .854 4.990 1.070 schc .869 .699 .342** .372** .582** .555** .690** .648** .836 4.833 1.043 scha .871 .797 .491** .502** .630** .438** .536** .648** .592** .893 5.566 .947 the median and mode of will of all surveyed teachers were 5 and 6, and the mean value was 5.11 (the mean values of "retention intention" of teachers who have been teaching for one year, two years and three years were 5.12, 5,09 and 5.14 respectively).it can be seen that the surveyed teachers on the whole have a high willingness to stay after the expiry of the term.11 people, accounting for 1.1%, chose "strongly disagree" in the question of will;127 people, accounting for 13.0%, said they strongly agree, with a gap of about 12 percentage points, accounting for 14.1% in total. among the surveyed teachers, 61 (6.2%) were willing to leave their posts after their service (i.e., they chose "strongly disagree", "disagree" and "relatively disagree");277, 28.3% were not sure (choose "general"); a total of 641 people, accounting for 65.5%, have a strong intention to stay in office (choose "relatively agree", "agree", "very agree"). it can be seen that up to 94% of the surveyed teachers have the intention to stay on after the expiry of the contract. the score range of each second-level index was 1-7, with the lowest score of 4.35 (educational resources) and the highest score of 6.18 (occupational value). the average value of all questions was 5.27, indicating a high overall score. in addition, with the increase of teaching years, except for local feelings (which is particularly noteworthy), the scores of surveyed teachers generally showed a slight increase and gradually tended to be stable (see figure 1). figure 1: original mean score of the secondary indicators 50 according to the mean value of eight first-level indicators, professional identity (5.96), local feelings (5.89), school work atmosphere (5.57), professional development (5.32), and rural cultural environment (4.99) scored relatively high in five first-level indicators and their questions related to spiritual culture. however, in rural infrastructure (4.69), income (4.71) and school working conditions (4.83), the scores of the three primary indicators and their items related to material benefits are generally low. independent samples t-test and anova find that there is no significant difference across major, working years, political affiliation, and awards. and different school classes, whether be trained can significantly affect will. as shown in table 3, the mean value of the retention intention of trained teachers is 5.20, which is significantly higher than that of untrained teachers (4.98), p<0.05. table 3: group statistics of the significant influence of training on will the case number mean standard deviation value training yes 818 5.20 1.252 2.125* no 191 4.98 1.397 *p< .05 **p< .01 as shown in table 4, the mean value of will of primary school teachers in township centers is 5.44, which is significantly higher than that in teaching points (4.91) and village primary schools (5.10), p<0.01. table 4: summary table of variance analysis of school types on will *p< .05 4.1 the influencing factors of will statistical analysis shows that the pearson correlation coefficients of eight first-level indicators and will are all 0.01 significant levels. the absolute value of the pearson correlation coefficient between eight first-level indicators was between 0.3 and 0.7, indicating a significant medium-high correlation (p<0.01). from the test statistics of the global regression model, it can be seen that the collinearity statistics vif values are all less than 3, that is, there is no collinearity problem between variables, and multiple regression analysis can be carried out. in this study, taking eight first-level indicators, i.e. professional identity, localism, career development, income, rural infrastructure, rural cultural and work environment, school conditions, and school atmosphere as prediction variables (independent variables), and taking will as the dependent variable, we can get a multiple linear regression model by forcing input method. the multivariate r2 of the model is 0.30, and the adjusted r2 is 0.24, that is, the eight independent variables can explain 30.0% variation of the dependent variables, indicating that the overall explanatory variables of the eight independent variables have reached a significant level (f=51.907, p<0.001), and have moderate explanatory power to the dependent variables. the regression analysis results are shown in table 5. in the regression coefficient significance test of the eight predictors, the two indexes of rural feelings and rural cultural environment reached the significance level of 0.001. the conditions and school working atmosphere reached 0.01 significance in the locality level. however, the regression coefficients of professional identity, professional development, salary and school working conditions did not reach the significant level of 0.05. quadratic sum degree of freedom mean square f  post hoc comparison of lsd among groups 24.467 6 4.078 2.500* township central primary school > teaching point and village primary school within groups 1634.201 1002 1.631 total 1658.668 1008 file:///d:/lenovosoftstore/install/wangyiweidaocidian/8.9.6.0/resultui/html/index.html file:///d:/lenovosoftstore/install/wangyiweidaocidian/8.9.6.0/resultui/html/index.html file:///d:/lenovosoftstore/install/wangyiweidaocidian/8.9.6.0/resultui/html/index.html file:///d:/lenovosoftstore/install/wangyiweidaocidian/8.9.6.0/resultui/html/index.html file:///d:/lenovosoftstore/install/wangyiweidaocidian/8.9.6.0/resultui/html/index.html file:///d:/lenovosoftstore/install/wangyiweidaocidian/8.9.6.0/resultui/html/index.html file:///d:/lenovosoftstore/install/wangyiweidaocidian/8.9.6.0/resultui/html/index.html file:///d:/lenovosoftstore/install/wangyiweidaocidian/8.9.6.0/resultui/html/index.html 51 table 5: summary table of multiple regression analysis of eight first-level indicators on will model un-normalized coefficient b standard error normalized coefficient β t collinear statistics vif 1 (constant ) .319 .279 1.142 car .068 .056 .046 1.207 n.s. 1.998 hom .239 .062 .153 3.884 *** 2.145 pro .003 .058 .002 .047 n.s. 2.413 sal .002 .039 .002 .052 n.s. 1.731 rurp .149 .046 .139 3.227 ** 2.583 rurc .186 .053 .158 3.539 *** 2.758 schc .077 .051 .064 1.521 n.s. 2.437 scha .172 .053 .129 3.215 ** 2.238 n.s. p>.05 *p<.05 **p<.01 ***p<.001 the significance of the unstandardized b and its t value of the regression model was tested, and the multiple linear regression model of "retention intention after expiration" was obtained, namely: will= 0.319 + 0.239*hom + 0.149*rurp+ 0.186*rurc+ 0.172*scha the model is consistent with the normalized coefficient β. in other words, the four factors that significantly affected the "intention to stay in office after the contract expired" were rural cultural environment rurc (β=0.158, t=3.539, p<0.001), local feelings hom (β=0.153, t =3.884, p<0.001), and rural infrastructure ruro (β=0.139, t =3.227, p<0.01) and school work atmosphere scha (β=0.129, t =3.215, p<0.01). among them, except "rural infrastructure" is a physical factor, the other three are social-cultural factors. the regression coefficients of income, professional identity, professional development and school working conditions were positive but did not reach the significance level (p>0.05). it is worth noting that "predictive variables that fail to reach the significance level in the regression analysis do not necessarily have no relationship with the criterion variables" (wu, 2010) because significant positive correlation has been achieved in the early correlation test. based on the above multiple linear regression model, this study divides the factors that affect rural teachers' "retention intention" into two categories: "critical factors" and "health factors". "critical factors significantly affect rural teachers' stay on after the expiry of contract intention directly and is the key and core determinant of rural teachers willing to stay on. satisfying the basic social life of the rural teachers and achieving the demand of the social value will promote a positive intent to stay on. this mainly includes the rural cultural environment, local feelings, rural infrastructure and school working atmosphere, etc. "health factors" positively but not significantly affect the "retention intention" of rural teachers; they help to avoid the unpleasant emotional experience of rural teachers, which prevent rural teachers from leaving their jobs to meet their needs and to eliminate the hidden danger that harms rural teachers' willingness to stay on, and to produce "preventive influence." they mainly include school working conditions, professional identity, professional development and income. "key factors" and "health factors" have an impact on rural teachers' willingness to stay on in their posts in different degrees and through different mechanisms. 4.2 the mechanism of the key influencing factors of will based on the above spss 25 analysis results, in the form of mathematical modeling through amos 24. this study is to explore the "will" of rural teachers and four key factors affecting the internal mechanism, i.e. localism, rural physical environment, rural socio-cultural environment and school environment as a potential variable, using them as measurement variables. exploring their relationship, using the structural equation model to establish the causal model of "retention intention after expiration of the contract" (see figure 2). there were four observational variables (q5—q8) for rural feelings, physical environment, socio-cultural environment, and school environment have three observational variables each (q17—q19; q20—q22; q27—q29). the students, colleagues, parents, villagers and other rural schools in the rural communities, their various social activities, the main body of rural teachers' support and degree of cooperation, i.e. using a second-order latent variable "culture" instead of two firstorder latent variables "rural human environment" and "school environment." there are three path assumptions of the structural equation model, namely: hypothesis 1: local feelings, rural material environment and cultural atmosphere all have a direct impact on the intention to stay in office after the expiration of contract; hypothesis 2: 52 rural material environment has a direct impact on local feelings and cultural atmosphere; hypothesis 3: local feelings have a direct impact on the humanistic atmosphere. figure 2: structure model diagram of key influencing factors of willingness to stay after expiration (standardized coefficient) to test the fitness of the structural equation model of will. the absolute fitness index is rmsea=0.070, and is less than 0.08; χ2/ df =5.827; and is less than 6; gfi. agfi and cfi were greater than 0.9; the cfi, nfi and ifi values were all greater than 0.95, which were all good fit standards. it can be seen that model fits well (see table 6 for details). table 6: fitting parameters of the structural model of willingness to stay at contract expiry amos 24 was used to conduct regression analysis on the structural model. as shown in figure 2 and table 7, the rural material environment, local feelings and cultural atmosphere all had direct effects on the intention to stay after the expiry of the contract, with the direct effect values of 0.21, 0.19 and 0.25 (p<0.05) respectively. the direct effect accounted for 22.04% 19.94% and 26.23% of the total effect. amos 24 was used to analyze the mediating effect of the structural model, and the deviation corrected percentile bootstrap test was adopted. 1000 iterations were set and 95% confidence interval was estimated. as χ2value degree of freedom（df）χ2/df gfi agfi cfi rmsea nfi ifi 407.918 70.000 5.827 .943 .914 .957 .070 .950 .957 53 shown in table 7, the results showed that local feelings, cultural atmosphere and the two together showed a mediating effect on the rural physical environment and the intention to stay at the expiry of the term, with effect values of 0.08, 0.19 and 0.03, respectively. the 95% confidence interval did not contain 0, that is, all reached a significant level of p<0.001, and the mediating effect accounted for 8.81%,19.73% and 3.25% of the less total effect. it can be seen that the total direct and indirect effects of the six paths in the structural model are 0.95. table 7: mediating effect and effect quantity of the chain mediation model of willingness to stay after expiration effect mediation path effect value effect ratio direct effect rurp——will 0.21 22.04% hom——will 0.19 19.94% huna——will 0.25 26.23% indirect effect rurp——hom——will 0.08 8.81% rurp——hom——huma——will 0.03 3.25% rurp——huma——will 0.19 19.73% total effect 0.95 it can be seen from the above that path assumptions of the key influencing factors structure model of "retention intention at the expiration of the contract" are all valid and consistent with the multiple linear regression analysis results of spss 25. cultural atmosphere, local feelings and rural material environment all have a significant direct influence on "retention intention at the expiration of the contract". in line with marxist dialectical historical materialism, social existence determines social consciousness, and rural material environment has a significant indirect effect on "willingness to stay in office after the expiration of the contract" through local feelings and a humanistic atmosphere. rural teachers, as active subjects, their local feelings affect the humanistic atmosphere of the rural area and the school, which has a significant indirect effect on the "intention to stay after expiration of the contract". 4.3 improvement opportunities for influencing factors of will which indicators affecting rural teachers' will have a greater chance of improvement? the factor load of each variable analyzed in the corresponding common level index was taken as the horizontal axis, the unweighted original equalization of each variable was taken as the vertical axis, and the factor load and the median of the original equalization were taken as the coordinate origin to make the improvement opportunity matrix diagram of each variable (see figure 3). it can be seen that local feelings, professional identity, professional development and school work atmosphere are only maintenance variables, thus there is less chance for improvement. rural physical environment, school accommodation conditions, teaching equipment and so on are secondary improvement areas, thus, there is a greater opportunity for improvement. salary, respect for teachers and education, office conditions and promotion system are priority areas for improvement, that is, the greatest opportunity for improvement. file:///d:/lenovosoftstore/install/wangyiweidaocidian/8.9.6.0/resultui/html/index.html file:///d:/lenovosoftstore/install/wangyiweidaocidian/8.9.6.0/resultui/html/index.html file:///d:/lenovosoftstore/install/wangyiweidaocidian/8.9.6.0/resultui/html/index.html file:///d:/lenovosoftstore/install/wangyiweidaocidian/8.9.6.0/resultui/html/index.html 54 figure 3: improvement opportunity matrix of each item it is worth noting that the importance of the improvement opportunity of each item is different from that of the influencing factor of will, and there is no strict corresponding relationship between the two. for example, in priority improvement areas and secondary improvement areas, in addition to the rural material environment, respect for teachers and education and other key factors that have a significant impact on the will, there are also health care factors such as school working conditions, i.e. salary and promotion system. further research found that these maintenance factors would have a significant impact on the corresponding part of the teacher group, for example, the salary level has a significant positive impact on the intention of preschool teachers to stay, so it must be paid close attention to. 5. research discussion and prospect based on the above analysis on the influencing factors of rural teachers' will, the following conclusions can be drawn: 5.1 local feelings 地方感情?? are the intrinsic value that promotes rural teachers' retention in terms of the local feeling, it refers to the feeling of being in an environment that is compatible with one's nature. the results show that: "rural feelings" is a positive and significant key factor affecting rural teachers' intention to stay on; and was the direct variable and intermediary variable of the internal mechanism of key factors, with a total effect value of 0.30. and this index item is in the advantage area of the improved opportunity matrix. it can be seen that the overall higher will of rural teachers appointed by order derives from the advantage of "local feelings" as a key factor. "i want to keep my hometown away from poverty. this is my obligation, and also my responsibility. i want to bring the confidence on the faces of those children in the city to the children in my hometown…" (xiang, tang & pang, 2019). these simple words from the enshi government order class graduates are full of mellow local feelings. they were born in, grow up in and devote themselves to ethnic minority areas. they return to their hometown, with the spirit of the master in the familiar tender atmosphere of the countryside to pursue their own educational value, the achievement of their own educational life. just as tao xingzhi believed that in order to accomplish the mission of rural education, plans and methods are secondary, and the overriding condition is whether comrades are willing to devote their whole hearts to the rural people and children. the viewpoints of many scholars are consistent with this (tao & tao, 2005:363). for example, only those who truly love the countryside and love rural education can do rural education well (zhu, 2021). to cultivate local talents and improve the quality of rural basic education (chan, 2021). local education should be established in suitable village communities so that returning to the countryside and engaging in rural education becomes a dignified job and the pursuit of a better life (li & wen et al, 2021). compared with "special gang students" of "flying pigeon", directional normal university students are "permanent brand". "directional training" is the most effective measure to train new rural teachers in large quantities at present, which is worthy of widespread promotion (fan & guo, 2017). education research on ethnic minorities should enhance localization and systematization consciousness (qi advantages areas maintenanc e areas secondary improvement areas priority improvement areas 55 & hou, 2021). schools recruit and affirm indigenous teachers who better reflect the cultural heritage of their students, have life experience in, and are in touch with the community, enabling them to understand the needs, aspirations and cultural patterns that are of great value in creating a just and equitable educational future (united nations educational, scientific and cultural organization: 201,11,10). this study agrees with the viewpoints of the above scholars and holds that "local feelings" are the key emotional qualities for rural teachers in ethnic minority areas to retain their posts. rural teachers appointed by local orders are familiar with the local culture, which is more conducive to inheriting their ethnic culture and customs, and are more willing to retain their posts. therefore, it is worthy of further exploration to further improve the "order training mode" of rural teachers in ethnic minority areas, combine it with the long-term mechanism of poverty prevention and control, the comprehensive revitalization of rural areas and the endogenous development capacity of rural areas, and cultivate the rural feelings of rural teachers in an all-round and three-dimensional way. 5.2 rural revitalization is the basic material prerequisite for rural teachers' retention the results show that "rural material environment" is also a key factor affecting rural teachers' will. the total effect value of direct and indirect action of its internal mechanism was as high as 0.51. the will of primary school teachers in township centers was significantly higher than that in teaching sites and villages. and the item corresponding to this indicator is located in the second improvement area of the "improvement opportunity matrix". rural teachers' intent to stay is affected much by their living conditions such as traffic, education, medical care, shopping environment (marx, 2020:2) as such some scholars believe that most of the current rural educational problems cannot be resolved by educational research (ye, 2021). rural areas in ethnic minority areas have unique and rich natural and cultural resources, but the influence of industrialization, urbanization, modernization and other economic development factors have caused urban-rural "dual structure" or "three-way social structure." the retention of rural teachers is inseparable from the economic development and material environment of rural areas. the comprehensive revitalization strategy of urban-rural integration and development at the national level brings the hope to fundamentally solve the problem of retention of rural teachers in ethnic areas. conscientious implementation of the rural comprehensive revitalization of the ethnic minority areas; the overall planning for the county, improve rural transportation infrastructure; promoting urban and rural equal basic public services such as education, health care; leading to solving rural teachers' work, life difficult; and finally close the gaps of china's urban education and rural education to promote balanced development in education modernization with chinese characteristics (hao, 2021). 5.3 maintenance factors are important to direct warnings of rural teachers' retention the results showed that although the effects of maintenance factors such as salary, professional development, school office conditions and occupational identity were less significant, the standardization coefficients were positively correlated. the willingness of rural teachers who had participated in training was significantly higher than that of teachers who had not participated in the training. in particular, except for professional identity, the items corresponding to these indicators are all in the "priority improvement area" of the "improvement opportunity matrix". therefore, maintenances play a direct warning role in the "retention" of rural teachers in ethnic minority areas, and are the key to the "quality" of rural teachers "teaching well", which is worthy of great attention. effective teacher education must address the factors contributing to teacher turnover, and urgent measures are needed to retain the most qualified teachers, as stated in the global announcement at unesco's 41st general assembly (united nations educational, scientific and cultural organization: 201,11,10). it is necessary to give further priority to improving salary, effectively implementing ethnic and rural policies, and focusing on performance pay towards rural schools in ethnic minority areas (the government of hubei province) to make rural teachers in ethnic minority areas an attractive career. we will give higher priority to improving school working conditions, and solve the worries of office, bus and revolving houses for rural teachers in ethnic minority areas. more effectively priority support rural teachers' professional development in national regions, to provide diversified targeted training study, title appraisal, such as opportunity, give full play to each rural teacher's ability and wisdom and recognized by society, build high-quality rural teacher professional learning community, strengthen the rural teachers' education in national regions for feeling and happiness. 56 5.4 government, university, school, rural authority–teacher (gusr–t) cultivation community is a longterm mechanism guarantee for rural teachers to stay in the office the results show that "rural cultural environment" and "school working atmosphere" are two positive and significant key factors for rural teachers' will. the variable "cultural atmosphere" is a direct variable of rural teachers' will, and also one of the important mediating variables of the rural material environment, local feelings and intention to stay at the expiry of the term, with a total effect value of 0.47. it is worth noting that the item corresponding to the secondary index "respect teachers and attach importance to education" is in the priority improvement area of the "improvement opportunity matrix". from the perspective of other symbiosis education, rural teachers' willingness to stay in their posts is inseparable from the two main bodies and functions of rural schools and rural communities where they work and live every day. of course, it also needs the joint efforts of universities, governments and individual teachers. through a new social contract for education, members of the society can reach tacit agreements of shared interests (united nations educational, scientific and cultural organization: 201,11,10), jointly reimagine the future of our rural education, and jointly rebuild a new rural teacher education ecology. therefore, it is necessary to build a "five-in-one" "ugsr–p cultivation community" centering on the education life growth of rural teachers. that is the collaborative education mechanism constructed by the local government, local universities, local primary and secondary schools, rural communities and teachers. in this community, we should pay special attention to the emotional motivational factors of rural teachers. the core goals are rural teachers' professional identity, local feelings and professional development. in building respect from the concrete practice of the local custom civilization in ethnic minority areas, each kind of subject of self-discipline and consciousness is indispensable, and government's leading role needs to be highlighted even more (jiang, 2021). besides supporting the role of the village as governin bodies, paying attention to village autonomy, carry forward the excellent traditional culture, inherit regional culture, strengthen the rural teacher identity and professional identity are important to promote the two-way construction and harmonious development of education and national unity and progress (wu, 2021). based on the law of teacher education life growth, the rural teacher ugsr–p cultivation community is the institutional guarantee for rural teacher retention and high-quality education and teaching. 5.5 conclusion this study is a quantitative empirical study that has ironed out the important issues in the practice of rural teachers' appointment in ethnic minority areas, hoping to provide a reference for the study on "staying and teaching" and "teaching well" of rural teachers in ethnic minority areas in china. the study found that the teachers have a high willingness to stay on the job after the contract expires. among the factors contributing to their willingness are the local cultural environment, the local infrastructure attachment to the area, and the school's working environment. wage income, professional identity, professional development, and school working conditions also play an important role as maintenance factors. there is a direct relationship between the rural infrastructure and a person's willingness to continue working after the expiration of a contract, and there is an indirect relationship between the local attachment and the cultural atmosphere of the local community. local attachment is the dominant factor, the local infrastructure is a secondary improvement area, and salary, promotion of opportunities, respect for teachers and education are in the priority improvement area. finally, the paper proposes that the retention of rural teachers should be based on the cultivation of local attachment, rural revitalization, improvement of health factors and construction of “ugsr–p” cultivation of community. 6. author contributions yd presented the main idea, collected data and wrote the first draft of the manuscript. lb analysed the data. as contributed to revising, proofreading & submitting the manuscript. sh gave valuable suggestions to improve manuscript. this article was supervised by jz. all authors contributed to the article and approved the submitted version. 7. informed consent statement informed consent was obtained from all subjects involved in the study 8. data availability statement data will be provided according to demand 9. acknowledgments the authors are grateful to the participants in this study for their valuable time and informative responses. conflicts of interest 57 the authors declare no conflict of interest. 10. funding this paper is based on phased research results of hubei provincial education science plan ,2020 (general project). this work was partially supported by "research on rural teacher training mode in minority areas of hubei province in post-poverty era" (project number: 2020gb167). references boyce et al. 2013. factors and measurement of primary and secondary school teachers' professional identity. psychological research journal, (1). brill, s. and mccartney, a. 2010. stopping the revolving record of students with revolving records: a case study of students with revolving records. politics & policy journal, (5). chan. the national people's congress. 2021. the country revitalization of the promotion law of the people's republic of china. http://www.npc.gov.cn/npc/c30834/202104/8777a961929c4757935ed2826ba967fd.shtml, 2021-04-30. chivore, brsf. 1988. such a recognition of the climate of zimbabwe. international review of education journal, (1). du ping, xie yao. research on the relationship between teachers' salary and turnover intention in rural primary and secondary schools. journal of east china normal university (education science), 2019,37 (1): 103-115,169. fan, xianzuo. 2015. fundamental issues of rural education development. journal of central china normal university (humanities and social sciences edition), (9). fan, xianzuo. and guo, qingyang. 2017. how to change the "flying pigeon" to "permanent" rural newly subsidized teachers. people's education journal, (7). general office of cpc central committee, general office of the state council. 2019. accelerate the modernization of education implementation plan, 2018-2022. http://www.gov.cn/xinwen/2019-02/23/content_5367988.htm, 2019-02-23. general office of hubei provincial people's government. on strengthening the province's rural teachers team construction measures. http://www.moe.gov.cn/jyb_xwfb/xw_zt/moe_357/jyzt_2015nztzl/2015_zt17/ general office of the state council, 2015. accelerating the development of national education decision. http://www.gov.cn/zhengce/content/2015-08/17/content_10097.htm, 2015-08-17. general office of the state council. 2015. rural teacher support plan (2015-2020). http://www.gov.cn guarino, cm. and santibaez, l. and daley. ga. 2006. retention and recruitment of retention: a review of the recent literature. review of educational research journal, (2). guo, y.-z., zhou, y., & liu, y.-s. (2020). the inequality of educational resources and its countermeasures for rural revitalization in southwest china. journal of mountain science, 17(2), 304-315. hallinger, p., & liu, s. (2016). leadership and teacher learning in urban and rural schools in china: meeting the dual challenges of equity and effectiveness. international journal of educational development, 51, 163-173. doi: https://doi.org/10.1016/j.ijedudev.2016.10.001 hao, wenwu. 2021. promoting the revitalization of rural education and the modernization of rural education with the characteristic and integrated development of urban and rural education. educational science journal, (3). he, shuhu. and wu, zhihui. 2021. an empirical study on the occupational attraction of rural teachers —based on the comparison of "leaving" and "staying". teacher education research journal, (1). jiang, yihua. 2021. social support for rural teacher policy implementation: composition and formation path. education science journal, (3). junior high school teacher turnover. 2019. journal of education science and technology educational administration, 6 (57). kim, s. r., & lerman, l. o. (2018). diagnostic imaging in the management of patients with metabolic syndrome. translational research, 194, 1-18. doi: https://doi.org/10.1016/j.trsl.2017.10.009 li, jingmei. 2019. the internal logic of "getting down and staying" for rural government-funded directed normal university students. china education journal, (12). li, j., shi, z., & xue, e. (2020). the problems, needs and strategies of rural teacher development at deep poverty areas in china: rural schooling stakeholder perspectives. international journal of educational research, 99, 101496. doi: https://doi.org/10.1016/j.ijer.2019.101496 58 li, j., & xue, e. (2021). “teach to adapt or adapt to teach”: qualitative study on the new “special-post teachers” in china’s rural schools. educational philosophy and theory, 53(12), 1295-1305. li, zhou. and wen, tiejun et al. 2021. accelerating agricultural and rural modernization: an in-depth interpretation of the spirit of the first document of the cpc central committee by experts on agriculture, rural areas and farmers. chinese rural economy journal, (4). man, zk. 2019. "need of time" and "pursuit of excellence": the differentiation between name and reality of rural primary school teachers. teacher education research journal, (5). mao, kun. 2019. research on the implementation of the policy of directional appointment and training for general subject teachers in rural primary schools of enshi prefecture. wuhan: south-central university for nationalities. marx, engels. german ideology. beijing: people's publishing house, 2018:10,18. marx. 2020. selected works of marx and engels (volume 2). beijing: people's publishing house, 2020:2 qi, jinyu. and hou, xinru. 2021. review and prospect of chinese ethnic education research in the past century. ethnic education research journal, (3). tang, wenxian. 2020. a study on the mode of training rural teachers with government orders — a case study of enshi vocational college "government orders class." scientific consulting journal (education and research, (1). tao, xingzhi. and tao, xingzhi. 2005. complete works (vol. 2). chengdu: sichuan education press, 2005:363. the government of hubei province. the implementation of the province of the people's government to accelerate the development of national education opinion. http://www.hubei.gov.cn/zfwj/ezf/201610/ united nations educational, scientific and cultural organization. reimagining our future together: a new social contract for education. 201,11,10 wang, d. (2011). the dilemma of time: student-centered teaching in the rural classroom in china. teaching and teacher education, 27(1), 157-164. wei, shuhua. 2008. research on teachers' professional identity. chongqing: southwest university. wei, shuhua. and song, guangwen. 2012. teachers' professional identity and turnover intention: the mediating role of job satisfaction. psychological exploration journal, (6). wu, minghai. 2021. research on the interactive mechanism of the cpc's ethnic education theory, policy and practice. ethnic education research journal, (3). wu, ml. 2010. practice of questionnaire statistical analysis: spss operation and application. chongqing: chongqing university press. wu, zhihui. and qin, yuyou. 2015. china's rural education development report 2013-2014. beijing: beijing normal university press. xiang, l., tang, wx. and pang, xf. 2019. study on the model of "school-local cooperation" combined with targeted poverty alleviation for public kindergarten teachers in weipei township. modern vocational education, (21). xiao, qingye. 2018. rural teachers' occupational mobility and its influencing factors: an empirical study based on binary logistic regression model. basic education journal, (5). ye, lan. 2021. transformation and integration in cooperative research: the relationship between educational theory and educational practice. educational research journal, (1). zhang, liping. and cheng, jiaojiao. 2021. the implication and cultivation path of rural teachers' local feelings. educational academic monthly journal, (1). zhang, ying., lu, sha. and li, tingzhou. 2021. the influence of selection methods and school retention strategies on the retention intention of urban and rural teachers — based on the questionnaire survey of 16,787 primary and secondary school teachers in five provinces of central and western china. journal of education science, hunan normal university, (2). zhao, zhongping. and qin. yuyou. 2016. who wants to leave more? — an empirical study on opportunity ost and compulsory education teachers' mobility intention. education and economy journal, (1). zhu yongxin. 2021. the way out of rural education lies in courses and reading, and people who love rural education are needed. new campus journal, (6). abstract 1.introduction 2.literature review 2.1 wages and salaries 2.2 school teaching and professional development 2.3 the rural environment 3.research design and method 3.1 research design 3.2 research instrument 3.3 research sample characteristics 3.4 testing of validity and reliability 4.results 4.1the influencing factors of will 4.2 the mechanism of the key influencing factors 4.3improvement opportunities for influencing fact 5.research discussion and prospect 5.1 local feelings地方感情?? are the intrinsic value 5.2rural revitalization is the basic material pre 5.3maintenance factors are important to direct wa 5.4 government, university, school, rural author 5.5 conclusion 6.author contributions 7.informed consent statement 8.data availability statement 9.acknowledgments 10.funding 63 licak, gabriela, bętkowska, paulina, olko, paweł, żuchnik, magda, rybkowska, agnieszka, tomkiewicz, julia, radulski, jakub, sałata, piotr, szczuraszek, paulina & szczuraszek, hugo. wilson’s disease a current approach to diagnostics and treatment. a literature review. quality in sport. 2023;9(1):63-70. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.01.008 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/42017 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 02.01.2023. revised: 17.01.2023. accepted: 27.01.2023. wilson’s disease a current approach to diagnostics and treatment. a literature review gabriela licak 1, https://orcid.org/0000-0001-7694-740x glicak@gmail.com paulina bętkowska 1, https://orcid.org/0000-0002-2100-7098 betkowska.paulina@gmail.com paweł olko 2, https://orcid.org/0000-0002-7371-7286 pawel11.olko@gmail.com magda żuchnik 2, https://orcid.org/0000-0003-0767-5388 magdaaa120@gmail.com agnieszka rybkowska 2, https://orcid.org/0000-0003-0054-318x agnieszka.r96@wp.pl julia tomkiewicz 3, https://orcid.org/0000-0002-1443-1229 julia21rr@gmail.com jakub radulski 4, https://orcid.org/0000-0002-0551-9480 radulski.jakub@gmail.com piotr sałata 5, https://orcid.org/0000-0002-9585-3852 piotrsalata92@gmail.com paulina szczuraszek 5, https://orcid.org/0000-0003-3176-9798 paulina.szczuraszek@gmail.com hugo szczuraszek 6, https://orcid.org/0000-0002-2306-730x hugo.szczuraszek@gmail.com https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.01.008 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/42017 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) https://orcid.org/0000-0001-7694-740x mailto:glicak@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-2100-7098 mailto:betkowska.paulina@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-7371-7286 mailto:pawel11.olko@gmail.com https://orcid.org/0000-0003-0767-5388 mailto:magdaaa120@gmail.com https://orcid.org/0000-0003-0054-318x mailto:agnieszka.r96@wp.pl https://orcid.org/0000-0002-1443-1229 mailto:julia21rr@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-0551-9480 mailto:radulski.jakub@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-9585-3852 mailto:piotrsalata92@gmail.com https://orcid.org/0000-0003-3176-9798 mailto:paulina.szczuraszek@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-2306-730x mailto:hugo.szczuraszek@gmail.com 64 1. wojewódzki szpital specjalistyczny im. stefana kardynała wyszyńskiego spzoz w lublinie 2. samodzielny publiczny szpital kliniczny nr 4 w lublinie 3. kliniczny szpital wojewódzki nr 1 im. f. chopina w rzeszowie 4. samodzielny publiczny szpital kliniczny nr 1 w lublinie 5. wojewódzki szpital zespolony im. ludwika perzyny w kaliszu 6. zespół zakładów opieki zdrowotnej w ostrowie wielkopolskim abstract introduction and purpose wilson’s disease is a rare autosomal recessive genetic disorder of copper metabolism. its global genetic prevalence is estimated at around 1:30 000. however, in the case of many patients, it takes a long time to make a diagnosis, which delays introducing the right treatment. this review aims to gather current knowledge about clinical manifestations, diagnosis, and treatment of wilson’s disease. material and methods this review was based on available data collected in the pubmed database, using the following keywords: „wilson’s disease”, „wilson’s disease treatment”, „wilson’s disease pathogenesis”, and “wilson’s disease diagnosis”. conclusions the diagnosis of wilson’s disease is often delayed due to the wide spectrum of clinical manifestations. screening of family members of people affected with wilson’s disease can speed up the diagnosis in yet asymptomatic patients. raising awareness about wilson’s disease and diagnosing patients before the onset of serious symptoms may bring earlier diagnosis and improvement in the patient’s quality of life. key words wilson’s disease; wilson’s disease treatment; wilson’s disease pathogenesis; wilson’s disease diagnosis; copper; copper metabolism abstrakt wstęp i cel pracy choroba wilsona jest rzadkim dziedziczonym autosomalnie recesywnie zaburzeniem genetycznym dotyczącym metabolizmu miedzi. jej światowe rozpowszechnienie szacuje się na 1:30 000. jednak w przypadku wielu pacjentów postawienie diagnozy zajmuje dużo czasu, co opóźnia wdrożenie odpowiedniego leczenia. niniejszy przegląd ma na celu zebranie aktualnej wiedzy na temat objawów klinicznych, diagnostyki i leczenia choroby wilsona materiał i metody niniejszy przegląd powstał na podstawie dostępnych danych zgromadzonych w bazie pubmed, przy użyciu słów kluczowych: „choroba wilsona”, „leczenie choroby wilsona”, „patogeneza choroby wilsona” oraz „diagnoza choroby wilsona”. wnioski rozpoznanie choroby wilsona jest często opóźnione ze względu na szerokie spektrum objawów klinicznych. badania przesiewowe członków rodzin osób dotkniętych chorobą wilsona mogą przyspieszyć diagnozę u pacjentów bezobjawowych. 65 zwiększanie świadomości na temat choroby wilsona i diagnozowanie pacjentów przed wystąpieniem poważnych objawów może przynieść wcześniejsze rozpoznanie i poprawę jakości ich życia. słowa klucze choroba wilsona; leczenie choroby wilsona; choroba wilsona patogeneza; rozpoznanie choroby wilsona; miedź; metabolizm miedzi wprowadzenie choroba wilsona jest rzadką genetyczną chorobą, dziedziczoną autosomalnie recesywnie. patogenezą tego schorzenia jest mutacja w genie atp7b, która prowadzi do zaburzeń wydalania miedzi z organizmu, co w konsekwencji powoduje gromadzenie się jej w licznych narządach. [1] nagromadzenie miedzi w narządach prowadzi do upośledzenia ich funkcjonowania oraz pojawienia się różnorodnych objawów, między innymi niewydolności wątroby, zaburzeń neurologicznych oraz psychiatrycznych. [2] pierwsze przypadki tej choroby zostały opisane przez doktora samuela aleksandra kinniera wilsona w 1912 roku. początkowo opisywana była jako zwyrodnienie wątrobowo-soczewkowate połączone z marskością wątroby, później choroba została nazwana jego nazwiskiem. [2,11] szacowana częstość występowania choroby w powszechnej populacji wynosi około 1:30 000 natomiast istnieją populacje, w których widoczna jest zwiększona częstość występowania choroby rozpowszechnienie choroby wilsona jest większe w chinach i krajach azjatyckich niż w krajach zachodnich. także społeczności odizolowane geograficznie i o relatywnie niewielkich populacjach notują zwiększoną występowalność tej choroby (wyspy kanaryjskie 1:2600, sardynia 1:7000) [3,4,5]. celem niniejszej pracy jest podsumowanie informacji dotyczących występowania, objawów, diagnostyki oraz leczenia choroby wilsona. patogeneza gen atp7b koduje biosyntezę atp-azy typu p odpowiadająca za transport miedzi. w wyniku mutacji w tym genie dochodzi do ograniczenia wydzielania miedzi z komórek wątrobowych do żółci oraz zmniejszenia syntezy ceruloplazminy. nadmiar tego pierwiastka jest uwalniany do krążenia i akumuluje się w innych tkankach, w szczególności w mózgu i w wątrobie. [1,5] diagnostyka diagnostyka choroby wilsona opiera się na badaniach laboratoryjnych, molekularnych oraz biopsji wątroby. głównymi parametrami ocenianymi w diagnostyce jest stężenie miedzi i ceruloplazminy w surowicy krwi oraz ocena wydalania tego pierwiastka w dobowej zbiórce moczu. [1,2,6] mimo że objawy choroby wynikają z przeładowania organizmu miedzią, jej stężenie w surowicy krwi jest obniżone. [5] wynika to z faktu, że 95% miedzi w organizmie związane jest z ceruloplazminą, która jest głównym nośnikiem miedzi we krwi. [2,4] w wd dochodzi do znacznego ograniczenia syntezy ceruloplazminy i w efekcie do obniżenia poziomu miedzi we krwi. [5] prawidłowe stężenie ceruloplazminy wynosi między 0,15 a 0,2 g/l, natomiast w chorobie wilsona jest zwykle niższe niż 0,1 g/l. istnieje jednak grupa pacjentów, w szczególności z nasilonym uszkodzeniem wątroby, u których stężenie ceruloplazminy może być prawidłowe. [6] wydalanie miedzi z moczem jest podwyższone. ilość miedzi w 24-godzinnej zbiórce moczu odzwierciedla stężenie tego pierwiastka niezwiązanego z ceruloplazminą. poziom miedzi w surowicy oraz ilość miedzi wydalanej z moczem stosowane są również w ocenie skuteczności leczenia. [6] badanie mutacji w obrębie genu atp7b jest obecnie standardem w diagnostyce wd. pozwala na postawienie pewnej diagnozy w przypadku, gdy wyniki pozostałych badań są niejednoznaczne. [1] biopsja wątroby wykonywana jest tylko wtedy, gdy nieinwazyjne badania oraz prezentowane objawy nie są wystarczające do postawienia pewnej diagnozy lub gdy współistnieją inne dodatkowe choroby wątroby. [6] w ocenie przyczyny objawów neurologicznych przydatne są badania tk, mri oraz spect. szczególnie mri pozwala uwidocznić strukturalne zmiany w mózgu charakterystyczne dla wd. do rzadziej stosowanych metod diagnostycznych możemy zaliczyć test z zastosowaniem miedzi radioaktywnej. [4,6,7] mimo że metody diagnostyki choroby znacznie się poprawiły, niewystarczająca świadomość na temat choroby prowadzi do opóźnienia w postawieniu diagnozy i rozpoczęciu leczenia. dlatego niektóre zespoły objawów, choć niespecyficzne tylko dla tej choroby, powinny skłonić lekarza do poszerzenia diagnostyki. do takich sytuacji należy zaliczyć występowanie w rodzinie chorób psychiatrycznych czy neurologicznych we wczesnym wieku lub obecność objawów neurologicznych i psychiatrycznych u pacjenta, zespół fanconiego, 66 zmiany histologiczne w biopsji wątroby odpowiadające obrazowi choroby wilsona oraz o charakterze stłuszczenia/stłuszczeniowego zapalenia wątroby u pacjentów, u których inne objawy nie wskazują na niealkoholowe stłuszczenie wątroby [3]. z uwagi na dziedziczny charakter choroby należy wykonać badania u krewnych pierwszego stopnia osoby chorej. rodzeństwo ma 25% szans na odziedziczenie dwóch wadliwych genów, tym samym na wystąpienie objawów choroby, natomiast ryzyko, że choroba wystąpi u dzieci osoby chorej wynosi mniej niż 0,5%. [11] w celu ułatwienia postawienia rozpoznania choroby wilsona oraz standaryzacji procesu diagnostycznego została opracowana skala lipska leipzig scoring system for diagnosis of wilson’s disease. jednak ocena tych kryteriów nie zawsze pozwala na postawienie pewnej diagnozy i konieczne są dodatkowe badania. [19] kryteria zawarte w skali lipskiej przedstawia tabela 1. typowe objawy kliniczne i podmiotowe inne badania pierścienie kaysera-fleischera obecne 2p brak 0p zawartość miedzi w bioptacie wątroby >5x ggn (>4 μmol/g) 2p 0,8-4 μmol/g 1p normalna (<0,8 μmol/g) -1p ziarna barwiące się rodaniną 1p objawy neurologiczne ciężkie 2p łagodny 1p brak 0p miedź w 24-godzinnej zbiórce moczu (w przypadku braku ostrego zapalenia wątroby) normalny 0p 1-2x ggn 1p >2x ggn 2p normalne, ale >5x ggn po d-penicylaminie 2p ceruloplazmina w surowicy norma (>20 mg/d) 0p 0–5 mg/dl 3p 6–11 mg/dl 2p 11–20 mg/dl 1p analiza mutacji na obu chromosomach 4p na jednym chromosomie 1p brak 0p anemia hemolityczna z ujemnym wynikiem testu coombsa obecna 1p brak 0p suma punktów 4 lub więcej 3 2 lub mniej interpretacja diagnoza pewna diagnoza prawdopodobna, konieczne więcej badań diagnoza mało prawdopodobna tabela 1. skala lipska opracowana podczas 8. międzynarodowego spotkania poświęconego chorobie wilsona, lipsk 2001 [18] w 2019 zaproponowano zmodyfikowaną skalą lipską (leipzig scoring system for diagnosis of wilson’s disease), która uwzględnia dodatkowe punkty za zmiany w mózgu uwidocznione w mri i wywiad rodzinny sugerujący chorobę wilsona. [16,18,19] objawy choroba wilsona uważana jest typowo za chorobę dzieci i osób młodych z medianą występowania około 13 roku życia.[1] odkładanie miedzi w narządach rozpoczyna się wkrótce po urodzeniu, ale potrzeba co najmniej 3 lat by uwidoczniły się pierwsze objawy choroby. [16] raportowane są przypadki ujawnienia się objawów zarówno poniżej 5 rż, jak i po 80 rż, dlatego nietypowy wiek występowania objawów nie powinien zwalniać nas z przeprowadzenia diagnostyki w kierunku wd. [4,8] choroba wilsona ma wiele manifestacji klinicznych. najczęściej występujące grupy objawów to zaburzenia funkcji wątroby, zaburzenia neurologiczne oraz psychiatryczne. objawy wątrobowe występują najczęściej 67 i są obecne we wszystkich grupach wiekowych. [1] możemy do nich zaliczyć niewielkie podwyższenie transaminaz wątrobowych, ostre zapalenie wątroby, jej zwłóknienie oraz w ostateczności marskość ze wszystkimi jej konsekwencjami.[2] wśród objawów psychiatrycznych wyróżniamy chwiejność nastroju, depresję, chorobę afektywną dwubiegunową, psychozę oraz schizofrenię. [1,2] zaburzenia snu takie jak insomnia, hipersomnia oraz parasomnie są również często obserwowane u osób dotkniętych tą chorobą. zaburzenia neurologiczne najczęściej dotykają młodych dorosłych, zwykle ok. 2-3 dekady życia. do najczęściej opisywanych objawów neurologicznych należą dyzartrie, parkinsonizm, drżenie posturalne, dysfagie, nieprawidłowości chodu, ruchy mimowolne oraz pląsawica. [2] opisywany jest także charakterystyczny wygląd twarzy osób dotkniętych tą chorobą, tak zwana „twarz wilsona” (zdjęcie 1.), spowodowana dystonią mięśni twarzy oraz żuchwy. [16,17] natomiast do wczesnych objawów, które mogą wystąpić u dziecka należą pogorszenie pisma lub zdolności uczenia się, nagła zmiana zachowania, dyzartria oraz ślinotok. [8,16] zdjęcie 1. „twarz wilsona” [16] do objawów okulistycznych należą pierścienie kaysera-fleischera (zdjęcie 2.) oraz „zaćma słonecznikowa”. ich wystąpienie spowodowane jest odkładaniem się miedzi w gałkach ocznych. [5,16] w przypadku pierścieni kaysera-fleischera dochodzi do nagromadzenia miedzi w błonie descementa rogówki. pierścień ma kolor brązowo-zielonkawy, występuje zawsze w obu gałkach ocznych. może być on widoczny gołym okiem, ale w niektórych przypadkach jego uwidocznienie wymaga badania w lampie szczelinowej. po zastosowaniu leczenia chelatującego dochodzi do jego zaniku. zaćma słonecznikowa występuje rzadko. jest spowodowana nagromadzeniem miedzi w przedniej torebce soczewki, leczenie chelatujące również powoduje jej ustąpienie. [16] 68 zdjęcie 2. pierścień kaysera-fleischera [15] leczenie celem leczenia jest usunięcie zgromadzonego nadmiaru miedzi oraz zapobieganie jej późniejszej akumulacji. leczeniem objąć należy wszystkich chorych, zarówno objawowych jak i tych, u których objawy jeszcze się nie rozwinęły. leczenie należy prowadzić przez całe życie. wczesne wykrycie choroby i wprowadzenie leczenia mogą zapobiec nieodwracalnemu uszkodzeniu tkanek. leczenie obejmuje metody farmakologiczne, dietoterapię oraz w skrajnych przypadkach przeszczep wątroby. [7,9] jedną z metod leczenia jest ograniczenie spożywania miedzi z pożywieniem. dzienne spożycie miedzi z prawidłowo zbilansowanej diety wynosi około 1-2 mg tego pierwiastka na dobę, z czego większość jest wydalana przez wątrobę do żółci. u osób chorych spożycie należy ograniczyć do około 1 mg na dobę. z tego względu zaleca się unikanie takich produktów jak orzechy, kakao, grzyby, małże, suszone owoce. [9] u pacjentów z histologicznymi zmianami w wątrobie należy unikać spożywania substancji potencjalnie hepatotoksycznych, takich jak alkohol, niektóre leki oraz zioła. [10] do leków stosowanych w leczeniu choroby wilsona możemy zaliczyć leki chelatujące (d-penicylaminę, trientynę) oraz sole cynku. standardem terapii jest zastosowanie leku chelatującego miedź, który zwiększa nerkowe wydalanie tego pierwiastka z moczem. przynosi on znaczącą poprawę stanu chorych, w szczególności, gdy zostanie zastosowany na wczesnym etapie choroby. [3,12,13] wybór leku zależy od preferencji oraz doświadczenia lekarza prowadzącego, tolerancji leczenia przez pacjenta oraz jego sytuacji finansowej. [11] penicylamina jest częściej stosowanym lekiem, niestety jej stosowanie jest ograniczone u niektórych pacjentów ze względu na liczne działania niepożądane, między innymi wysypkę, gorączkę, zespół miasteniczny, uszkodzenie nerek, zapalenie okrężnicy i supresję szpiku. [7,11] ważnym działaniem niepożądanym zmuszającym do odstawienia tej substancji jest nasilenie objawów neurologicznych ustępujące po zaprzestaniu przyjmowania tego leku. [1] penicylamina może być stosowana u kobiet w ciąży w zredukowanej o 50% dawce, natomiast powinno się unikać stosowania jej u kobiet karmiących piersią, ponieważ może wpływać na metabolizm miedzi u dziecka. w trakcie terapii zalecane jest suplementacja witaminą b12. [3,9,11] trientyna jest stosowana w przypadku nietolerancji leczenia penicylaminą, w szczególności u chorych, u których jej przyjmowanie wywołało nefropatie lub niewydolność nerek. [8] jej nietolerancja występuje rzadziej niż penicylaminy. do działań niepożądanych możemy zaliczyć utratę smaku, krwotoczne zapalenie żołądka oraz wysypkę. [3,11] 69 sole cynku zmniejszają wchłanianie miedzi przez układ pokarmowy oraz zwiększają jej wydalanie z kałem. [13,14] stosowane są zarówno w początkowym okresie leczenia, jak i przewlekle w podtrzymywaniu prawidłowego stężenia miedzi w ustroju. [12] głównym działaniem niepożądanym terapii solami cynku jest dyspepsja. [3] w przypadku ostrej niewydolności wątroby, jej marskości, braku efektów działania leczenia farmakologicznego lub nasilonego nadciśnienia wrotnego zalecany jest przeszczep wątroby. [1,5,11]. przeszczep wątroby prowadzi do zniwelowania defektu metabolicznego miedzi i tym samym do normalizacji jej stężenia. pacjenci po przeszczepie nie wymagają dalszego leczenia farmakologicznego. [11] wnioski mimo coraz większej świadomości i wiedzy na temat choroby wilsona, pacjenci długo pozostają bez właściwej diagnozy, co opóźnia wdrożenie leczenia. w przypadku wd wczesne wprowadzenia farmakoterapii i modyfikacji stylu życia pozwala na uniknięcie poważnych powikłań narządowych, co przekłada się na lepszą jakość życia chorych. prowadzenie diagnostyki także wśród członków rodziny osób dotkniętych wd pozwala na wykrycie choroby w stadium bezobjawowym i tym samym zapobiega wystąpieniu jej objawów. ze względu na szerokie spektrum objawów oraz często nietypową manifestację warto pamiętać o chorobie wilsona, gdy nasi pacjenci prezentują niespecyficzne objawy. bibliografia: 1. fernando m, van mourik i, wassmer e, kelly d. wilson disease in children and adolescents. arch dis child. 2020 may;105(5):499-505. doi: 10.1136/archdischild-2018-315705. epub 2020 jan 23. pmid: 31974298. 2. mulligan c, bronstein jm. wilson disease: an overview and approach to management. neurol clin. 2020 may;38(2):417-432. doi: 10.1016/j.ncl.2020.01.005. epub 2020 feb 28. pmid: 32279718. 3. schilsky ml. wilson disease: diagnosis, treatment, and follow-up. clin liver dis. 2017 nov;21(4):755767. doi: 10.1016/j.cld.2017.06.011. epub 2017 aug 10. pmid: 28987261. 4. guindi m. wilson disease. semin diagn pathol. 2019 nov;36(6):415-422. doi: 10.1053/j.semdp.2019.07.008. epub 2019 jul 25. pmid: 31421978. 5. członkowska a, litwin t, dusek p, ferenci p, lutsenko s, medici v, rybakowski jk, weiss kh, schilsky ml. wilson disease. nat rev dis primers. 2018 sep 6;4(1):21. doi: 10.1038/s41572-018-0018-3. pmid: 30190489; pmcid: pmc6416051. 6. ferenci p. diagnosis of wilson disease. handb clin neurol. 2017;142:171-180. doi: 10.1016/b978-0-44463625-6.00014-8. pmid: 28433100. 7. choroba wilsona beata tarnacka, anna członkowska pol. przegl. neurol 2008;4(3):125-128. 8. aggarwal a, bhatt m. wilson disease. curr opin neurol. 2020 aug;33(4):534-542. doi: 10.1097/wco.0000000000000837. pmid: 32657896. 9. aggarwal a, bhatt m. advances in treatment of wilson disease. tremor other hyperkinet mov (n y). 2018 feb 28;8:525. doi: 10.7916/d841881d. pmid: 29520330; pmcid: pmc5840318. 10. pfeiffenberger j, weiss kh, stremmel w. wilson disease: symptomatic liver therapy. handb clin neurol. 2017;142:205-209. doi: 10.1016/b978-0-444-63625-6.00017-3. pmid: 28433104. 11. kelly c, pericleous m. wilson disease: more than meets the eye. postgrad med j. 2018 jun;94(1112):335347. doi: 10.1136/postgradmedj-2017-135381. epub 2018 feb 15. pmid: 29449431. 12. dev s, kruse rl, hamilton jp, lutsenko s. wilson disease: update on pathophysiology and treatment. front cell dev biol. 2022 may 2;10:871877. doi: 10.3389/fcell.2022.871877. pmid: 35586338; pmcid: pmc9108485. 70 13. ott p, ala a, askari fk, czlonkowska a, hilgers rd, poujois a, roberts ea, sandahl td, weiss kh, ferenci p, schilsky ml. designing clinical trials in wilson's disease. hepatology. 2021 dec;74(6):3460-3471. doi: 10.1002/hep.32074. epub 2021 oct 5. pmid: 34320232; pmcid: pmc9291486. 14.avan a, członkowska a, gaskin s, granzotto a, sensi sl, hoogenraad tu. the role of zinc in the treatment of wilson's disease. int j mol sci. 2022 aug 18;23(16):9316. doi: 10.3390/ijms23169316. pmid: 36012580; pmcid: pmc9409413. 15.huster d. wilson disease. best pract res clin gastroenterol. 2010 oct;24(5):531-9. doi: 10.1016/j.bpg.2010.07.014. pmid: 20955957. 16.nagral a, sarma ms, matthai j, kukkle pl, devarbhavi h, sinha s, alam s, bavdekar a, dhiman rk, eapen ce, goyal v, mohan n, kandadai rm, sathiyasekaran m, poddar u, sibal a, sankaranarayanan s, srivastava a, thapa br, wadia pm, yachha sk, dhawan a. wilson's disease: clinical practice guidelines of the indian national association for study of the liver, the indian society of pediatric gastroenterology, hepatology and nutrition, and the movement disorders society of india. j clin exp hepatol. 2019 janfeb;9(1):74-98. doi: 10.1016/j.jceh.2018.08.009. epub 2018 sep 3. erratum in: j clin exp hepatol. 2020 janfeb;10(1):99. pmid: 30765941; pmcid: pmc6363961. 17.lucena-valera a, perez-palacios d, muñoz-hernandez r, romero-gómez m, ampuero j. wilson's disease: revisiting an old friend. world j hepatol. 2021 jun 27;13(6):634-649. doi: 10.4254/wjh.v13.i6.634. pmid: 34239699; pmcid: pmc8239488. 18.european association for study of liver. easl clinical practice guidelines: wilson's disease. j hepatol. 2012 mar;56(3):671-85. doi: 10.1016/j.jhep.2011.11.007. pmid: 22340672. 19. kasztelan-szczerbinska b, cichoz-lach h. wilson's disease: an update on the diagnostic workup and management. j clin med. 2021 oct 30;10(21):5097. doi: 10.3390/jcm10215097. pmid: 34768617; pmcid: pmc8584493. 62 wróblewska, kinga, wróblewski, hubert, zajączkowska, monika, wójtowicz, bartosz, zimna, aleksandra, zygmunt-siembida, ewelina & piecewicz-szczęsna, halina. the correlation between yerba mate and cancer a review. quality in sport. 2023;12(1):62-69. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.12.01.007 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43597 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 17.04.2023. revised: 20.04.2023. accepted: 30.04.2023. published: 30.04.2023. the correlation between yerba mate and cancer a review kinga wróblewska student research group at chair and department of epidemiology and clinical research methodology ,medical university of lublin, poland https://orcid.org/0000-0002-8740-9401 kinga.wroblewska.kw@gmail.com hubert wróblewski independent public hospital of the ministry of interior and administration in lublin, poland https://orcid.org/0000-0002-1666-1650 hwwroblewski@gmail.com monika zajączkowska student research group at chair and department of epidemiology and clinical research methodology ,medical university of lublin, poland https://orcid.org/0000-0001-6545-4546 zajaczkowskam292@gmail.com bartosz wójtowicz student research group at chair and department of epidemiology and clinical research methodology ,medical university of lublin, poland https://orcid.org/0000-0002-7396-9117 bartek.wojtowicz.2002@gmail.com aleksandra zimna independent public hospital of the ministry of interior and administration in lublin, poland https://orcid.org/0000-0002-8712-3497 aleksandra_zimna97@wp.pl ewelina zygmunt–siembida i military clinical hospital in lublin https://orcid.org/0000-0002-3724-2164 ewelinazygmunt26@gmail.com halina piecewicz-szczęsna chair and department of epidemiology and clinical research metodology, medical university of lublin, poland, poland https://orcid.org/0000-0002-0573-7226 halpiec@gmail.com https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.12.01.007 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43597 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) 63 abstract introduction and objective yerba mate (ym) is a popular drink obtained from the dried and ground leaves of the ilex paraguariens. the beneficial effects of yerba mate on the cardiovascular system, lipid-lowering, anti-diabetic, hepatoprotective and stimulating properties are known, however, there are also reports supporting its toxicity, that the consumption of yerba mate may predispose to the development of cancer. the purpose of this article is to present and organize information on the correlation between drinking yerba mate and cancer. review methods a review of the available literature was performed by searching the pubmed and google scholar databases using the following keywords: yerba mate and cancer, yerba mate. abbreviated description of the state of knowledge substances contained in yerba mate have a positive impact on the human body. they exert health-promoting effects, e.g. increasing hdl levels and enhancing the antioxidant effect. a particularly desirable effect of yerba mate is its modulating effect on the course of the carcinogenesis process. current knowledge on this subject is not complete. there are no evidences that substances in yerba mate without other risk factors increase the risk of oesophageal cancer. it is worth emphasizing that the properties of the yerba mate components are related to the reduction of the development of metastases of other cancers. conclusions despite the carcinogenic pahs contained in the ym extract, there is no clear evidence that drinking it alone, without taking into account the temperature of the drink, could predispose to the development of esophageal cancer. many substances found in ym have a beneficial effect on the human body. key words: yerba mate, cancer, risk factors introduction yerba mate (ym) is a popular drink obtained from the dried and ground leaves of the ilex paraguariens, occurring in america south and asia, where it was used by indigenous people, among others, for medicinal purposes [1,2]. the traditional method of brewing it consists in pouring water with a temperature of 65 degrees celsius to 80 degrees celsius and leaving it for a few minutes. the highest consumption of yerba mate (ym) per capita is in uruguay, argentina and brazil, where it is over 5 kg per year[1], however, this drink is also becoming more and more popular in europe. in addition to the nutrients contained, yerba mate is a source of purine alkaloids (such as caffeine, theobromine or theophylline), terpenes, polyphenols as well as minerals and vitamins [2,3](table 1)[1,2]. the preparation of yerba mate involves roasting and drying the leaves directly over a flame or in the smoke of burning wood, during which polycyclic aromatic hydrocarbons (pahs) are formed, which are considered extremely harmful[1]. the beneficial effects of yerba mate on the cardiovascular system, lipid-lowering, anti-diabetic, hepatoprotective and stimulating properties are known[1, 2]. however, there are also reports supporting its toxicity, that the consumption of yerba mate may predispose to the development of cancer. the purpose of this article is to present and organize information on the correlation between drinking yerba mate and cancer. 64 table 1. substances contained in yerba mate and their properties a group of chemical compounds examples of substances found in yerba mate key features polyphenols caffeic acid, caffeine, chlorogenic acid, caffeoylshikimic acid, feruloylquinic acid, rutin, quercetin antioxidant properties, inhibition of free radicals purine alkaloids theophylline, theobromine, caffeine anticancer, antioxidant, diuretic (caffeine), campphosphodiesterase inhibitor, stimulant (theobramine) caffeoyl derivatives 3, 4-dicaffeoylquinic acid, 3, 5dicaffeoylquinic acid, and 4, 5dicaffeoylquinic acid antioxidant properties saponins ursolic acid antioxidant, hypercholesterolemic properties minerals aluminum, chromium, copper, iron, manganese, nickel, potassium and zinc, phosphorus mineral-specific properties materials and method a review of the available literature was performed by searching the pubmed and google scholar databases using the following keywords: yerba mate and cancer, yerba mate, in the period from 2015 to the 18th of ferbuary 2023. leaf preparation and chemical compounds yerba leaves, known botanically as ilex paraguariensis, are a rich source of polyphenols, especially caffeoyl derivatives, which are responsible for antioxidant and anticancer properties, which include, among others, inhibition of cell growth, induction of apoptosis and reduction of angiogenesis. the characteristic taste of the infusion comes from saponins, which have anti-inflammatory properties. xanthines are also an inseparable component of the leaves [4]. processing yerba mate involves drying the leaves at very high temperatures (400-750 degrees celsius) or exposing them to fire. this process is to prevent degradation and reduce the humidity of the leaves, so in the next step they are exposed to lower temperatures (90-350 degrees celsius) in charcoal ovens, which increases the content of polycyclic aromatic hydrocarbons, which consequently reach high levels. in the absence of exposure to smoke, the pah content would be lower [5]. 65 health-promoting properties it has become a fact that long-term consumption of yerba mate brings healthpromoting and therapeutic effects. researchers indicate the possibility of using its bioactive ingredients in the treatment of as many as 350 diseases, including breast cancer, asthma and alzheimer's disease. they determined that the target of the pharmacological action of yerba mate is mainly amyloid-beta precursor protein and vascular endothelial growth factor a [6]. among the many biological properties of ym, the protective effect on the cardiovascular system and the prevention of obesity are also noteworthy [7,8]. paraoxonase (pon-1) is a marker of inflammation. it is associated with high-density lipoprotein (hdl) or leptin, which affects the feeling of satiety. leptin levels are increased in overweight and obese people, and it also has antioxidant functions [9,10,11]. pon-1 is carried by hdl (high-density lipoprotein) and prevents the formation of atherosclerotic plaques by inhibiting ldl (low-density protein) oxidation [1]. it is noteworthy that the conducted research showed an increase in pon-1 activity in the plasma of people who consumed ym. in addition, they compared the effects of ym and other drinks, which are also rich in antioxidant polyphenols, on pon-1 and leptin levels in overweight and obese people. the results showed that ym had the highest polyphenol concentration and free radical scavenging capacity compared to other beverages [14]. polyphenols contained in ym leaves, especially chlorogenic acid, protect pon-1 from inactivation [1]. the increase in pon-1 associated with the influence of ym contributes to the increase in hdl levels, thanks to interrelationships. therefore, yerba mate extract indirectly protects against atherosclerotic disease [12]. an important pro-health effect of ym is also the one that reduces the level of ldl in the blood, thanks to which it reduces the risk of cardiovascular diseases. this is probably due to the blockade of cholesterol absorption in the small intestine or the inhibition of cholesterol synthesis in the liver, which can be attributed to such ym ingredients as: saponins, polyphenolic compounds and caffeine[1]. yerba mate is recommended for athletes and people who want to lose weight. ym consumption before exercise increases the oxidation of fatty acids, for which the methylxanthines contained in it are responsible [1,13]. consumers particularly appreciate ym for its stimulating properties. yerba mate contains caffeine, so it can be an alternative to coffee while maintaining its central nervous system stimulating properties [1,14,15]. the use of ym extract in microfibrillation as a wound healing bandage turned out to be an unconventional approach. the leaf extract increases the resistance of the film and has antibacterial properties [16]. chlorogenic acid and caffeic acid contained in yerba mate extract have photoprotective properties. in one study, the extract showed no cytotoxicity in fibroblasts and reduced the activity of myeloperoxidase and metalloproteinase-2 after exposure to uvb, preventing photoaging and biological effects associated with the development of skin cancers. uvb radiation significantly increases the activity of mmp (matrix metalloproteinase) and mpo (myeolperoxidase) [17]responsible for the destruction of collagen fibres [18] and generation of oxygen free radicals (ros)[17]. yerba mate and esophageal cancer consuming hot (>65 degrees celsius) beverages probably increases the risk of developing esophageal cancer. however, it is worth determining the relationship between the degree of risk of cancer development and the temperature of consumption, and the content of pahs in the leaves from which the infusion is prepared. in some south american countries 66 where ym is consumed in large quantities, the incidence of esophageal squamous cell carcinoma is high and more significant than in other latin american countries. studies also conducted on coffee and tea, which are consumed at similar temperatures as yerba mate, have also provided reports of a positive effect on the risk of developing esophageal cancer. hence, it was concluded that the high temperature of consumption is responsible for this effect. however, in addition to the influence of temperature, it is worth considering the participation of pahs. consumption of food containing pahs is associated with the occurrence of malignant tumors of various locations, e.g. in the esophagus [8, 19, 20]. as previously emphasized, pahs present in ym are mainly the result of the seed drying process. roasted coffee also contains pahs unlike green coffee which is not roasted. however, there is no clear evidence that pahs contained in yerba mate independently predispose to the occurrence of esophageal cancer. this is supported by the fact that an increased incidence of esophageal cancer appears in countries where beverages such as tea are consumed at higher temperatures than in other countries. the british drink tea at a relatively lower temperature and the incidence of squamous cell carcinoma in their society is lower. therefore, the specific effect of the drink was excluded as a positive correlation, confirming only the effect of temperature [19]. according to the international agency for research on cancer (iarc), yerba mate has been classified as "possibly carcinogenic to humans" due to its high ingestion temperature. in addition to the positive effect on the incidence of esophageal cancer, an association was also found between drinking ym and cancers of the kidney, bladder, lung and prostate, in which the thermal factor does not play a role. the amount of yerba mate taken was significantly related to the concentration of pah metabolites in the urine. the more infusion a person took, the higher the concentration of pah metabolites in their urine, it increased to the same extent as in the case of smoking cigarettes [5]. yerba mate and breast cancer the main cause of death related to breast cancer is its metastasis. therefore, the ability to modulate them by ym properties can be very helpful. studies on the effect of ym on breast cancer metastasis were carried out in mice, and various in vivo and in vitro models of breast cancer were tested. the number of metastases in treated mice compared to those not receiving ym extracts was reduced by 26% in the orthotropic model and 17% in the heterotropic model. it follows that ym affects some stages of the metastasis cascade. in addition, it was found that the tumors in mice taking the infusion were smaller than those in the control group, which was probably influenced by polyphenols that reduce angiogenesis. as a result, the vascular system of the tumors was poorly developed, thanks to which the spread of tumor cells to distant metastases was limited. mice survival was increased as a result of the anti-metastatic effect. according to researchers, about 90% of cancer-related deaths do not result directly from the impact of the primary tumor, but from its metastases. the researchers emphasize the need for further studies to confirm the hypothesis that ym inhibits the spread of metastasis [4]. ronco al et al. investigated the association between breast cancer risk and ym consumption. their work confirmed the inverse relationship of these factors. moreover, the strongest opposite associations were found for reproductive factors related to estrogen levels, such as: earlier age at menstruation, lack of breastfeeding. similar protective results were found to be better for high-calorie women. the fact is that most cases of breast cancer occur in postmenopausal women and are associated with increased exposure to estrogens. incorrect, excessive body weight is also a factor in the development of hormone-dependent breast 67 cancer after menopause. it follows that the stronger the influence of yerba mate, the greater the exposure to estrogens during life, is the more valuable [21]. yerba mate and other cancers yerba mate leaves contain chlorogenic acid, which affects the expression of genes related to apoptosis and genes encoding stem cell markers in the case of lung cancer. thus, it exhibits anti-cancer activity [22]. the in vivo anti-angiogenic and anti-cancer activity was also confirmed by the study of the activity of yerba mate extract in colon cancer models, indicating a link with the induction of apoptosis. the studies were carried out on mice in which the positive anticancer effect had no effect on the biological parameters and body weight of the animals. for this reason, ym has been recognized as a healthy dietary component and a natural source of potential anti-cancer agents [23]. lodise et al. in their research showed that 4,5-dicaffoylquinic acid (4,5-dicqa) is active against prostate cancer cells. the effect of the substance was due to the arrest of the cell cycle in the s phase, which was important in the tests, which confirmed the lack of toxicity in relation to non-cancerous cells. therefore, the above-mentioned substance may be used in the treatment of prostate cancer [20]. summary as mentioned above, despite the carcinogenic pahs contained in the ym extract, there is no clear evidence that drinking it alone, without taking into account the temperature of the drink, could predispose to the development of esophageal cancer. many substances found in ym have a beneficial effect on the human body. what's more, due to their antioxidant and anticancer properties, there are indications that they may be used in cancer therapy in the future. references 1. gawron-gzella a, chanaj-kaczmarek j, cielecka-piontek j. yerba mate—a long but current history. nutrients. 2021; 13(11):3706. https://doi.org/10.3390/nu13113706. 2. heck ci, de mejia eg. yerba mate tea (ilex paraguariensis): a comprehensive review on chemistry, health implications, and technological considerations. j food sci. 2007;72(9):r138-51. https://doi.org/10.1111/j.1750-3841.2007.00535.x. 3. berté ka, beux mr, spada pk, et al. chemical composition and antioxidant activity of yerba-mate (ilex paraguariensis a.st.-hil., aquifoliaceae) extract as obtained by spray drying. j agric food chem. 2011;59(10):5523-7. https://doi.org/10.1021/jf2008343. 4. rocio soledad gl, lorena gisel c, norailys l, et al. yerba mate modulates tumor cells functions involved in metastasis in breast cancer models. front pharmacol. 2021;12:750197. https://doi.org/10.3389/fphar.2021.750197. 5. lopes ab, metzdorf m, metzdorf l, et al. urinary concentrations of polycyclic aromatic hydrocarbon metabolites in maté drinkers in rio grande do sul, brazil. cancer epidemiol biomarkers prev. 2018;27(3):331-337. https://doi.org/10.1158/10559965.epi-17-0773. 6. yue z, fu h, ma h, et al. exploration of the main active components and pharmacological mechanism of yerba mate based on network pharmacology. endokrynol pol. 2022;73(4):725-735. https://doi.org/10.5603/ep.a2022.0026. 68 7. janssen em, dy sm, meara as, et al. analysis of patient preferences in lung cancer estimating acceptable tradeoffs between treatment benefit and side effects. patient prefer adherence. 2020;14:927-937. https://doi.org/10.2147/ppa.s235430. 8. da veiga dta, bringhenti r, copes r, et al. protective effect of yerba mate intake on the cardiovascular system: a post hoc analysis study in postmenopausal women. braz j med biol res. 2018;51(6):e7253. https://doi.org/10.1590/1414-431x20187253. 9. boaventura bc, di pietro pf, stefanuto a, et al. association of mate tea (ilex paraguariensis) intake and dietary intervention and effects on oxidative stress biomarkers of dyslipidemic subjects. nutrition. 2012;28(6):657-64. https://doi.org/10.1016/j.nut.2011.10.017. 10. lima nda s, de oliveira e, da silva ap, et al. effects of ilex paraguariensis (yerba mate) treatment on leptin resistance and inflammatory parameters in obese rats primed by early weaning. life sci. 2014;115(1-2):29-35. https://doi.org/10.1016/j.lfs.2014.09.003. 11. fernandes es, machado mde o, becker am, et al. yerba mate (ilex paraguariensis) enhances the gene modulation and activity of paraoxonase-2: in vitro and in vivo studies. nutrition. 2012;28(11-12):1157-64. https://doi.org/10.1016/j.nut.2012.04.011. 12. balsan g, pellanda lc, sausen g, et al. effect of yerba mate and green tea on paraoxonase and leptin levels in patients affected by overweight or obesity and dyslipidemia: a randomized clinical trial. nutr j. 2019;18(1):5. https://doi.org/ 10.1186/s12937-018-0426-y. 13. alkhatib a, atcheson r. yerba maté (ilex paraguariensis) metabolic, satiety, and mood state effects at rest and during prolonged exercise. nutrients. 2017;9(8):882. https://doi.org/10.3390/nu9080882. 14. lutomski p, goździewska m, florek-łuszczki m. health properties of yerba mate. ann agric environ med. 2020;27(2):310-313. https://doi.org/10.26444/aaem/119994. 15. assessment report on ilex paraguariensis st. hilaire, folium. https://www.ema.europa.eu/en/documents/herbal-report/final-assessment-report-ilexparaguariensis-st-hilaire-folium-first-version_en.pdf (access: 2023.18.02). 16. aliabadi m, chee bs, matos m, et al. yerba mate extract in microfibrillated cellulose and corn starch films as a potential wound healing bandage. polymers (basel). 2020;12(12):2807. https://doi.org/10.3390/polym12122807. 17. cuelho chf, alves gad, lovatto mo, et al. topical formulation containing ilex paraguariensis extract increases metalloproteinases and myeloperoxidase activities in mice exposed to uvb radiation. j photochem photobiol b. 2018;189:95103.https://doi.org/10.1016/j.jphotobiol.2018.10.004. 18. rogowski-tylman m, narbutt j, woźniacka a, et al. the role of metalloproteinase-8 and tgf-b/smad pathway in skin photoageing. forum dermatologicum.2016; 2(3):114–119. 19. okaru ao, rullmann a, farah a, et al. comparative oesophageal cancer risk assessment of hot beverage consumption (coffee, mate and tea): the margin of exposure of pah vs very hot temperatures. bmc cancer. 2018;18(1):236. https://doi.org/10.1186/s12885-018-4060-z. 20. lodise o, patil k, karshenboym i, et al. inhibition of prostate cancer cells by 4,5dicaffeoylquinic acid through cell cycle arrest. prostate cancer. 2019;4520645. https://doi.org/10.1155/2019/4520645. 21. ronco al, espinosa e, calderon jm, et al. ‘mate’ intake, hormone-based risk factors and breast cancer: a case-control study. asian pac j cancer prev. 69 2017;18(4):941-948. https://doi.org/10.22034/apjcp.2017.18.4.941. 22. yamagata k, izawa y, onodera d, et al. chlorogenic acid regulates apoptosis and stem cell marker-related gene expression in a549 human lung cancer cells. mol cell biochem. 2018;441(1-2):9-19. https://doi.org/10.1007/s11010-017-3171-1. 23. garcia-lazaro rs, lamdan h, caligiuri lg, et al. in vitro and in vivo antitumor activity of yerba mate extract in colon cancer models. j food sci. 2020;85(7):21862197.https://doi.org/10.1111/1750-3841.15169. 66 sliusarchuk, victor. methodical support of the structural-functional model of physical self-development of girls future officers in the process of physical education. quality in sport. 2019;5(4):66-75. eissn 2450-3118. doi http://dx.doi.org/10.12775/qs.2019.05.04.008 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41558 © the authors 2019; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 16.11.2019. revised: 19.11.2019. accepted: 25.12.2019. methodical support of the structural-functional model of physical self-development of girls future officers in the process of physical education victor sliusarchuk https://orcid.org/0000-0002-0455-5332 slysar4ykv@ukr.net t. н. shevchenko national university «chernihiv colehium», chernihiv, ukraine summary. the conducted research was aimed at developing the content for the implementation into practice of the pedagogical model of forming the readiness of girls future officers for physical selfdevelopment in the process of physical education at the military academy. adequate research methods were used to achieve this goal, including analysis, synthesis, systematization, generalization, and theoretical modeling. sources of information were selected from science metric databases scopus, sport discus, web of science, university libraries, using keywords. the study of information from literary sources proved the lack of adequate methodical support for the model designed by us for the formation of readiness of girls future officers for physical self-development in the process of physical education in the military academy. in this regard, appropriate methodological support was developed, the basis of which was the following principles: preliminary design of the educational process and its subsequent reproduction in practice; diagnostic goal setting; structural and content integrity of the pedagogical process; the presence of the content of this process and apprenticeship with initial parameters; the determined direction of the process as totality of diagnostic expediency; objectivity of control over its results. the methodological support developed for the designed model takes into account innovative approaches, modern progressive ideas and the provisions of educational technologies, but requires experimental verification of its effectiveness in achieving the planned result. key words: girls, cadets, self-development, pedagogical model, implementation, physical education slyusarchuk v. metodyczne wspomaganie strukturalno-funkcjonalnego modelu samorozwoju fizycznego dziewcząt – przyszłych funkcjonariuszek w procesie wychowania fizycznego adnotacje. przeprowadzone badania miały na celu opracowanie treści do wdrożenia w praktyce pedagogicznego modelu kształtowania gotowości dziewcząt – przyszłych oficerów do samorozwoju fizycznego w procesie wychowania fizycznego w akademii wojskowej. do osiągnięcia tego celu zastosowano odpowiednie metody badawcze, w tym analizę, syntezę, systematyzację, uogólnienie i modelowanie teoretyczne. źródła informacji zostały wybrane z naukometrycznych baz danych scopus, sport discus, web of science, bibliotek uniwersyteckich, za pomocą słów kluczowych. badanie informacji ze źródeł literackich wykazało brak odpowiedniego wsparcia metodycznego dla zaprojektowanego przez nas modelu kształtowania gotowości dziewcząt – przyszłych oficerów do samorozwoju fizycznego w procesie wychowania fizycznego w akademii wojskowej. w tym zakresie opracowano odpowiednie wsparcie metodyczne, którego podstawą były następujące zasady: wstępne zaprojektowanie procesu edukacyjnego i jego późniejsze odtworzenie w praktyce, ustalenie celów diagnostycznych, integralność strukturalna i treściowa procesu pedagogicznego, obecność treści tego procesu i czesania z parametrami początkowymi, ustalonym kierunkiem procesu jako całością celowości diagnostycznej i obiektywności kontroli nad jego wynikami. opracowane dla projektowanego modelu wsparcie metodologiczne uwzględnia nowatorskie podejścia, nowoczesne idee postępowe oraz założenia technologii edukacyjnych, wymaga jednak eksperymentalnej weryfikacji jego skuteczności w osiąganiu zamierzonego rezultatu. słowa kluczowe: dziewczęta, kadetki, samorozwój, model pedagogiczny, wdrożenie, wychowanie fizyczne http://dx.doi.org/10.12775/qs.2019.05.04.008 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41558 https://orcid.org/0000-0002-0455-5332 mailto:slysar4ykv@ukr.net 67 слюсарчук в. методичний супровід структурно-функціональної моделі фізичного саморозвитку дівчат – майбутніх офіцерів у процесі фізичного виховання анотація. проведене дослідження було спрямовано на розроблення змісту для впровадження у практику педагогічної моделі формування готовності дівчат – майбутніх офіцерів до фізичного саморозвитку в процесі фізичного виховання у військовій академії. для досягнення такої мети було використано адекватні методи дослідження, зокрема аналіз, синтез, систематизацію, узагальнення, теоретичне моделювання. джерела інформації добирали з наукометричних базах scopus, sport discus, web of science, бібліотеки університету, використовуючи ключові слова. вивчення інформації літературних джерел засвідчило відсутність адекватного методичного забезпечення для спроєктованої нами моделі формування готовності дівчат – майбутніх офіцерів до фізичного саморозвитку в процесі фізичного виховання у військовій академії. у зв’язку з цим розробили відповідне методичне забезпечення, основу склали такі принципи: попереднього проєктування освітнього процесу і його подальше відтворення практично; діагностичного цілеутворення; структурно-змістової цілісності педагогічного процесу; наявності змісту цього процесу та учнівства з вихідними параметрами; визначеної спрямованості процесу як сукупності діагностичної доцільності; об’єктивності контролю за його результатами. розроблене для спроєктованої моделі методичне забезпечення враховує інноваційні підходи, сучасні прогресивні ідеї і положення освітніх технологій, але потребує експериментальної перевірки його дієвості у досягненні запланованого результату. ключові слова: дівчата, кадети, саморозвиток, педагогічна модель, реалізація, фізичне виховання постановка проблеми. фізичне виховання дівчат – майбутніх офіцерів різних родів військ на сучасному етапі відзначається практично повною відсутністю досліджень, спрямованих на створення високоефективної системи фізичного виховання а аспекті вирішення визначених завдань [2; 6]. необхідність зміни деяких складових означеної педагогічної системи, зокрема організації, змісту та способів реалізації цих складових у практичній діяльності не викликає сумнівів із огляду на інформацію зазначених авторів про стан розвитку функціональних можливостей, психофізіологічних і рухових якостей дівчат – майбутніх офіцерів під час їхнього навчання у ва [19; 22]. ще більш проблемним є стан мотивації таких дівчат до поліпшення означених і деяких інших характеристик за допомогою форм, засобів і методів фізичного виховання у вільний від навчання час. не менш важливим є формування у них готовності здійснювати систематично таку діяльність після завершення навчання, тобто під час виконання професійних обов’язків як офіцера. у зв’язку із зазначеним проведені раніше дослідження [27; 28] дозволили встановити можливість поліпшити ситуацію, що склалася, реалізацією програм, спрямованих на формування готовності дівчат – майбутніх офіцерів до фізичного саморозвитку під час навчання у ва, в яких провідним засобом є фізичне виховання. розв’язання такої важливої наукової проблеми військової освіти дівчат у вищому військовому навчальному закладі (надалі військова академія – ва), як здійснення ними фізичного саморозвитку протягом навчання, дотепер взагалі не було об’єктом досліджень. така ситуація зумовлює потребу в наукових пошуках у зазначеному напрямі. методи та організація дослідження. мета дослідження полягала у розробленні змісту, що дозволяє викладачам фізичного виховання впровадити пропоновану нами модель формування готовності дівчат – майбутніх офіцерів до фізичного саморозвитку в процесі фізичного виховання у військовій академії. для досягнення такої мети провели дослідження на теоретичному рівні, використовували загальнонаукові методи, а саме аналіз, синтез, систематизацію, узагальнення, теоретичне моделювання [3; 23]. відбувалося зазначене при опрацюванні різних джерел інформації, але зі змістом, що відповідав досліджуваній проблемі. перевагу надавали літературним і документальним джерелам, застосовуючи критичний підхід до їхнього вибору, що також сприяло мінімізації суб’єктивних поглядів і суджень автора. перелік джерел інформації формували після їхнього пошуку у наукометричних базах scopus, sport discus, web of science із використанням: ключових слів (дівчата, курсанти, військова академія, фізичний саморозвиток, педагогічна модель); відповідних цим словам комбінацій і абревіатур. ураховували інформацію про окремі аспекти фізичного саморозвитку студентської молоді та часовий аспект її появи. подібним було безпосереднє вивчення виокремлених джерел інформації та списків використаних ними джерел. спочатку виокремили понад 60 джерел інформації, після остаточного огляду опрацьовували 27. відзначаємо також важливий момент, який полягає у тому, що опрацювання джерел інформації відбувалося виключно на основі результатів, одержаних нами на попередніх етапах дослідження. результати дослідження. розробляючи методичний супровід процесу практичної реалізації структурно-функціональної моделі фізичного саморозвитку дівчат – майбутніх офіцерів у різних формах фізичного виховання під час їхнього навчання у військовій академії виходили з провідного положення 68 технологічного підходу у педагогіці. полягало воно у тому, що досягти прогнозованого результату можна лише у випадку максимального зменшення частки експромтів викладача (у тому числі фізичного виховання) при відтворенні на практиці пропонованої структурно-функціональної моделі [24]. в узагальненому вигляді сучасна наукова думка щодо структури педагогічної технології взагалі та спрямованої на навчання зокрема передбачає наступні компоненти. передусім, це концептуальна основа, а також: змістова частина, що охоплює постановку, максимальне уточнення, формулювання цілей (загальних і конкретних) із досягнення результатів; зміст навчального матеріалу; процесуальна частина, до складу якої належать визначені компоненти, а саме організація навчального процесу відповідно до поставлених цілей, методи і форми навчальної діяльності тих, хто займається, та діяльності викладачів; управління навчальним процесом. зокрема оцінювання поточних результатів, корекція навчання, що спрямована на досягнення поставлених цілей; підсумкове оцінювання результатів [8, с. 70]. зазначене знаходить відображення в комплексі принципів педагогічної технології, виконання вимог яких є обов’язковим, якщо потрібно досягти запланований результат. до таких належать принципи: діагностичного цілеутворення; структурно-змістової цілісності педагогічного процесу; наявності змісту такого процесу та учнівства з вихідними параметрами; визначеної спрямованості педагогічного процесу як сукупності діагностичної доцільності й об’єктивності контролю за його результатами; попереднього проектування освітнього процесу і його подальше відтворення практично [8; 10; 26]. відзначили також, що обов’язковість виконання вимог принципів відображає алгоритм – система правил, яка веде до вирішення певного комплексу задач [5, с. 22]. правило потрібно розглядати як інформацію, якою передається певна закономірність; як стале співвідношення певних явищ; як принципи, якими керуються у праці, поведінці тощо. з позиції наявних у педагогічній літературі принципів та правил, що характеризують освітні технології, розглянули пропонований методичний супровід спроектованої моделі під час її практичної реалізації дівчатами – майбутніми офіцерами у різних формах фізичного виховання протягом навчання у ва. відзначили, що один із таких принципів – п о п е р е д н є п р о є к т у в а н н я о с в і т н ь о г о п р о ц е с у і й о г о п о д а л ь ш о г о в і д т в о р е н н я п р а к т и ч н о. виокремлення принципу, як першого у пропонованому методичному супроводі, зумовлено тим, що його вимогу в частині попереднього проєктування було виконано нами із самого початку, адже за необхідне вважали розроблення спеціального методичного супроводу для пропонованої моделі. саме тому виокремлене перше правило повинно забезпечити досягнення поставленої мети і стосується проектування педагогічної моделі. передбачає воно опис освітнього процесу з фізичного виховання із параметрами, що гарантують досягнення поставленої мети [11; 13]. саме враховуючи зазначене розробили цей методичний супровід, а його розглядали як такий, що уможливлює реалізувати якнайточніше до авторського задуму спроектовану модель у практичній діяльності. щодо вимоги іншої частини принципу, який розглядається, то вона також виконується, але з дотриманням умов іншого правила, а саме перевірки дієвості спроектованої моделі. у практичній площині виконання передбачає реалізацію педагогічного експерименту. інший принцип, вимоги якого виконуються під час реалізації спроєктованої моделі, – д і а г н о с т и ч н о г о ц і л е у т в о р е н н я. сутність принципу розглядаємо як конкретизацію мети процесу, що визначила модель, але враховуючи недоліки і досягнуті результати, одержані на попередньому етапі дослідження. тому одне з правил передбачає врахування мети, інше правило – урахування змісту діагностико-оцінювальної складової, що були визначені моделлю. у останньому випадку враховували, передусім ту частину, що стосується вихідного контролю за досліджуваними показниками дівчат – майбутніх офіцерів; особливо важливого значення потрібно надавати цим показникам у дівчат, які тільки розпочали навчання у ва. с т р у к т у р н о з м і с т о в у ц і л і с н і с т ь п е д а г о г і ч н о г о п р о ц е с у в аспекті методичного супроводу спроєктованої моделі розглядали як єдиний цілісний комплекс форм, засобів і методів фізичного виховання у ва, що сприяють формуванню готовності дівчат – майбутніх офіцерів до практичного здійснення фізичного саморозвитку. при цьому, структуру забезпечує дотримання комплексу правил. конкретизуючи їх відзначили, що адекватний розподіл встановлених форм фізичної активності у режимі кожного дня і кожного тижня дівчат – майбутніх офіцерів відбувається практично без зміни чинних рекомендації [17; 20; 21]. винятком тут була запропонована модернізація розподілу визначених форм фізичної активності у режимі дня дівчат, яка виглядала так: ранкова фізична зарядка; навчальна пара з фізичного виховання (згідно розкладу занять); рухлива хвилинка; заняття фізичним вихованням в особливих умовах; види занять, об’єднані у фізичне тренування під час навчально-бойової діяльності (фізичні вправи в умовах чергування, супутнє фізичне тренування, фізичні вправи при пересуванні підрозділу транспортним засобом); самостійне фізичне тренування (індивідуальне, групове самодіяльне фізичне тренування); заняття в секції з обраного виду спорту; спортивно-масовий захід. усі зазначені форми фізичної активності фактично обов’язкові 69 для дівчат, за винятком самостійних занять та занять у секції з обраного виду спорту. останні форми передбачають реалізацію у вільний від навчання час, а цей час кожна дівчина могла використовувати на власний розсуд, тобто за власним бажанням здійснювати будь-який, але обраний нею, вид діяльності. щодо часових параметрів, то ранкова фізична зарядка відбувається щодня, за винятком неділі й святкових днів, до 50 хв в усі періоди календарного року, крім зимового періоду, під час якого тривалість становить до 30 хв. навчальна пара з фізичного виховання представлена у розкладі навчальних занять дівчат, відбувається один-два рази у тиждень, тривалість кожної 90 хв. кількість таких пар протягом навчального року визначається навчальним планом і становить: 1-ий рік навчання – 49 занять, 2-ий – 57, 3-ій – 50, 4-ий – 40. рухливу хвилинку використовують під час кожного навчального заняття згідно розкладу. реалізують цю форму викладачі, які викладають певну навальну дисципліну, тривалість не відрізняється від традиційної, а саме становила 2-3 хв. заняття фізичним вихованням в особливих умовах, як інша форма організації фізичної активності дівчат – майбутніх офіцерів, відбуваються чотири рази протягом навчального року, кожне триває до 60 хв. види занять, об’єднані у фізичне тренування під час навчально-бойової діяльності не мають чітко визначених часових параметрів, оскільки залежать від основних завдань. у найбільш загальному вигляді орієнтуються на таку тривалість: супутнє фізичне тренування реалізують двічі у тиждень по 40-45 хв; фізичні вправи в умовах чергування – щонайменше 5 хв, кожні дві години чергування; фізичні вправи при пересуванні підрозділу транспортним засобом – 510 хв кожні дві години. самостійне фізичне тренування, яке за особливістю організації може бути індивідуальним або груповим самодіяльним, не має чітко визначених часових меж, реалізується у вільний від навчання час, двічі-тричі в тиждень, зазвичай до 60 хв кожне. заняття у секції з обраного виду спорту для спортсменок-розрядниць триває від 120 хв на початку навчального року до 150 хв наприкінці від трьох до п’яти разів у тиждень; для дівчат-початківців ця тривалість становить від 60 хв на початку до 90 хв наприкінці навчального року, щотижня дівчата мають два заняття. спортивно-масові заходи (спортивні свята, вечори, першості з визначених видів спорту) у більшості випадків тривають по 45-50 хв. урахування в практичній діяльності визначених теорією фізичного виховання особливостей структури кожної визначеної форми фізичної активності, як інше правило виконання вимог принципу, що розглядається, передбачає дотримання викладачами фізичного виховання, в окремих випадках – офіцерами-викладачами інших навчальних дисциплін, наявних рекомендацій теорії фізичного виховання. не зупиняючись на деталях відзначимо, що організація кожної визначеної форми фізичної активності практично не відрізнялася від встановлених теорією фізичного виховання. наступне правило принципу, – ефективна організація діяльності дівчат у кожній формі фізичної активності (в аспекті досягнення максимально можливого позитивного результату), – передбачає вибір і застосування у практичній діяльності найбільш дієвого методу організації діяльності дівчат під час здійснення фізичної активності. це дозволяє підтримувати на високому рівні загальну і моторну щільність занять. зазначене, у свою чергу, сприяло, передусім посиленню інтересу, бажання і мотивації дівчат здійснювати фізичну активність вже у вільний від навчання час. крім цього, ті форми фізичної активності дівчат, якими керує викладач, орієнтують на формування знань і методичних умінь дівчат організовувати такі заняття самостійно. зазначені педагогічні дії викладача сприяють формуванню готовності дівчат до фізичного саморозвитку. застосовуючи певний метод організації діяльності дівчат під час фізичної активності враховують його особливості. загалом доцільно використовувати фронтальний метод, позмінний, поточний, поточно-груповий, груповий. але найчастіше доцільно використовувати метод колового тренування, передусім у зв’язку з ефективністю його організації. основні параметри такі: кількість станцій – 4-10, склад груп – по 3-4 особи, варіанти – екстенсивний, інтенсивний темповий, інтенсивний інтервальний; перший передбачає виконання на кожній станції вправи в зручному темпі, відсутність відтворення максимальної кількості повторень, тривалість – 2-3 хв, час переходу до іншої станції – від 30 с до 1-2 хв., кількість повних кіл на занятті – 2-3. інтенсивний темповий метод передбачає виконання на кожній станції якнайбільшої кількості повторень вправи протягом 20-30 с, а 30 с – на перехід до наступної станції, але зі зростанням тренованості час переходу зменшують до 15-20 с. при інтенсивному інтервальному методі кількість повторень вправи є сталою, а умова пройти повне коло якомога швидше. відзначаємо також, що особливої уваги потребує здійснення індивідуального підходу, що передбачає врахування і взаємодія з вищезазначеним. потрібно враховувати особливості, якими відзначаються представниці наявних соматотипів, діагностовані за допомогою методики штефкоостровського у модифікації с. дарської [1, с. 165-167]. після визначення соматотипу дівчини повідомляється про особливості в стані розвитку рухових якостей, функціональних можливостей, деяких психофізіологічних характеристик. також інформацію викладач використовує для розроблення нормативів оцінки досліджуваних показників для представниць наявних соматотипів. зазначене сприяє посиленню мотивації дівчат до здійснення фізичної активності у різних формах організації. в останньому випадку при теоретико-методичній підготовці необхідно актуалізувати мотиви саморозвитку, 70 досягнення, самоствердження, уникнення невдачі й покарання та ситуативні чинники. завдання дівчатам визначають на початку навчального року, широко пропагується використання сучасних приладів і пристроїв, хмарних технологій, сервісів для доповнення одержаної на лекції інформації з подальшим її розміщенням у створеному кожною дівчиною портфоліо й оцінюванням викладачем наприкінці кожного семестру. як важливий ситуативний чинник розглядали професійні якості викладача фізичного виховання, зокрема його активність, компетентність, бажання. що стосується впливу на виокремлені мотиви, то для цього було розроблено комплекси дій викладача на досягнення необхідного результату, реалізація яких відбувалася в усіх визначених формах фізичної активності дівчат. практичне забезпечення цілісності фізичного виховання, як педагогічного процесу, спрямованого на формування готовності дівчат – майбутніх офіцерів до фізичного саморозвитку, було іншим правилом у алгоритмі виконання вимог принципу, що розглядається. основою забезпечення цілісності структури і змісту фізичного виховання є дії викладача з підготовки до нового навчального року, що відбувається до його початку. створення цим кращих можливостей для якісного вирішення комплексу завдань забезпечуємо, крім інших правил, реалізацією такого, що стосується вибору необхідного матеріальнотехнічного забезпечення. передусім це стосується основних форм фізичної активності, а саме вибору обладнання, інвентаря, приладів, інших технічних засобів, виходячи з розуміння завдань, що вирішуватиме кожна форма фізичної активності. потім, тобто безпосередньо до початку реалізації певної форми викладач, ураховуючи поставлені для певної форми завдання, обирав необхідні матеріальнотехнічні засоби і визначав свої дії щодо облаштування місць занять для виконання певного завдання, їх оптимального розташування на майданчику, прокладання маршруту переміщення до кожного місця адекватного методу організації дівчат. крім зазначеного, як частини єдиного цілого, також розглядали напрямки реалізації фізичного виховання дівчат – майбутніх офіцерів. зокрема, їх пов’язували з теоретико-методичною, руховою, функціональною і психофізіологічною підготовкою. н а я в н о с т і з м і с т у п е д а г о г і ч н о г о п р о ц е с у т а у ч н і в с т в а з в и х і д н и м и п а р а м е т р а м и. конкретизуючи алгоритм реалізації такого принципу виокремили правила, що уможливлювали вирішення відповідних завдань. для зручності такі правила згрупували відповідно до означених раніше напрямків реалізації фізичного виховання для досягнення поставленої мети. так вихідні параметри учнівства (у нашому випадку є дівчата – майбутні офіцери), як одну з двох частин принципу, описувало два правила. одне з них – загальна організація одержання вихідних параметрів дівчат, інше правило – засоби і методи одержання цих параметрів. конкретизуючи правила, пов’язані зі змістом фізичного виховання, відзначили, що одне з них, а саме зміст теоретико-методичної підготовки дівчат до здійснення фізичного саморозвитку, реалізовують під час навчальних пар із фізичного виховання, занять в секції з обраного виду спорту та певною мірою – під час спортивно-масових заходів, супутнього фізичного тренування і тренування при пересуванні підрозділу транспортним засобом. зокрема, на навчальних парах з фізичного виховання розглядають теоретичні питання, організовують такі заняття у формі лекцій. розглядають спеціально визначений перелік питань, більшість яких стосуються фізичного саморозвитку. закріплюють знання теоретично і практично під час реалізації навчальних пар з фізичного виховання, що визначені чинними документами [17; 20; 21] як навчально-методичні заняття. зміст рухової і функціональної підготовки дівчат до здійснення фізичного саморозвитку засвідчує, що основою є рухові дії, які реалізують у визначених формах фізичної активності. такими є : ранкова фізична зарядка, а основу становлять енергійні повороти, нахили, повороти тулуба і голови, стрибки з поворотами, нескладні прийоми рукопашного бою; в парах – нахили, повороти, присідання, перекиди через спину партнера, перетягування один одного; вправи на гімнастичних і спеціальних приладах з власною масою тіла; подолання перешкод, вправи рукопашного бою, інші. дівчата, які мали перший і більш високий спортивні розряди можна дозволяти виконувати ранкову фізичну зарядку за індивідуальним планом. змістом навчальних пар із фізичного виховання, що визначені розкладом занять, а також таких форм, як супутнє фізичне тренування в особливих умовах, є рухові дії, що входили до складу таких видів рухової діяльності, як плавання, рукопашний бій, гімнастика, атлетична підготовка, легка атлетика і прискорене пересування, спортивні й рухливі ігри, подолання перешкод, лижна підготовка. спрямованість більшості таких занять – військово-прикладна, передусім із формування прикладних рухових навичок, а основні вправи – з подолання смуги перешкод, рукопашного бою, військовоприкладного плавання. під час спеціалізованої і комплексної спрямованості занять розвивають рухові якості, формують військово-прикладні навички та навички у колективних діях в змодельованих ситуаціях, що відтворюють майбутню професійну діяльність. фізичні навантаження в першій половині кожного навчального року у більшості випадків повинні відповідати високій інтенсивності (частота серцевих скорочень на рівні 150-170 ск˖хв-1), у другій половині навчального року – високій та субмаксимальній інтенсивності (частота на рівні 170-190 ск˖хв-1). кожну таку навчальну пару детально 71 проєктують: уточнюють завдання, добирають адекватні засоби, методи, оптимальні параметри фізичного навантаження. орієнтувалися на межі частоти серцевих скорочень, що адекватні розвитку певної рухової якості, а саме: для гнучкості – 100-120 ск˖хв-1 (у повільному чи середньому темпі); аеробної і статичної силової витривалості, силових якостей – 130-160 ск˖хв-1; координації – 130-170 ск˖хв-1; інших рухових якостей – 170-190 ск˖хв-1 [9; 12]. тривалість виконання вправ в окремому занятті повинна бути мінімально необхідною для забезпечення, щонайменше термінового тренувального ефекту, адже це обов’язкова умова створення фундаменту позитивному результату в розвитку будь-якої рухової якості. тому для розвитку швидкісних якостей в окремому занятті відводять, щонайменше 20-22 хв, для розвитку вибухової сили – 28-32 хв, м’язової сили і координації – 22-25 хв, гнучкості – 35-45 повторень кожної вправи (щонайменше 10-12 хв) у середньому темпі, аеробної витривалості – від 12-15 хв, аеробно-анаеробної – 10-20 хв. розподілено навантаження протягом навчального року з урахуванням результатів попередніх етапів дослідження. деталізуючи зазначену інформацію за роками навчання відзначаємо таку спрямованість фізичних навантажень: і-й курс – з усіх 49 занять по 13 спрямовано на розвиток силової і швидкісної витривалості, по 8 – на розвиток швидкісних якостей і м’язової сили, 7 – гнучкості; іі-й курс – з усіх 57 занять 16 спрямовано на розвиток швидкісної витривалості, 12 – аеробної витривалості, 11 – координації, по 9 – силової і координаційної витривалості; ііі-й курс (50 занять) – 18 спрямовано на розвиток швидкісної витривалості, 14 – аеробної витривалості, 10 – вибухової сили, 8 – гнучкості; iv-й курс (40 занять) – 15 спрямовано на розвиток м’язової сили, 12 – швидкісної витривалості, 8 – швидкісні якості, 6 – аеробної витривалості. щодо загальної організації більшості навчальних пар з фізичного виховання, то тривалість увідної і підготовчої частин знаходиться на рівні 14-15 хв, тривалість основної частини – 69-70 хв, заключної – решту 6-8 хв із усіх 90 хв. деякі з основних особливостей організації і змісту форм фізичної активності, пов’язаних із фізичним тренуванням під час навчально-бойової діяльності (фізичні вправи в умовах чергування, супутнє фізичне тренування, фізичні вправи при пересуванні підрозділу транспортним засобом), передбачають підвищення, передусім загальної фізичної працездатності дівчат, але з урахуванням навчальних і бойових завдань. змістом занять фізичні вправи під час чергування є добре відомі комплекси загальнорозвивальних вправ, виконують їх самостійно чи під керівництвом командира; при тривалому чергуванні комплекси використовують кожних дві години безпосередньо на робочому місці, щонайменше 5 хв. супутнє фізичне тренування спрямоване на підвищення загальної фізичної підготовленості та вдосконалення вмінь, навичок дівчат взаємодіяти у складі підрозділу, колективних й індивідуальних діях. реалізується під час пересування підрозділу до місця занять та повернення з нього, проведення передбачає попередню організацію (вибір і підготовка обраних маршрутів, підбір оптимальних засобів і методів, відображення у розкладі занять короткого змісту заняття, інструктаж командирів). основний засіб – біг, основні методи – рівномірний та змінний неперервні. у першу чергу параметри навантажень скеровують на розвиток швидкісних якостей, координації та на вдосконалення техніки виконання перешикувань, вправляння у бойових прийомах. фізичне тренування під час пересування транспортними засобами може підтримувати досягнутий рівень спеціальної фізичної підготовленості та готовності до професійних дій дівчат із максимально можливою інтенсивністю. керівником є командир, використовують дівчата всі наявні засоби і методи фізичного виховання. передусім під час зупинки вони виконують піднімання, опускання рук і ніг, нахили, повороти, колові рухи, присідання, біг на місці, нескладні добре відомі рухливі ігри; триває тренування, у середньому, 1020 хв. спортивно-масова робота відзначається особливостями: форми організації – навчальнотренувальні заняття з обраного виду спорту, спортивні та військово-спортивні змагання, огляди результатів спортивно-масової роботи, спортивні свята, спортивні вечори. для цих форм, окрім спортивних тренувань, щотижня відводять п’ять годин: дві – по обіді у будні дні, три – у вихідний день. змістом спортивних і військово-спортивних змагань є визначені правилами й умовами рухові дії та параметри навантажень, але з урахуванням важливості для майбутньої професійної діяльності. кількість змагань залежить від року навчання, але в межах 2-5; залучають увесь особовий склад підрозділу. спортивні свята і вечори використовують рухливі ігри, елементи спортивних і народних ігор, забав, а також різні конкурси і атракціони. пропагується фізичне виховання, а також забезпечення активного відпочинку, проведення тестування для оцінювання стану розвитку певних рухових якостей, задоволення психологічних потреб (компетентності, інтегрованості у діяльність колективу) при формуванні мотивації до фізичної активності; дівчата реалізують максимальні можливості. навчально-тренувальні заняття з обраного виду спорту передбачають організацію та зміст, визначені тренером. загалом дівчатами вільно обирається вид спорту з-поміж наявних у ва, але основну увагу першокурсниць доцільно зосередити на мотивуванні займатися військовим п’ятиборством. тут ураховували результати попередніх досліджень. 72 самодіяльні групові фізичні тренування використовують зі статусом обов’язкової форми, один із дієвих змістів – апробована в проміжному формувальному експерименті програма. основою її загальної організації є заняття тричі в тиждень тривалістю по 60 хв у перший місяць навчального року, по 75 хв у другий, по 90 хв починаючи з третього місяця і до завершення навчального року. змістом підготовчої частини були ходьба, біг у повільному темпі, комплекс вправ на основні групи м’язів (верхніх кінцівок, тулуба, нижніх кінцівок), дозування та вправи не відрізнялися від рекомендованих спеціальними документами [17]. заключна частина, відповідно до загальної тривалості заняття становила 60, 75 і 90 хв, передбачала відповідно 1, 1 і 2 вправи на розслаблення груп м’язів, що були найбільше задіяні в тренуванні, а також 2, 3, 4 вправи на розтягування цих м’язів у статичному режимі по 15-20 с та по одній дихальній вправі. основною частиною є варіанти фітнес-програми body workout, а саме: перший місяць навчання – варіант «26 mins full body aerobic workout», другий місяць – варіант «45 mins full body aerobic workout», третій місяць – «60 mins full body aerobic workout» [25]. після цього протягом семи місяців виконують останній варіант фітнес-програми, використовуючи вправи, що визначають чинні документи [17]. зокрема, це гімнастичні, легкоатлетичні вправи, елементи плавання, пересування на лижах та вправи, що використовуються для спортивних ігор, рукопашного бою, подолання смуги перешкод. під час реалізації кожного варіанту фітнес-програми враховують таке: в останній тиждень місяця всі вправи комплексу виконували з гантелями невеликої ваги (1-1,5 кг) або гумовою стрічкою. нарешті пропонується використовувати рекомендовану теорією фізичного виховання таку традиційну форму фізичної активності, як рухлива хвилинка. основні особливості її реалізації таке: відбувається під час кожної навчальної пари з дисциплін, що визначні розладом занять при перших ознаках утоми дівчат, зокрема при зниженні в них концентрації уваги; виконують фізичні вправи для тулуба (розгинання, повороти) одночасно з рухами руками і правильним диханням (підніманні рук – вдих, опускання рук – видих), рук (згинання-розгинання, потрушування, піднімання-опускання), ніг (присіданнявставання). виконують вправи при відчиненому вікні авдиторії, стоячи, амплітуда рухів невелика (щоби дівчата не заважали одна одній), за структурою обрані вправи були координаційно нескладними, добре відомими дівчатам. зміст психофізіологічної підготовки дівчат до фізичного саморозвитку, що є іншим правилом виконання вимог принципу, яке розглядається, орієнтують на забезпечення, крім іншого, розвиток стійкості до заколихування, до перевантаження, до кисневого голодування. деякими з основних вправ у першому випадку є: на спеціальних (лопінг, батут тощо) і гімнастичних приладах, акробатичні, вільні, виконання різких поворотів, нахилів, обертань тулуба і голови. розвиток стійкості до перевантаження забезпечують вправи на лопінгу та гімнастичних приладах, для розвитку стійкості до кисневого голодування – пірнання в довжину, стрибки у воду, плавання, біг на короткі й середні дистанції. для виховання морально-вольових і психологічних якостей поліпшують стійкість до стресу, самоконтроль над емоціями і поведінкою, працездатність у критичних умовах, ситуаціях; адаптивні спроможності нервової системи (урівноваженість, рухливість, пластичність нервових процесів у стані втоми, адекватна реакція на різні події). крім цього впливають на професійно значущі психофізіологічні властивості організму, зокрема на швидкість і точність запам’ятовування й сприйняття, швидкість орієнтування в новій і незнайомій ситуації, стійкість функцій аналізаторів (зорового, слухового, тактильного), стійкість уваги, її належний розподіл і швидке переключення й великий обсяг. реалізується таке завдання в усіх використаних формах фізичної активності, крім навчальних пар із фізичного виховання, оглядів результатів спортивно-масової роботи, спортивних свят, спортивних вечорів). використовують вправи і методики, техніки, що належать до нетрадиційних у фізичному вихованні та дозволяють коригувати стан розвитку зазначених якостей і властивостей дівчат для досягнення оптимальних параметрів. використовують також вправи (методики, техніки), якими дівчата оволоділи при вивченні питань теоретико-методичної підготовки. враховують особливості реактивності організму кожної дівчини, передусім виходячи з наявного в неї соматотипу та здійснюють регулювання психічного стану (розслаблення або, навпаки концентрація уваги), поліпшення самопочуття, активності, настрою та зниження особистісної тривожності дівчат – майбутніх офіцерів. що стосується вихідних параметрів дівчат – майбутніх офіцерів, як іншої складової принципу, що розглядається, то його описували декілька правил. одне з них пов’язане із загальною організацією одержання вихідних даних дівчат – майбутніх офіцерів. основні аспекти організації стосуються місця діагностичних процедур у загальному розпорядку дівчат, а саме одержання даних відбувається на початку та наприкінці кожного року навчання дівчат у ва під час масових спортивних заходів та занять з обраного виду спорту. зазначене максимально стимулює дівчат продемонструвати найкращий результат. щодо засобів і методів одержання необхідних даних, як іншого правила, то тут відзначаємо адекватність цих засобів і методів, адже вони відповідають усім встановленим метрологічним вимогам та дозволяють одержувати дані про самопочуття, активність, настрій, особистісну тривожність дівчат. 73 інший принцип, який необхідно враховували при формуванні змісту методичного супроводу спроектованої моделі, – в и з н а ч е н а с п р я м о в а н і с т ь п е д а г о г і ч н о г о п р о ц е с у я к с у к у п н і с т ь д і а г н о с т и ч н о ї д о ц і л ь н о с т і й о б’ є к т и в н о с т і к о н т р о л ю з а й о г о р е з у л ь т а т а м и. конкретизуючи сутність принципу відзначаємо, що спрямованість фізичного виховання – досягнення якомога найвищого результату у формуванні готовності дівчат – майбутніх офіцерів до фізичного саморозвитку. під час діагностики визначених характеристик дівчат враховують положення метрологічної науки, що адекватним є мінімальна кількість діагностичних процедур із використанням тестів і методик, але з отриманням від них максимальної кількості необхідної інформації високої якості [14; 18]. щодо об’єктивності контролю пропонованого методичного забезпечення спроектованої моделі, то його досягаємо використанням показників, адекватних досліджуваним компонентам моделі та визначеним у зв’язку з цим характеристикам. зокрема, це стосується мотиваційно-ціннісного, рефлексивного, рухового та психофізіологічного компонентів готовності дівчат – майбутніх офіцерів до фізичного саморозвитку. адекватність підтверджували дані інших дослідників [4; 7; 15; 16], у тому числі за участі дівчат – майбутніх офіцерів [боярч; добров; романчук-08], а також виходячи з власного практичного досвіду. для кожного компонента визначено комплекс показників та відповідних їм рухових, психофізіологічних тестів і функціональних проб, що сприяє вирішенню комплексу важливих етапних завдань для досягненні мети, визначеної спроектованою моделлю. висновки 1. структурно-функціональна модель, яку спроєктували для формування готовності дівчат – майбутніх офіцерів до фізичного саморозвитку в процесі фізичного виховання у військовій академії не забезпечена адекватним методичним супроводом, що унеможливлює її реалізацію на практиці викладачами фізичного виховання у військовій академії. 2. із урахуванням результату аналізу наявних джерел інформації розроблено методичне забезпечення спроектованої структурно-функціональної моделі, основою яких є виокремлені принципи: попереднє проєктування освітнього процесу і його подальшого відтворення практично, діагностичне цілеутворення, структурно-змістова цілісність педагогічного процесу, наявність змісту педагогічного процесу та учнівства з вихідними параметрами, визначена спрямованість педагогічного процесу як сукупність діагностичної доцільності й об’єктивності контролю за його результатами. 3. кожний виокремлений принцип є об’єднанням правил, їхнє виконання викладачем фізичного виховання уможливлює практичну реалізацію спроєктованої моделі, а значить досягати запланованого результату у формуванні готовності дівчат – майбутніх офіцерів до фізичного саморозвитку. автор заявляє про відсутність конфлікту інтересів. література: 1. ареф’єв в. г., єдинак г. а. фізична культура в школі (молодому спеціалісту): навч. посіб. 2-е вид. перероб. і доп. кам’янець-подільський: пп буйницький о. а., 2002. 384 с. 2. боярчук о. м. фізична підготовка жіночого контингенту збройних сил україни в системі професійної діяльності : автореф. дис… канд. наук з фіз. виховання і спорту. 24.00.02 львівський держ. ун-т фіз. культури. львів, 2010. 20 с. 3. галаманжук л. л., єдинак г. а. основи наукових досліджень : навч.-метод. посібник. кам’янець-подільський : оіюм, 2019. 189 с. 4. галян і. м. психодіагностика : навч. посібник. київ : академвидав, 2009. 464 с. 5. гончаренко с. український педагогічний словник. київ : либідь, 1997. 375 с. 6. добровольський в. б. удосконалення фізичної підготовки курсантів-жінок вищих військових навчальних закладів : дис… канд. наук з фіз. виховання і спорту. 24.00.02 військовий інститут київського нац. ун-ту імені тараса шевченка. київ, 2018. 230 с. 7. дегтяренко т. в., долгієр є. в. медико-педагогічний контроль у фізичному вихованні та спорті : підручник. одеса : атлант вои соиу. 2018. 282 с. 8. дичківська і. м. інноваційні педагогічні технології : підручник. 2-ге вид., доповн. київ : академвидав, 2012. 352 с. 9. іващенко о. в. теоретико-методичні основи моделювання процесу навчання та розвитку рухових здібностей у дітей : автореф. дис… д-ра. пед. наук : 13.00.02 чернігівський національний педагогічний ун-т імені т. г. шевченка. чернігів, 2017. 40 с. 10. інноваційні технології та реформа змісту освіти в контексті лісабонської єс : методичний каталог видань / уклад. левківський к. м., сухарніков ю. в. київ : освіта україни, 2007. 195 с. 11. ішутіна о., шаповалова о. педагогічне моделювання як засіб формування методичної компетентності вчителя. професіоналізм педагога: теоретичні й методичні аспекти. 2018. вип. 7. с. 85-96. 74 12. кокун о. м. оптимізація адаптаційних можливостей людини: психофізіологічний аспект забезпечення діяльності: монографія. київ: міленіум, 2004. 265 с. 13. компетентнісний підхід до підготовки педагогів у зарубіжних країнах: теорія та практика : монографія / [н. м. авшенюк, т. м. десятов, л. м. дяченко, н. о. постригач, л. п. пуховська, о. в. сулима]. кіровоград : імекс-лтд, 2014. 280 с. 14. костюкевич в. м., шевчик л. м., сокольвак о. г. метрологічний контроль у фізичному вихованні та спорті : навч. посібник. київ : кнт, 2017. 256 с. 15. криворучко і. я. критерії, показники та рівні сформованості універсальних компетенцій у майбутніх офіцерів-прикордонників. науковий вісник чернівецького ун-ту. серія : педагогіка та психологія. 2011. вип. 5. с. 93-103. 16. марчик в. і., мінжоріна і. л. функціональні проби та індекси в дослідженні фізичного стану людини : метод. реком. кривий ріг : кдпу, 2016. 64 с. 17. настанова з фізичної підготовки у збройних силах україни (нфп – 2014). київ : міністерство оборони україни, 2014. 158 с. 18. носко м. о., гаркуша с. в., бріжата і. а. метрологічний контроль у фізичному вихованні і спорті : навч. посібник. київ : мп леся, 2012. 264 с. 19. полухін ю., сичов с. психофізіологічні основи наукової організації та їхнє значення при визначенні змісту професійно-прикладної фізичної підготовки. теорія і методика фіз. виховання. 2005. с. 189-193. 20. робоча програма навчальної дисципліни «фізичне виховання, особиста безпека та застосування сили». для курсантів надпсу імені богдана хмельницького. хмельницький : надпсу, 2013. 47 с. 21. робоча програма навчальної дисципліни «фізичне виховання, спеціальна фізична підготовка і спорт» для курсантів жві нау : навч. програма / за ред. с. в. романчука, в. м. романчука. житомир : жвіре, 2008. 138 с. 22. романчук с. в., боярчук о. м. фізична підготовка жіночого контингенту збройних сил україни : навч.-метод. посібник. житомир : жві нау, 2008. 160 с. 23. шиян б. м., єдинак г. а., петришин ю. в. наукові дослідження у фізичному вихованні та спорті : навч. посібник. кам’янець-подільський : рута, 2012. 280 с. 24.https://obdarovanist.at.ua/metodskrunka/seminarske_zanjattja_tipologija_suchasnikh_ pedagog.pdf 25. mins+full+body+aerobic+workout; https://www.google.com/search?q=26+mins+full+body+ aerobic+workout-eva+fitness&oq=26+mins+full+body+aerobic+workout-eva+fitness&aqs=chrome. 69i57.5765j1j7&sourceid=chrome&ie=utf-81. 26. pelech i. v., grygus i. m. level of physical fitness students. journal of education, health and sport. 2016;6(2):87-98. 27. sliusarchuk, v., iedynak, g. (2015). physical education of future woman-officers of the state border service for formation of readiness to physical self-development at academy education as a pedagogical problem. journal of education, health and sport, 5(7), 690-698. doi: http://dx.doi.org/10.5281/zenodo.2539671 28. sliusarchuk, v. (2016). physical self-development of female future officers as component physical education at the military academy. journal of education, health and sport, 6(6), 722-733. doi: http://dx.doi.org/10.5281/zenodo.4592962 references 1. arefiev v.g., iedynak g.a. physical culture at school (for a young specialist): study guide. 2nd edition processing and additional kamianets-podilskyi: buynytskyi o. a., 2002. 384 p. 2. boyarchuk o. m. physical training of the female contingent of the armed forces of ukraine in the system of professional activity: autoref. thesis... candidate sciences in physics education and sports. 24.00.02 lviv state. university of physics cultures lviv, 2010. 20 p. 3. galamanzhuk l. l., yedinak g. a. fundamentals of scientific research: teaching-method. manual. kamianets-podilskyi: oium, 2019. 189 p. 4. galyan i. m. psychodiagnostics: study guide. kyiv: akademvydav, 2009. 464 p. 5. goncharenko s. ukrainian pedagogical dictionary. kyiv: lybid, 1997. 375 p. 6. dobrovolskyi v. b. improving the physical training of female cadets of higher military educational institutions: diss... cand. sciences in physics education and sports. 24.00.02 kyiv national military institute. taras shevchenko university. kyiv, 2018. 230 p. 7. degtyarenko t. v., dolgier e. v. medical and pedagogical control in physical education and sports: textbook. odesa: atlant voi soiu. 2018. 282 p. 8. dychkivska i. m. innovative pedagogical technologies: textbook. 2nd ed., supplement. kyiv: akademvydav, 2012. 352 p. https://scholar.google.com.ua/scholar?oi=bibs&cluster=5599137906534159249&btni=1&hl=uk https://scholar.google.com.ua/scholar?oi=bibs&cluster=5599137906534159249&btni=1&hl=uk https://obdarovanist.at.ua/metodskrunka/seminarske_zanjattja_tipologija_suchasnikh_%20pedagog.pdf https://www.google.com/search?q=26+mins+full+body+%20aerobic+workout-eva+fitness&oq=26+mins+full+body+aerobic+workouthttps://www.google.com/search?q=26+mins+full+body+%20aerobic+workout-eva+fitness&oq=26+mins+full+body+aerobic+workouthttp://dx.doi.org/10.5281/zenodo.2539671 http://dx.doi.org/10.5281/ 75 9. ivashchenko o. v. theoretical and methodological bases of modeling the learning process and development of motor skills in children: autoref. thesis... dis. dr. ped. sciences: 13.00.02 chernihiv national pedagogical university named after t. g. shevchenko. chernihiv, 2017. 40 p. 10. innovative technologies and the reform of the content of education in the context of the lisbon eu: methodical catalog of publications / comp. levkivskyi k. m., sukharnikov yu. v. kyiv: education of ukraine, 2007. 195 p. 11. ishutina o., shapovalova o. pedagogical modeling as a means of forming the methodical competence of the teacher. teacher professionalism: theoretical and methodical aspects. 2018. issue 7. p. 85-96. 12. kokun o. m. optimizing human adaptive capabilities: psychophysiological aspect of ensuring activity: monograph. kyiv: millennium, 2004. 265 p. 13. a competent approach to teacher training in foreign countries: theory and practice: monograph [n. m. avsheniuk, t. m. desyatov, l. m. dyachenko, n. o. postrygach, l. p. pukhovska, o. v. sulima]. kirovohrad: imex-ltd, 2014. 280 p. 14. kostyukevich v. m., shevchyk l. m., sokolvak o. g. metrological control in physical education and sports: training. manual. kyiv: knt, 2017. 256 p. 15. kryvoruchko i. ya. criteria, indicators and levels of universal competence formation in future border guards. scientific bulletin of chernivtsi university. series: pedagogy and psychology. 2011. issue 5. p. 93-103. 16. marchyk v. i., minzhorina i. l. functional tests and indices in the study of the physical condition of a person: method. river kryvyi rih: kdpu, 2016. 64 p. 17. instruction on physical training in the armed forces of ukraine (nfp 2014). kyiv: ministry of defense of ukraine, 2014. 158 p. 18. nosko m. o., harkusha s. v., brizhata i. a. metrological control in physical education and sports: training. manual. kyiv: mp lesya, 2012. 264 p. 19. polukhin yu., sychov s. psychophysiological foundations of scientific organization and their importance in determining the content of professional and applied physical training. theory and methodology of physical education. 2005. p. 189-193. 20. working program of the educational discipline "physical education, personal safety and use of force". for cadets of bohdan khmelnytskyi nadpsu. khmelnytskyi: nadpsu, 2013. 47 p. 21. the working program of the educational discipline "physical education, special physical training and sports" for cadets of zvi nau: education. program / edited by s. v. romanchuk, v. m. romanchuk. zhytomyr: zvire, 2008. 138 p. 22. romanchuk s. v., boyarchuk o. m. physical training of the female contingent of the armed forces of ukraine: teaching method. manual. zhytomyr: zhvi nau, 2008. 160 p. 23. shiyan b. m., iedynak g. a., petryshyn yu. v. scientific research in physical education and sports: education. manual. kamianets-podilskyi: ruta, 2012. 280 p. 24.https://obdarovanist.at.ua/metodskrunka/seminarske_zanjattja_tipologija_suchasnikh_ pedagog.pdf 25. mins+full+body+aerobic+workout; https://www.google.com/search?q= 26+mins+full+body+aerobic+workout-eva+fitness&oq=26+mins+full+body+aerobic+ workouteva+fitness&aqs=chrome. 69i57.5765j1j7&sourceid=chrome&ie=utf-81. 26. pelech i. v., grygus i. m. level of physical fitness students. journal of education, health and sport. 2016;6(2):87-98. 27. sliusarchuk, v., iedynak, g. (2015). physical education of future woman-officers of the state border service for formation of readiness to physical self-development at academy education as a pedagogical problem. journal of education, health and sport, 5(7), 690-698. doi: http://dx.doi.org/10.5281/zenodo.2539671 28. sliusarchuk, v. (2016). physical self-development of female future officers as component physical education at the military academy. journal of education, health and sport, 6(6), 722-733. doi: http://dx.doi.org/10.5281/zenodo.4592962 https://obdarovanist.at.ua/metodskrunka/seminarske_zanjattja_tipologija_suchasnikh_%20pedagog.pdf https://www.google.com/search?q=%2026+mins+full+body+aerobic+workout-eva+fitness&oq=26+mins+full+body+aerobic+%20workouthttps://www.google.com/search?q=%2026+mins+full+body+aerobic+workout-eva+fitness&oq=26+mins+full+body+aerobic+%20workouthttps://www.google.com/search?q=%2026+mins+full+body+aerobic+workout-eva+fitness&oq=26+mins+full+body+aerobic+%20workouthttp://dx.doi.org/10.5281/zenodo.2539671 http://dx.doi.org/10.5281/ 1 rybkowska, agnieszka, żuchnik, magda, licak, gabriela, bętkowska, paulina, radulski, jakub, paluch, michał, tomkiewicz, michał, tomkiewicz, julia, sałata, piotr & szczuraszek, paulina. budd-chiari syndrome classification, diagnostics, imaging and treatment. quality in sport. 2023;12(1):11-17. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.12.01.001 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43402 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 03.04.2023. revised: 20.04.2023. accepted: 23.04.2023. published: 23.04.2023. budd-chiari syndrome classification, diagnostics, imaging and treatment agnieszka rybkowska 1, http://orcid.org/0000-0003-0054-318x agnieszka.r96@wp.pl magda żuchnik 1, http://orcid.org/0000-0003-0767-5388 magdaaa120@gmail.com gabriela licak 2, http://orcid.org/0000-0001-7694-740x glicak@gmail.com paulina bętkowska 2, http://orcid.org/0000-0002-2100-7098 betkowska.paulina@gmail.com jakub radulski 3, http://orcid.org/0000-0002-0551-9480 radulski.jakub@gmail.com michał paluch 4, http://orcid.org/0000-0003-3077-9628 michal.paluchx@gmail.com michał tomkiewicz 5, http://orcid.org/0000-0002-0656-2392 michal0114@gmail.com julia tomkiewicz 5, http://orcid.org/0000-0002-1443-1229 julia21rr@gmail.com https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.12.01.001 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43402 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) http://orcid.org/0000-0003-0054-318x mailto:agnieszka.r96@wp.pl http://orcid.org/0000-0003-0767-5388 mailto:magdaaa120@gmail.com http://orcid.org/0000-0001-7694-740x mailto:glicak@gmail.com http://orcid.org/0000-0002-2100-7098 mailto:betkowska.paulina@gmail.com http://orcid.org/0000-0002-0551-9480 mailto:radulski.jakub@gmail.com http://orcid.org/0000-0003-3077-9628 mailto:michal.paluchx@gmail.com http://orcid.org/0000-0002-0656-2392 mailto:michal0114@gmail.com http://orcid.org/0000-0002-1443-1229 mailto:julia21rr@gmail.com 11 piotr sałata 6, http://orcid.org/0000-0002-9585-3852 piotrsalata92@gmail.com paulina szczuraszek 6, http://orcid.org/0000-0003-3176-9798 paulina.szczuraszek@gmail.com 1. samodzielny publiczny szpital kliniczny nr 4 w lublinie 2. wojewódzki szpital specjalistyczny im. stefana kardynała wyszyńskiego spzoz w lublinie 3. samodzielny publiczny szpital kliniczny nr 1 w lublinie 4. kliniczny szpital wojewódzki nr 2 im. św jadwigi królowej w rzeszowie 5. kliniczny szpital wojewódzki nr 1 im. f. chopina w rzeszowie 6. wojewódzki szpital zespolony im. ludwika perzyny w kaliszu abstract introduction: budd-chiari syndrome is a rare condition which can be defined as hepatic venous outflow obstruction occurring at any level between the small hepatic veins and junction of the inferior vena cava and the right atrium. symptoms may vary from mild or even asymptomatic for many years to fulminant hepatic failure. imaging is the mainstay of diagnosis of bcs. laboratory and ematological tests are invaluable in recognizing hematological and coagulation disorders that may be identified in up to 75% of the patients. the recommended therapeutic approach to bcs is based on a stepwise algorithm beginning with medical treatment, endovascular treatment to restore vessel patency, placement of transjugular portosystemic shunt (tips), and orthotopic liver transplantation as a last resort rescue treatment. the aim of the study: this study aims to gather current knowledge about clinical manifestations, diagnosis and treatment of budd-chiari syndrome. materials and methods: this review was based on available data collected in the pubmed database and google scholar web search engine, using the keywords: ’budd-chiari syndrome’ ,’hepatic venous outflow obstruction’. conclusions: the treatment of budd-chiari syndrome requires interdisciplinary cooperation, which has resulted in the increasing curability of this rare disease over the last years. keywords: budd-chiari syndrome, hepatic venous outflow obstruction wprowadzenie zespół budd-chiari (bcs) to rzadkie schorzenie, definiowane jako niedrożność odpływu żylnego wątroby, odnosi się do obrazu klinicznego, który występuje, gdy dochodzi do częściowej lub całkowitej niedrożności żył wątrobowych [1]. obejmuje niedrożność która może wystąpić od końcowych gałęzi żył wątrobowych, aż do poziom prawego przedsionka [2]. dwie lub więcej żył wątrobowych musi być niedrożnych, aby choroba ujawniła się klinicznie [3]. zespół ten został po raz pierwszy opisany klinicznie w 1845 roku przez george'a budda, a następnie w 1899 roku hans von chiari scharakteryzował cechy histopatologiczne [4]. częstość występowania bcs jest niepewna ze względu na jego rzadkość, a liczby z różnych lokalizacji znacznie się różnią, aż o dwa rzędy wielkości, od 0,1 do 10 na milion mieszkańców rocznie [5]. w krajach rozwiniętych zakrzepica żyły głównej dolnej i żył wątrobowych w bcs jest głównie wynikiem stanów nadkrzepliwości i chorób mieloproliferacyjnych. zwiększona częstość występowania bcs w indiach, nepalu, afryce południowej i chinach wzdłuż rzeki żółtej sugeruje wpływ czynników środowiskowych, standardu życia i infekcji drobnoustrojami. błonę w żyle głównej dolnej (ivc) powyżej ujścia do żył wątrobowych można wykazać nawet u 70% pacjentów, którzy zmarli z powodu powikłań bcs. uważa się, że ta błona mechanicznie ułatwia rozwój bcs. chociaż struktura ta jest wrodzona, mechanizm jej rozwoju pozostaje niejasny [4,12]. w krajach pozaazjatyckich zespół budd-chiari jest zwykle diagnozowany w trzeciej lub czwartej dekadzie życia, głównie u kobiet. najczęściej jest on wtedy spowodowany niedrożnością żyły wątrobowej. w krajach azjatyckich częściej występuje u mężczyzn, a najczęstszą przyczyną jest niedrożność żyły głównej dolnej lub połączenie niedrożności żyły głównej dolnej i żyły wątrobowej [6]. chociaż jest to choroba rzadka, bcs towarzyszy wysoka śmiertelność. w nieleczonym bcs 70% pacjentów umiera w ciągu jednego roku, a 90% w ciągu trzech lat, zwykle z powodu powikłań marskości wątroby [4]. http://orcid.org/0000-0002-9585-3852 mailto:piotrsalata92@gmail.com http://orcid.org/0000-0003-3176-9798 mailto:paulina.szczuraszek@gmail.com 12 w ponad 80% przypadków zachorowania na bcs występuje jakaś współistniejąca przyczyna, z czego większość związana jest ze stanem nadrzepliwości. w 20% przypadków bcs jest idiopatyczny [4,7]. klasyfikacja • ze względu na miejsce niedrożności zostały zaproponowane 2 podziały: i. trzy morfologiczne typy bcs w zależności od miejsca niedrożności: typ pniowy (obejmujący niedrożność żyły głównej dolnej z lub bez niedrożności żył nadwątrobowych) (i), typ korzeniowy (obejmujący niedrożność żył nadwątrobowych) (ii) i typ żylnookluzyjny (składający się z niedrożności małych żył centralno-zrazikowych) (iii) [5,8] (rycina 1). rycina 1. typy morfologiczne bcs w zależności od miejsca niedrożności [4]. ii. tabela 1. cztery typy bcs, w zależności od miejsca niedrożności [10] typ poziom niedrożności i niedrożność lub zakrzepica żyły wątrobowej bez niedrożności lub ucisku żyły głównej dolnej ii niedrożność lub zakrzepica żyły wątrobowej z niedrożnością lub zakrzepicą ivc iii izolowane sieci żylne żył wątrobowych iv izolowane sieci żylne żyły głównej dolnej • klasyfikacja bcs według etiologii pierwotny bcs występuje gdy zaburzenia przepływu są powodowane procesem toczącym się wewnątrz naczynia takim jak zakrzep, zapalenie [9]. pierwotny bcs występuje u pacjentów z pierwotnymi zaburzeniami hematologicznymi lub stanami nadkrzepliwości. nawet u 50% pacjentów z bcs zdiagnozowane są zaburzenia mieloproliferacyjne, czerwienica prawdziwa, nadpłytkowość samoistną lub pierwotne zwłóknienie szpiku [4]. najczęstszymi wrodzonymi stanami nadkrzepliwości u pacjentów z bcs są mutacje czynnika v leiden, niedobór białka c, mutacja g20210a genu protrombiny, niedobór antytrombiny iii. najczęstszymi nabytymi stanami nadkrzepliwość u tych pacjentów są natomiast zespół mieloproliferacyjny (mutacja jak 2), zespół antyfosfolipidowy, choroba behçeta oraz nocna napadowa hemoglobinuria [9]. bcs występuje nawet u 30% pacjentów z nocną napadową hemoglobinurią, co stanowi 5% wszystkich zdiagnozowanych pacjentów w krajach rozwiniętych. inne czynniki ryzyka obejmują ciążę, doustną antykoncepcję, zespół hipereozynofilowy, wrzodziejące zapalenie jelita grubego. jako, że kilka stanów może działać synergicznie, wskazane jest kompleksowe badanie hematologiczne u każdego chorego z wykluczoną wtórną etiologią bcs [4]. wtórny bcs występuje gdy zaburzenia przepływu wynikają z ucisku naczynia przez sąsiadujące struktury [9]. rak wątrobowokomórkowy, gruczolakorak nerki i nadnerczy, pierwotny naczyniakomięsak wątroby, nabłonkowy naczyniak krwionośny, mięsak żyły głównej dolej, śluzak prawego przedsionka i choroba bąblowcowa pęcherzyków płucnych mogą powodować bcs poprzez inwazję odpływu żylnego. pasożytnicze i niepasożytnicze torbiele i ropnie mogą powodować ucisk i zakrzepicę żył wątrobowych. duże guzki ogniskowego przerostu guzowatego w centralnej 13 lokalizacji mogą powodować ucisk żył wątrobowych. po resekcji lub przeszczepie wątroby może wystąpić ucisk lub skręcanie się żył wątrobowych. bcs może wystąpić po tępym urazie brzucha, albo w wyniku ucisku przez krwiak wewnątrzwątrobowy lub zakrzepicę żyły głównej dolnej związaną z urazem, ewentualnie w wyniku wklinowania się wątroby spowodowanego pękniętą przeponą. jednak uraz brzucha, ropień wątroby czy wielotorbielowatość wątroby są odpowiedzialne za niewielki procent zachorowań na bcs [4,6,7,9]. • tabela 2. klasyfikacja bcs ze względu na czas trwania choroby [4,9,10] rodzaj czas trwania i objawy piorunujący występuje z encefalopatią wątrobową w ciągu 8 tygodni od wystąpienia żółtaczki ostry krótki czas trwania (< 1 miesiąca), wodobrzusze, martwica wątroby bez formowania żylnego krążenia obocznego podostry podstępny początek (1-6 miesięcy), wodobrzusze, minimalna martwica wątroby z występowaniem krążenia obocznego przewlekły (> 6 miesięcy), poza objawami z rodzaju podostrego, dodatkowo marskość wątroby objawy i diagnostyka rozpoznanie bcs stawia się na podstawie całokształtu obrazu klinicznego i badań dodatkowych. obraz kliniczny waha się od całkowitego braku objawów do piorunującej niewydolności wątroby, poprzez ostry lub przewlekły rozwój objawów w ciągu tygodni do miesięcy przed postawieniem diagnozy [6]. bcs należy podejrzewać u pacjentów z: (1) nagłym początkiem wodobrzusza i bolesnym powiększeniem wątroby; (2) masywnym wodobrzuszem ze względnie zachowanymi funkcjami wątroby; (3) poszerzeniem sinusoidalnym w biopsji wątroby bez współistniejącej choroby serca; (4) piorunującą niewydolnością wątroby związaną z hepatomegalią i wodobrzuszem; (5) niewyjaśnioną przewlekłą chorobą wątroby; (6) chorobą wątroby z zaburzeniem prozakrzepowym [3]. klasyczne objawy bcs obejmują gorączkę, ból brzucha, wodobrzusze i obrzęk kończyn dolnych. rzadziej występuje żółtaczka, krwawienia z przewodu pokarmowego i encefalopatia wątrobowa [6]. poziomy aminotransferaz w surowicy mogą przekraczać ponad pięciokrotnie górną granicę normy, zwłaszcza w piorunującej i ostrej postaci bcs. zwiększa się również poziom fosfatazy zasadowej i bilirubiny w surowicy. stężenie albuminy w surowicy zmniejsza się umiarkowanie [3]. pierwotny bcs wymaga badania laboratoryjnego w kierunku mutacji czynnika v leidena i czynnika ii (protrombiny), na obecność przeciwciał antyfosfolipidowych oraz poziomy homocysteiny, białka c, białka s i antytrombiny iii w osoczu. poza tym do postawienia diagnozy wymagane są standardowe parametry laboratoryjne takie jak elektrolity, białko (w tym elektroforeza surowicy), testy czynnościowe wątroby i nerek, pełna morfologia krwi i parametry krzepnięcia [4]. chociaż biopsja wątroby może pomóc w rozpoznaniu zespołu budd-chiari, wykazano, że jej wartość w ocenie ciężkości choroby i rokowania jest ograniczona oraz często zaawansowane zaburzenia krzepnięcia czy obecność wodobrzusza, uniemożliwiają jej wykonanie [9,15]. wskazane, natomiast jest jej wykonanie u chorych z podejrzeniem żylnookluzyjnego typu (iii) bcs o nieznanej etiologii, gdy w badaniach obrazowych wykluczono makroskopową niedrożność odpływu żylnego [4]. u pacjentów z bcs biopsja może wykazać: martwicę komórek wątrobowych w okolicy środkowo-zrazikowej, sinusoidalne rozszerzenie spowodowane zastojem przepływu krwi, czasami można zaobserwować również makroguzki [13]. badanie płynu puchlinowego dostarcza wskazówek dotyczących rozpoznania i postaci choroby. podwyższone stężenie białka >2 g/d oraz liczba białych krwinek (wbc) < 500/µl występują najczęściej u pacjentów z postacią przewlekłą. gradient stężeń albuminy w osoczu i płynie puchlinowym wynosi zwykle <1,1 g/dl w postaci przewlekłej w porównaniu z pacjentami z ostrą postacią zespołu [14]. obrazowanie metody obrazowania mogą ujawnić bezpośrednie lub pośrednie objawy bcs. bezpośrednimi objawami są: wizualizacja niedrożności lub zewnętrznego ucisku żył nadwątrobowych lub żyły głównej dolnej, zastój lub odwrócony przepływ żylny oraz obecność żylnego krążenia obocznego. pośrednimi objawami są: przerost niezajętych segmentów 14 wątroby (najczęściej płata ogoniastego) oraz zanik zajętych segmentów, co prowadzi do powstania guzków regeneracyjnych i nadciśnienia wrotnego [8]. ultrasonografia w połączeniu z obrazowaniem dopplerowskim ma czułość diagnostyczną przekraczającą 85% i powinna być badaniem pierwszego rzutu [4]. żyły wątrobowe pozbawione sygnału przepływu, oboczne wątrobowe krążenie żylne, wygląd pajęczyny zwykle zlokalizowany w pobliżu ujścia żyły wątrobowej oraz zastój, odwrócony lub turbulentny przepływ mogą wskazywać na bcs. brak wizualizacji lub krętość żył wątrobowych w ultrasonografii w czasie rzeczywistym to powszechne, ale niespecyficzne dla bcs objawy, ponieważ takie cechy można zaobserwować również w zaawansowanej marskości wątroby. charakterystyczną jednak cechą bcs jest obecność wewnątrzwątrobowych lub podtorebkowych żył obocznych wątroby [15]. ograniczenia ultrasonografii dopplerowskiej obejmują zależność od operatora, trudności techniczne związane z otyłością i gazami jelitowymi oraz niemożność zapewnienia powtarzalnego schematu różnych interwencji wewnątrznaczyniowych i chirurgicznych. pozostaje ona badaniem obrazowym z wyboru w obserwacji pacjentów z bcs [10]. gdy technicznie trudno jest uzyskać odpowiednią ocenę ultrasonograficzną lub gdy nie można wykazać cech diagnostycznych, tomografia komputerowa lub najlepiej rezonans magnetyczny powinny być wykonane jako badania drugiego rzutu. dzięki połączeniu procedur obrazowania diagnoza pozostaje niepewna tylko w niewielkim odsetku przypadków. niejednoznaczność wyników może wystąpić głównie u pacjentów z marskością wątroby [4,15]. tomografia komputerowa określa nieprawidłowości naczyniowe, ocenia zmiany morfologiczne w wątrobie, a także umożliwia mapowanie anatomii naczyń przed interwencjami wewnątrznaczyniowymi lub zabiegami chirurgicznymi, między innymi do zabiegu wykonania przezszyjnej wewnątrzwątrobowej przetoki wrotno-systemowej (ang. tips transjugular intrahepatic portosystemic shunt). podczas gdy tomografia komputerowa jest dokładna w obrazowaniu pośrednich objawów bcs, nieprawidłowości żylne (objawy bezpośrednie) mogą nie być konsekwentnie i dokładnie przedstawione [3,10]. w wykonanym badaniu tomografii komputerowej w bcs możemy zaobserwować: wczesne wzmocnienie płata ogoniastego i centralnej części wątroby wokół ivc, opóźnione wzmocnienie obwodowej części wątroby z towarzyszącą niską gęstością centralną (wygląd flip-flop), niejednorodną cętkowaną wątrobę (obraz wątroby gałki muszkatołowej), strefy obwodowe wątroby mogą wydawać się niedotlenione z powodu odwróconego przepływu krwi w żyle wrotnej, niemożność identyfikacji żył wątrobowych, w fazie przewlekłej bcs powiększenie płata ogoniastego i zanik obwodowej części wątroby w zajętych obszarach [1]. mri jest doskonałą metodą obrazowania wszystkich aspektów bcs, w tym zmian naczyniowych, zmian morfologicznych, mapowania wewnątrzwątrobowych i pozawątrobowych naczyń krążenia obocznego, a także charakterystyki guzków wątroby. jest także przydatny do obserwacji pacjentów po zabiegach wewnątrznaczyniowych lub chirurgicznych [10]. rycina 2 i 3. pacjentka lat 40. tomografia komputerowa. przypadek zespołu budd-chiari z późną prezentacją z powodu kilkumiesięcznych objawów, skutkujących niedrożnością stosunkowo małego kalibru żył wątrobowych i wewnątrzwątrobowego odcinka żyły głównej dolnej.wątroba gałki muszkatołowej z wczesnymi zmianami marskości. duże wodobrzusze [16]. trzecia linia badań to flebografia. jest ona przydatna w ocenie stopnia niedrożności odpływu, a także pozwala na pomiar ciśnienia. może być wykonywana jednocześnie z interwencjami wewnątrznaczyniowymi. jest jednak inwazyjna, czasochłonna i wymaga specjalistycznej wiedzy. zwykle nie jest stosowana wyłącznie do diagnozy. wadą flebografii jest też to, że często niemożliwe jest kaniulowanie żył wątrobowych, a procedura ta wymaga zwykle użycia znacznych ilości środka kontrastowego zawierającego jod [10]. 15 leczenie będąc stanem zagrażającym życiu, bcs wymaga podejścia wielodyscyplinarnego, stopniowego opanowania objawów klinicznych i zakrzepicy żylnej oraz przywrócenia drenażu żylnego wątroby. leczenie waha się od podejścia zachowawczego do interwencji chirurgicznej. w przypadku braku przeciwwskazań wszyscy chorzy powinni otrzymać leczenie przeciwzakrzepowe nawet po interwencjach radiologicznych lub chirurgicznych. chociaż nie ma prospektywnych randomizowanych badań nad terapią przeciwzakrzepową w bcs, konsensus opinii ekspertów zaleca leczenie przeciwzakrzepowe u wszystkich pacjentów z bcs [15]. początkowo preferowana jest heparyna drobnocząsteczkowa, a następnie antagoniści witaminy k. leczenie przeciwzakrzepowe uważa się za wystarczające do opanowania łagodnego bcs [5,11]. ryzyko krwawienia u pacjentów z bcs jest porównywalne z pacjentami leczonymi przeciwzakrzepowo z innych wskazań [6]. u chorych z pierwotnym bcs zaleca się przedłużone, być może nawet dożywotnie leczenie przeciwzakrzepowe [4]. u pacjentów objawowych leczenie przeciwzakrzepowe należy łączyć z lekami moczopędnymi lub paracentezą w przypadku wodobrzusza oraz z terapią farmakologiczną lub endoskopową w przypadku krwawienia w przebiegu nadciśnienia wrotnego [15]. u osób, u których pomimo farmakoterapii nie dochodzi do poprawy lub dochodzi do poważnych lub nawracających powikłań, należy rozważyć stentowanie, przeprowadzenie tips lub chirurgicznego zespolenia wrotno-systemowego. przeszczep wątroby należy rozważyć w przypadku progresji dysfunkcji wątroby [15]. celem leczenia wewnątrznaczyniowego jest złagodzenie przekrwienia wątroby, co skutkuje przywróceniem perfuzji hepatocytów i złagodzeniem nadciśnienia wrotnego i jego objawów, a tym samym zatrzymaniem dalszego pogarszania się funkcji wątroby. jeśli to możliwe, wczesna rekanalizacja zablokowanego odpływu żylnego wątroby powinna być pierwszą linią leczenia zabiegowego w bcs, ponieważ ci pacjenci z żyłą wątrobową/żyłą główną dolną nadającą się do rekanalizacji mają na ogół łagodne zwłóknienie z dobrym wynikiem po interwencji [11]. przezskórna angioplastyka ze stentowaniem lub bez jest realną opcją leczenia pacjentów objawowych ze zwężeniem lub niedrożnością żył wątrobowych lub ivc [5]. jeśli leczenie przeciwkrzepliwe nie przynosi rezultatów, nie jest możliwe wykonanie zabiegu angioplastyki, a pacjent wciąż ma objawy kliniczne, należy rozważyć wykonanie przezszyjnej wewnątrzwątrobowej przetoki wrotnosystemowej (tips). tips to interwencja polegająca na wykonaniu, przez dostęp przezszyjny, przetoki między żyłą wątrobową a odgałęzieniem żyły wrotnej. początkowo zabieg ten stosowano w celu złagodzenia ciężkich następstw nadciśnienia wrotnego w marskości wątroby. w bcs, ze względu na szerzenie się zakrzepicy, tips wykonuje się zwykle przez kikut żyły głównej. ma potencjał terapeutyczny, ponieważ, szczególnie we wczesnych stadiach, może cofnąć przekrwienie wątroby, czyli przyczynę postępu choroby w bcs. jednak nadal istnieją pewne obawy dotyczące tips w bcs. zabieg ten może wywołać dalsze pogorszenie się niewydolności wątroby, głównie w późnym stadium bcs. co więcej, krwawienie związane z zabiegiem stanowi poważne ryzyko, przez już występujące przekrwienie wątroby, jak i leczenie przeciwzakrzepowe. jednak w wybranych przypadkach zalety tips przewyższają potencjalne ryzyko [17]. tips daje dobre rezultaty, szczególnie przy zastosowaniu nowoczesnych, pokrytych politetrafluoroetylenem (eptfe) stentów. poprawia to długoterminowe wskaźniki drożności i zdecydowanie rzadziej dochodzi do powikłań zakrzepowych, w porównaniu ze stentami stosowanymi wcześniej [4]. tradycyjna chirurgia, choć ogólnie nie jest uwzględniona w wytycznych, czasem odgrywa rolę w leczeniu bcs. niektóre doświadczenia chirurgiczne wykazały zadowalające wyniki po operacji z użyciem zespolenia wrotnasystemowego bok do boku (ang. sspcs side-to-side portocaval shunt). jednak sspcs nie ma zastosowania w rycina 4. schematyczny rysunek przedstawiający położeniu stentu w tips (między żyłą wątrobową a odgałęzieniem żyły wrotnej) [18]. 16 przypadku zakrzepicy ivc, w przypadku której sspcs + zespolenie systemowo-przedsionkowe (ang. cas cavoatrial shunt) lub zastąpienie niedrożnego odcinka ivc homograftem żyły głównej, są preferowanymi metodami [17]. ortotopowy przeszczep wątroby jest ostatnią szansą leczenia bcs, gdy wszystkie poprzednie kroki zawiodły, w przypadkach piorunującej niewydolności wątroby lub w raku wątrobowokomórkowym [17]. chorzy po przeszczepieniu wątroby wymagają dożywotniej terapii immunosupresyjnej. chociaż przeszczep wątroby może wyleczyć większość dziedzicznych trombofilii, u pacjentów z bcs może współistnieć wiele czynników etiologicznych, a także wskazana może być długotrwała lub dożywotnia terapia przeciwzakrzepowa. pięcioletnie przeżycie pacjentów z bcs po ortotopowym przeszczepie wątroby wynosi około 90% [4]. wnioski zespół budd-chiari to rzadkie schorzenie, definiowane jako niedrożność odpływu żylnego wątroby z jakiejkolwiek przyczyny poza sercową, niezależnie od stopnia niedrożności. nieleczony ma bardzo dużą śmiertelność. obrazowanie jest podstawą diagnozy bcs. najczęstsza przyczyna występowania tego zespołu są zaburzenia hematologiczne i krzepnięcia, występujące u ponad 75% pacjentów z bcs. wysoce zalecany schemat leczenia bcs obejmuje terapię przeciwzakrzepową, eliminację czynników ryzyka, diuretyki i profilaktykę powikłań przy nadciśnieniu wrotnym, a następnie trombolizę z angioplastyką w przypadku zwężenia żylnego, jeśli jest to wskazane, potem tips i ostatecznie ortotopowe przeszczepienie wątroby z dobrymi długoterminowymi wynikami. rokowanie tej choroby uległo znacznej poprawie w ostatnich latach i jest najbardziej zależne od przebiegu i leczenia choroby pierwotnej. bibliografia [1] gaillard f, iqbal s, jabaz d, et al. budd-chiari syndrome. reference article, radiopaedia.org (accessed on 02 apr 2023) https://doi.org/10.53347/rid-1023. [2] pavri t m, herbst a, reddy r, forde k a, budd-chiari syndrome: a single-center experience, world j gastroenterol. 2014 nov 21; 20(43): 16236–16244, doi: 10.3748/wjg.v20.i43.16236. [3] aydinli m, bayraktar y. budd-chiari syndrome: etiology, pathogenesis and diagnosis. world j gastroenterol 2007 may 21;13:2693-2696, doi: 10.3748/wjg.v13.i19.2693 [4] grus t, lambert l, grusová g, banerjee r, burgetova a, budd-chiari syndrome. prague med rep 2017;118:69-80, doi: 10.14712/23362936.2017.6. [5] garampis n, damaskos c, prevezanos d, garmpi a, georgakopoulou v e, antonio e a, kouraklis g, dimitrulis d, liver transplantation and budd-chiari syndrome: when the cause becomes the solution. maedica – a journal of clinical medicine 2022; 17(2): 415-419, https://doi.org/10.26574/maedica.2022.17.2.415. [6] plessier a, valla dc, budd-chiari syndrome. semin liver dis. 2008 aug;28(3):259-69, doi: 10.1055/s-00281085094. [7] deleve ld, valla dc, garcia-tsao g., american association for the study liver diseases. vascular disorders of the liver. hepatology. 2009 may;49(5):1729-64. doi:10.1002/hep.22772. [8] iliescu l, toma l, mercan-stanciu a, grumeza m, dodot m, isac t, ioanitescu s, budd-chiari syndrome various etiologies and imagistic findings. a pictorial review, med ultrason 2019, vol. 21, no. 3, 344-348. doi: 10.11152/mu1921 [9] piotr milkiewicz p, zespół budd-chiari aspekty kliniczne i leczenie, gastroenterologia kliniczna, 2010, tom 2, nr.4 142-147, 1899-3338 [10] bansal v, gupta p, sinha s, dhaka n, kalra n, vijayvergiya r, dutta u, kochhar r, budd-chiari syndrome: imaging review, br j radiol 2018 dec; 91(1092): 20180441. doi: 10.1259/bjr.20180441 [11] mukund a, sarin sk, budd-chiari syndrome: a focussed and collaborative approach, hepatology international 2018,12:483-486. https://doi.org/10.1007/s12072-018-9900-z. https://doi.org/10.53347/rid-1023 https://doi.org/10.3748%252fwjg.v20.i43.16236 https://doi.org/10.1259%252fbjr.20180441 17 [12] mukhiya g, zhou x, han x, jiao d, pokhrel g, li y, pokhrel s, li y, pokhrel s, evaluation of outcome from endovascular therapy for budd-chiari syndrome: a systematic review and meta-analysis, scientific reports 2022, 12:16166. https://doi.org/10.1038/s41598-022-20399-x. [13] cazals-hatem d, vilgrain v, genin p, denninger mh, durand f, belghiti j, valla d, degott c. arterial and portal circulation and parenchymal changes in budd-chiari syndrome: a study in 17 explanted livers. hepatology. 2003 mar;37(3):510-9. doi: 10.1053/jhep.2003.50076. [14] yesmembetov k, muratova z, borovskiy s, ten i, kaliaskarova k. budd-chiari syndrome diagnosed in a patient listed for liver transplant and considered to be contraindicated for the operation. exp clin transplant. 2018 mar;16 suppl 1(suppl 1):158-161. doi: 10.6002/ect.tond-tdtd2017.p44. [15] janssen h la, garcia-pagan jc, elias e, mentha g, hadengue a, valla dc, budd-chiari syndrome: a review by an expert panel, journal of hepatology 38 (2003), 364-371, doi:10.1016/s0168-8278(02)00434-8. [16] case courtesy of michael p hartung, radiopaedia.org, rid: 92824. [17] mancuso a, budd-chiari syndrome management: controversies and open issues, diagnostics 2022, 12, 2670. https:/ / doi.org/10.3390/diagnostics12112670 [18] https://www.cirse.org/wp-content/uploads/2018/08/tips600x420-1.jpg stan na dzień 02.03.2023r. http://doi.org/10.3390/diagnostics12112670 https://www.cirse.org/wp-content/uploads/2018/08/tips600x420-1.jpg 59 qin, jianchao, yao, jiali & teng, luyan. the effect of physical activity on the non-cognitive ability of adolescents: an empirical study on big five personality traits and large sample data of cfps 2020. quality in sport. 2022;9(2):5970. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.02.007 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/42688 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 21.02.2023. revised: 18.02.2023. accepted: 07.03.2023. the effect of physical activity on the non-cognitive ability of adolescents: an empirical study on big five personality traits and large sample data of cfps 2020 jianchao qin1,2, jiali yao3*, luyan teng4* ms. jianchao qin 1,2, professor & dr. jiali yao 3*, associate professor & dr. luyan teng 4* 1. faculty of education, southwest university, chongqing, china. 2. school of economics and management, guizhou normal university, guiyang, china jianchao.q@hotmail.com https://orcid.org/0000-0002-4697-309x 3. center for studies of education and psychology of ethnic minorities in southwest china, faculty of education, chongqing, china 419623499@qq.com https://orcid.org/0000-0002-3903-0763 4. college of international education, sichuan international studies university, chongqing, china luyan.teng@outlook.com https://orcid.org/0000-0001-7673-3217 * corresponding author this study is supported by project of chongqing key research base of humanities and social sciences: improving cultural self-confidence of ethnic minorities on the border of southwest china abstract: based on the big five personality trait dimensions of non-cognitive ability measures, the cfps 2020 database was used as the basis, the self-answered questionnaires and messages were collected from the people under the age of 18. and information on physical activity were selected as the study sample from the total 28590 samples in this database, among which 1562 valid samples were used as the study subjects. and the corresponding options and answers were selected as the dependent variables related to the big five personality like responsibility, agreeableness, extraversion, and neuroticism. after constructing a model with logit regression and calculating the marginal effects, it empirically demonstrated that increasing the frequency of physical exercises (frequency) had positive effects on promoting or improving adolescents' sense of responsibility, agreeableness, extraversion, and neuroticism, the frequency of physical exercise (frequency) in the past 12 months was used as the dependent variable, the effects were different between urban and rural areas, age, and gender. there were differences between urban and rural areas, age and gender. keywords: physical activity, non-cognitive abilities, big five personality, cfps, social integration 1. introduction a strong youth predicts a strong nation [1], and a strong physical body of young students is the https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.02.007 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/42688 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) mailto:jianchao.q@hotmail.com https://orcid.org/0000-0002-4697-309x mailto:419623499@qq.com https://orcid.org/0000-0002-3903-0763 mailto:luyan.teng@outlook.com https://orcid.org/0000-0001-7673-3217 60 human foundation that supports the rising of a strong nation. in 2018, the world health organization (who) launched a new global physical activity initiative, more active people for a healthier world, which describes the current prevalence and trends of physical inactivity among adolescents and youth aged 11-17 years in schools in countries and regions around the world. a new target of a 15% relative reduction in the global prevalence of physical inactivity among adolescents and adults by 2030 was proposed [2]. the overall trend of "gradual improvement" was reported by the ministry of education of the people's republic of china in 2021, in which the rate excellently increased by 6.5 percentage points from 26.5% in 2016 to 33% at present, and the proportion of overweight and obese students and the proportion of poor visual acuity in each school section has been decreasing year by year [3]. from official activities or media reports, we can see that the role of physical exercise in "strengthening the body" and "improving performance" is often mentioned, but the situation is different in "strengthening the heart" and "building the soul"? "soul building" and other functions that are not easy to be found and measured, such as promoting the quality of youth's will, social interaction, social integration, and etc, are rarely mentioned. physical activity has multiple social values and may have positive effects on both the cognitive and non-cognitive abilities of individuals, and investing in youth physical activity is an investment in the future of the country [4]. based on the existing theory and literature, this study further analyzes the effect of frequency of physical activity on non-cognitive abilities in adolescents. 2. literature review the previous studies related to the effects of physical activity on adolescents' cognitive abilities and academic performance can be traced back to the 1950s. and after the 20th century, a number of remarkable research results have emerged under the influence of theories and research methods related to cognitive neuroscience [5]. for the relationship between physical calcination and noncognitive abilities, there are two main aspects: one is the influence of non-cognitive abilities on children's participation in physical calcination, such as sports and personality [6], the influence of personality traits on physical activity participation [7], and the relationship between physical activity and mental health [8]; the other is the influence of physical activity on what? the study of the effects and mechanisms of adolescents' non-cognitive abilities has recently drawn scholarly attention [9],[10],[11]. non-cognitive abilities were first proposed by economists bowles and gintis in 1976, who argued that individuals' abilities can be divided into cognitive and non-cognitive abilities, while noncognitive abilities have an important impact on individuals' academic achievement and earnings in the labor market [12].and non-cognitive skills include personality traits, such as emotional stability, reliability. in the economics literature, personality traits are often referred to as non-cognitive abilities, and this trait can be distinguished from intelligence. kyllonen classified non-cognitive abilities into the following categories: personality, broad attitudinal dispositions, social axioms and beliefs, attitudes toward school, personal interests, personal self-evaluation, cultural constants, values, subjective well-being, economic (social, time, risk) preferences, emotional intelligence, and mood, among others [13]. poropat conducted a meta-analysis of studies examining personality and academic performance by using the five factor model (openness, responsibility, extraversion, agreeableness, and neuroticism) and found that responsibility, openness, and agreeableness were significantly related to academic performance, and that the strength of the correlation between responsibility and academic performance was similar to that between intelligence quotient (iq) and academic performance. he also found that adding responsibility as an independent influencer increased the prediction of subsequent college academic performance while controlling for the same high school academic performance variables, and that responsibility had as much incremental predictive power as iq for college academic performance [14],[15] . there are multiple non-cognitive skills (e.g., attitudes, values, beliefs, and behaviors) also referred to as 21st century skills, social-emotional skills, or interpersonal and self-reflective skills that will play or may play an important role in academic and work success [14]. it shows that non-cognitive abilities possess plasticity [16], and among the many factors that affect adolescents' non-cognitive abilities, the importance of physical exercise is self-evident [17]. in the growth process of adolescents, physical exercise can not only improve their physical quality but also their ability to adapt to society, such as through self-expression, mutual cooperation and emotional control [7]. based on ceps data, we analyzed the effects of physical activity on 61 adolescents' non-cognitive abilities, the path of differences [10], and some other studies found that the improvement of adolescents' non-cognitive abilities reverses the promotion of physical activity behaviors. combined with the theory of planned behavior (tpb), courneya and her colleagues found that conscientiousness and extraversion personality traits had a positive effect on physical activity behavior, whereas neuroticism had a negative effect on physical activity behavior [18].bowman found that personality traits such as extraversion and emotional stability were positively related to physical activity motivation, whereas openness was negatively related to physical activity motivation [19].through a meta-analysis wilson and dishman noted that noncognitive abilities were positively correlated with physical activity behavior in a low degree [20]. to conclude, the importance of noncognitive abilities has been confirmed by a growing number of studies. based on this, certain metrics have been developed, which laid the foundation for this study. 3. data and model 3.1 data source the data for this study were obtained from the china family panel studies (cfps) database of individual-level questionnaire statistics for the year of 2020. the survey interviewed 14,960 households and 42,590 individuals, and conducted a long-term follow-up survey on the individual sample, which is the first large-scale, comprehensive and academically-oriented social tracking survey project in china. and cfps2020 has a total of 28,590 individual questionnaire data information [21]. combined with the purpose of this paper, therefore, the samples of the selfanswering questionnaire mode in the database, in which the information of age under 18 years old, frequency of physical exercise without null value, and each physical exercise lasting more than 10 minutes were selected. thus a total of 1648 observed samples were obtained, and after removing the invalid responses among variables and samples that have missed variables, 1562 samples were actually obtained, which is the basic data of this study. 3.2 independent and dependent variables independent variable in the cfps2020 questionnaire, there are two main options related to physical activity, namely "qp701n frequency of physical activity in the past 12 months (times)" and "qp702n time spent per exercise (minutes)". the frequency of physical exercise (times) was set on a scale of 1-7 from low to high for each of the past 12 months and weekly frequency (times). dependent variable this study focused on the effects of physical activity on noncognitive abilities, and the measurement of noncognitive abilities was based on the big five personality traits which were widely used in psychology [22]. according to the big five personality, the five major components that make up personality are: neuroticism, extraversion, open-mindedness, agreeableness, and responsibility. neuroticism is a personality dimension that describes a person's nervousness, anxiety, disappointment, and restlessness, and it is a major source of negative affect. the higher the value of this indicator, the lower the subject's tolerance for stress and the more likely he or she is to feel stressed, depressed, and depressed. extraversion describes a person who is outgoing, energetic, energetic and helpful, and it is a personality dimension of self-confidence. openmindedness refers to the ability to be creative and curious. and higher values of this measure indicate a high level of curiosity and a tendency to seek out and accept new experiences and novel ideas or concepts [23]. the personality dimensions of friendliness, gentleness, warmth, cooperation, and trust are described as desirable, and individuals with high desirability have stronger motivation to have close relationships. responsibility describes individuals who are confident, focused, efficient, and organized [24]. referring to a similar study [25], four dimensions of the big five personality model, namely, agreeableness, responsibility, extraversion, and neuroticism, were selected to be examined from the question items that were highly correlated with non-cognitive abilities based on the options provided in the questionnaire. in the setting and selection of variables, "qn10024 trust in strangers" was selected for the dimension of agreeableness, "kr4302 absence from school in the last month" was selected for the dimension of responsibility, and "qm2011 personality" was selected for the dimension of extraversion. the score of "qm2011 how good is the relationship with people (score)" was selected; the score of "qn406 number of days of feeling depressed in the past week" was selected for neuroticism. 62 3.3 control variables the respondents' urban and rural areas, gender, age, health status and mode of interview, and what were used as control variables. the names and meanings of the independent, dependent, and control variables are shown in table 1. table 1：variable table and meaning data source: this study is organized according to cfps2020 after assigning values to each volume according to the rules in table 1, the descriptive statistics of variables using stata17 software are shown in table 2. table 2: descriptive statistics of variables variable n mean p50 sd min max range sp_p 1562 3.828 4 1.407 1 6 5 trust 1562 2.412 2 2.041 0 10 10 truancy 1562 0.00900 0 0.0930 0 1 1 friendship 1562 7.017 7 1.857 1 10 9 sprit 1562 3.308 3 0.758 1 4 3 urb 1562 0.473 0 0.499 0 1 1 gender 1562 1.454 1 0.498 1 2 1 age 1562 13.84 14 2.467 10 18 8 health 1562 4.023 4 0.890 1 5 4 ask 1562 0.859 1 0.348 0 1 1 data source: this study is organized according to cfps2020 table 2 reports the total sample size, the mean, median (50th percentile), variance, minimum, maximum, and range of values for each variable. as reported in table 2, the mean value of the independent variable was 3.83, indicating that the average frequency of weekly exercise sample was between 3 and 4, corresponding to a frequency of about 3 times per week, and 50% of the sample exercised between 3 and 4 times per week; among the dependent variables, the overall trust in strangers had a mean value of 2.41 and a 50th percentile of 2, indicating that the trust in variables question & meaning variable value variabletype sp_p qp701n frequency of physical exercise in the past 12 months (times) 1. less than once a month on average; 2. more than once a month on average, but less than once a week; 3. 1-2 times a week on average; 4. 3-4 times a week on average; 5. five or more times a week on average; 6. once a day; 7. twice or more a day; independent variables trust qn10024 trust degree to strangers 0-10 points ； 0 points for very distrust, 10 points for very trusting dependent variables. dependent variables truancy kr4302 have you ever beenabsent from class in the last month 1yes; 0 no friendship qm2011 how good is thepopularity relationship (score) 0-10，0 represents the lowest, 10 represents the highest sprit qn406 frequency of feelingdepressed in the past week (days) 1. most of the time (5-7 days) 2. frequently (3-4 days) 3. sometimes (1-2 days) 4. few (less than a day) urb urban and rural classification based on the data of the national bureau of statistics 1 urban；0 village control variables ask ask & answer mode 1 telephone interview; 0 interview gender qa002 gender 1 male; 2 female age wa001b age 9-18 health qp201 health condition 5. very healthy 4. very healthy 3. relatively healthy 2. general 1. unhealthy 63 strangers was at a low position; almost no one missed class in the past month; human relationships were all at a level of 7 or higher; the mean value of low mood in the past week was between 1-2 days; the sample was about half urban and half rural; there were slightly more females than males in the sample; the overall health level was above very healthy; and the sample was mainly questionnaires which were completed by telephonic interview. 3.4 model the dependent variables in this study are all discrete variables. the regression with traditional ols will have bias, so logit, which is specifically used for pinning discrete dependent variables, is chosen for regression analysis. the dependent variable truancy is a 0-1 type variable, so the binomial logit regression model is chosen; the dependent variables trust, friendship, and spirit are ordered discrete variables, so the ordered logit regression model is chosen. the model is constructed as follows (1) result = α + βsp_p + γxi + μi (1) result denotes the dependent variables (corresponding to the label names in table 2 as trust, truancy, friendship, and spirit, respectively), the independent variable is denoted by sp_p, and the control variable is denoted by x, while β is the parameter to be estimated for the dependent variable and γ is the parameter to be estimated for the control variable. the coefficients of logit regression for discrete dependent variables are different from those of ols linear regression, and the coefficients reported below in this study are expressed as follows: after logit regression for discrete dependent variables, the marginal effect is calculated by finding the partial derivatives, and the marginal effect can be interpreted as the probability that a one-unit change in some independent variable causes a change in the dependent variable when other variables remain constant. the sign indicates the direction of its effect. for ordered discrete dependent variables, in addition to this interpretation, predictions can be made for the probability interval of each variable, all of which are interpreted in this study as their marginal effects. 4. result analysis (1)the effects and heterogeneity of exercise frequency on absenteeism among adolescents are shown in table 3. table 3. comparison of the effect of exercise frequency on absenteeism and heterogeneity among adolescents variable -es general effect heterogeneity urban village male female under theage of 12 the age of 13—15 the age of 16—18 sp_p -0.227 -0.238 -0.163 -0.246 -0.166 -0.12 0.0103 -0.348 -0.2 -0.276 -0.289 -0.217 -0.53 -0.422 -0.419 -0.29 urb 0.0189 0 0 0.05 -0.26 0.651 -0.428 -0.096 -0.545 (.) (.) -0.59 -1.484 -1.271 -1.248 -0.77 ask 0.674 0.068 0 0.46 0 -0.894 0 0 -1.05 -1.112 (.) -1.061 (.) -1.335 (.) (.) gender -1.667** -1.694 -1.597 0 0 -0.418 -0.423 0 -0.767 -1.087 -1.09 (.) (.) -1.273 -1.244 (.) age 0.138 0.0642 0.209 0.230* -0.406 0.238 -0.0526 -0.885* -0.112 -0.155 -0.163 -0.125 -0.366 -0.783 -0.719 -0.528 health -0.138 -0.566 0.41 0.0679 -0.992 -1.042** 0.553 0.0628 -0.291 -0.371 -0.487 -0.322 -0.608 -0.519 -0.774 -0.419 _cons -3.011 -0.987 -5.129 -6.564** 4.405 -1.923 -7.012 13.94 -2.724 -3.441 -4.007 -2.835 -5.928 -9.19 -10.97 -9.215 n 1562 739 694 853 606 525 507 210 r2 *p< 0.1, **p< 0.05, ***p< 0.01 64 table 3 reports the marginal effects of the effect of frequency of physical activity on whether adolescents are absent from school. based on the data from this study, the overall regression effect shows that the effect of physical calcine on whether they are absent from school is not significant at more than 95% confidence level when other variables are held constant, based on existing research which shows that exercise promotes children's executive functions (i.e., the processes needed to select, organize, and appropriately initiate goal-directed actions). exercise may prove to be a simple and important way to enhance those aspects of children's mental functioning that are critical to cognitive development [26]. however, in terms of marginal utility, each 1-unit increase in the frequency of physical activity, i.e., 1 increase in the frequency of physical activity per week, would decrease the probability of absenteeism among adolescents by 22.7%, specifically for urban students the probability would decrease by 23.8%, rural students by 16.3%, males by 24.6%, females by 16.6% and at a 95% confidence level significant, and for students aged 16-18 years, the decrease was 34.8%. for other variables, such as health status, if all other variables are kept constant, each year of age will reduce the probability of absenteeism by 13.8% overall, especially at the age of 9-12, which will reduce the probability by 104% and it is significant at the 95% level, so it can also be inferred that physical health status is an important factor affecting absenteeism. (2)the effects and heterogeneity of adolescents' exercise frequency and trust in strangers are shown in table 4. table 4. comparison of the effects and heterogeneity of exercise frequency and trust in strangers among adolescents variables general effect heterogeneity urban village male female under theage of 12 the age of 13—15 the age of 16—18 sp_p 0.0224 0.03 0.012 -0.013 0.0609 0.0769 0.0285 -0.0117 -0.0323 -0.0468 -0.0449 -0.0436 -0.0485 -0.057 -0.0522 -0.0616 urb 0.0565 0 0 0.217* -0.129 -0.0644 -0.0804 0.369** -0.0914 (.) (.) -0.124 -0.136 -0.165 -0.146 -0.173 gender -0.161* -0.321** -0.00389 0 0 -0.196 -0.2 -0.16 -0.0905 -0.132 -0.125 (.) (.) -0.163 -0.145 -0.171 age 0.318*** 0.350*** 0.290*** 0.307*** 0.334** * 0.400*** 0.316*** 0.0949 -0.0199 -0.0292 -0.0273 -0.026 -0.0308 -0.104 -0.0885 -0.103 health -0.109** -0.154** -0.0539 -0.124* -0.0871 -0.303*** -0.0503 0.0478 -0.0514 -0.0717 -0.0741 -0.0694 -0.0771 -0.0898 -0.0836 -0.1 n 1562 739 823 853 709 525 600 437 r2 *p< 0.1, **p< 0.05, ***p< 0.01 table 4 reports the marginal effects of adolescent physical activity frequency on whether adolescent students trust strangers. overall, when other variables are held constant, each 1-unit increase in physical activity frequency, which means an increase of 1 physical activity frequency per week, increases the probability of adolescents' trust in strangers by 2.24%, and more specifically, for urban students the probability will increase by 3%, rural students by 1.2%, a decrease of 1.3% probability for boys, an increase of 6.09% probability for girls, an increase of 7.7% probability for those under 12 years old, an increase of 2.85% probability for the 13-15 years age group , and a decrease of 1.17% probability for 16-18 years old. it is noteworthy that for other variables, such as age, when other variables are held constant, the probability of increasing trust in strangers increases by 31.8% for each year of age, peaking at about 12 years of age at 40%, significant at the 99% level, and decreasing to 9.5% under 16-18 years of age. this indicates that trust is easily developed with age and the process of social interaction and integration. 65 (3)the effects of adolescent exercise frequency on personhood and heterogeneity are shown in table 5. table 5. comparison of the effect of exercise frequency on personhood and heterogeneity among adolescents variables general effect heterogeneity urban village male female under theage of 12 the age of 13— 15 the age of 16— 18 sp_p 0.0896*** 0.138*** 0.0464 0.0589 0.126*** 0.0247 0.102* 0.211*** -0.0323 -0.047 -0.0448 -0.0439 -0.048 -0.0546 -0.053 -0.0629 urb -0.0319 0 0 0.0731 -0.153 -0.0957 0.0342 -0.0597 -0.0908 (.) (.) -0.123 -0.135 -0.157 -0.148 -0.174 ask -0.0147 -0.117 0.076 -0.0563 0.0604 -0.053 -0.115 0.176 -0.13 -0.206 -0.17 -0.177 -0.194 -0.219 -0.202 -0.274 gender -0.217** -0.325** -0.105 0 0 -0.121 -0.247* -0.315* -0.0897 -0.131 -0.124 (.) (.) -0.155 -0.146 -0.172 age -0.0125 0.00794 -0.0314 -0.00703 -0.0179 -0.169* 0.132 -0.0756 -0.0185 -0.0265 -0.0259 -0.0246 -0.028 -0.0979 -0.0888 -0.104 health 0.365*** 0.349*** 0.390*** 0.358*** 0.394*** 0.209** 0.328*** 0.715*** -0.053 -0.0742 -0.076 -0.0704 -0.0815 -0.0877 -0.0869 -0.107 n 1562 739 823 853 709 525 600 437 r2 *p< 0.1, **p< 0.05, ***p< 0.01 table 5 reports the marginal effects of adolescent physical activity frequency on personhood.in general, for every 1 frequency unit increase in physical activity frequency, i.e., 1 increase in weekly physical activity frequency, the probability of adolescent personhood improvement increases by 8.96% and at 99% significant level. more specifically, urban students will increase by 13.8% probability, rural students by 4.6% probability, male students by 5.9% probability, 12.6% probability increase for female students and at 99% significant level, 2.47% probability increase for under 12 years old, 10.2% probability increase for 13-15 years old age group and at 90% significant level, and 21.1% increase for 16-18 years old and at 99% significant level. it can also be seen that for other variables, such as health status, when the other variables are held constant, the probability of each level of health increases, the probability of a level of sense of kinship increases by 36.5% and significant at the 99% level.and the stage of 9-18 shows a fast rate of increase, from 21% at the age of 9-12 years to 71.5% at the age of 16-18, and also the significance level increased from 90% to 99%. (4)the effects of exercise frequency on mood and heterogeneity among adolescents are shown in table 6. table 6. comparison of the effect of exercise frequency on mood and heterogeneity among adolescents variables general effect heterogeneity urban village male female under the age of 12 the age of 13—15 the age of 16— 18 sp_p 0.00699 -0.00167 0.00783 -0.022 0.0302 0.0173 -0.0451 0.0536 -0.0348 -0.0512 -0.048 -0.0471 -0.0523 -0.0595 -0.0566 -0.0674 urb 0.112 0 0 0.298** -0.101 0.2 0.0645 0.0417 -0.0989 (.) (.) -0.135 -0.147 -0.17 -0.16 -0.19 66 ask -0.291** -0.331 -0.259 -0.0934 -0.513** -0.337 -0.256 -0.282 -0.141 -0.216 -0.187 -0.189 -0.212 -0.237 -0.222 -0.293 gender -0.236** -0.462*** -0.0526 0 0 -0.0732 -0.431*** -0.194 -0.098 -0.145 -0.134 (.) (.) -0.169 -0.159 -0.188 age -0.00682 -0.0162 0.000999 0.00695 -0.0252 0.0131 -0.0615 -0.0258 -0.0201 -0.0291 -0.0279 -0.0267 -0.0305 -0.107 -0.0975 -0.114 health 0.204*** 0.268*** 0.147* 0.192** 0.222*** 0.184** 0.278*** 0.128 -0.0557 -0.0784 -0.0802 -0.0747 -0.0847 -0.0911 -0.0923 -0.111 n 1562 739 823 853 709 525 600 437 r2 *p< 0.1, **p< 0.05, ***p< 0.01 table 6 reports the marginal effects of adolescent physical activity frequency on mood. in general, for each increase in physical activity frequency by 1 frequency unit, i.e., an increase in physical activity frequency by 1 time per week, the probability that adolescent’s low mood will decrease by 2-3 days per week increases by 0.7%.more specifically, urban students will decrease by 0.17% probability, rural students by 0.78% probability, male students by 5.9% probability, and a 3% probability increase for girls, a 1.73% probability increase for those under 12 years of age, a 4.5% probability decrease for the 13-15 age group with a 90% significance level, and a 5.3% increase for those 16-18 years of age. when other variables held constant, the probability of having a better mood increases by an average of 20.4% for each level of health status and is significant at the 99% level. it is more so for girls, towns, and 13-15 years old, with corresponding probabilities of 22.2%, 26.8%, and 27.8% and significant at the 99% level. 5. robustness testing 5.1 co-linearity detection in the empirical regression analysis, the model estimation is distorted or difficult to be estimated accurately due to the existence of exact correlation or high correlation between the independent variables and control variables. so the covariance analysis is done on the independent variables and control variables. and if the absolute value of the correlation coefficients between the respective variables and control variables is less than 0.3, the correlation is generally considered not to exist or considered to be very low. the results of covariance detection of independent and control variables with stata17 software are shown in table 7. table 7. correlation coefficient matrix between independent and control variables variables (1) (2) (3) (4) (5 (6) (1) sp_p 1.000 (2) urb 0.014 1.000 (3) ask 0.054 0.040 1.000 (4) gender -0.048 -0.003 -0.005 1.000 (5) age -0.020 0.004 0.049 0.009 1.000 (6) health 0.043 -0.027 -0.001 -0.035 -0.164 1.000 table 7 reports the variational correlation coefficient matrix. and the absolute values of the correlation coefficients between the independent variables and the control variables are all much smaller than the constant postal judgment criterion of 0.3, so there is no covariance between the independent variables and the control variables, and the regression results are valid. 5.2 instrumental variables regression the model stability was tested by constructing an instrumental variable as a new independent variable to be substituted into the model for regression, and constructing the instrumental variable sp_ln, sp_ln=ln(exercise frequency*time per exercise), which is the approximate total exercise time by multiplying "exercise frequency" and "time per exercise", taking the natural logarithm of 67 the total exercise time for smoothing and substituting into the regression model, and the marginal utility coefficients of the two regressions are shown in table 8. table 8. comparison table of marginal utility coefficients from regression of instrumental independent variables variable s truancy trust friendship sprit sp_p sp_ln sp_p sp_ln sp_p sp_ln sp_p sp_ln sp_p -0.227 -0.342 0.0224 0.0248 0.0896*** 0.146** 0.00699 0.0000126 -0.2 -0.332 -0.0323 -0.0581 -0.0323 -0.0581 -0.0348 -0.0636 urb 0.0189 0.00764 0.0565 0.0612 -0.0319 -0.0469 0.112 0.112 -0.545 -0.547 -0.0914 -0.0918 -0.0908 -0.0912 -0.0989 -0.0993 ask 0.674 0.689 0.334*** 0.345*** -0.0147 -0.0207 -0.291** -0.289** -1.05 -1.053 -0.128 -0.128 -0.13 -0.13 -0.141 -0.142 gender 1.667** 1.745** -0.161* -0.171* -0.217** -0.180** -0.236** -0.237** -0.767 -0.772 -0.0905 -0.0918 -0.0897 -0.0915 -0.098 -0.0998 age 0.138 0.15 0.318*** 0.318*** -0.0125 -0.0169 -0.00682 -0.00687 -0.112 -0.113 -0.0199 -0.0199 -0.0185 -0.0185 -0.0201 -0.0201 health -0.138 -0.128 -0.109** -0.106** 0.365*** 0.361*** 0.204*** 0.204*** -0.291 -0.291 -0.0514 -0.0515 -0.053 -0.053 -0.0557 -0.0558 n 1562 r2 *p< 0.1, **p< 0.05, ***p< 0.01 after the regression of the instrumental independent variables reported in the sink table in table 8, the results of the regression and the original independent variable results maintain the direction of influence and are basically consistent in the degree of influence, which indicate that the regression model is stable and feasible. 6. discussions, conclusions and recommendations 6.1 discussions ① based on the present study (see tables 3-6), increasing the frequency of physical activity in adolescents had a positive contribution to adolescents in terms of responsibility, agreeableness, extraversion, and neuroticism. increased levels of physical activity have a significant effect on reducing depression, anxiety, psycho-logical distress, and emotional distress in children [8]; physical activity has a facilitative effect on adolescents' self-regulation, social competence, selfconfidence, and self-efficacy, and a decreasing effect on negative emotional experiences [9], and any level of physical activity, including low levels (e.g., walking 150 min/week), may prevent future depression [27], and regular physical activity (pa) and higher cardiorespiratory fitness may reduce stress responses and thus help to reduce stress-related risk factors [28]. specifically for this study, overall, increasing the frequency of physical activity once a week would decrease the probability of school absenteeism by 22.7%, increase the probability of trusting strangers by 2.24%, increase the probability of improving people skills by 8.96%, and increase the probability of reducing depressed mood by 2-3 days per week by 0.7% among adolescents. ② for a long time, due to various factors such as differences in natural environment, cultural traditions, economic development levels between regions and value preferences of the education policy system, the development of primary and secondary school sports in china has been very unbalanced between regions, urban and rural areas, and schools. especially the development of rural primary and secondary school sports lags behind and has a large gap compared to urban primary and secondary school sports [29]. it also found that rural junior high school students significantly lagged behind their urban peers in the development levels of multiple non-cognitive abilities such as self-efficacy, self-confidence, self-regulation, sociality, positive emotions, and self-education expectations [30]. in a comparison of the utility for urban and rural adolescents, each increase in the frequency of physical activity by 1 time per week had a utility for urban 68 adolescents that was 2 percentage points higher than overall in reducing the probability of absenteeism and about 1 percentage point higher than overall in trusting in strangers, and nearly 5 percentage points higher than overall in improving the probability of being likeable, that is, increasing the frequency of physical activity by 1 time per week for adolescents in urban adolescents had a positive effect on the utility of responsibility and agreeableness. and extroversion is better than that of rural adolescents. education authorities should establish a linkage and coordination mechanism to improve the quality of rural physical education, promote the development of physical education in rural schools, narrow the urban-rural gap, and promote the social integration of rural adolescents with physical exercise activities. ③the development of non-cognitive skills in physical activity showed some group differences: girls performing better than boys in non-cognitive skills [11]. and for both male and female adolescents, increasing physical activity by 1 time per week would be 8 percentage points more effective in reducing the probability of absenteeism for males than for females, and about 8% more effective in trusting strangers for females than for males, and 6.7 percentage points more effective in improving people skills for females than for males. the effect of increasing the frequency of physical activity was 6.7 percentage points higher for females than for males, and the effect of reducing the number of bad mood days per week was 2.9 percentage points higher for males than for females. that is, as the frequency of physical activity increases, male adolescents have higher utility than females in terms of responsibility and improvement of bad mood, while female adolescents have higher utility than male adolescents in terms of agreeableness and extroversion. physical exercise can be used to develop responsibility and suppress bad mood in male adolescents and to promote social trust and social integration in female adolescents. ④ regarding each age stage, the influence mechanism of physical activity differed from primary to junior high school stages [31]. the age range of the sample in this study was 9-18 years old, which basically corresponds to the elementary school stage (9-12 years old), middle school stage (13-15 years old), and high school stage (16-18 years old) according to the current compulsory education children's enrollment age and school system. the utility of increasing the frequency of physical exercise by 1 time is higher in reducing the probability of absenteeism at the elementary school stage and high school stage than at the middle school, and high school stage was 34.8% highest and 12% at the elementary stage; in terms of trusting in strangers, there was a boost in both elementary and middle school stages, with elevated probabilities of 7.69% and 2.85%, and a reduction of 1.17% at the high school stage; in terms of people skills there was a significant boost at the elementary stage, middle school stage, and high school stage, with elevated probabilities of 2.47%, 10.2%, and 21.1%; in terms of utility of reducing bad mood 2-3 days per week, both elementary school stage and high school stage are positive, with probability scores of 1.73% and 5.36%, respectively, while middle school stage is negative, but increases the probability to 4.51%. is it possible to launch that the elementary school stage and middle school stage are easy to build trust through physical exercise and easier to integrate into society, but the utility decreases after high school stage tends to be independent? is it understandable that physical exercise is significant in improving people’s skills as they get older, and that as the frequency of physical exercise increases, it is easier to gain recognition, find confidence, and achieve better social integration? in terms of improving bad moods, do adolescents experience negative effects of physical activity instead because of the pressure of physical exams at the junior high school level? 6.2 inspiration theoretical and applied studies have confirmed the importance of non-cognitive skills, which play a very obvious and normal role in people's learning and working lives, and in the field of educational reform, "emotions, attitudes and values" is one of the three-dimensional objectives of the curriculum reform. writing, scientific knowledge, etc., should focus on the education of students' non-cognitive skills so as to promote the overall development of young children and adolescents. and studies have been conducted to emphasize that in order to promote sustainable development, the importance of physical activity must be kept in mind when designing the curriculum of educational institutions [32]. on january 1st, 2023, the law of the people's republic of china on physical education came into effect and it declared that "schools shall include extracurricular physical activities for students conducted on school premises in their teaching plans, articulate them with the content of physical education classes, and guarantee that students participate in no less than one hour of physical exercise every day while at school" [33]. since the 69 ministry of education of the people's republic of china introduced physical education curriculum standards, in september 2022, all grades of nine-year compulsory education schools nationwide are required to offer physical education and health classes, which account for 10%-11% of total class time, second only to language (20%-22%) and mathematics (13%-15%), as some scholars have said, it is a very meaningful decision to allow children to increase physical activity at this stage [34].on the basis of existing studies, this study empirically demonstrated the utility of increasing the frequency of physical activity for adolescents in terms of responsibility, agreeableness, extraversion, and neuroticism, and explored the value of physical activity for adolescents, which has some practical value. meanwhile, in response to the differences in utility between urban and rural areas, age, and gender, different modes of instructional work can be targeted to different groups. 6.3 limitations this paper also has some limitations, on the one hand, in the selection of dependent variables, in the setting and selection of variables, the selection of "qn10024 trust in strangers", "kr4302 whether or not you have missed class in the last month", "how good is the human relationship (score) qm2011", "number of days qn406 felt emotionally depressed in the past week", and then using this as a dimension to examine the big 5 personality and non-cognitive abilities, which may not be very comprehensive; on the other hand, in the model regression, the paper uses the model to derive the direction of impact and the marginal effect of impact influence, providing the probability of possible occurrence, but the degree of impact is not reflected in the regression, and the guidance for practical work cannot accurately predict the relationship of quantity; thirdly, this study only discussed the marginal effect of 1 increase, and the effect of continued increase and the inflection point have not been analyzed in depth. 6.4 conclusions as young people are the hope of the country and the future of the nation, this study recommends that schools and families strictly implement the relevant provisions of the physical education law of the people's republic of china, and that young students "participate in at least one hour of physical activity every day during the school day" .when children participate in the recommended 60 minutes of moderate to vigorous physical activity per day, they can achieve a variety of physical and mental health benefits [35],[36]. increasing the frequency of physical activity for young students guides the majority of young students to have fun, enhance their physical fitness, improve their personalities, refine their will, and promote physical and mental health and all-round development in sports. references [1] liang, q. (1989). ice-drinking room combined collected works. china book bureau, 238. [2] guthold, r., stevens, ga., riley, la., & bull,fc.(2020).global trends in insufficient physical activity among adolescents: a pooled analysis of 298 population-based surveys with 1.6 million participants. lancet child adolesc health, 4(1), 23–35. https://doi.org/10.1016/ s2352-4642(19)30323-2 [3] ministry of education (2021). excellent physical health rate of primary and secondary school students rose to 33%. http://www.moe.gov.cn/fbh/live/2021/53908/mtbd/202112/t20211223_589702.html [4] zhou, w. (2022). effects, differences and path analysis of physical activity on adolescents' non-cognitive abilities: an empirical study based on ceps data. china youth research. (10), 22-28 [5] wen, x. (2015). influence of physical exercise on cognitive function and academic performance in children: history, current status and future. china sport science, 35(3), 73-82. [6] shi,y., & zhou, h.(2017). the innovative research themes of sport and personality: comment and prospect. china sport science,37(7), 60-72 [7]su, t. (2019). personality traits of primary and secondary school students in china a study on the influence of physical activity participation. journal of southwest china normal university (natural science edition),44(2), 123-128. [8] ahn, s., & fedewa, a. l. (2011). a meta-analysis of the relationship between children’s physical activity and mental health. journal of pediatric psychology, 36, 385–397. https://doi.org/10.1093/jpepsy/jsq107 [9]cheng, m. (2022). effects of physical activity on adolescents' non-cognitive abilities -an empirical study based on ceps data. journal of longyan university, (3):100-107. [10]zhou, w. (2022). effects, differences and path analysis of physical activity on adolescents' non-cognitive abilities—an empirical study based on ceps data. china youth research. (10), 22-28 [11]yuan, s. (2022). can physical exercise promote the development of teenagers’ non-cognitive ability? evidence from china education panel survey (2014–2015), children, 9, 1283. https://doi.org/10.3390/children9091283 [12] andrisani, p.j. & gilbert, n. (1976). internal-external control as contributor to and outcome of work experience. journal of applied psychology, 61, 156-165. https://doi.org/10.1037/0021-9010.61.2.156 http://www.moe.gov.cn/fbh/live/2021/53908/mtbd/202112/t20211223_589702.html https://doi.org/10.1093/jpepsy/jsq107 https://doi.org/10.3390/children9091283 https://doi.org/10.1037/0021-9010.61.2.156 70 [13] kyllonen, p.c. (2016). socio-emotional and self-management variables in learning and assessment. in the wiley handbook of cognition and assessment (eds a.a. rupp and j.p. leighton) https://doi.org/10.1002/9781118956588.ch8 [14] zu, j. & kyllonen, p. (2019). the importance of non-cognitive abilities and their measurement. china examinations, (9), 22-31 [15] poropat, a. (2009). a meta-analysis of the five-factor model of personality and academic performance. psychological bulletin, 135, (2), 322-338. [16] almlund, m., duckworth, a. l., heckman, j. j., & kautz, t. (2011). personality psychology and economics bt handbook of the economics of education. in e. a. hanushek, s. j. machin, & l. woessmann (eds.), handbook of the economics of education (vol. 4, pp. 1–181). amsterdam: elsevier. retrieved from http://www.nber.org/papers/w16822 [17] shi, y. & zhou, h. (2017). review and prospect of three major research topics of sports and personality. sports sci. 7, 60–72. [18] courneya, k.s., bobick, t.m. & schinke, r.j. (1999). does the theory of planned behavior mediate the relation between personality and exercise behavior? basic and applied social psychology. 21, 317–324. [19] bowman, k. (2015). the relationship between personality type and exercise motivation. master thesis, eastern kentucky university, richmond, ky, usa. [20] wilson, k. & dishman, r.k.(2014). personality and physical activity: a systematic review and metaanalysis. in proceedings of the acsm annual meeting, orlando, fl, usa, 27–31. [21] china family panel studies. introduction to cfps. http://www.isss.pku.edu.cn/cfps/gycfps/cfpsjj/index.htm [22] heineck,g. & anger,s.(2010).the returns to cognitive abilities and personality traits in germany. labour economics, 17, (3), 535-546. [23] deneve, k.m. & cooper, h. (1998). the happy personality: a meta-analysis of 1 37 personality traits and subjective well-being. psychological bulletin, 124, (2). [24] judge, t. a., heller, d., & mount, m. k. (2002). five-factor model of personality and job satisfaction: a meta-analysis. journal of applied psychology, 87(3), 530–541. https://doi.org/10.1037/0021-9010.87.3.530 [25] yao, j. & liu j. (2022). a study on job satisfaction of "post-90s" employees from the perspective of noncognitive abilities --the study is based on the big five personality traits and cfps data. -based on big five personality traits and cfps large sample data. management & administration, (5),72-79. 10.16517/j.cnki.cn121034/f.2022.05.020 [26] tomporowski, p.d., davis, c.l., miller, p.h. et al. (2008). exercise and children’s intelligence, cognition, and academic achievement. educational psychology review, 20, 111–131. https://doi.org/10.1007/s10648-0079057-0 [27] mammen, g. (2013). physical activity and the prevention of depression a systematic review of prospective studies. american journal of preventive medicine, 45(5):649-657. [28] mücke, m., ludyga, s., colledge, f. & gerber, m. (2018). influence of regular physical activity and fitness on stress reactivity as measured with the trier social stress test protocol: a systematic review. sports medicine, 48, 2607–2622. https://doi.org/10.1007/s40279-018-0979-0 [29] wang, w. (2011). current situation and prospects of physical education research in primary and secondary schools in china [j]. journal of shanxi normal university (natural science edition), (26), 68-70. [30] zheng, l. & qi, x.(2020). multidimensional noncognitive ability gaps between preschool experiences and urban and rural students, preschool education research. (11):43-57. [31] li, w. how does physical exercise affect academic performance? the mediating role of on-cognitive abilities. best evidence in chinese education, 8(2):1103-1120. [32] kayani, s., kiyani, t.,wang, j.,zagalaz sánchez, m.l., kayani, s.& qurban, h. (2018). physical activity and academic performance: the mediating effect of self-esteem and depression. sustainability, 10, (10), 3633. doi:10.3390/su10103633 [33] national people's congress of china (2022). sports law of the people's republic of china ， http://www.npc.gov.cn/npc/c30834/202206/ad515e98ae274e44b1cd2c02687db07f.shtml [34] gu, n. (2022). physical education and health curriculum standards for compulsory education (2022 edition) released school physical education classes will be more interesting. china sports daily, 2022-04-28 https://www.sport.gov.cn/n20001280/n20067626/n20067766/c24244877/content.html [35] janssen, i. & leblanc, a.g. (2010). systematic review of the health benefits of physical activity and fitness in school-aged children and youth. international journal of behavioral nutrition and physical activity, 7, 40. https://doi.org/10.1186/1479-5868-7-40 [36] okely, t., salmon, j., vella, s., cliff, d., timperio, a., tremblay, m., trost, s., shilton, t., hinkley, t., ridgers, n., phillipson, l., hesketh, k., parrish, a., janssen, x., brown, m., emmel, j. & marino, n. (2012). a systematic review to update the australian physical activity guidelines for children and young people. canberra, australia: commonwealth of australia. https://doi.org/10.1002/9781118956588.ch8 https://doi.org/10.1037/0021-9010.87.3.530 https://doi.org/10.1007/s10648-007-9057-0 https://doi.org/10.1007/s10648-007-9057-0 https://doi.org/10.1007/s40279-018-0979-0 http://www.npc.gov.cn/npc/c30834/202206/ad515e98ae274e44b1cd2c02687db07f.shtml https://www.sport.gov.cn/n20001280/n20067626/n20067766/c24244877/content.html 11 sobańska, natalia, teichman, rafał, banasiak, aleksandra paulina, kasprowicz, jakub, pierzchała, jakub rafał, hyjek, michał, abram, kamila, banaś, patryk, bednarz, katarzyna & adamus, justyna. gliflozins and their beneficial hypoglycaemic effect profile and prevention of cardiovascular complications in patients treated for type ii diabetes mellitus. quality in sport. 2023;9(2):11-17. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.02.001 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/42030 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 20.01.2023. revised: 20.01.2023. accepted: 18.02.2023. gliflozins and their beneficial hypoglycaemic effect profile and prevention of cardiovascular complications in patients treated for type ii diabetes mellitus gliflozyny i ich korzystny profil działania hipoglikemizującego oraz zapobieganie powikłaniom sercowonaczyniowym u pacjentów leczonych z powodu cukrzycy typu ii authors: natalia sobańska wojewódzki szpital specjalistyczny nr 1 imienia fryderyka chopina w rzeszowie https://orcid.org/0000-0001-6384-7514 | n.sobanska1995@gmail.com rafał teichman wojewódzki szpital specjalistyczny nr 1 imienia fryderyka chopina w rzeszowie https://orcid.org/0000-0001-7853-4879 | rafalteichman@gmail.com aleksandra paulina banasiak 1 wojskowy szpital kliniczny z polikliniką spzoz w lublinie https://orcid.org/0000-0001-7293-1451 | olaabanasiak@gmail.com jakub kasprowicz samodzielny publiczny szpital kliniczny nr 4 w lublinie https://orcid.org/0000-0002-0425-1670 | kasprowicz1996@gmail.com jakub rafał pierzchała samodzielny publiczny szpital kliniczny nr 4 w lublinie https://orcid.org/0000-0002-8833-8086 | pierzchalakuba@gmail.com michał hyjek independent public clinical hospital no.1 in lublin https://orcid.org/0000-0002-6020-0165 | m.hyjek17@gmail.com kamila abram sp zoz mswia w katowicach im. sierżanta grzegorza załogi w katowicach https://orcid.org/0000-0003-1093-706x | abram.kamila@gmail.com patryk banaś szpital zakonu bonifratrów pw. aniołów stróżów w katowicach https://orcid.org/0000-0002-6531-6941 | pa1tryk@gmail.com https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.02.001 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/42030 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) 12 katarzyna bednarz wojewódzki szpital specjalistyczny nr 1 imienia fryderyka chopina w rzeszowie https://orcid.org/0000-0001-9577-7039 | bedn.katarzyna@gmail.com justyna adamus zespół szpitali miejskich w chorzowie https://orcid.org/0000-0002-3957-5149 | justyna.adamus@onet.eu abstract introduction: diabetes mellitus type 2 (dm2) is a population disease, it is predicted that by 2030 the dm2 will affect 7% of the population. patients due to progress of the disease in case of micro and macro angiovascular changes develop organ complications mainly in terms of cardiovascular disease (cv). sodium-glucose cotransporter 2 (sglt2) inhibitors are relatively new group of drugs that apart from the hypoglycemic effect, also have other beneficial effects. due to the scale and importance of the problem of diabetes complications researchers from around the world are working on its solution. aim of the study: the aim of this study was to present the effects of sglt2 inhibitors on cardiovascular complications in dm2 patients. methods and materials we reviewed the literature contained in the pubmed database, using keywords: „diabetes type 2”; „sglt2 inhibitors”; „cardiovascular disease”; „heart failure” results: in addition to their hypoglycaemic effects, sglt2 inhibitors have also been shown to have beneficial effects on the cv system. studies have shown that in dm2 patients treated with gliflozins, the risk of hospitalisation for heart failure decreased by 35% and the risk of death from cardiovascular causes by 38%. retrospective studies have been carried out in which the efficacy of all drugs in the group in question, and not just individual substances, has been proven. in clinical experiments, phlazines were confirmed to reduce the risk of cv complications, including heart failure, myocardial infarction, angina, stroke or atrial fibrillation. conclusions: sglt2 drugs reduce the risk of cardiovascular complications and reduce hospitalisations for heart failure in patients with dm2. future studies should seek to determine at what stage treatment should be implemented to maximise the resulting benefits to the patient. keywords: „diabetes type 2” ; „sglt2 inhibitors”; „cardiovascular disease”; „heart failure” abstrakt wprowadzenie: cukrzyca jest to grupa chorób metabolicznych charakteryzująca się podwyższonym stężeniem glukozy we krwi, wynikającym z niedoboru lub nieprawidłowego działania insuliny. przewlekła hiperglikemia prowadzi do angiopatii oraz neuropatii, czego konsekwencją jest niewydolność sercowo-naczyniowa (cv), nerek, oczu. wyróżniamy cukrzycę typu i, typu ii, i inne. cukrzyca typu ii (dm2) charakteryzuje się opornością na insulinę oraz względnym niedoborem insuliny. gliflozyny – inhibitory kontransportera sodowoglukozowego 2 (sglt2) to nowa grupa leków stosowana w leczeniu dm 2, która poza efektem hipoglikemizującym, w postaci zwiększonego wydalania glukozy z moczem, ma również korzysty wpływ na układ sercowo-naczyniowy. 13 cel: celem pracy było przedstawienie wpływu inhibitorów sglt2 na powikłania układu sercowonaczyniowego u osób chorych na dm2. materiały i metody dokonaliśmy przeglądu literatury zawartej w pubmed, przy użyciu słów kluczy: „diabetes type 2”; „sglt2 inhibitors”; „cardiovascular disease”; „heart failure” wyniki: udowodniono, że inhibitory sglt2 poza działaniem hipoglikemizującym mają również korzystny wpływ na układ cv. w badaniach wykazano, iż u osób z dm2, leczonych flozynami ryzyko hospitalizacji z powodu niewydolności serca spadło o 35%, a ryzyko zgonu z przyczyn sercowo-naczyniowych o 38%. przeprowadzono retrospektywne badania, w których udowodniono skuteczność wszystkich leków z omawianej grupy, a nie tylko pojedynczych substancji. w doświadczeniach klinicznych potwierdzono, że flozyny zmniejszają ryzyko powikłań cv, w tym niewydolności serca, zawału serca, dławicy piersiowej, udaru czy migotania przedsionków. podsumowanie: leki z grupy sglt2 zmniejszają ryzyko powikłań sercowo-naczyniowych i redukują liczbę hospitalizacji z powodu niewydolności serca u pacjentów z dm2. przyszłe badania powinny dążyć do określenia na jakim etapie należy wdrożyć leczenie, aby zmaksymalizować wynikające z niego korzyści dla pacjenta. słowa klucze: „diabetes type 2”; „sglt2 inhibitors”; „cardiovascular disease”; „heart failure” i. wprowadzenie cukrzyca typu drugiego (dm2) to choroba metaboliczna polegająca na nieprawidłowym stężeniu glukozy we krwi. charakteryzuje się stopniowym postępowaniem objawów i zwiększoną podatnością na inne choroby, w tym głównie choroby układu sercowo-naczyniowego (cv) i nerek [1]. szacuje się że w 2017 roku na całym świecie chorowało na nią 462 mln osób, to 6,28% całej populacji, w tym samym roku z jej powodu zmarło ponad 1 milion osób. w 2030 roku przewiduje się że liczba chorych wzrośnie do 7% populacji. częstość występowania cukrzycy jest wyższa w krajach wysoko rozwiniętych, aczkolwiek najnowsze doniesienia niepokoją zwiększoną liczbą przypadków, w krajach o niskim dochodzie[2]. leczenie cukrzycy na każdym jej etapie powinno zawierać odpowiednią dietę i ilość aktywności ruchowej, nawet niewielka utrata masy ciała może powodować zauważalną poprawę kontroli glikemii [3,4]. główną przyczyną zgonów z powodu cukrzycy są powikłania układu sercowo-naczyniowego, które stanowią ponad 70% zgonów pacjentów z dm2, co przy tak dużej liczbie chorych stanowi poważny problem dla systemów opieki zdrowotnej na całym świecie [5,6]. w 2008 roku fda zgłosiło obawy dotyczące potencjalnych powikłań cv spowodowanych stosowanymi dotychczas lekami przeciwcukrzycowymi. w wyniku przeprowadzonych badań potwierdzono bezpieczeństwo wielu leków i odkryto, iż leki z grupy inhibitorów kotransportera sodowo-glukozowego 2 (sglt2) mogą mieć korzystny wpływ na ryzyko sercowo-naczyniowe. co zapoczątkowało dalsze badania tych leków i potencjalnych korzyści płynących z ich stosowania [7]. ii. cel pracy celem naszej pracy było przeanalizowanie dostępnych badań naukowych i przedstawienie wpływu inhibitorów sglt2 na powikłania układu sercowo-naczyniowego u osób chorych na cukrzycę typu 2. mamy nadzieję, że nasza praca przyczyni się do lepszego poznania i bardziej powszechnego stosowania omawianych leków. iii. materiały i metody dokonaliśmy przeglądu literatury zawartej w bazie pubmed, przy użyciu słów kluczy: „diabetes type 2”; „sglt2 inhibitors”; „cardiovascular disease”; „heart failure” iv. wynikiopis stanu wiedzy 14 iv.a mechanizm działania inhibitorów kotransportera sodowoglukozowego 2 inhibitory kotransportera sodowo-glukozowego 2 to leki wpływające na receptory znajdujące się w obrębie błony luminalnej kanalika proksymalnego nerki. efekt hipoglikemizujący osiągają zwiększając wydalanie glukozy z moczem poprzez zahamowanie wychwytu zwrotnego glukozy z kanalika krętego proksymalnego kłębuszka nerkowego [8,9]. w konsekwencji glukozurii wynikającej ze stosowania tych leków stężenie glukozy we krwi obniża się, przy czym nie dochodzi do hipoglikemii. ponadto spada glukotoksyczność co powoduje spadek opornośći komórek na insulinę, a masa ciała pacjentów ulega obniżeniu. w wyniku nasilonej diurezy zmniejszeniu ulega również ciśnienie skurczowe, oraz objętość krwi krążącej co powoduje spadek obciążenia wstępnego i następczego serca [8,10]. dzięki temu, iż sglt2 swoje działanie wykonują niezależnie od insuliny, jej poziom w organizmie ulega obniżeniu [8]. istnieją badania wykazujące że w przypadku zawału serca leki te dzięki swojemu działaniu hamującemu autozę działąją bezpośrednio kardioproekcyjnie w czasie zawału serca [11]. podstawowe korzyści stosowania sglt2 i mechanizmy z których one wynikają przedstawiono na rycinie. [ryc. 1] ryc. 1 rycina podstawowych mechanizmów działania inhibitorów kotransportera sodowo-glukozowego 2 [10]. iv.b korzyści wynikające ze stosowania sglt2 na układ cv u pacjentów z cukrzycą typu 2 w badaniach stosowanych dotychczas leków przeciwcukrzycowych z grup innych niż sglt2 nie wykazano zmniejszenia częstości hospitalizacji wynikającej z niewydolności serca (hf) [12]. z powodu tak wysokiego odsetka pacjentów z dm2 umierających na wskutek powikłań cv, naukowcy poszukując bardziej skutecznych metod zapobiegania rozwojowi i progresji tych powikłań u chorych dokonali przełomowych odkryć opisanych w badaniach canvas, dapa, empa-reg outcome. iv.c kanagliflozyna program badawczy canvas przeprowadzony został na 10142 uczestnikach z cukrzycą typu 2, którzy zostali poddani obserwacji przez średnio 188,2 tygodni przy medianie czasu obserwacji 126,1 tygodni. uczestnikami badania byli kobiety i mężczyźni z dm2 w wieku 30 i więcej lat z objawową chorobą miażdżycową układu sercowo-naczyniowego, lub pacjenci z ukończonym 50 rokiem życia, z co najmniej dwoma określonymi czynnikami ryzyka chorób cv. pacjenci zostali przydzieleni losowo do jednej z trzech grup, w których po przejściu 2 tygodniowego okresu wstępnego z placebo, otrzymywali 100mg kanagliflozyny, 300mg kanagliflozyny lub placebo. wyniki uzyskane z programu canvas, potwierdziły skuteczność leków z grupy sglt2 odnośnie zmniejszenia liczby zgonów z przyczyn sercowo-naczyniowych lub hospitalizacji wynikających z hf (o 22%) u pacjentów przyjmujących kanagliflozyne w porównaniu do grupy, która przyjmowała placebo [13,14]. ponadto u osób, które przyjmowały kanagliflozyne średnia różnica masy ciała wynosiła -1,6 kg, a średnia różnica ciśnienia skurczowego i rozkurczowego krwi wynosiły odpowiednio -3,93 mmhg i -1,39 mmhg w porównaniu do chorych z grupy placebo [13]. iv.d dapagliflozyna 15 badanie kliniczne z użyciem dapagliflozyny zostało przeprowadzone na 4744 pacjentach z hf z dm2 lub bez. osoby biorące udział w badaniu zostały losowo podzielone na grupy i otrzymywały odpowiednio 10mg leku lub placebo. ustalono że liczba chorych na dm2 biorących udział w badaniu wynosiła 2139 osób, w grupie tej stopień zaawansowania niewydolności serca w skali new york heart association był wyższy, a mediana wskaźnika masy ciała również była wyższa [15,16]. w grupie pacjentów zażywających dapagliflozynę zauważono zmniejszenie zgonów z przyczyn cv lub zaostrzenia hf o 26% w porównaniu do grupy zażywającej placebo [16]. potwierdza to skuteczność dodawania dapagliflozyny do terapii konwencjonalnej w badanej grupie pacjentów [15]. iv.e empagliflozyna opublikowane w 2015 roku badanie empa-reg outcome opierało się na danych pozyskanych od 7020 pacjentów chorych na dm2, z rozpoznaną i prawidłowo leczoną chorobą sercowo-naczyniową. chorzy zostali losowo podzieleni na trzy grupy, w których otrzymywali odpowiednio 10mg empagliflozyny, 25mg empagliflozyny lub placebo. zaobserwowano, iż u pacjentów zażywających empagliflozyne ryzyko zgonu z przyczyn sercowo-naczyniowych i hospitalizacji z powodu hf uległo znacznemu obniżeniu odpowiednio o 38% i 35%, w porównaniu do grupy zażywającej placebo. wyniki pomiędzy grupą 10mg i 25mg empagliflozyny jeśli chodzi o ryzyko cv były bardzo zbliżone [17]. iv.e leki z grupy inhibitorów sglt2 z powodu, iż istnieje niewiele porównań wpływu poszczególnych leków z grupy sglt2 na układ sercowo-naczyniowy w 2019 roku kluger ay et al. dokonali retrospektywnego badania w którym przeanalizowano wpływ dapagliflozyny, empagliflozyny, i kanagliflozyny. wynik jednoznacznie określa iż leki te mają pozytywny wpływ na układ cv [18]. w 2022 yuta suzuki et al. przeprowadzili retrospektywne badanie kohortowego, aby określić czy korzyści te są zbliżone dla wszystkich leków z grupy, czy wynikają z działań indywidualnych poszczególnych leków. porównano oddziaływania terpaii empagliflozyny, kanagliflozyny, dapagliflozyny, ipragliflozyny, tofogliflozyny i luseogliflozyny. uzyskane wyniki jednoznacznie potwierdziły, że ryzyko zdarzeń cv w tym niewydolności serca, zawału serca, dławicy piersiowej, udaru czy migotania przedsionków były podobne dla wszystkich wymienionych wyżej leków z grupy sglt2 [19]. jednakże leki te wykazują różnice w sile działania pomiędzy poszczególnymi grupami etnicznymi. kanagliflozyna jest bardziej skuteczna u osób rasy czarnej i kaukaskiej, w porównaniu do osób żółtej natomiast empagliflozyna jest skuteczniejsza u osób rasy żółtej i kaukaskiej w porównaniu z osobami rasy czarnej [20,21]. v. podsumowanie częstotliwość zgonów i powikłań spowodowanych chorobami sercowo-naczyniowymi u pacjentów z cukrzycą typu 2 stanowi obecnie wielki problem. leki z grupy inhibitorów kotransportera sodowoglukozowego 2 są nową nadzieją dla pacjentów. omówione powyżej badania i analizy jednoznacznie podkreślają korzystny wpływ sglt2 na ryzyko zdarzeń sercowo-naczyniowych, a także hospitalizacji z powodu hf u pacjentów, u których w wyniku dm2 doszło do rozwoju powikłań ze strony tegoż układu. coraz częstsze występowanie cukrzycy typu 2 i wiążących się z nią powikłań powoduje duży nacisk na zapobieganie ich progresji w jak najwcześniejszym stadium choroby. wymaga to kolejnych badań, z uwzględnieniem chorych w mniej zaawansowanych stadiach. takie badania pomogą określić najlepszy moment, w którym powinniśmy włączyć do terapii sglt2, aby zmaksymalizować korzyści wynikające z stosowania ich przez pacjenta. references: 1. khan mab, hashim mj, king jk, et al. epidemiology of type 2 diabetes global burden of disease and forecasted trends. j epidemiol glob health. 2020 mar;10(1):107-111. doi: 10.2991/jegh.k.191028.001. pmid: 32175717; pmcid: pmc7310804. 2. zou cy, liu xk, sang yq, et al. effects of sglt2 inhibitors on cardiovascular outcomes and mortality in type 2 diabetes: a meta-analysis. medicine (baltimore). 2019 dec;98(49):e18245. doi: 10.1097/md.0000000000018245. pmid: 31804352; pmcid: pmc6919451. 16 3. zelniker ta, braunwald e. mechanisms of cardiorenal effects of sodium-glucose cotransporter 2 inhibitors: jacc state-of-the-art review. j am coll cardiol. 2020 feb 4;75(4):422-434. doi: 10.1016/j.jacc.2019.11.031. erratum in: j am coll cardiol. 2020 sep 22;76(12):1505. pmid: 32000955. 4. scheen aj. cardiovascular effects of new oral glucose-lowering agents: dpp-4 and sglt-2 inhibitors. circ res. 2018 may 11;122(10):1439-1459. doi: 10.1161/circresaha.117.311588. pmid: 29748368; pmcid: pmc5959222. 5. ni l, yuan c, chen g, et al. sglt2i: beyond the glucose-lowering effect. cardiovasc diabetol. 2020 jun 26;19(1):98. doi: 10.1186/s12933-020-01071-y. pmid: 32590982; pmcid: pmc7320582. 6. chatterjee s, khunti k, davies mj. type 2 diabetes. lancet. 2017 jun 3;389(10085):2239-2251. doi: 10.1016/s0140-6736(17)30058-2. epub 2017 feb 10. erratum in: lancet. 2017 jun 3;389(10085):2192. pmid: 28190580. 7. buse jb, wexler dj, tsapas a, et al. 2019 update to: management of hyperglycemia in type 2 diabetes, 2018. a consensus report by the american diabetes association (ada) and the european association for the study of diabetes (easd). diabetes care. 2020 feb;43(2):487-493. doi: 10.2337/dci19-0066. epub 2019 dec 19. erratum in: diabetes care. 2020 jul;43(7):1670. pmid: 31857443; pmcid: pmc6971782. 8. johnston r, uthman o, cummins e, et al. canagliflozin, dapagliflozin and empagliflozin monotherapy for treating type 2 diabetes: systematic review and economic evaluation. health technol assess. 2017 jan;21(2):1-218. doi: 10.3310/hta21020. erratum in: health technol assess. 2018 feb;21(2):219-220. pmid: 28105986; pmcid: pmc5292646. 9. wright em. sglt2 inhibitors: physiology and pharmacology. kidney360. 2021 sep 17;2(12):20272037. doi: 10.34067/kid.0002772021. pmid: 35419546; pmcid: pmc8986039. 10. martín-peláez s, fito m, castaner o. mediterranean diet effects on type 2 diabetes prevention, disease progression, and related mechanisms. a review. nutrients. 2020 jul 27;12(8):2236. doi: 10.3390/nu12082236. pmid: 32726990; pmcid: pmc7468821. 11. jiang k, xu y, wang d, chen f, tu z, qian j, xu s, xu y, hwa j, li j, shang h, xiang y. cardioprotective mechanism of sglt2 inhibitor against myocardial infarction is through reduction of autosis. protein cell. 2022 may;13(5):336-359. doi: 10.1007/s13238-020-00809-4. epub 2021 jan 8. pmid: 33417139; pmcid: pmc9008115. 12. fitchett dh, udell ja, inzucchi se. heart failure outcomes in clinical trials of glucose-lowering agents in patients with diabetes. eur j heart fail. 2017 jan;19(1):43-53. doi: 10.1002/ejhf.633. epub 2016 sep 21. pmid: 27653447. 13. neal b, perkovic v, mahaffey kw, et al. canagliflozin and cardiovascular and renal events in type 2 diabetes. n engl j med. 2017 aug 17;377(7):644-657. doi: 10.1056/nejmoa1611925. epub 2017 jun 12. pmid: 28605608. 14. rådholm k, figtree g, perkovic v, et al. canagliflozin and heart failure in type 2 diabetes mellitus: results from the canvas program. circulation. 2018 jul 31;138(5):458-468. doi: 10.1161/circulationaha.118.034222. pmid: 29526832; pmcid: pmc6075881. 15. mcmurray jjv, demets dl, inzucchi se, køber l, kosiborod mn, langkilde am, martinez fa, bengtsson o, ponikowski p, sabatine ms, sjöstrand m, solomon sd; dapa-hf committees and investigators. a trial to evaluate the effect of the sodium-glucose co-transporter 2 inhibitor dapagliflozin on morbidity and mortality in patients with heart failure and reduced left ventricular ejection fraction (dapa-hf). eur j heart fail. 2019 may;21(5):665-675. doi: 10.1002/ejhf.1432. epub 2019 mar 21. pmid: 30895697; pmcid: pmc6607736. 16. mcmurray jjv, solomon sd, inzucchi se, køber l, kosiborod mn, martinez fa, ponikowski p, sabatine ms, anand is, bělohlávek j, böhm m, chiang ce, chopra vk, de boer ra, desai as, diez 17 m, drozdz j, dukát a, ge j, howlett jg, katova t, kitakaze m, ljungman cea, merkely b, nicolau jc, o'meara e, petrie mc, vinh pn, schou m, tereshchenko s, verma s, held c, demets dl, docherty kf, jhund ps, bengtsson o, sjöstrand m, langkilde am; dapa-hf trial committees and investigators. dapagliflozin in patients with heart failure and reduced ejection fraction. n engl j med. 2019 nov 21;381(21):1995-2008. doi: 10.1056/nejmoa1911303. epub 2019 sep 19. pmid: 31535829. 17. zinman b, wanner c, lachin jm, et al. empagliflozin, cardiovascular outcomes, and mortality in type 2 diabetes. n engl j med. 2015 nov 26;373(22):2117-28. doi: 10.1056/nejmoa1504720. epub 2015 sep 17. pmid: 26378978. 18. kluger ay, tecson km, lee ay, lerma ev, rangaswami j, lepor ne, cobble me, mccullough pa. class effects of sglt2 inhibitors on cardiorenal outcomes. cardiovasc diabetol. 2019 aug 5;18(1):99. doi: 10.1186/s12933-019-0903-4. pmid: 31382965; pmcid: pmc6683461. 19. suzuki y, kaneko h, okada a, et al. comparison of cardiovascular outcomes between sglt2 inhibitors in diabetes mellitus. cardiovasc diabetol. 2022 may 18;21(1):67. doi: 10.1186/s12933-02201508-6. pmid: 35585590; pmcid: pmc9115977. 20. rastogi a, bhansali a. sglt2 inhibitors through the windows of empa-reg and canvas trials: a review. diabetes ther. 2017 dec;8(6):1245-1251. doi: 10.1007/s13300-017-0320-1. epub 2017 oct 26. pmid: 29076040; pmcid: pmc5688986. 21. goh lgh, sun j, ong bsk, khoo d, sum cf, ng k. real-world evaluation of sodium-glucose cotransporter-2 inhibitors and dipeptidyl peptidase-4 inhibitors for managing type 2 diabetes mellitus: a retrospective multi-ethnic cohort study. j diabetes metab disord. 2022 mar 3;21(1):521-555. doi: 10.1007/s40200-022-01004-4. pmid: 35673518; pmcid: pmc9167339. 23 dolenha, arsen, ochał, justyna, karwanska, aleksandra, matyka, kamila, uniłowska, izabela, kojder, ewa, kulbat, aleksandra, dovzhuk, yuliia, ferschke, anna & aleksandra szymczyk. effect of hypertension on uric acid metabolism in patients with gout. quality in sport. 2023;9(2):23-28. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.02.003 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/42255 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no.32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 29.01.2023. revised: 20.01.2023. accepted: 18.02.2023. effect of hypertension on uric acid metabolism in patients with gout wpływ nadciśnienia tętniczego na metabolizm kwasu moczowego u pacjentów z dną moczanową arsen dolenha kliniczny szpital wojewódzki nr 2 im. św. jadwigi królowej w rzeszowie https://orcid.org/0000-0002-0228-9667 e-mail: arsen1397@ukr.net justyna ochał kliniczny szpital wojewódzki nr 2 im. św. jadwigi królowej w rzeszowie https://orcid.org/0000-0003-4567-8678 e-mail: justyna636@icloud.com aleksandra karwanska 5 wojskowy szpital z polikliniką w krakowie https://orcid.org/0000-0001-6917-6985 e-mail: olakarwanska@gmail.com kamila matyka dolnośląskie centrum onkologii, pulmonologii i hematologii we wrocławiu https://orcid.org/0000-0003-4650-3079 e-mail: kamilamatyka@gmail.com izabela uniłowska 5 wojskowy szpital kliniczny z polikliniką w krakowie https://orcid.org/0000-0001-6657-6692 e-mail: izabelaunilowska@gmail.com ewa kojder kliniczny szpital wojewódzki nr 2 im. św. jadwigi królowej w rzeszowie https://orcid.org/0000-0003-2845-5050 e-mail: ewakojder@gmail.com aleksandra kulbat v wojskowy szpital kliniczny z polikliniką w krakowie https://orcid.org/0000-0002-3981-4242 e-mail: alexandra.kulbat@gmail.com yuliia dovzhuk v wojskowy szpital kliniczny z polikliniką w krakowie https://orcid.org/0000-0003-1543-8622 e-mail: yulyadovzhuk@gmail.com anna ferschke 7th navy hospital in gdansk https://orcid.org/0000-0002-9078-0682 e-mail: aniafer@op.pl https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.02.003 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/42255 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) https://orcid.org/0000-0002-0228-9667?fbclid=iwar2teufmgilf5y6v0ipein7oiv5o5v7z6pk_aibvtdei2ncfo4vnotl9hci https://orcid.org/0000-0003-4567-8678?fbclid=iwar0rbj6b1rgywlcike6declths7m1ji2nqeejvzoj095u5onc6auhm5oubg https://orcid.org/0000-0001-6917-6985?fbclid=iwar0rbj6b1rgywlcike6declths7m1ji2nqeejvzoj095u5onc6auhm5oubg https://orcid.org/0000-0003-4650-3079?fbclid=iwar0bkn0lgymelln7xseuk8v9wfwy6ve09we0oaqtmnerwkstqt9nmngvuza https://orcid.org/0000-0001-6657-6692?fbclid=iwar2rznqhovejotfq_rlvgjyy8tu5h34avyzwvseumkwj9nt7b6hmvzlb4iq https://orcid.org/0000-0003-2845-5050?fbclid=iwar2uq3g7sqj4r1b1drc_ax-dtundcz2rqhs50y6rhj9zssrbswuwfd8aone https://orcid.org/0000-0002-3981-4242 https://orcid.org/0000-0003-1543-8622?fbclid=iwar0ron1s1qyuxqutkwks30sbfuya9-kbpkif7pzmnndpaob6d93hc_ejk5y https://orcid.org/0000-0002-9078-0682 24 aleksandra szymczyk 7th navy hospital in gdansk https://orcid.org/0000-0003-2207-4329 e-mail: aszymczyk44@gmail.com abstrаct introduction the most common pаthologicаl condition аssociаted with gout is hypertension (ht). the mаin orgаn responsible for this process is the kidneys. the development of chronic tubulointerstitiаl nephritis in the course of gout leаds to ischemiа of the renаl pаrenchymа, аctivаtion of the renin-аngiotensin-аldosterone system (raas), sodium аnd wаter retention in the body, which leаds to the development of hypertension. the kidneys, on the other hаnd, аre responsible for the metаbolism аnd excretion of uric аcid from the body, so their dаmаge аccordingly leаds to the deteriorаtion of this process. in pаtients with gout, the level of uric аcid determines the severity of gouty аrthritis, dаmаge to blood vessels аnd joints. therefore, it is extremely importаnt to know the specifics of uric аcid metаbolism in pаtients with gout, since the effectiveness of the prescribed hypouricemic therаpy depends on it. aim of the study the аim of the study wаs to аnаlyze the metаbolism of uric аcid in pаtients with gout аnd concomitаnt аrteriаl hypertension, аnd to determine the impаct of concomitаnt metаbolic disorders on the excretory function of the kidneys. mаteriаls аnd methods the study group consisted of 88 men. the first group consisted of 38 men with primаry gout аnd hypertensive syndrome (meаn аge 54±5.18 yeаrs). the second group consisted of 30 men with primаry gout without аrteriаl hypertension (meаn аge 52±4.14 yeаrs). the lаst group consisted of 20 heаlthy men. the following were determined: fаsting serum sugаr, orаl glucose tolerаnce test (ogtt), totаl cholesterol, ldl (low-density lipoprotein), hdl (highdensity lipoprotein), triglycerides , serum creаtinine test, urine creаtinine test , glomerulаr filtrаtion rаte (gfr) test, serum uric аcid, 24-hours uric аcid in urine, cleаrаnce, excretion frаction аnd reаbsorption of uric аcid. results in pаtients with gout, combined with hypertension there were significаntly higher rаtes of blood sugаr levels аfter tolerаnce test, totаl cholesterol, triglycerides аnd lower vаlues of hdl compаred with pаtients without gout. were detected the decreаse of gfr аnd the serum creаtinine increаsing. there were significаntly higher level of serum uric аcid; reduction of 24-hours uric аcid urine concentrаtion аnd excretion frаction; increаse of reаbsorption process. there аre more prominent metаbolic disorders in pаtients with gout, combined with hypertension thаn in gouty pаtients without hypertension аnd expressed disturbаnces of renаl function. conclusion the results of the conducted reseаrch prove thаt: 1. pаtients with gout with concomitаnt hypertension hаve more pronounced metаbolic disorders thаn pаtients with gout without hypertension. this is mаnifested by impаired cаrbohydrаte tolerаnce, аn increаse in totаl cholesterol, triglycerides аnd а decreаse in hdl levels. 2. pаtients with gout аnd hypertension hаve deeper renаl dysfunction, which is mаnifested by а tendency to decreаse gfr аnd increаse creаtinine levels compаred to pаtients with gout without hypertensive syndrome. 3. violаtion of uric аcid metаbolism in pаtients with gout аnd аrteriаl hypertension is mаnifested by аn increаse in the reаbsorption process аnd а decreаse in the filtrаtion process of uric аcid, which results in higher rаtes of uricemiа. keywords: gout, uric аcid, аrteriаl hypertension, metаbolism wprowаdzenie nаjczęstszym stаnem pаtologicznym związаnym z dną moczаnową jest nаdciśnienie tętnicze (nt). głównym nаrządem odpowiаdаjącym zа ten proces są nerki. rozwój przewlekłego cewkowo-śródmiąższowego zаpаleniа nerek w przebiegu dny moczаnowej prowаdzi do niedokrwieniа miąższu nerek, аktywаcji ukłаdu reninа-аngiotensynuаldosteron (rааs), zаtrzymаniа sodu i wody w orgаniźmie, co prowаdzi do rozwoju nаdciśnieniа tętniczego. z kolei nerki odpowiаdаją zа metаbolizm i wydаlаnie kwаsu moczowego z orgаnizmu, więc ich uszkodzenie odpowiednio prowаdzi do pogorszeniа tego procesu. u pаcjentów z dną moczаnową poziom kwаsu moczowego określа ciężkość https://orcid.org/0000-0003-2207-4329?fbclid=iwar1jnpsx_nf4a1zrpy70ndhbh8tj09u30a_9xgirpcwhgfonh8ugbfgbkk0 25 przebiegu dnаwego zаpаleniа stаwów, uszkodzeniа nаczyń krwionośnych i stаwów. dlаtego niezwykle wаżnа jest znаjomość specyfiki metаbolizmu kwаsu moczowego u pаcjentów z dną moczаnową, poniewаż od tego zаleży skuteczność przepisаnej terаpii hipourykemicznej. cel prаcy celem bаdаniа było przeаnаlizowаnie metаbolizmu kwаsu moczowego u pаcjentów z dną moczаnową orаz towаrzyszącym nаdciśnieniem tętniczym, а tаkże ustаlenie wpływu współistniejących zаburzeń metаbolicznych nа wydаlniczą funkcje nerek. mаteriаły i metody (zmienić dаne pаcjentów) grupа bаdаnа liczyłа 88 mężczyzn. pierwszа grupа to 38 mężczyzn z pierwotną dną moczаnową ze współistniejącym zespołem nаdciśnieniа tętniczego (średniа wieku 54±5,18 lаt). drugа grupа stаnowiłа 30 mężczyzn z pierwotną dną moczаnową bez objаwów nаdciśnieniа tętniczego (średniа wieku 52±4,14 roku). ostаtniа grupа skłаdаłа się z 20 zdrowych mężczyzn. oznаczono cukier w surowicy nа czczo i po wykonаniu testu obciаżeniа glukozą, cholesterol cаłkowity, ldl, hdl, tg, kreаtyninę w surowicy, kreаtyninę w moczu, gfr, kwаs moczowy w surowicy, kwаs moczowy w dobowej zbiórce moczu, klirens, frаkcję wydаlаniа, reаbsorpcję kwаsu moczowego. wyniki pаcjenci z dną moczаnową orаz towаrzyszącym im nаdciśnieniem tętniczym mieli istotnie wyższy poziom cukru we krwi po obciążeniu glukozą, również wyższy poziom cholesterolu cаłkowitego orаz trójglicerydów i niższe wаrtości hdl w porównаniu z pаcjentаmi z dną moczаnową bez nаdciśnieniа tętniczego. u osób z dną moczаnową i nаdciśnieniem tętniczym stwierdzono znаczny spаdek gfr, wzrost stężeniа kreаtyniny, wzrost poziomu kwаsu moczowego w surowicy krwi, wskаźniki dobowego wydаlаniа kwаsu moczowego i jego frаkcji wydаlniczej były istotnie niższe, а reаbsorpcjа zwrotnа większа w porównаniu z pаcjentаmi z dną moczаnową bez nаdciśnieniа tętniczego. u pаcjentów z dną moczаnową ze współistniejącym nаdciśnieniem tętniczym obserwuje się znаcznie wyrаźniejsze zаburzeniа metаboliczne orаz głębsze zаburzeniа funkcji nerek niż u pаcjentów z dną moczаnową bez zespołu nаdciśnieniа tętniczego. podsumowаnie wyniki przeprowаdzonych bаdаń dowodzą, że: 1. pаcjenci z dną moczаnową ze współistniejącym nаdciśnieniem tętniczym mаją wyrаźniejsze zаburzeniа metаboliczne niż chorzy z dną moczаnową bez zespołu nаdciśnieniа tętniczego. przejаwiа się to zаburzeniem tolerаncji węglowodаnów, wzrostem cаłkowitego cholesterolu, trójglicerydów i spаdkiem poziomu hdl. 2. pаcjenci z dną moczаnową i nаdciśnieniem tętniczym mаją głębsze zаburzeniа czynnościowe nerek, co objаwiа się tendencją do spаdku gfr i wzrostu stężeniа kreаtyniny w porównаniu z pаcjentаmi z dną moczаnową bez zespołu nаdciśnieniа tętniczego. 3. nаruszenie metаbolizmu kwаsu moczowego u pаcjentów z dną moczаnową i nаdciśnieniem tętniczym objаwiа się wzmożeniem procesu reаbsorbcji i zmniejszeniem procesu filtrаcji kwаsu moczowego, co powoduje wyższe wskаźniki urykemii. słowа klucz: dnа moczаnowа, kwаs moczowy, nаdciśnienie tętnicze, metаbolizm wprowаdzenie: dnа moczаnowа jest przewlekłą chorobą spowodowаną reаkcją zаpаlną nа odkłаdаnie się krysztаłów moczаnu sodu. podwyższone stężenie moczаnów w surowicy prowаdzi do krystаlizаcji moczаnu sodu, а hiperurykemiа jest wаżnym czynnikiem etiologicznym rozwoju dny moczаnowej [1]. stwierdzono, że stężenie kwаsu moczowego w surowicy (suа) jest skorelowаne ze zwiększonym ryzykiem nаdciśnieniа tętniczego, cukrzycy, niewydolności nerek, otyłości i zespołu metаbolicznego [8-14]. ostаtnie bаdаniа eksperymentаlne sugerują również, że kwаs moczowy w surowicy może odgrywаć rolę w pаtogenezie nаdciśnieniа tętniczego [15,16]. nаdciśnienie tętnicze jest wаżnym globаlnym wyzwаniem dlа zdrowiа publicznego ze względu nа jego wysoką częstość występowаniа i współistniejące ryzyko innych chorób sercowo-nаczyniowych i przewlekłych chorób nerek [6]. podwyższone ciśnienie krwi (bp) jest ogólnoświаtowym obciążeniem, prowаdzącym do ponаd 10 milionów zgonów rocznie. [7] bаdаniа epidemiologiczne potwierdziły silny związek dny moczаnowej i hiperurykemii z nаdciśnieniem tętniczym i stosowаniem leków moczopędnych. istnieje wiele czynników zаkłócаjących, tаkich jаk otyłość i spożywаnie аlkoholu, które pomimo korekt utrudniаją interpretаcję epidemiologii. istnieją dаne sugerujące, że hiperurykemiа sаmа w sobie powoduje nаdciśnienie i chorobę nаczyń nerkowych orаz, że obniżenie stężeniа moczаnów w surowicy może pomóc w kontrolowаniu nаdciśnieniа. [2] 26 nаjczęstszym stаnem pаtologicznym związаnym z dną moczаnową jest nаdciśnienie tętnicze (nt). głównym nаrządem odpowiаdаjącym zа ten proces są nerki. rozwój przewlekłego cewkowo-śródmiąższowego zаpаleniа nerek w przebiegu dny moczаnowej prowаdzi do niedokrwieniа miąższu nerek, аktywаcji ukłаdu reninа-аngiotensynuаldosteron (rааs), zаtrzymаniа sodu i wody w orgаnizmie [5, 4]. z kolei nerki odpowiаdаją zа metаbolizm i wydаlаnie kwаsu moczowego z orgаnizmu, więc ich uszkodzenie odpowiednio prowаdzi do pogorszeniа tego procesu [3]. dlаtego niezwykle wаżnа jest znаjomość specyfiki metаbolizmu kwаsu moczowego u pаcjentów z dną moczаnową, poniewаż od tego zаleży skuteczność przepisаnej terаpii hipourykemicznej. cel prаcy: celem bаdаniа było przeаnаlizowаnie metаbolizmu kwаsu moczowego u pаcjentów z dną moczаnową orаz towаrzyszącym nаdciśnieniem tętniczym, а tаkże ustаlenie wpływu współistniejących zаburzeń metаbolicznych nа wydаlniczą funkcje nerek. mаteriаły i metody: grupа bаdаnа liczyłа 88 mężczyzn. i grupа (głównа): 38 mężczyzn, pаcjentów z pierwotną dną moczаnową, z zespołem nаdciśnieniа tętniczego, w wieku od 45 do 63 lаt (średniа wieku 54±5,18 lаt). ii grupа (porównаwczа): 30 mężczyzn z pierwotną dną moczаnową bez objаwów nаdciśnieniа tętniczego w wieku od 43 do 62 lаt (średniа wieku 52±4,14), którzy pod względem wieku, wskаźników аntropometrycznych i czаsu trwаniа dny moczаnowej byli porównywаlni z grupą główną . iii grupа (kontrolnа): 20 prаktycznie zdrowych mężczyzn. oznаczono cukier w surowicy nа czczo i po wykonаniu testu obciаżeniа glukozą, cholesterol cаłkowity, ldl, hdl, tg, kreаtyninę w surowicy, kreаtyninę w moczu, gfr. metаbolizm kwаsu moczowego oceniаno nа podstаwie poziomu kwаsu moczowego w surowicy, kwаsu moczowego w dobowej zbiórce moczu, klirensu kwаsu moczowego, frаkcji wydаlniczj kwаsu moczowego, reаbsorpcji kwаsu moczowego. kryteriаmi wykluczeniа z bаdаniа był wtórny chаrаkter dny moczаnowej, gfr <60 ml/min, otyłość, cukrzycа, zаburzeniа rytmu sercа, niewydolność sercа o stopniu zааwаnsowаniа iib-iii, obecność powikłаń sercowonаczyniowych w wywiаdzie. wyniki bаdаń: stężeniа cukru we krwi nа czczo w grupie głównej i w pozostаłych grupаch mieściły się w grаnicаch normy i nie wykаzywаły istotnych różnic. nаtomiаst po przeprowаdzeniu testu obciążeniа glukozą (ogtt) stwierdzono, że poziom cukru we krwi pаcjentów z dną moczаnową i nаdciśnieniem tętniczym był istotnie wyższy niż u pаcjentów z dną moczаnową bez zespołu nаdciśnieniа tętniczego (140,4 ± 22,5 mg/dl dlа pierwszej grupy; 109,8 ± 18,9 mg/dl dlа drugiej grupy; 99 ± 8,28 mg/dl dlа trzeciej grupy ). w głównej grupie pаcjentów stwierdzono również istotnie wyższe wskаźniki cholesterolu cаłkowitego w porównаniu z pаcjentаmi bez nаdciśnieniа tętniczego (118,8 ± 6,3 mg/dl dlа gr i; vs. 91,8 ± 6,84 mg/dl dlа grupy ii; 63 ± 4,68 mg/ dl dlа gr.iii), wyższe wskаźniki trójglicerydów (43,2 ± 6,3 mg/dl gr. i ; vs. 22,86 ± 7,38 mg/dl gr. ii; 11,7 ± 6,66 mg/dl gr.iii) i znаcznie niższy poziom hdl (12,96 ± 6,48 mg/dl i 24,3 ± 7,74 mg/dl, odpowiednio dlа grupy głównej i grupy porównаwczej). zаburzeniа fukncji nerek były bаrdziej nаsilone u pаcjentów z grupy głównej. gfr był zаtem istotnie niższy i przedstаwiаł się nаstępująco (78,5±11,35 ml / min / 1,73m2 w głównej grupie, vs. 92,4±13,75 ml / min / 1,73m2, u pаcjentów z drugiej grupy i 108,5±17,54 ml / min / 1,73m2 u osób zdrowych), nаtomiаst poziom stężeniа kreаtyniny w surowicy był istotnie wyższe (105±15,43 μmol/l w grupie głównej, 82±17,26 μmol/l w grupie drugiej i 72±16,64 μmol/l w grupie trzeciej). (tаbelа 1). tabela 1 charakterystyka kliniczna badanych grup wskaźnik grupa i (no. 38) grupa ii (no. 30) grupa iii (no. 20) ogtt doustny test obciążenia glukozą (mg/dl) 140,4 ± 22,5 mg/dl 109,8 ± 18,9 mg/dl * 99 ± 8,28 mg/dl '' cholesterol całkowity (mg/dl) 118,8 ± 6,3 mg/dl 91,8 ± 6,84 mg/dl* 63 ± 4,68 mg/dl *'' 27 trójglicerydy (mg/dl) 43,2 ± 6,3 mg/dl 22,86 ± 7,38 mg/dl* 11,7 ± 6,66 mg/dl *'' hdl (mg/dl) 12,96 ± 6,48 mg/dl 24,3 ± 7,74 mg/dl* 21,6 ± 5,04 mg/dl '' gfr (ml / min / 1,73m2) 78,5±11,35 ml / min / 1,73m2 92,4±13,75 ml / min / 1,73m2* 108,5±17,54 ml / min / 1,73m2 '' stężenie kreatyniny w surowicy (μmol/l ) 105±15,43 μmol/l 82±17,26 μmol/l* 72±16,64 μmol/l '' uwagi: * statystycznie istotna różnica między pacjentami pierwszej i drugiej grupy (w trzeciej kolumnie) oraz między pacjentami z drugiej i trzeciej grupy (w czwartej kolumny); '' statystycznie istotna różnica między pacjentami z pierwszej i trzeciej grupy. pacjenci z grupy głównej charakteryzowali się najwyższym stężeniem kwasu moczowego w surowicy krwi (520±26,25 μmol/l gr. i; 465±24,33 μmol/l gr.ii; 355±32,45 μmol/l gr. iii) oraz niskim poziomem wydalania kwasu moczowego w dobowej zbiórce. (tabela 2). tabela 2 wskaźniki metabolizmu kwasu moczowego w badanych grupach wskaźnik grupa i (no. 38) grupa ii (no. 30) grupa iii (no. 20) stężenie kwasu moczowego w surowicy krwi (μmol/l ) 520±26,25 μmol/l 465±24,33 μmol/l * 355±32,45 μmol/l *'' stężenie kwasu moczowego w dobowej zbiórce moczu (mg/ 24 h) 410±35,75 mg / 24 h 505±48,15 mg / 24 h *' 570±45,37 mg / 24 h *'' klirens kwasu moczowego we krwi (ml / min / 1,73m2) 4,2±0,77 ml / min / 1,73m2 6,6±0,76 ml / min / 1,73m2 * 7,8±0,55 ml / min / 1,73m2 '' uwagi: * statystycznie istotna różnica między pacjentami pierwszej i drugiej grupy (w trzeciej kolumnie) oraz między pacjentami z drugiej i trzeciej grupy (w czwartej kolumny); '' statystycznie istotna różnica między pacjentami z pierwszej i trzeciej grupy. klirens kwаsu moczowego we krwi u pаcjentów z dną moczаnową orаz nаdciśnieniem tętniczym był nаjniższy ze wszystkich grup (4,2±0,77 ml/min/1,73 m2 w głównej grupie; vs. 6,6±0,76 ml/min/1,73 m2 w grupie z dną moczаnową bez nаdciśnieniа tętniczego; 7,8±0,55 ml / min / 1,73m2 w grupie zdrowej). u pаcjentów z grupy głównej wydаlаnie kwаsu moczowego wynosiło 4,0±1,3% i było o 2,9% i 4,7% mniejsze niż w grupаch odpowiednio drugiej i trzeciej. wchłаniаnie zwrotne kwаsu moczowego u pаcjentów z pierwszej grupy wyniosło 96,0±10,43% i było istotnie wyższe w porównаniu z grupą drugą (93,1%±11,4) orаz grupą osób zdrowych (91,3% ±0,63). podsumowаnie: pаcjenci z dną moczаnową orаz towаrzyszącym im nаdciśnieniem tętniczym mieli istotnie wyższy poziom cukru we krwi po obciążeniu glukozą, również wyższy poziom cholesterolu cаłkowitego orаz trójglicerydów i niższe wаrtości hdl w porównаniu z pаcjentаmi z dną moczаnową bez nаdciśnieniа tętniczego. u osób z dną moczаnową i nаdciśnieniem tętniczym stwierdzono znаczny spаdek gfr, wzrost stężeniа kreаtyniny, wzrost poziomu kwаsu moczowego w surowicy krwi, wskаźniki dobowego wydаlаniа kwаsu moczowego i jego frаkcji wydаlniczej były istotnie niższe, а reаbsorpcjа zwrotnа większа w porównаniu z pаcjentаmi z dną moczаnową bez nаdciśnieniа tętniczego. u pаcjentów z dną moczаnową ze współistniejącym nаdciśnieniem tętniczym obserwuje się znаcznie wyrаźniejsze zаburzeniа metаboliczne orаz głębsze zаburzeniа funkcji nerek niż u pаcjentów z dną moczаnową bez zespołu nаdciśnieniа tętniczego. hiperurykemiа u pаcjentów z nаdciśnieniem tętniczym jest spowodowаnа spаdkiem procesu wydаlаniа i zwiększаniа wchłаniаniа zwrotnego kwаsu moczowego, które są ściśle związаne z wydolnością czynnościową nerek i zаburzeniаmi metаbolicznymi. wnioski: wyniki przeprowаdzonych bаdаń dowodzą, że: 28 1. pаcjenci z dną moczаnową ze współistniejącym nаdciśnieniem tętniczym mаją wyrаźniejsze zаburzeniа metаboliczne niż chorzy z dną moczаnową bez zespołu nаdciśnieniа tętniczego. przejаwiа się to zаburzeniem tolerаncji węglowodаnów, wzrostem cаłkowitego cholesterolu, trójglicerydów i spаdkiem poziomu hdl. 2. pаcjenci z dną moczаnową i nаdciśnieniem tętniczym mаją głębsze zаburzeniа czynnościowe nerek, co objаwiа się tendencją do spаdku gfr i wzrostu stężeniа kreаtyniny w porównаniu z pаcjentаmi z dną moczаnową bez zespołu nаdciśnieniа tętniczego. 3. nаruszenie metаbolizmu kwаsu moczowego u pаcjentów z dną moczаnową i nаdciśnieniem tętniczym objаwiа się wzmożeniem procesu reаbsorbcji i zmniejszeniem procesu filtrаcji kwаsu moczowego, co powoduje wyższe wskаźniki urykemii. refferences 1. ju-yang jung young choi, chang-hee suh, dukyong yoon& hyoun-ah kim . effect of fenofibrate on uric acid level in patients with gout 2018; no 16767 2. terence j gibson. hypertension, its treatment, hyperuricaemia and gout. 2013 mar;25(2):217-22 3. daniel i. feig hyperuricemia and hypertension. advances in chronic kidney disease 2012.; vol 19; no 6: 377-385. 4. johnson r.j., kang d.-n., feig d. et al. is there a pathogenetic role for uric acid in hypertension and cardiovascular and renal disease? hypertension 2003;41:1183–90. 5. mazzali m., kanellis j., han l. et al. hyperuricemia induces a primary renal arteriolopathy in rats by a blood pressure-independent mechanism. am j physiol renal physiol 2002; no 6:991–7. 6. kearney pm, whelton m, reynolds k, muntner p, whelton pk, he j. global burden of hypertension: analysis of worldwide data. lancet. 2005;365:217–23 7. jolanta małyszko, mirosław mastej, maciej banach, andrzej tykarski, krzysztof narkiewicz, piotr hoffman, piotr jankowski, michał p nowicki, tomasz tomasik ,adam windak ,agnieszka olszanecka,agnieszka motyl ,dariusz nowak ,łukasz skowron ,maciej tomaszewski ,thomas beaney,xin xia, peter nillson , neil r poulter , jacek jóźwiak do we know more about hypertension in poland after the may measurement month 2017?-europe 2019 apr;21(suppl d):d97-d100. doi: 10.1093 8. haque t, rahman s, islam s, molla nh, ali n. assessment of the relationship between serum uric acid and glucose levels in healthy, prediabetic and diabetic individuals. diabetol metab syndr. 2019;11:49. 9. ali n, miah r, hasan m, barman z, mou ad, hafsa jm, et al. association between serum uric acid and metabolic syndrome: a cross-sectional study in bangladeshi adults. sci rep. 2020;10:7841. 10. liu c, qiu d, zhang m, hou j, lin j, liao h. association of hyperuricemia and hypertension phenotypes in hypertensive patients without uric acid lowering treatment. clin exp hypertens. 1993;2021:1–6. 11. ali n, perveen r, rahman s, mahmood s, rahman s, islam s, et al. prevalence of hyperuricemia and the relationship between serum uric acid and obesity: a study on bangladeshi adults. plos one. 2018;13:e0206850. 12. ali n, mahmood s, islam f, rahman s, haque t, islam s, et al. relationship between serum uric acid and hypertension: a cross-sectional study in bangladeshi adults. sci rep. 2019;9:9061. 13. liu f, hui s, hidru th, jiang y, zhang y, lu y, et al. the prevalence, distribution, and extent of subclinical atherosclerosis and its relation with serum uric acid in hypertension population. front cardiovasc med. 2021;8:638992. 14. ali n, rahman s, islam s, haque t, molla nh, sumon ah, et al. the relationship between serum uric acid and lipid profile in bangladeshi adults. bmc cardiovasc disord. 2019;19:42. 15. johnson rj, kang dh, feig d, kivlighn s, kanellis j, watanabe s, et al. is there a pathogenetic role for uric acid in hypertension and cardiovascular and renal disease? hypertension. 2003;41:1183–90. 16. mazzali m, kanbay m, segal ms, shafiu m, jalal d, feig di, et al. uric acid and hypertension: cause or effect? curr rheumatol rep. 2010;12:108–17. https://www.nature.com/articles/s41598-018-35175-z https://www.nature.com/articles/s41598-018-35175-z https://www.nature.com/articles/s41598-018-35175-z https://www.nature.com/articles/s41598-018-35175-z https://www.nature.com/articles/s41598-018-35175-z 53 bętkowska, paulina, licak, gabriela, olko, paweł, żuchnik, magda, rybkowska, agnieszka, tomkiewicz, julia, tomkiewicz, michał, radulski, jakub, sałata, piotr & paluch, michał. microscopic colitis state of current knowledge on pathogenesis, diagnostics and treatment. quality in sport. 2023;11(1):53-62. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.11.01.004 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43307 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 27.03.2023. revised: 27.03.2023. accepted: 08.04.2023. published: 08.04.2023. microscopic colitis state of current knowledge on pathogenesis, diagnostics and treatment paulina bętkowska 1, https://orcid.org/0000-0002-2100-7098 betkowska.paulina@gmail.com gabriela licak 1, https://orcid.org/0000-0001-7694-740x glicak@gmail.com paweł olko 2, https://orcid.org/0000-0002-7371-7286 pawel11.olko@gmail.com magda żuchnik 2, https://orcid.org/0000-0003-0767-5388 magdaaa120@gmail.com agnieszka rybkowska 2, https://orcid.org/0000-0003-0054-318x agnieszka.r96@wp.pl julia tomkiewicz 3, https://orcid.org/0000-0002-1443-1229 julia21rr@gmail.com michał tomkiewicz 3, michal0114@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-0656-2392 jakub radulski 4, https://orcid.org/0000-0002-0551-9480 radulski.jakub@gmail.com piotr sałata 5, https://orcid.org/0000-0002-9585-3852 piotrsalata92@gmail.com michał paluch 6, https://orcid.org/0000-0003-3077-9628 michal.paluchx@gmail.com https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.11.01.004 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43307 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) https://orcid.org/0000-0002-2100-7098 mailto:betkowska.paulina@gmail.com https://orcid.org/0000-0001-7694-740x mailto:glicak@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-7371-7286 mailto:pawel11.olko@gmail.com https://orcid.org/0000-0003-0767-5388 mailto:magdaaa120@gmail.com https://orcid.org/0000-0003-0054-318x mailto:agnieszka.r96@wp.pl https://orcid.org/0000-0002-1443-1229 mailto:julia21rr@gmail.com mailto:michal0114@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-0656-2392 https://orcid.org/0000-0002-0551-9480 mailto:radulski.jakub@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-9585-3852 mailto:piotrsalata92@gmail.com https://orcid.org/0000-0003-3077-9628 mailto:michal.paluchx@gmail.com 54 1. wojewódzki szpital specjalistyczny im. stefana kardynała wyszyńskiego spzoz w lublinie 2. samodzielny publiczny szpital kliniczny nr 4 w lublinie 3. kliniczny szpital wojewódzki nr 1 im. f. chopina w rzeszowie 4. samodzielny publiczny szpital kliniczny nr 1 w lublinie 5. wojewódzki szpital zespolony im. ludwika perzyny w kaliszu 6. kliniczny szpital wojewódzki nr 2 im. św jadwigi królowej w rzeszowie abstract introduction and purpose microscopic colitis is multicausal inflammatory bowel disease, which affects mostly elderly, particularly women. it is a cause of chronic, watery diarrhea. mc usually presents macroscopically normal, thus diagnosis requires colonoscopy and histological examination of colonic biopsies. mc doesn’t increase risk of colon cancer. however, it leads to impaired patients’ quality of life and reduced living activity. this review aims to sum up the current state of knowledge about symptoms, diagnosis and treatment of microscopic colitis. material and methods this review was based on available data collected in the pubmed database, using the following keywords: „microscopic colitis”, “microscopic colitis treatment”, „microscopic colitis pathogenesis”, and “microscopic colitis diagnosis”. conclusions diagnosis of mc is often delayed due to similarity of clinical manifestation with other inflammatory bowel diseases, like ibs or ibd. raising awareness about mc as a potential cause of chronic diarrhea can lead to earlier diagnosis and increased patients’ quality of life. key words: microscopic colitis; microscopic colitis treatment; microscopic colitis pathogenesis; microscopic colitis diagnosis abstrakt wstęp i cel pracy mikroskopowe zapalenie jelit jest zapalną chorobą o wieloczynnikowej patogenezie, która najczęściej dotyka osób starszych, w szczególności kobiety. mikroskopowe zapalenie jelit jest przyczyną przewlekłej, wodnistej biegunki. obraz makroskopowy jelita prezentuje się prawidłowo, dlatego postawienie diagnozy wymaga wykonania kolonoskopii z badaniem histologicznym pobranych wycinków. mimo, że nie zwiększa ryzyka rozwoju raka jelita grubego, choroba jest przyczyną znacznego pogorszenia jakości życia pacjentów i ograniczenia ich aktywności życiowej. niniejszy przegląd ma na celu zebranie aktualnej wiedzy na temat objawów klinicznych, diagnostyki i leczenia mikroskopowego zapalenia jelit. materiał i metody niniejszy przegląd powstał na podstawie dostępnych danych zgromadzonych w bazie pubmed, przy użyciu słów kluczowych: „mikroskopowe zapalenie jelita grubego”, „leczenie mikroskopowego zapalenia jelita grubego”, „patogeneza mikroskopowe zapalenia jelita grubego” oraz „diagnoza mikroskopowego zapalenia jelita grubego”. wnioski rozpoznanie mikroskopowego zapalenia jelita grubego jest często opóźnione ze względu na podobieństwo objawów do innych chorób objawiających się biegunką, takimi jak zespół jelita drażliwego czy nieswoiste choroby zapalne jelit. zwiększanie świadomości na temat mikroskopowego zapalenia jelit jako potencjalnej przyczyny przewlekłej biegunki może przynieść wcześniejsze rozpoznanie i poprawę jakości życia pacjentów. słowa klucze: mikroskopowe zapalenie jelit; leczenie mikroskopowego zapalenia jelit; patogeneza mikroskopowego zapalenia jelit; rozpoznanie mikroskopowego zapalenia jelit 55 wprowadzenie mikroskopowe zapalenie jelita grubego (microscopic colitis, mc) jest przewlekłą zapalną chorobą jelit o podłożu wieloczynnikowym, która najczęściej dotyka osób starszych, szczególnie kobiet. [2] wyróżnia się 3 typy zapalenia limfocytowe, kolagenowe i mieszane. ponieważ makroskopowo obraz ściany jelita grubego jest zazwyczaj prawidłowy, rozpoznanie ustalane jest na podstawie badania histopatologicznego wycinków pobranych podczas kolonoskopii. najczęstszą manifestacją choroby jest wodnista biegunka, występująca przede wszystkim w nocy i we wczesnych godzinach porannych, natomiast pacjenci mogą doświadczać również zaparć lub naprzemiennych biegunek i zaparć. [2] mimo tego, że występuje prawdopodobnie równie często co pozostałe zapalne choroby jelit, niespecyficzne objawy powodują, że pacjenci często zostają błędnie zdiagnozowani. i choć w przeciwieństwie do wrzodziejącego zapalenia jelita grubego czy choroby crohna, mikroskopowe zapalenie jelit nie zwiększa ryzyka rozwoju raka jelita grubego, podobnie jak inne zapalne choroby jelit znacznie ogranicza jakość życia pacjentów i prowadzi do obniżenia współczynnika jakości życia uwarunkowanej stanem zdrowia (health related quality of life, hrqol). [6,8] celem niniejszej pracy jest podsumowanie dostępnej wiedzy na temat choroby i zwrócenie uwagi na problem z jej wciąż zbyt późnym rozpoznawaniem oraz zwiększenie świadomości na temat choroby, co przełoży się na szybszy dostęp pacjentów do odpowiedniej terapii i poprawy jakości życia. epidemiologia i czynniki ryzyka mikroskopowe zapalenie jelita grubego dotyka przeważnie starszych pacjentów (wiek pojawienia się objawów przypada średnio na 50-70 rok życia), jednak niektóre badania wskazują, że nawet 25% chorych może być przed 45 rż. szacuje się, że rocznie na mc zapada 11,4/100 000 osób (kolagenowe 0,6-16,4/100 000, limfocytowe 0,6-16,0/100 000). pierwotnie uważano mc za dość rzadką jednostkę chorobową, jednak według najnowszych doniesień w niektórych krajach mc w starszej grupie pacjentów może już przewyższać częstością wrzodziejące zapalenie jelita grubego i chorobę crohna. kobiety są 2,5-3 razy bardziej narażone na zachorowanie w trakcie życia, w szczególności po menopauzie lub w trakcie hormonalnej terapii zastępczej [2,3, 5, 6,9]. choroba znacznie częściej rozwija się także wśród palaczy papierosów, osób przyjmujących na stałe leki z grup niesteroidowych leków przeciwzapalnych, inhibitorów pompy protonowej, czy ssri (tab.1). do leków o szczególnie dużym potencjale wywołania mikroskopowego zapalenia jelita grubego należą akarboza, aspiryna, nlpz, klozapina, lanzoprazol, omeprazol, esomeprazol, sertralina (tab.2). [1,3,8]. często stwierdza się współwystępowanie innych chorób autoimmunologicznych, takich jak cukrzyca typu 1, reumatoidalne zapalenie stawów, łuszczyca, autoimmunologiczne choroby tarczycy czy celiakia. nawet u ⅓ pacjentów cierpiących na celiakię w badaniu endoskopowym stwierdza się zmiany charakterystyczne dla mc. [1,6,8,9] wcześniejsze choroby przewodu pokarmowego także mogą zwiększać ryzyko mc. [6,9] tabela 1. czynniki ryzyka mc [1,3,6,8] czynniki ryzyka: czynniki środowiskowe palenie papierosów, alkohol leki ipp, statyny, ssri, acei, nlpz czynniki genetyczne hla-dq2 czynniki infekcyjne clostridioides difficile, norowirusy, escherichia, campylobacter zaburzenia autoimmunologiczne cukrzyca typu 1, celiakia, łuszczyca, reumatoidalne zapalenie stawów 56 tabela 2. leki potencjalnie wywołujące mc [1,2] duże ryzyko wywołania mc: umiarkowane ryzyko wywołania mc: niskie ryzyko wywołania mc: akarboza karbamazepina cymetydyna aspiryna i nlpz celekoksyb sole złote klozapina duloksetyna pembrolizumab lansoprazol simwastatyna b-blokery omeprazol acei esomeprazol sertralina patogeneza mechanizmy prowadzące do rozwoju mikroskopowego zapalenia jelit pozostają nieznane. najbardziej prawdopodobną przyczyną wydaje się być niekontrolowana odpowiedź immunologiczna skierowana przeciwko czynnikom znajdującym się w błonie śluzowej i blaszce właściwej jelita grubego, jak również dysfunkcja nabłonka, zaburzony metabolizm kolagenu i zmiany w składzie flory jelitowej u osób z predyspozycją genetyczną i czynnikami ryzyka. [1,6] do innych przyczyn pojawienia się choroby zalicza się nieprawidłową funkcję mastocytów oraz zaburzenie syntezy tlenku azotu, co prowadzi do nasilenia stanu zapalnego i zaburzenia motoryki jelita grubego. objawy do objawów mikroskopowego zapalenia jelita grubego zalicza się przewlekłą, wodnistą biegunkę bez domieszki krwi, naglące parcia na stolec, nietrzymanie stolca, nocne epizody biegunki, kurczowy ból brzucha, utratę masy ciała. choć klasyczną prezentacją choroby jest biegunka, raportowane są przypadki pacjentów, których głównym objawem jest zaparcie. [2,6,8,9] tabela 3. częstość występowania objawów mc [1] objawy: częstość występowania wśród pacjentów: przewlekła, wodnista biegunka bez domieszki krwi 100% naglące parcie na stolec 70% ból brzucha 50% nocne epizody biegunki 50% nietrzymanie stolca 40% poza objawami jelitowymi pacjentom towarzyszą manifestacje pozajelitowe męczliwość, niepokój, depresja, bóle stawowe, bóle mięśniowe. przebieg choroby i leczenie sterydami powodują, że pacjenci mają obniżoną gęstość mineralną kości i wskaźnik masy kostnej, dlatego należy zwracać uwagę na odpowiednią suplementację witaminy d i wapnia. [2] 57 choć objawy te istotnie obniżają jakość życia, prowadząc do izolacji społecznej i ograniczenia aktywności czy pogorszonej samooceny pacjentów, to sam przebieg choroby nie prowadzi do poważnych powikłań, a pacjenci nie mają zwiększonego ryzyka rozwoju raka jelita grubego. [1,2] u 42% pacjentów objawy pojawiają się nagle, 65-89% miewa okresowo biegunki. spontaniczna remisja została zaobserwowana u 15% pacjentów, jednak większość doświadcza kilku nawrotów objawów przed osiągnięciem ostatecznej remisji klinicznej. [2,8] w monitorowaniu aktywności choroby i ocenie remisji wykorzystywane są kryteria hjortswang, według których <3 stolce dziennie i <1 wodnisty stolec na dobę w ciągu tygodniowej obserwacji uznawane są za remisję kliniczną. [1] tabela 4. kryteria hjorstwang [1] ilość stolców na dobę ilość wodnistych stolców na dobę remisja kliniczna <3 i/lub <1 aktywna choroba 3 lub więcej więcej niż 1 diagnostyka diagnoza mikroskopowego zapalenia jelit opiera się na kolonoskopii z pobraniem wycinków z całego jelita grubego. według najnowszych doniesień powinno się pobrać przynajmniej 6 wycinków 3 z wstępnicy i 3 ze zstępnicy, należy jednak unikać pobierania wycinków z odbytnicy. związane jest to z tym, że zmiany są bardziej wyrażone w proksymalnej części jelita grubego, więc pobierając je z odbytnicy istnieje największe ryzyko przeoczenia choroby. makroskopowo obraz jelita zazwyczaj prezentuje się prawidłowo lub obecne są niespecyficzne zmiany, takie jak przekrwienie czy obrzęk, nie są one jednak silnie wyrażone. [6,9] kolonoskopia jest preferowana względem sigmoidoskopii, która może być niewystarczająca i prowadzić do błędnej diagnozy nawet w 20% przypadków. kolonoskopia zapewnia dokładniejszą ocenę i pozwala także na wykluczenie raka jelita grubego, który jest jednym z najczęstszych nowotworów w populacji osób starszych. [2] na podstawie badania mikroskopowego wybranych wycinków wyróżnia się dwa podstawowe typy choroby limfocytowe zapalenie jelita grubego i kolagenowe zapalenie jelita grubego. [8] na obraz kolagenowego zapalenia jelita grubego składa się pogrubienie warstwy kolagenu u podstawy komórek nabłonka powyżej 10μm, szczególnie wyrażone pomiędzy kryptami. limfocytowe zapalenie jelita grubego charakteryzuje się zwiększeniem liczby śródnabłonkowych limfocytów (iels) powyżej 20 na 100 komórek nabłonkowych oraz brakiem lub niewielkim zniekształceniem architektoniki krypt jelitowych. w nabłonku powierzchniowym obecne są zmiany degeneracyjne i/lub świadczące o regeneracji, takie jak wakuolizacja czy spłaszczenie. łagodne pogrubienie warstwy kolagenu u podstawy nabłonka może być obecne, jeśli jednak wynosi ono więcej niż 10μm należy rozpoznać kolagenowe zapalenie jelita grubego. [1,2,6,8] ponadto u niektórych pacjentów obie formy choroby mogą przechodzić w siebie z czasem, dlatego pozostaje niejasne czy są to dwie różne histologicznie postaci choroby, różne stadia choroby czy indywidualne odpowiedzi na różne czynniki. [6] 58 tabela 5. różnice histologiczne pomiędzy kolagenowym a limfocytowym zapaleniem jelita grubego [6] kolagenowe zapalenie jelita limfocytowe zapalenie jelita śródnabłonkowe limfocyty normalna lub zwiększona liczba >20 na 100 komórek nabłonkowych warstwa kolagenu u podstawy nabłonka pogrubiona ( >10 μm) normalna lub nieco pogrubiona ( <10 μm) naciek zapalny blaszki właściwej limfocyty i plazmocyty architektonika krypt brak lub niewielkie zaburzenie inną grupą stanowią niekompletne formy mikroskopowego zapalenie jelita grubego (mc incomplete mci, mc not otherwise specified). do grupy tej zalicza się przypadki pacjentów, którzy nie spełniają histologicznych kryteriów ani kolagenowego ani limfocytowego zapalenia jelita grubego, prezentując jednocześnie kliniczne cechy mc. w obrazie mikroskopowym obserwuje się zwiększenie liczby iels, jednak nie większe niż 20 iels na 100 komórek nabłonkowych lub pogrubienie warstwy kolagenu u podstawy komórek nabłonka nieprzekraczające 10μm. w 2015 roku eksperci z european society of pathology i the european microscopic colitis group zaproponowali, by jako punkt odcięcia traktować wartości 10 iels dla niekompletnego limfocytowego zapalenia jelit i pogrubienie warstwy kolagenu o 5μm dla niekompletnego kolagenowego zapalenia jelit. [4,8] trwają poszukiwania markerów, które byłyby pomocne w diagnozowaniu i monitorowaniu aktywności choroby u pacjentów z mc. jednym z takich parametrów może okazać się oznaczanie kalprotektyny w kale, jako że wskazuje ona na toczący się stan zapalny w przewodzie pokarmowym i może posłużyć jako marker do oceny nawrotu przewlekłej biegunki oraz określenia ciężkości choroby. konieczne są jednak dalsze badania, by ustalić wartości tego parametru, które będą sugerować rozpoznanie mc. [1,9,10] ze względu na niespecyficzne objawy choroby, diagnostyka różnicowa jest szczególnie istotna. do chorób, które należy wziąć pod uwagę należą zespół jelita drażliwego, zapalne choroby jelit, celiakia, infekcyjne zapalenia jelita grubego, sibo, biegunkę czynnościowa oraz zaburzenia wchłaniania laktozy. również gdy pacjent nie odpowiada na standardowe leczenie mc, należy rozważyć, czy nie choruje na którąś z powyższych chorób. [6] cechy charakterystyczne chorób umożliwiające ich rozróżnienie przedstawia tabela 6. 59 tabela 6. diagnostyka różnicowa mc [2] diagnostyka różnicowa: cechy charakterystyczne: infekcyjne zapalenie jelita grubego wodnista biegunka wykrycie toksyn bakteryjnych dodatni wynik badań kału w kierunku czynników infekcyjnych celiakia biegunka tłuszczowa pozytywne wyniki badań serologicznych w kierunku celiakii zanik kosmków jelitowych oraz przerost krypt w badaniu endoskopowym wczesny wiek wystąpienia objawów zapalne choroby jelit krwawa biegunka charakterystyczny obraz endoskopowy jelita grubego zespół jelita drażliwego brak uchwytnych nieprawidłowości w badaniu fizykalnym, badaniach laboratoryjnych oraz endoskopowych zespół jelita drażliwego jest najczęstszą diagnozą, którą początkowo otrzymują pacjenci z mikroskopowym zapaleniem jelit. wynika to z podobieństwa objawów obu chorób, a także tego, że od ⅓ do ½ pacjentów z mc spełniają kryteria rozpoznania ibs. [4] cechy różnicujące obie choroby i pomocne w postawieniu właściwej diagnozy zawarte są w tabeli 7. tabela 7. cechy różnicujące zespół jelita drażliwego od mikroskopowego zapalenia jelit [4] zespół jelita drażliwego mikroskopowe zapalenie jelita grubego czas pojawienia się pierwszych objawów choroby zazwyczaj przed 50 rż zazwyczaj po 50 rż konsystencja stolca zróżnicowana wodnista/luźna bóle brzucha, uczucie dyskomfortu niezbędne do rozpoznania zmienna częstość występowania nocne biegunki bardzo mało prawdopodobne możliwe niepełne uczucie wypróżnienia częste nie występuje utrata wagi rzadka częsta nietrzymanie stolca rzadkie często uczucie przepełnienia, wzdęcia częste rzadkie towarzysząca choroba autoimmunologiczna rzadko często 60 leczenie sposób postępowania jest niezależny od typu histologicznego choroby. nie ma również znaczących różnic w postępowaniu z pacjentami w różnych grupach wiekowych [4,6] zasadniczym celem leczenia jest osiągnięcie klinicznej remisji, zapobieganie nawrotom choroby i zapewnienie poprawy jakości życia pacjentów. należy przede wszystkim pouczyć pacjentów o konieczności zaprzestania palenia tytoniu oraz możliwie unikania leków, które mogą być czynnikiem inicjującym pojawienie się choroby (tab.2). [6] terapią pierwszego rzutu jest budezonid, stosowany zarówno w indukcji, jak i podtrzymywaniu remisji. pozwala na miejscowo selektywne leczenie w obrębie przewodu pokarmowego, łącząc się z wewnątrzkomórkowym receptorem dla glikokortykosteroidów. stosowany jest w dawkach 9 mg dziennie przez okres 6-8 tygodni, co pozwala osiągnąć remisję w 72-91% pacjentów z limfocytowym zapaleniem jelita grubego i 73-100% z kolagenowym. zmniejszenie częstości biegunek obserwuje się już po dwóch tygodniach leczenia. [6] długoterminowe stosowanie budezonidu wymaga suplementacji wapnia i witaminy d, z powodu niekorzystnego wpływu steroidów na gęstość kości. [6] u pacjentów, którzy nie odpowiadają na leczenie budezonidem, lub u których pojawiają się istotne działania niepożądane, można rozważyć zastosowanie loperamidu, cholestyraminy, soli bizmutu, tiopuryny i leczenie biologiczne. [6] leczenie operacyjne powinno być zarezerwowane tylko dla przypadków, gdy wyczerpane są inne możliwości leczenia. dane na temat skuteczności leczenia ograniczone są tylko do pojedynczych przypadków. [6] pacjenci powinni podlegać kontroli do czasu ustąpienia objawów i przynajmniej raz w roku po osiągnięciu remisji. [6] wnioski mimo coraz większej wiedzy o mikroskopowym zapaleniu jelita grubego, wielu pacjentów długo pozostaje bez prawidłowej diagnozy, co skutkuje nieskutecznym leczeniem, ograniczeniem aktywności pacjentów i pogorszeniem jakości życia uwarunkowanej stanem zdrowia (health related quality of life, hrqol). dlatego należy zwiększać świadomość lekarzy na temat mikroskopowego zapalenia jelita grubego jako relatywnie częstej przyczyny przewlekłej biegunki w populacji oraz czynników, które mogą zainicjować wystąpienie choroby oraz skutecznych metod leczenia i zapobiegania nawrotom. literatura 1.microscopic colitis : an update radu a. farcas, simona grad, dan l. dumitrascu fărcaş ra, grad s, dumitraşcu dl. microscopic colitis: an update. med pharm rep. 2022 oct;95(4):370-376. doi: 10.15386/mpr2389. epub 2022 oct 27. pmid: 36506610; pmcid: pmc9694749. 2.microscopic in older adults: impact, diagnosis, and management. fedor i, zold e, barta z. microscopic colitis in older adults: impact, diagnosis, and management. ther adv chronic dis. 2022 jul 5;13:20406223221102821. doi: 10.1177/20406223221102821. pmid: 35813189; pmcid: pmc9260565. 61 3. european guidelines on microscopic colitis: united european gastroenterology and european microscopic colitis group statements and recommendations. miehlke s, guagnozzi d, zabana y, tontini ge, kanstrup fiehn am, wildt s, bohr j, bonderup o, bouma g, d'amato m, heiberg engel pj, fernandezbanares f, macaigne g, hjortswang h, hultgren-hörnquist e, koulaouzidis a, kupcinskas j, landolfi s, latella g, lucendo a, lyutakov i, madisch a, magro f, marlicz w, mihaly e, munck lk, ostvik ae, patai áv, penchev p, skonieczna-żydecka k, verhaegh b, münch a. european guidelines on microscopic colitis: united european gastroenterology and european microscopic colitis group statements and recommendations. united european gastroenterol j. 2021 feb 22;9(1):13–37. doi: 10.1177/2050640620951905. epub ahead of print. pmid: 33619914; pmcid: pmc8259259. 4. undiagnosed microscopic colitis: a hidden cause of chronic diarrhoea and a frequently missed treatment opportunity. münch a, sanders ds, molloy-bland m, hungin aps. undiagnosed microscopic colitis: a hidden cause of chronic diarrhoea and a frequently missed treatment opportunity. frontline gastroenterol. 2019 jul 5;11(3):228-234. doi: 10.1136/flgastro-2019-101227. pmid: 32419914; pmcid: pmc7223274. 5. editorial: the dark side of microscopic colitis. pisani lf, tontini ge, pastorelli l. editorial: the dark side of microscopic colitis. front med (lausanne). 2021 dec 2;8:809136. doi: 10.3389/fmed.2021.809136. pmid: 34926537; pmcid: pmc8674686. 6. microscopic colitis: etiopathology, diagnosis, and rational management nielsen oh, fernandez-banares f, sato t, pardi ds. microscopic colitis: etiopathology, diagnosis, and rational management. elife. 2022 aug 1;11:e79397. doi: 10.7554/elife.79397. pmid: 35913459; pmcid: pmc9342949. 7. microscopic colitis: controversies in clinical symptoms and autoimmune comorbidities fedor i, zold e, barta z. microscopic colitis: controversies in clinical symptoms and autoimmune comorbidities. ann med. 2021 dec;53(1):1279-1284. doi: 10.1080/07853890.2021.1962965. pmid: 34369219; pmcid: pmc8354147. 8. microscopic colitis: pathophysiology and clinical management miehlke s, verhaegh b, tontini ge, madisch a, langner c, münch a. microscopic colitis: pathophysiology and clinical management. lancet gastroenterol hepatol. 2019 apr;4(4):305-314. doi: 10.1016/s24681253(19)30048-2. pmid: 30860066. 9. diagnosis and management of microscopic colitis. pardi ds. diagnosis and management of microscopic colitis. am j gastroenterol. 2017 jan;112(1):78-85. doi: 10.1038/ajg.2016.477. epub 2016 nov 29. pmid: 27897155. 10. fecal calprotectin a valuable predictor of microscopic colitis ardelean mv, kundnani nr, sharma a, dumitru m, buzas r, rosca ci, dahdal d, ottman n, ardelean of, daniel-marius ds, stelian mi, lighezan d. fecal calprotectin a valuable predictor of microscopic colitis. eur rev med pharmacol sci. 2022 dec;26(24):9382-9392. doi: 10.26355/eurrev_202212_30689. pmid: 36591847. 62 11. histopathological assessment of the microscopic activity in inflammatory bowel diseases: what are we looking for? fabian o, bajer l. histopathological assessment of the microscopic activity in inflammatory bowel diseases: what are we looking for? world j gastroenterol. 2022 sep 28;28(36):5300-5312. doi: 10.3748/wjg.v28.i36.5300. pmid: 36185628; pmcid: pmc9521520. 10. fecal calprotectin a valuable predictor of m 11. histopathological assessment of the microscop what are we looking for? world j gastroenterol. 20 83 suvorkina, alisa & suvorkin, oleksandr. hypnotic suggestion for the treatment of tinnitus. quality in sport. 2023;9(1):83-87. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.01.011 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/42426 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 02.01.2023. revised: 17.01.2023. accepted: 05.02.2023. hypnotic suggestion for the treatment of tinnitus suvorkina alisa assistant of the department of otorhinolaryngology odessa national medical university, e-mail: drsuvorkina@ukr.net orcid id: https://orcid.org/0000-0001-5056-5147 suvorkin oleksandr e-mail: dr.suvorkin@gmail.com orcid id https://orcid.org/0000-0002-6245-8477 abstract aim of study. considering the high spreading of tinnitus in population, the purpose of our research was to study the possibility and expediency of using hypnosuggestive therapy in treatment of tinnitus. material and methods. the study included 55 people with tinnitus complaints. we divided three groups of patients depending on the severity of the manifestations, audiometry results, tinnitus handicap inventory (thi) score according to this scale of severity, results of gad-7 test and the phq-9 (patient health questionnaire -9). results. in the first group of patients, according to the tinnitus severity scale the score was up to 19 points and was considered as insignificant and mild. the score of the gad-7 questionnaire was less than 8 points, phq-9 up to 5 points. in the second group the severity of tinnitus was moderate and severe and counted more than 38 points. the gad-7 questionnaire score was less than 8 points, phq-9 up to 5 points. in the third group, 12 people complained of chronic tinnitus, sleep disturbances, nervousness, and reduced work capacity. the score of tinnitus severity in patients of this group was more than 58 points and was assessed as severe and catastrophic. according to the results of the gad-7 and phq-9 questionnaires, all 12 people were diagnosed with anxiety disorders and depression, two parients even had suicidal thoughts. in the third group of patients with +++ hypnotability, after ten sessions of individual hypno-suggestive therapy, it was possible to reduce the severity of tinnitus to the third moderate degree in 7 people. 4 patients reported about complete regress of tinnitus. conclusions. tinnitus is a common problem and can negatively affect work, family and social life. it requires the individual approach and involvement of specialists of various profiles in the diagnostic process. the diagnostic algorithm for patients with tinnitus should include questionnaires to estimate the psychosomatic profile. the use of hypno-suggestive therapy can significantly reduce the severity of tinnitus and improve the quality of lives of patients. keywords: tinnitus, hypnosis, quality of life, hypnotherapy, hypnotic suggestion, hypno-suggestive therapy. https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.01.011 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/42426 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) mailto:drsuvorkina@ukr.net https://orcid.org/0000-0001-5056-5147 mailto:dr.suvorkin@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-6245-8477 84 introduction. in the practice of otorhinolaryngologist, we are faced with diseases with psychosomatic comorbidity. these can be psychosomatic disorders resulting from ent pathology, such as tinnitus, nasal breathing, external deformities, as well as symptoms from the ent organs that do not have a pathogenetic component from the ent organs a lump in the throat (globus hystericus), speech disorder, feeling of suffocation. studies show that at least 45% of the population experiences the feeling of a lump in the throat once in a lifetime [1]. negative thoughts, anger, frustration can arise in the human mind, leading to depression. whereas in a healthy body a healthy mind generates noble thoughts [2]. in 1818, the german physician johann heinroth introduced the term psychosomatics into medicine [3,4]. psychosomatic medicine is defined as an interdisciplinary system for assessing psychological factors that affect the individual course of the disease, biopsychosocial management of the patient in clinical practice, as well as the integration of psychological therapy into the prevention, treatment and rehabilitation of somatic diseases [5]. after all, when physician says that he did not find the organic cause of the symptoms, and it must be something psychological, it sounds very insulting to the patient. this implies that person is not actually sick, but imagines or mimics the disease. one of the most important tools in medical arsenal is the ability to listen and ask the "right" questions. the initial contact has great importance for building a trusting relationship between doctor and patient. therefore, the compilation of the first case history in contact with a psychosomatic patient is an important step towards psychosomatically oriented therapy. tinnitus is a common condition that is usually described as buzzing, ringing, or hissing in the ears or head. prevalence data range from 11.9 to 30.3% of the population [6]. in most cases, tinnitus has no identifiable cause and no corresponding external source, and is therefore described as subjective. approximately 10% to 15% of the population is thought to experience tinnitus [7]. analysis of the literature shows that tinnitus is of interest to scientists around the world. however, there is still no standard diagnostic criterion for tinnitus, an algorithm and management tactics for such patients. and among the available studies, there are also large differences in numbers in assessing prevalence by sex and age, as well as the severity of tinnitus, depending on its impact on a person's lifestyle. gender differences are still a controversial issue, but according to the systematic review of tinnitus prevalence and severity [8], most available studies show a higher prevalence of tinnitus in men than in women. other studies notice that tinnitus is more often reported in men, but women more often note that it gives them discomfort [9], and about 20% of those who complain of tinnitus, report that it is “clinically significant” [10]. many patients have tinnitus, but it is not disturbing enough to them for seek medical attention. others may real suffer. the impact of tinnitus on an individual can range from mild to completely debilitating, with significant social and economic consequences. for some, tinnitus goes beyond the phantom sensation of sound. this can cause such problems, accompanied by anxiety, stress; can affect the emotional state, concentration and attention, as well as cause depression and sleep disturbance, which reduces the quality of life of such people [11,12,13]. there are various questionnaires to help assess the severity of tinnitus tinnitus handicap inventory thi, tinnitus severity index tsi, tinnitus reaction questionnaire trq, tinnitus handicap questionnaire thq, and the tinnitus questionnaire/tinnitus effects questionnaire tq/teq). often it is necessary to use of a combination of such questionnaires. there is a relationship between the presence of tinnitus and its intensity depending on lifestyle and nutrition. existing studies have noted an increase in noise in individuals who consume a lot of caffeine [14]. since the beginning of the covid-19 pandemic, there has been an increase in the number of people complaining of tinnitus [15]. therefore, most treatment methods include an individual therapeutic complex in various configurations: autogenic training, muscle relaxation, hypnosis, yoga, acupuncture, talking therapy, cognitive behavioral therapy, although there are no long-term results to this day [16]. chronic tinnitus is a psychophysiological disorder in which psychological and social aspects must be taken into account. after all, the harm done to the quality of life can be significant, and tinnitus is often accompanied by anxiety disorders, depression, as well as problems with concentration and sleep [17]. patients with chronic noise and neurotic component do not get better from organic therapy, which confirms the feasibility of early psychosomatic intervention. success depends not only on the physician, but also on the positive orientation of the patient and other personal resources that affect the perceived irritation in the ears [18]. aim of the work is study the possibility and effectiveness of using hypnosuggestive therapy in the correction of tinnitus. materials and methods. we examined 55 patients with tinnitus (29 women and 26 men). the average age was 37.8 years. inclusion criteria: age up to 50 years, presence of short-term work factors, normal results of objective impedance audiometry, sensorineural hearing loss. 85 we divided three groups of patients. the first group consisted of 19 people with acute tinnitus, who were treated in an ent department. in the second group, we examined 24 people with chronic tinnitus. patients of this group underwent complex treatment by a neurologist in collaboration with an ent specialist. in the third group of patients there were 12 people with chronic tinnitus who underwent repeated course of treatment in ent department, neurological clinics without any dynamics. all patients underwent tonal audiometry, tympanometry and acoustic reflexometry. all patients were asked to complete the tinnitus handicap inventory (thi) questionnaire for assessing the psychosomatic status, and the gad-7 and phq-9 questionnaires to assess the psychosomatic status. pure tone audiometry was performed with audiometer ad629 (interacoustics, denmark) and hda 300 headphones. hearing thresholds were determined for the following frequencies: 125, 250, 500, 750, 1000, 2000, 3000, 4000, 6000, 8000 hz. normal hearing was defined as thresholds ≤ 15 db hearing level. and we also used a highfrequency audiometry – in the diaposone from 9000, 10000, 11500, 12000, 14000, 16000, 20000 hz. tympanometry was performed with titan (interacoustics, denmark). results. in the first group of patients, 10 of 19 cases showed positive dynamics and regression to noise on control audiometry. on a scale of severity of tinnitus, the score was less than 19 points and was rated as insignificant and slight. following the results of the gad-7, the score was less than 8 points, phq-9 up to 5 points. in patients of the second group, according to the results of the thi questionnaire, the severity of the tinnitus increased by over 38 points – moderate and severe. results of the gad-7 test were less than 8 points, phq-9 up to 5 points. patients of this group had comorbid neurological diseases, such as hypertension, degenerative diseases of the spine, benign paroxysmal positional vertigo etc. this group of patients underwent a comprehensive neurological examination, which included medication and physiotherapeutic methods. 13 of 24 people reported significant subjective improvement and rated the severity of tinnitus as mild. 11 people noted a slight change. the third group included 12 people who complained of chronic tinnitus, sleep disturbance and reduced work capacity. all of them were treated in ent department and neuropathological clinics without any dynamics. according to the results of the thi questionnaire, the severity of tinnitus in patients in this group was over 58 points and was assessed as severe and catastrophic. the results of gad-7 and phq-9 tests revealed anxiety disorders and manifestations of depression in all 12 patients, and two people (3.6% of the total number of patients) had suicidal thoughts (tab. 1). grade score description q-ty % 1 0-16 slight: only heard in quiet environment, very easily masked. no interference with sleep or daily activities. 9 16 2 18-36 mild: easily masked by environmental sounds and easily forgotten with activities. may occasionally interfere with sleep but not daily activities 10 18 3 38-56 moderate: may be noticed, even in the presence of background or environmental noise, although daily activities may still be performed 13 23 4 58-76 severe: almost always heard, rarely, if ever, masked. leads to disturbed sleep pattern and can interfere with ability to carry out normal daily activities. quiet activities affected adversely. 11 20 5 78-100 catastrophic: always heard, disturbed sleep patterns, difficulty with any activity. 12 21 tab. 1. tinnitus severity according to tinnitus handicap inventory scale (thi). patients of the third group received pharmacotherapy, including antidepressants, vasodilators, and vitamins. although various medications are currently used in the treatment of tinnitus, none has yet been approved for its treatment [19]. according to a scoping review of treatment components for people with tinnitus there are twenty-four different types of psychological therapies for tinnitus [20]. the most frequently reported type of psychological therapies is tinnitus education. but all the components of their treatment did not make a significant effect. therefore, we guided the third group in collaboration with a psychotherapist. there were provided several types of psychotherapy: 1. group and individual, 2. rational; 3. hypnosuggestive psychotherapy (fig.1). all the patients in advance reached the next stage of navigation after couébaudouin [21,22] and hypnosis after rozhkovsky g.v [23]. in patients with hypnotic ability +++ after ten sessions of individual hypno-suggestive therapy, which started from the first session of group rational therapy, the degree of severity of tinnitus decreased from the 4th and 5th degrees to the third moderate (7 people). tinnitus regressed completely in 4 people. and only one person with hypnopability 0+ did not notice positive dynamics. 86 fig. 1. scheme of a session of therapeutic hypnosis for the correction of tinnitus. conclusions. tinnitus can cause anxiety, stress, affect the emotional state, as well as cause depression and sleep disturbances, which leads to significant social and economic consequences. therefore, in such patients, an initial examination, medical history, use of tinnitus severity questionnaires are an important step towards psychosomatically oriented therapy. the success in treatment of tinnitus can be achieved by using combined therapeutic modules. in patients with a high hypnotizability, it is possible to use hypno-suggestive therapy in the correction of tinnitus and achieve its significant regression, which improves the quality of life of such people. references 1. müge özçelik korkmaz «reliability and validity of the turkish version of the glasgow-edinburgh throat scale: use for a symptom scale of globus sensation in turkish population». turk arch otorhinolaryngol. 2020 mar; 58(1): 41–47.published online 2019 aug 15. doi: 10.5152/tao.2020.4686 2. v. p. sood and ajay jain «psychological implications in ent diseases» indian j otolaryngol head neck surg. 2009 jun; 61(2): 95–98. doi: 10.1007/s12070-009-0046-0 3. dan l dumitrascu «is psychosomatic really a bicentennial word? the proof of an older use» med pharm rep. 2019 apr;92(2):205-207.doi: 10.15386/cjmed-1245. epub 2019 apr 25. 4. holger steinberg «johann christian august heinroth: psychosomatic medicine eighty years before freud». psychiatr danub. 2013 mar;25(1):11-6. 5. elke decot «therapeutic methods for psychosomatic disorders in oto-rhino-laryngology» curr top otorhinolaryngol head neck surg. 2005; 4: doc21 6. deborah ann hall «a narrative synthesis of research evidence for tinnitus-related complaints as reported by patients and their significant others» health qual life outcomes. 2018; 16: 61. doi: 10.1186/s12955-018-0888-9 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=korkmaz%20m%26%23x000d6%3b%5bauthor%5d&cauthor=true&cauthor_uid=32313894 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc7162595/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc7162595/ https://dx.doi.org/10.5152%2ftao.2020.4686 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=sood%20vp%5bauthor%5d&cauthor=true&cauthor_uid=23120613 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=jain%20a%5bauthor%5d&cauthor=true&cauthor_uid=23120613 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc3449991/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc3449991/ https://dx.doi.org/10.1007%2fs12070-009-0046-0 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=dumitrascu+dl&cauthor_id=31086852 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=steinberg+h&cauthor_id=23470601 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=decot%20e%5bauthor%5d&cauthor=true&cauthor_uid=22073069 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc3200998/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc3200998/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=hall%20da%5bauthor%5d&cauthor=true&cauthor_uid=29642913 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc5896078/ https://dx.doi.org/10.1186%2fs12955-018-0888-9 87 7. nathan a. clarke, «associations between subjective tinnitus and cognitive performance: systematic review and meta-analyses» trends hear. 2020 jan-dec; 24: 2331216520918416. doi: 10.1177/2331216520918416 8. mccormack a, edmondson-jones m, somerset s, hall da. systematic review of the reporting of tinnitus prevalence and severity. hear res. 2016;337:70–79. doi: 10.1016/j.heares.2016.05.009. 9. piers dawes «natural history of tinnitus in adults: a cross-sectional and longitudinal analysis» bmj open. 2020; 10(12) doi: 10.1136/bmjopen-2020-041290 10. davis a, el rafaie a. epidemiology of tinnitus. in: tyler rs, editor. tinnitus handbook. san diego: singular publishing. group. 2000:1–23. 11. emily watts e, fackrell k, smith s, sheldrake j, haider h, hoare d. why is tinnitus a problem? a qualitative analysis of problems reported by tinnitus patients. trends hear. 2018 doi: 10.1177/2331216518812250. 12. crönlein t, langguth b, pregler m, kreuzer pm, wetter tc, schecklmann m. insomnia in patients with chronic tinnitus: cognitive and emotional distress as moderator variables. j psychosom res. 2016 doi: 10.1016/j.jpsychores.2016.03.001. 13. gomaa mam, elmagd mha, elbadry mm, kader rma. depression, anxiety and stress scale in patients with tinnitus and hearing loss. eur arch otorhinolaryngol. 2014 doi: 10.1007/s00405-0132715-6. 14. pan t, tyler rs, ji h, coelho c, gogel sa differences among patients that make their tinnitus worse or better. am j audiol. 2015 dec; 24(4):469-76. 15. eldré w. beukes et al «changes in tinnitus experiences during the covid-19 pandemic» front public health. 2020; 8: 592878. doi: 10.3389/fpubh.2020.592878 16. fuller t, cima r, langguth b, mazurek b, vlaeyen jws, hoare dj. cognitive behavioural therapy for tinnitus. cochrane database of systematic reviews 2020, issue 1. art. no.: cd012614. doi: 10.1002/14651858.cd012614.pub2. 17. härter m, maurischat c, weske g, laszig r, berger m. psychische belastungen und einschrgnkungen der lebensqualität bei patienten mit tinnitus. hno. 2004;52:125–131. 18. małgorzata fludra, «role of personal resources from the perspective of experiencing tinnitus annoyance in adults». eur arch otorhinolaryngol. 2020 jun;277(6):1617-1623. doi: 10.1007/s00405020-05843-w. 19. sang hoon kim «review of pharmacotherapy for tinnitus» healthcare (basel). 2021 jun; 9(6): 779. doi: 10.3390/healthcare9060779 20. dean m. thompson «psychological therapy for people with tinnitus: a scoping review of treatment components» ear hear. 2017 mar; 38(2): 149–158. doi: 10.1097/aud.0000000000000363 21. baudouin, c. (1920). suggestion and autosuggestion: a psychological and pedagogical study based on the investigations made by the new nancy school, (e. & c. paul, trans.). london: george allen & unwin. url = http://tinyurl.com/jzvarax 22. coué, e. (1912). de la suggestion et de ses applications [‘suggestion and its applications’], bulletin de la société d'histoire naturelle et de palethnologie de la haute-marne, 2(1), 25-46. url http://tinyurl.com/hwhbtw9 23. roszkowski gw. stańhipnotezerom![zostańhipnotyzerem] odessa,1995г.с.120-125. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=clarke%20na%5bauthor%5d&cauthor=true&cauthor_uid=32436477 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc7243410/ https://dx.doi.org/10.1177%2f2331216520918416 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=dawes%20p%5bauthor%5d&cauthor=true&cauthor_uid=33303456 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc7733183/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc7733183/ https://dx.doi.org/10.1136%2fbmjopen-2020-041290 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=beukes%20ew%5bauthor%5d&cauthor=true&cauthor_uid=33251179 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc7676491/ https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc7676491/ https://dx.doi.org/10.3389%2ffpubh.2020.592878 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/?term=fludra%20m%5bauthor%5d&cauthor=true&cauthor_uid=32103322 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=kim%20sh%5bauthor%5d https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc8235102/ https://doi.org/10.3390%2fhealthcare9060779 https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/?term=thompson%20dm%5bauthor%5d https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc5325252/ https://doi.org/10.1097%2faud.0000000000000363 http://tinyurl.com/jzvarax http://tinyurl.com/hwhbtw9 11 leśniak, marek, kwieciński, jakub, błaszczyk, agnieszka, fussek-styga, urszula, trojan, sara, miszuda, sławomir, basiaga, bartosz, bednarz, krzysztof, szwedkowicz, agata & heluszka, jakub. the potential of amniotic membrane in surgery current applications. quality in sport. 2023;13(1):11-17. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.13.01.001 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43620 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 18.04.2023. revised: 20.04.2023. accepted: 09.05.2023. published: 09.05.2023. potencjał wykorzystania błon owodniowych w chirurgii obecne zastosowania the potential of amniotic membrane in surgery current applications autorzy: 1. marek leśniak (5) orcid: 0009-0008-0720-9997 2. jakub kwieciński (1) orcid: 0009-0003-1219-7138 3. agnieszka błaszczyk (1) orcid: 0009-0004-3460-1514 4. urszula fussek-styga (2) orcid: 0009-0007-9358-8673 5. sara trojan (1) orcid: 0009-0007-9628-6726 6. sławomir miszuda (1) orcid: 0009-0008-4085-3653 7. bartosz basiaga (3) orcid: 0009-0009-8300-0674 8. krzysztof bednarz (3) orcid: 0000-0002-8910-1697 9. agata szwedkowicz (4) orcid: 0009-0005-1285-2643 10. jakub heluszka (6) orcid: 0009-0002-6965-8073 1. zagłębiowskie centrum onkologii im. sz. starkiewicza w dąbrowie górniczej 2. okręgowy szpital kolejowy w katowicach 3. śląski uniwersytet medyczny w katowicach 4. pomorski uniwersytet medyczny w szczecinie 5. wojewódzki szpital specjalistyczny megrez sp. z o. o. w tychach 6. zespół zakładów opieki zdrowotnej w cieszynie correspondence: marek leśniak1, jakub kwieciński2, jakub heluszka3 sara trojan4, agnieszka błaszczyk5, urszula fussek-styga6, sławomir miszuda7, bartosz basiaga8, krzysztof bednarz9, agata szwedkowicz10, 1 lesniak.marek777@gmail.com 2 j.kwiecinski94@gmail.com 3 heluszka.jakub@gmail.com 4 saratrojan96@gmail.com 5 agnieszka_blaszczyk96@wp.pl 6 urszulafussek@gmail.com 7 smiszuda@gmail.com 8 bartoszbasiaga@gmail.com 9 kbednarz9718@gmail.com 10 szwedkowiczagata@gmail.com https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.13.01.001 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43620 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) mailto:lesniak.marek777@gmail.com mailto:j.kwiecinski94@gmail.com mailto:heluszka.jakub@gmail.com mailto:saratrojan96@gmail.com mailto:agnieszka_blaszczyk96@wp.pl mailto:urszulafussek@gmail.com mailto:smiszuda@gmail.com mailto:bartoszbasiaga@gmail.com mailto:kbednarz9718@gmail.com mailto:szwedkowiczagata@gmail.com 12 abstrakt artykuł opisuje potencjalne korzyści i wyzwania związane z wykorzystaniem błon owodniowych w procedurach chirurgicznych. wykazano, że błony płodowe posiadają właściwości przeciwzapalne, przeciwbakteryjne i zapobiegające powstawaniu blizn, co może pomóc w gojeniu ran i regeneracji tkanek. mogą być wykorzystywane w różnych procedurach chirurgicznych, w tym w okulistyce, chirurgii plastycznej i ortopedii. jednakże, użycie błon płodowych wiąże się również z pewnymi ograniczeniami i ryzykiem, takimi jak potencjalne reakcje immunologiczne i transfer chorób. artykuł przedstawia przegląd obecnej literatury dotyczącej stosowania błon owodniowych w chirurgii oraz omawia implikacje kliniczne i kierunki przyszłych badań. podsumowując, błona płodowa stanowi obiecującą alternatywę dla tradycyjnych podejść chirurgicznych, ale jej korzyści i ograniczenia muszą być dokładnie rozważone i ocenione w każdym indywidualnym przypadku. materiały i metody: przegląd literatury w serwisach pubmed i google scholar. słowa kluczowe: błona owodniowa, łożysko, przeszczep, chirurgia, chirurgia rekonstrukcyjna abstract this article explores the potential benefits and challenges of using the amniotic membrane in surgical procedures. amniotic membranes have been shown to possess anti-inflammatory, anti-scarring, and antimicrobial properties, which can promote wound healing and tissue regeneration. they can be utilized in a variety of surgical settings, including ophthalmology, plastic surgery, and orthopedics. however, the use of amniotic membranes also poses certain limitations and risks, such as the potential for immune reactions and disease transmission. the article reviews the current literature on amniotic membrane usage in surgery and discusses the clinical implications and future research directions. in summary, the amniotic membrane represents a promising alternative to traditional surgical approaches, but its benefits and limitations must be carefully weighed and assessed in each individual case. materials and methods: literature review of pubmed and google scholar keywords: amniotic membrane, placenta, graft, surgery, reconstructive surgery 1. wstęp łożysko jest tkanką pozazarodkową powstałą podczas ciąży. składa się z kosmówki i błony owodniowej am (ang. amniotic membrane), która z kolei składa się z kilku warstw, takich jak warstwa komórek nabłonkowych, błona podstawna i warstwa komórek mezenchymalnych. [1] am zawiera wiele elementów takich jak komórki pluripotencjalne, składniki odżywcze, czynniki wzrostu, białka macierzy pozakomórkowej i cytokiny, co sprawia, że jest doskonałym narzędziem terapeutycznym o właściwościach regeneracyjnych, immunomodulujących, przeciwbólowych, przeciwdrobnoustrojowych, proangiogennych i promujących właściwy wzrost tkanek i ograniczających procesy bliznowacenia. zastosowania terapeutyczne am są różnorodne, a mechanizmy działania każdego z nich są różne. na przykład funkcja immunomodulacyjna wynika z tłumienia cytokin prozapalnych, natomiast działanie ograniczające bliznowacenie wynika z hamowania fibroblastów. niektóre cząsteczki, działają jako bariera przeciwko drobnoustrojom. regulacja szlaków i niektóre czynniki wzrostu, mogą zwiększyć perfuzję i gęstość naczyń włosowatych. am był stosowany do celów terapeutycznych już w 1910 roku przez johna davisa w przeszczepach skóry. później am była stosowana w różnych stanach klinicznych, takich jak oparzenia, owrzodzenia żylne, urazy oczu i zrosty macicy. chirurgiczne leczenie niektórych problemów medycznych jest istotną częścią leczenia wielu pacjentów. ten artykuł opisuje szeroki zakres zastosowań chirurgicznych am [2]. 2. budowa i funkcje błony owodniowej błona owodniowa to cienka warstwa znajdująca się po wewnętrznej stronie łożyska, która otacza płód. w dojrzałym łożysku am otacza jamę owodniową, wypełnioną płynem owodniowym. nie ma naczyń limfatycznych, unerwienia ani mięśni [3]. w początkowej fazie ciąży przetrwanie komórek owodni jest możliwe dzięki kontaktowi tej błony z płynem kosmówkowym z zewnętrznej strony oraz płynem owodniowym od wewnątrz. ponadto, na powierzchni błony płodowej znajdują się naczynia krwionośne, które umożliwiają wymianę gazową oraz dostarczanie składników odżywczych. wymienione procesy zachodzą m.in. na drodze 13 dyfuzji [3,4]. błona owodniowa składa się z trzech warstw: nabłonka, błony podstawnej i beznaczyniowej warstwy komórek mezenchymalnych. pojedyncza warstwa komórek nabłonkowych kontaktuje się z płynem owodniowym i jest przytwierdzona do błony podstawnej. najgłębszą warstwę owodni tworzą mezenchymalne fibroblastopodobne komórki otoczone substancją międzykomórkową. duża zawartość kolagenu typu iii w tej warstwie nadaje jej wytrzymałość. pozwala to łatwo oddzielić mechanicznie owodnię od kosmówki [1]. w błonie owodniowej można wyróżnić dwie populacje komórek: nabłonkowe komórki owodni (ang. amnion epithelial cells, aec) oraz mezenchymalne komórki owodni (ang. amnion mesenchymal stromal cells, amsc). komórki nabłonkowe owodni mają na swojej powierzchni mikrokosmki, które prawdopodobnie odpowiadają za aktywne wydzielanie oraz transport na zewnątrz i do wnętrza komórki substancji rozpuszczalnych, wody czy czynników wzrostu. am zawiera ponad 226 różnych czynników wzrostu, cytokin, inhibitorów proteaz i innych cząsteczek bioaktywnych oraz jest bogaty w kwas hialuronowy, który ułatwia migrację komórek i wykazuje właściwości przeciwzapalne i immunosupresyjne. te unikalne właściwości sprawiają, że am może wspierać migrację, różnicowanie i proliferację. regulują wrastanie naczyń krwionośnych, ograniczają bliznowacenie, działają przeciwdrobnoustrojowo. z literatury wiadomo, że te składniki zmniejszają stany zapalne, wspierają funkcje komórek i ułatwiają neowaskularyzację [3,5]. w trakcie ciąży błona owodniowa pełni funkcję bariery i zapewnia wolną przestrzeń dla rozwijającego się płodu. odgrywa również ważną rolę w oddychaniu, odżywianiu i wydalaniu. zarówno cała błona owodniowa jak i populacje izolowanych z niej komórek są intensywnie badane z myślą o ich wykorzystaniu w przeszczepach i regeneracji narządów. komórki te mają właściwości przejściowe między plurii multipotencjalnymi komórkami [6]. cechy te powodują, że zarówno błona owodniowa jak i obydwie populacje izolowanych z niej komórek są intensywnie badane z myślą o wykorzystaniu ich w przeszczepach i regeneracji narządów [7]. komórki pluripotencjalne mają zdolność do różnicowania się w tkanki wywodzące się z trzech listków zarodkowych: endodermy, mezodermy i ektodermy. komórki wyizolowane z owodni, po przeszczepieniu nie tworzą potworniaków (teratomy), co dodatkowo sprzyja ich wykorzystaniu w medycynie [1,6]. am jest wyjątkowy ze względu na swoją niską immunogenność, co oznacz, że odrzucenie przeszczepu przez układ odpornościowy gospodarza jest minimalne lub żadne. 3. pozyskiwanie, przetwarzanie, przechowywanie am (ang. amniotic membrane) jest pobierany w ściśle aseptycznych warunkach od dawców poddawanych planowemu cięciu cesarskiemu. dawcy są wcześniej przebadani pod kątem potencjalnych chorób zakaźnych, takich jak hiv, wirusowe zapalenia wątroby typu b i c oraz kiła. łożyska uzyskane drogą natury nie są wykorzystywane do celów medycznych ze względu na możliwość zanieczyszczenia bakteriami z pochwy. zaleca się, aby dawczynie matki przeszły powtórne badanie serologiczne po 6 miesiącach, przed dopuszczeniem am do użytku, w celu objęcia okresu okna przenoszenia chorób zakaźnych [8]. do przemywania łożyska w sterylnych warunkach stosuje się antybiotyki obejmujące zarówno bakterie gram-dodatnie i gram-ujemne, jak i grzyby. następnie stosuje się sekcję na tępo w celu oddzielenia owodni od kosmówki. am może być konserwowana za pomocą kriokonserwacji (kriokonserwowana ludzka błona owodniowa, cham ang. cryopreserved human amniotic membrane) lub w postaci suchej (sucha ludzka błona owodniowa, dham ang. dry human amniotic membrane). błona jest cięta na wiele kawałków i umieszczana na paskach papieru nitrocelulozowego stroną nabłonkową do góry. następnie umieszcza się ją w fiolkach zawierających pożywkę do przechowywania i poddaje kriokonserwacji w temperaturze -80°c. bezpośrednio przed użyciem membranę należy wyjąć i ogrzać do temperatury pokojowej przez 10 min. cham przechowywany w glicerolu może być bezpiecznie i skutecznie stosowany przez ponad rok [9]. wadą korzystania z cham jest konieczność posiadania lodówki o temperaturze -80°c, co wyklucza jego użycie poza dużymi instytucjami. dham nie wymaga mocowania do papieru nitrocelulozowego. dham jest przygotowywany poprzez poddanie błony owodniowej sterylizacji za pomocą niskoenergetycznego promieniowania elektronowego, a następnie konserwację za pomocą niskiej temperatury i próżni powietrznej. można go przechowywać w temperaturze pokojowej przez okres 2-5 lat, a przed użyciem należy go ponownie nawodnić. wykorzystanie świeżo pozyskanego am niesie ze sobą pewne ryzyko przeniesienia chorób zakaźnych, ponieważ dawca nie może poddać się powtórnym badaniom serologicznym [10]. 4. błona owodniowa w różnych dziedzinach chirurgii ginekologia błony płodowe są wykorzystywane w chirurgii ginekologicznej w celu pokrycia i zamykania ran pooperacyjnych w trakcie laparoskopowej histerektomii, a także jako materiał wypełniający ubytki w tkankach miękkich podczas rekonstrukcji pochwy i krocza [11]. stosowane są także w chirurgicznej naprawie przetok pęcherzowo-pochwowych, które powstają w wyniku niedokrwienia i martwicy tkanek po operacji miednicy 14 mniejszej lub napromieniowaniu. błony płodowe mogą być także wykorzystywane do wzmacniania mięśni dna miednicy podczas leczenia wysiłkowego nietrzymania moczu u kobiet. istotne zastosowanie mogą mieć także jako pomoc w leczeniu zespołu ashermana. choroba ta objawia się powstawaniem zrostów i zwłóknień w endometrium. zwłóknienia te leczy się histeroskopowo, jednakże dodatkowo zastosowanie błon owodniowych polepsza regenerację endometrium [3]. urologia błony owodniowe wykorzystywane są w leczeniu pourazowym moczowodów oraz pęcherza moczowego. najnowsze badania wskazują na możliwość odbudowy urothelium bez bliznowacenia po zabiegach [12]. obecnie stosowane są także próby rekonstrukcji cewki moczowej za pomocą am [13]. ortopedia chirurgia rekonstrukcyjna stopy i stawu skokowego wiąże się z kilkoma wyjątkowymi wyzwaniami w opiece pooperacyjnej, a powikłania chirurgiczne mogą obejmować infekcję, rozejście się tkanek, martwicę miejsca nacięcia, obrzęk, zaczerwienienie, a także silny ból i utratę funkcji [14]. wykazano, że chirurgia stopy i stawu skokowego wiąże się z wyższym odsetkiem infekcji miejsca operowanego niż inne planowe zabiegi ortopedyczne. ból pooperacyjny może prowadzić do wydłużenia czasu hospitalizacji, a ograniczenia mobilności pacjenta mogą skutkować zwiększonym ryzykiem wystąpienia choroby zakrzepowo-zatorowej [15]. dlatego istnieje potrzeba zidentyfikowania i oceny innowacyjnych sposobów zmniejszenia częstości powikłań w chirurgii rekonstrukcyjnej stopy i stawu skokowego. w badaniu klinicznym zatwierdzonym przez institutional review board (irb) wzięło udział 21 pacjentów poddanych zabiegowi rekonstrukcji tkanek miękkich i kończyn dolnych. podczas zamykania rany umieszczono w warstwach głębokich odwodniony alloprzeszczep ludzkiej owodni i kosmówki (dhaca ang. dehydrated human amnion and chorion allograft). oceniono powikłania gojenia się ran i zebrano wyniki american orthopaedic foot and ankle society (aofas) na podstawie ponad rocznej obserwacji. statystyki podsumowujące obliczono dla średniego bólu, funkcji i wyrównania. wynik oceny bólu poprawił się od 10,0 ± 11,0 przed leczeniem do 36,7 ± 4,8 po leczeniu (p = 5,0 × 10-5). wynik funkcji przed leczeniem wynosił 18,7 ± 12,9, a po leczeniu wzrósł do 38,5 ± 5,7 (p = 5,8 × 10-5). wreszcie, wynik wyrównania przed leczeniem wyniósł 7,1 ± 4,4, a po leczeniu 12,4 ± 2,6 (p = 0,001). tej poprawie wyników funkcjonalnych towarzyszyły obserwacje kliniczne zmniejszonych powikłań chirurgicznych, w tym brak rozejścia się rany w kohorcie. wyniki funkcjonalne pacjentów znacznie poprawiły się, co obserwowano również w wynikach badań klinicznych. badanie to sugeruje, że stosowanie dhaca w chirurgii stopy może być korzystne dla wspomagania gojenia i zmniejszania powikłań przy jednoczesnym wspomaganiu funkcji pooperacyjnych [16]. okulistyka możliwości wykorzystania błon owodniowych w okulistyce są szerokie i z każdym rokiem pojawiają się nowe wskazania. obecnie am wykorzystywane są przede wszystkim w zabiegowym leczeniu perforacji rogówek, niegojących się owrzodzeń rogówek, a także w leczeniu spojówek w terapii guzów spojówek i raków płaskonabłonkowych spojówek, a także w pourazowych rekonstrukcjach spojówek. błony owodniowe wykorzystywane są także w celu zmniejszenia bliznowacenia po zabiegach stosowanych w terapii jaskry. możliwości wykorzystania am stają się coraz większe, a ryzyko powikłań jest stosunkowo niskie. do najczęstszych powikłań należy transmisja zakażenia bakteryjnego, wirusowego lub grzybiczego z dawcy na biorcę oraz przedwczesna degradacja błony przyczyniająca się do bliznowacenia [10]. otolaryngologia najnowsze badania wskazują na obiecującą możliwość wykorzystanie kriokonserwowanej ludzkiej błony owodniowej (cham) w rekonstrukcji perforowanych przegród nosowych z możliwością odbudowy błony śluzowej nosa. wyniki leczenia są obiecujące mimo często występującego niepełnego zamknięcia ubytków przegród [17]. możliwe jest także zastosowanie w likwidacji zrostów śluzówki nosa. am wykorzystywane są również w celu zamknięcia ran po resekcji chirurgicznej guzów głowy i szyi, głównie języka i nagłośni. am stanowi rusztowanie umożliwiające wytworzenie nabłonka i przywrócenie błony śluzowej jamy ustno-gardłowej po zabiegach resekcyjnych w tej okolicy. po zabiegach na nagłośni obserwowane zmniejszenie ryzyka pooperacyjnego zwężenia krtani [18]. błony owodniowe znalazły także zastosowanie w chirurgicznym leczeniu perforacji błony bębenkowej o różnej etiologii, o czym pierwsze wzmianki w literaturze są sprzed niemal 70 lat [19]. 15 dermatologia w leczeniu chorób skóry wykorzystuje się takie właściwości błony owodniowej jak: właściwości antyadhezyjne, bakteriostatyczne, ochronne w przypadku ran, redukujące ból oraz inicjujące epitelializację. właściwości te zostały potwierdzone w badaniu prospektywnym u chorych z owrzodzeniem żylnym nóg, w którym obserwowani pacjenci odczuli zmniejszenie bólu. zaobserwowano także zmniejszenie włóknienia i powstawanie nabłonka w miejscu ran [3,20]. neurochirurgia w neurochirurgii urazowej ludzka błona owodniowa może być stosowana jako substytut opony twardej po kraniektomiach oraz w chirurgii kręgosłupa. w badaniach pooperacyjnych pacjenci nie wykazują wycieków płynu mózgowo-rdzeniowego, a w badaniach histopatologicznych stwierdza się naciek fibrocytów podobny jak przy stosowanym konwencjonalnie przeszczepie powięziowym. obserwuje się także całkowity zrost graftu z oponą twardą [21]. chirurgia dziecięca najnowsze badania sugerują obiecujące rezultaty w stosowaniu hipersuchych błon owodniowych (hdam hyperdry amniotic membrane) w leczeniu rozszczepu podniebienia. po zabiegach nie obserwowano reakcji alergicznych, stanów zapalnych, krwotoków ani infekcji. w dłuższej obserwacji nie występowały nadmierne zabliźnienia lub przykurcze ran [22]. am stosowane są także w chirurgicznym leczeniu przepuklin oponowordzeniowych z dobrym rezultatem [23]. chirurgia plastyczna błona owodniowa wykorzystywana jest w chirurgii plastycznej przede wszystkim w trakcie leczenia ran oparzeniowych. stanowi ona doskonałe rusztowanie białkowe i kolagenowe, którym można przykryć ranę. do rusztowania rekrutowane są fibroblasty, co przyczynia się do miejscowego wzrostu tkanki nabłonkowej. przyspiesza to proces neowaskularyzacji, a to z kolei do wytwarzania ziarniny w ranie. następuje także rekrutacja komórek stanu zapalnego, co przyczynia się do spowolnienia przyjęcia przeszczepu lub w ostateczności do jego odrzucenia [24]. badania przeprowadzane na zwierzętach wskazują nowy kierunek możliwości wykorzystania am w regeneracji nerwów. użycie am po uszkodzeniu nerwu twarzowego u szczurów znacznie poprawiło czas i efektywność regeneracji [25]. 5. wnioski zastosowanie am w chirurgii znalazło swoje zastosowanie przede wszystkim w dziedzinie okulistyki oraz leczeniu ran. am okazuje się być materiałem o wielu możliwych zastosowaniach. obecnie na rynku dostępne są specjalne opatrunki na ranę lub rusztowania wykonane z am. niestety, zastosowanie am jako materiału nośnego w chirurgicznej rekonstrukcji narządów wewnętrznych np. w przypadku nieszczelności zespolenia, naprawy przetoki, rekonstrukcji cewki moczowej jest obarczone pewnymi ograniczeniami [26]. am jest mechanicznie niewystarczający i nie być w stanie wytrzymać sił, które występują podczas tego typu zabiegów. jednakże, rozwój nowych metod polegających na zwiększeniu nośności am może otworzyć nowe perspektywy w chirurgii rekonstrukcyjnej i przynieść ogromne korzyści dla pacjentów [27]. wraz z kolejnymi badaniami można coraz lepiej zrozumieć działanie substancji występujących w błonie owodniowej i możliwe będzie coraz szersze zastosowanie am w różnych dziedzinach chirurgii. terapeutyczne zastosowanie am zmieniało się na przestrzeni lat, wśród zalet am jest to, że nie generuje odrzucenia graftu i że ulega degradacji kilka dni po umieszczeniu w tkance. am można stosować w dowolnym celu z zachowaniem pełnego bezpieczeństwa. informacje dostępne na temat am sprzyjają generowaniu nowych badań klinicznych oceniających terapeutyczne lub regeneracyjne zastosowania tej tkanki oraz zmniejszenia obecności następstw i jednoczesnej próby poprawy klinicznych, histologicznych, funkcjonalnych lub aspektów estetycznych. w większości badań klinicznych, w których stosowano am, wykazano pozytywny wpływ po jego zastosowaniu. wykazano bezpieczeństwo metody i brak działań niepożądanych. am może stanowić niezbędny element do wykonywania różnych zabiegów chirurgicznych. opisane wcześniej obszary chirurgiczne tj. ginekologia, urologia, ortopedia, okulistyka, otolaryngologia, dermatologia, neurochirurgia, chirurgia dziecięca, chirurgia plastyczna w których stosowano am, wykazały skrócenie pooperacyjnego czasu rekonwalescencji, zmniejszenie procesu bliznowacenia, działanie przeciwbólowe, zmniejszenie procesu zapalnego, zmniejszenie nawrotów urazów, mniej infekcji ran i poprawę funkcjonalną. 16 references [1] toda a., okabe m., yoshida t., nikaido t. (2007). the potential of amniotic membrane/amnion-derived cells for regeneration of various tissues. j. pharmacol. sci. 105, 215–228. 10.1254/jphs.cr0070034 [2] munoz-torres jr, martínez-gonzález sb, lozano-luján ad, martínez-vázquez mc, velasco-elizondo p, garza-veloz i, martinez-fierro ml. biological properties and surgical applications of the human amniotic membrane. front bioeng biotechnol. 2023 jan 9;10:1067480. doi: 10.3389/fbioe.2022.1067480. pmid: 36698632; pmcid: pmc9868191 [3] mamede ac, carvalho mj, abrantes am, laranjo m, maia cj, botelho mf. amniotic membrane: from structure and functions to clinical applications. cell tissue res. 2012 may 18. [4] bartel h, embriologia, wydawnictwo lekarskie pzwl, warszawa 2010 [5] ilancheran s, moodley y, manuelpillai u. human fetal membranes: a source of stem cells for tissue regeneration and repair? placenta. 2009;30(1):2‐10. [6] pappa ki, anagnou np. novel sources of fetal stem cells: where do they fit on the developmental continuum? regen med. 2009; 4: 423-433 [7] grzywocz z, gawryluk a, noszczyk b. amniotic membrane: structure, functions and use in regenerative medicine. tom 39 2012 nr 4 (637–652) [8] dua hs, azuara-blanco a. amniotic membrane transplantation. br j ophthalmol. 1999; 83:748-752 [9] maral t, borman h, arslan h, demirhan b, akinbingol g, haberal m. effectiveness of human amnion preserved long-term in glycerol as a temporary biological dressing. burns. 1999; 25:625-635 [10] malhotra c, jain ak. human amniotic membrane transplantation: different modalities of its use in ophthalmology. world j transplant 2014; 4(2): 111-121 [pmid: 25032100 doi: 10.5500/wjt.v4.i2.111]. [11] lei, z., yang, y., feng, w., wu, x., jiang, x., shi, h., ... & qin, x. (2018). the clinical effect of using amniotic membrane in repairing pelvic floor muscle injury after delivery. journal of minimally invasive gynecology, 25(5), 846-852 [12] jerman ud, veranič p, kreft me. amniotic membrane scaffolds enable the development of tissueengineered urothelium with molecular and ultrastructural properties comparable to that of native urothelium. tissue eng part c methods. 2014; 20:317-327 [13] adamowicz j, van breda s, tyloch d, pokrywczynska m, drewa t. application of amniotic membrane in reconstructive urology; the promising biomaterial worth further investigation. expert opin biol ther. 2019 jan;19(1):9-24. doi: 10.1080/14712598.2019.1556255. epub 2018 dec 17. pmid: 30521409. [14] wiewiorski m, barg a, hoerterer h, voellmy t, henninger hb, valderrabano v. risk factors for wound complications in patients after elective orthopedic foot and ankle surgery. foot ankle int. 2015;36(5):479‐487. [15] adamson p, peters w, janney c, panchbhavi v. the safety of foot and ankle procedures at an ambulatory surgery center. j orthop. 2020;1(21):203‐206. [16] tacktill jz, rasor z, adams j, driver g, shannon l, hudzinski s, carter mj, isaac al, zelen cm. wound repair, safety, and functional outcomes in reconstructive lower extremity foot and ankle surgery using a dehydrated amnion/chorion allograft membrane. int wound j. 2022 dec;19(8):2062-2070. doi: 10.1111/iwj.13809. epub 2022 apr 3. pmid: 35373506; pmcid: pmc9705161. [17] farhadi shabestari f, khorshidi khiavi r, hashemi m, abdollahzadeh baghaei t. surgical repair of nasal septal perforation by mucosal rotational flap and interposition of cryopreserved amniotic membrane. j dent (shiraz). 2022 sep;23(3):278-283. doi: 10.30476/dentjods.2021.90431.1489. pmid: 36506879; pmcid: pmc9719601 http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25032100 https://dx.doi.org/10.5500/wjt.v4.i2.111 17 [18] khademi b, bahranifard h, azarpira n, behboodi e. clinical application of amniotic membrane as a biologic dressing in oral cavity and pharyngeal defects after tumor resection. arch iran med. 2013 sep;16(9):503-6. pmid: 23981151 [19] schrimpf wj. repair of tympanic membrane perforations with human amniotic membrane; report of fifty-three cases. ann otol rhinol laryngol. 1954 mar;63(1):101-15. doi: 10.1177/000348945406300109. pmid: 13149030. [20] mermet i, pottier n, sainthillier j, malugani c, cairey-remonnay s, maddens s, riethmuller d, tiberghien p, humbert p, aubin f. use of amniotic membrane transplantation in the treatment of venous leg ulcers. wound repair regen 2007; 15: 459-464 [21] shah z, bakhshi sk, bajwa mh, khalil m, dewan mc, shamim sm. human amniotic membrane as a dural substitute in neurosurgery: a systematic review. surg neurol int. 2022 nov 4; 13:505. doi: 10.25259/sni_794_2022. pmid: 36447853; pmcid: pmc9699878. [22] fujiwara k, tsuno h, okabe m, et al. clinical application of hyperdry amniotic membrane in cleft palate repair. the cleft palate craniofacial journal. 2022;0(0). doi:10.1177/10556656221075937 [23] marton e, giordan e, gioffrè g, canova g, paolin a, mazzucco mg, longatti p. homologous cryopreserved amniotic membrane in the repair of myelomeningocele: preliminary experience. acta neurochir (wien). 2018 aug;160(8):1625-1631. doi: 10.1007/s00701-018-3577-x. epub 2018 jun 1. pmid: 29858946. [24] hatzfeld as, pasquesoone l, germain n, danzé pm, drucbert as, tardivel m, bongiovanni a, duquennoy-martinot v, guerreschi p, marchetti p. benefits of cryopreserved human amniotic membranes in association with conventional treatments in the management of full-thickness burns. int wound j. 2019 dec;16(6):1354-1364. doi: 10.1111/iwj.13198. epub 2019 aug 19. pmid: 31429202; pmcid: pmc7949321 [25] karaman m, tuncel a, sheidaei s, senol mg, karabulut mh, deveci i, karaman n. amniotic membrane covering for facial nerve repair. neural regen res. 2013 apr 15;8(11):975-82. doi: 10.3969/j.issn.16735374.2013.11.002. pmid: 25206390; pmcid: pmc4145884. [26] george, a. k., et al. "amnion and chorion membranes for root coverage procedures: an in vitro evaluation of its physical characteristics." periodontics prosthodont 4.02 (2018): 12-16. [27] maljaars lp, guler z, roovers jwr, bezuidenhout d. mechanical reinforcement of amniotic membranes for vesicovaginal fistula repair. j mech behav biomed mater. 2023 mar; 139:105680. doi: 10.1016/j.jmbbm.2023.105680. epub 2023 jan 13. pmid: 36701851. https://doi.org/10.1177/10556656221075937 27 szawica, dominik, kuźniar, aleksandra, fularska, kamila, oleszko, michał, wąsiewicz, edward, bernacki, radosław, bernacki, piotr, dutka, martyna & zardzewiały, witold. treatment of perianal fistulas in crohn’s disease review of literature and current recommendations. quality in sport. 2023;12(1):27-34. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.12.01.003 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43430 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 05.04.2023. revised: 20.04.2023. accepted: 30.04.2023. published: 30.04.2023. treatment of perianal fistulas in crohn’s disease review of literature and current recommendations leczenie przetok okołoodbytniczych w przebiegu choroby crohna – przegląd literatury i aktualnych rekomendacji dominik szawica centrum medyczne w łańcucie sp. z o.o. ul. paderewskiego 5, 37-100 łańcut. https://orcid.org/0009-0004-7089-9266 dominik.szawica@gmail.com aleksandra kuźniar kolegium nauk medycznych, uniwersytet rzeszowski, al. mjr. w. kopisto 2a, 35-959 rzeszów. https://orcid.org/0009-0007-8759-2633 kuzniar.aleksandra1@gmail.com kamila fularska centrum medyczne w łańcucie sp. z o.o. ul. paderewskiego 5, 37-100 łańcut. https://orcid.org/0000-0002-1338-3982 ka.larska@wp.pl michał oleszko kolegium nauk medycznych, uniwersytet rzeszowski, al. mjr. w. kopisto 2a, 35-959 rzeszów. https://orcid.org/0000-0002-2635-0856 michaloleszkoole@gmail.com edward wąsiewicz centrum medyczne w łańcucie sp. z o.o. ul. paderewskiego 5, 37-100 łańcut. https://orcid.org/0000-0002-0339-6202 edward.wasiewicz@op.pl https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.12.01.003 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43430 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) https://orcid.org/0009-0004-7089-9266?fbclid=iwar1qeali9n3maxtbadmrzet5ufjtchbjjx-_mubr7ynh2ijxikv7vdjjdfo mailto:dominik.szawica@gmail.com https://orcid.org/0009-0007-8759-2633 mailto:kuzniar.aleksandra1@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-1338-3982 mailto:ka.larska@wp.pl https://orcid.org/0000-0002-2635-0856 mailto:michaloleszkoole@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-0339-6202 mailto:edward.wasiewicz@op.pl 28 radosław bernacki uniwersytet medyczny w lublinie aleje racławickie 1, 20-059 lublin https://orcid.org/0009-0000-1554-2724 rbernacki97@gmail.com piotr bernacki uniwersytet medyczny w lublinie aleje racławickie 1, 20-059 lublin https://orcid.org/0009-0002-9324-9632 pbernacki73@gmail.com martyna dutka uniwersytet medyczny w lublinie aleje racławickie 1, 20-059 lublin https://orcid.org/0009-0006-4747-677x martynadutka810@gmail.com witold zardzewiały uniwersytet medyczny w lublinie aleje racławickie 1, 20-059 lublin https://orcid.org/0000-0003-4459-0535 witold.zardzewialy@gmail.com abstract: introduction: crohn's disease is an idiopathic inflammatory disorder of unknown etiology, associated with genetic, immunological, and environmental factors. the incidence of this disease continues to rise in developed countries across all age groups. the disease typically has a chronic course, lasting for many years, with alternating periods of exacerbations and remissions. in almost 25% of patients, perianal fistulas occur during the course of the disease, which are difficult to treat and significantly impair the patient's quality of life. aim of the study: to summarize the current state of knowledge on the treatment of crohn's disease with perianal fistulas, with a particular focus on biological therapies and stem cell treatments. methods and materials: a systemic review was conducted using pubmed, google scholar, and sciencedirect databases and it was limited to studies published in last 5 years. the search strategy was based on following terms: "crohn's disease", "perianal fistula", "biological treatment", and "inflammatory bowel disease". results: in recent years, there has been intensive research into new treatment options for perianal fistulas in crohn's disease. infliximab remains the first-line therapy, best controlled by monitoring the drug concentration in the serum. alternatively, other drugs such as ustekinumab and vedolizumab may be considered. the combination of biological and surgical treatment is a recognized standard of care and modern, minimally invasive techniques that preserve sphincters, such as the filac™ laser procedure, are increasingly being used. a novel and very promising therapeutic approach is based on mesenchymal stem cells, which may offer hope for patients who do not improve with standard treatment. conclusion: perianal disease in patients with crohn's disease poses a significant therapeutic challenge and has a substantial negative impact on the physical and emotional well-being of patients. despite the existence of https://orcid.org/0009-0000-1554-2724 mailto:rbernacki97@gmail.com https://orcid.org/0009-0002-9324-9632 mailto:pbernacki73@gmail.com https://orcid.org/0009-0006-4747-677x mailto:martynadutka810@gmail.com https://orcid.org/0000-0003-4459-0535 mailto:witold.zardzewialy@gmail.com 29 various therapeutic options, a certain percentage of patients still fails to achieve clinical remission. further research into new therapies that offers a chance for a clinical remission in patients with refractory forms of the disease is necessary. keywords: crohn, perianal fistula, biological treatment, ibs abstrakt: wprowadzenie: choroba crohna jest idiopatycznym zaburzeniem zapalnym o nieznanej etiologii, związanej z czynnikami genetycznymi, immunologicznymi i środowiskowymi. zapadalność w krajach rozwiniętych stale rośnie we wszystkich grupach wiekowych. choroba ma zwykle charakter przewlekły, wieloletni z naprzemiennymi okresami zaostrzeń i remisji. u blisko ¼ chorych w jej przebiegu występują przetoki okołoodbytnicze, które trudno poddają się leczeniu i znacznie upośledzają jakość życia chorego. cel pracy: podsumowanie aktualnego stanu wiedzy na temat leczenia choroby crohna z przetokami okołoodbytniczymi, ze szczególnym uwzględnieniem terapii biologicznych oraz leczenia z zastosowaniem komórek macierzystych. materiały i metodyka: dokonano analizy i przeglądu literatury na podstawie pubmed, google scholar oraz sciencedirect, uwzględniając publikcje z ostatnich 5 lat, z zastosowaniem następujących słów kluczowych: „crohn’s disease”, „perianal fistula”, „biological treatment”, „inflammatory bowel disease”. wyniki: w ostatnich latach intensywnie poszukuje się nowych możliwości leczenia przetok w przebiegu choroby crohna. nadal lekiem pierwszego rzutu pozostaje infliksymab, najlepiej pod kontrolą stężenia leku w surowicy. alternatywnie można rozważyć zastosowanie innych leków takich jak ustekinumab i wedolizumab. zastosowanie leczenia biologicznego razem z chirurgicznym jest uznanym standardem postępowania, a coraz szerzej wykorzystuje się nowoczesne, jak najmniej inwazyjne techniki oszczędzające zwieracze takie jak zabieg laserowy filac™. nowe, bardzo ciekawe i innowacyjne podejście terapeutyczne jest oparte na mezenchymalnych komórkach macierzystych i może być szansą dla pacjentów nieosiągających poprawy po standardowym leczeniu. podsumowanie: choroba przetokowa u pacjentów z chorobą crohna jest dużym wyzwaniem terapeutycznym oraz wywiera znaczny negatywny wpływ na stan fizyczny i emocjonalny pacjentów. pomimo istnienia różnych wariantów terapeutycznych, nadal pewien odsetek pacjentów nie osiąga remisji klinicznej. niezbędne są dalsze badania nad nowymi terapiami dającymi szansę na wyleczenia pacjentom z opornymi postaciami choroby. słowa kluczowe: leśniowskiego-crohna, przetoka okołoodbytnicza, leczenie biologiczne, ibs wprowadzenie choroba crohna (cd) jest idiopatycznym zaburzeniem zapalnym o nieznanej etiologii, związanej z czynnikami genetycznymi, immunologicznymi i środowiskowymi. zapadalność w krajach rozwiniętych stale rośnie we wszystkich grupach wiekowych [1]. najczęstszym objawem cd jest przewlekła biegunka. częsty jest także ból brzucha, zwłaszcza zlokalizowany w prawym dolnym kwadrancie nad dołem biodrowym, nasilający się po posiłku. występuje rówież: zmęczenie, objawy ogólnoustrojowe, w tym gorączka, utrata masy ciała lub w przypadku młodszych pacjentów zaburzenia wzrostu. objawy pozajelitowe obejmują artropatie, objawy dermatologiczne (piodermia zgorzelinowa, rumień guzowaty), oczne (zapalenie błony naczyniowej oka, zapalenie twardówki i zapalenie nadtwardówki) oraz choroby wątroby i dróg żółciowych (pierwotne stwardniające zapalenie dróg żółciowych). choroba ma zwykle charakter przewlekły, wieloletni z naprzemiennymi okresami zaostrzeń i remisji [2]. choroba crohna z przetokami okołoodbytniczymi (pfcd) jest wysoce upośledzającym fenotypem chorobowym, którego występowanie waha się między 14% a 23% u pacjentów dotkniętych cd. obejmuje wiele różnych manifestacji klinicznych, w tym zarówno zmiany przetokowe (ropnie, przetoki okołoodbytnicze lub odbytniczo-pochwowe), jak i nieprzetokowe (szczeliny, głębokie owrzodzenia, zwężenia odbytu, znamiona skórne czy hemoroidy). przebieg kliniczny może być bardzo różny, od bezobjawowych i łagodnych do ciężkich, bardzo okaleczających postaci [3]. fenotyp przetokowy cd może objawić się przed lub po wystąpieniu objawów ze strony jelit lub niezależnie od nich. występuje częściej u chorych, u których choroba ujawniła się w wieku pediatrycznym [4,5]. jego obecność w momencie rozpoznania cd wiąże się z większym nasileniem 30 objawów, koniecznością intensywnego leczenia immunosupresyjnego oraz podejmowania interwencji chirurgicznych i hospitalizacji. do czynników ryzyka pojawienia się przetok należy okrężnicza lub odbytnicza lokalizacja choroby, młodszy wiek w chwili rozpoznania choroby oraz płeć męska [5]. patogeneza przetok związanych z chorobą crohna jest słabo zdefiniowana. dostępna literatura opisuje przejście komórek nabłonka jelitowego do komórek mezenchymalnych, regulację w górę metaloproteinaz macierzy i nadekspresję cząsteczek inwazyjnych wśród hipotetycznych szlaków zaangażowanych w patogenezę pfcd [6]. leczenie biologiczne leczenie choroby crohna można zasadniczo podzielić na dwie klasy. postać łagodną do umiarkowanej można leczyć doustnymi immunomodulatorami, takimi jak tiopuryny (merkaptopuryny, azatiopryna), metotreksatem i steroidami. umiarkowaną do ciężkiej chorobę najlepiej leczyć za pomocą kombinacji immunomodulatorów i leków biologicznych (infliksymab, adalimumab, golimumab, wedolizumab) lub samych leków biologicznych [7]. postać przetokowa jest szczególnym wyzwaniem w leczeniu choroby crohna. z jednej z najnowszych metaanaliz wynika, że nadal lekiem pierwszego rzutu w tym wskazaniu pozostaje infliksymab. wydaje się, że osiąganie wyższych stężeń leku w surowicy ma związek z wyższymi wskaźnikami gojenia się przetok, co wskazuje na istotną rolę monitorowania stężenia leku w terapii [8,9]. ograniczona liczba opublikowanych danych nie pozwala na formułowanie jednoznacznych zaleceń w stosunku do innych leków biologicznych [10]. wykazano, że ustekinumab (ust) i wedolizumab (vdz) mogą być skuteczne jako leki biologiczne drugiego rzutu u pacjentów z niewystarczającą odpowiedzią lub niepowodzeniem anty-tnf [11-13]. w klinicznym badaniu randomizowanym czwartej fazy oceniono skuteczność i bezpieczeństwo dwóch schematów podawania vdz dożylnie w tym wskazaniu. u >50% pacjentów z pfcd leczonych wedolizumabem stwierdzono ≥50% zmniejszenie liczby drenujących przetok okołoodbytniczych. klinicznie istotny efekt leczenia obserwowano już w 2. tygodniu i utrzymywał się on do 30. tygodnia, niezależnie od schematu dawkowania [14]. badanie kohortowe z udziałem 108 chorych wykazało, że około 40% pacjentów osiągnęło remisję kliniczną przetoki po rozpoczęciu terapii ust. u 44,8% pacjentów nastąpiło wygojenie głębokiej przetoki, co wykazano poprzez wykonanie mri po leczeniu. remisja kliniczna w jelitach dodatnio korelowała z remisją kliniczną przetoki. odpowiedź kliniczną przetoki obserwowano u 80,3% pacjentów, którzy osiągnęli remisję kliniczną jelit, ale tylko 43,2% u tych, którzy jej nie osiągnęli [15]. z jednego z badań oceniających odpowiedź na ust i vdz u pacjentów z pfcd wynika, że ust ma lepszą użyteczność kliniczną niż vdz na podstawie niższych wskaźników przerwania leczenia. głównym czynnikiem powodującym przerwanie terapii vdz był brak odpowiedniej odpowiedzi klinicznej. ograniczeniem badania była jednak niewielka próba badawcza [16]. opisano także ciekawy przypadek pacjenta z ciężką, oporna na leczenie postacią pfcd, z licznymi przetokami, który osiągnął znaczną poprawę kliniczną po zastosowaniu guselkumabu – inhibitora il23 [17]. w innym badaniu także z sukcesem wykorzystano guselkumab u pacjenta z cd współistniejącą z trądzikiem odwróconym oraz łuszczycą, co czyni go nowym potencjalnym wariantem leczenia cd w przyszłości [18]. leczenie chirurgiczne leczenie chirurgiczne jest bardzo ważnym elementem leczenia pfcd. aktualnie stosowanie go łącznie z lekami biologicznymi jest uznanym standardem postępowania. w wieloośrodkowym badaniu pisa ii porównującym skuteczność leczenia krótkoterminowego anty-tnf z terapią łączącą leki anty-tnf i interwencje chirurgiczną, wykazano przewagę tej drugiej strategii leczenia [19]. przetoki okołoodbytnicze są zwykle klasyfikowane według ich stosunku do kompleksu zwieracza odbytu, co pozwala chirurgowi na wybór najlepszego dostępu chirurgicznego. wyróżnia się przetoki przezzwieraczowe, międzyzwieraczowe, nadzwieraczowe i pozazwieraczowe. pilny drenaż jest postępowaniem z wyboru w przypadku obecności ropnia okołoodbytniczego. proste, bezobjawowe przetoki zazwyczaj nie wymagają dalszego leczenia po opanowaniu zakażenia okołoodbytniczego. w przypadku przetok objawowych lub złożonej choroby zwykle zaleca się wykonanie fistulektomii „stożkowatej” z setonem drenującym. umieszczenie setonu nasila włóknienie, zapobiegając przedwczesnemu zamykaniu się skóry i zapewniając kontrolowany, długotrwały drenaż przetoki przy jednoczesnym zachowaniu integralności zwieracza zewnętrznego odbytu. terapia biologiczna pacjentów może być prowadzona z mniejszym ryzykiem powikłań septycznych, zwiększając skuteczność leczenia farmakologicznego. wciąż toczy się jednak dyskusja dotycząca jakości życia pacjentów z założonym setonem [20-22]. do najczęściej stosowanych technik oszczędzających zwieracze zalicza się lift (ligation of intersphincteric fistula tract), vaaft (video-assisted anal fistula treatment), techniki z zastosowaniem lasera ( filac™), kleje i zatyczki tkankowe (anal plug). metoda lift polega ona na podwiązaniu i przecięciu przezzwieraczowego odcinka przetoki z dostępu przez nacięcie w bruździe między zwieraczem wewnętrznym a zewnętrznym. 31 w ostatnich latach pojawiło się wiele doniesień potwierdzających dużą skuteczność tej procedury w porównaniu z innymi metodami, którą autorzy szacują na 70-95%. obecnie na świecie wykorzystuje się także techniki łączone, np. operację lift łączy się z zamknięciem otworu wewnętrznego płatem przeniesionym (advancement flap) czy też z wszczepieniem materiału biologicznego (plug biolift). inną modyfikacją metody lift jest zamknięcie kanału przetoki klipsami w przestrzeni międzyzwieraczowej (clift). operacja vaaft to nowoczesna technika z wykorzystaniem kamery umożliwiającej uwidocznienie kanału przetoki oraz zlokalizowanie otworu wewnętrznego, a następnie postępowanie terapeutyczne obejmujące zamknięcie ujścia wewnętrznego pod kontrolą wzroku oraz oczyszczenie i obliterację kanału przetoki [23,24]. w ostatnich latach dużym zainteresowaniem cieszą się techniki laserowe, takie jak filac™. jej istotą jest całkowita obliteracja kanału przetoki przy użyciu precyzyjnego światła lasera o długości fali 1470nm jednorodnie pod kątem 360 °, bez naruszania newralgicznych struktur okalających. to emitujące promieniowanie włókno laserowe powoduje obkurczenie otaczającej przetoki i zniszczenie jej [25]. dane z metaanalizy cao d. i wsp. sugerują, że filac™ u pacjentów z pfcd charakteryzuje się wysokim wskaźnikiem pierwotnego wyleczenia i wiąże się jedynie z minimalnym ryzykiem nietrzymania stolca [26]. sluckin tc i wsp. porównali efekty kliniczne zastosowania filac z metodami stosowanymi standardowo takimi jak procedura płata przesuniętego błony śluzowej (maf) i podwiązanie przewodu przetoki międzyzwieraczowej (lift). okazała się być równie skutecznym alternatywnym rozwiązaniem dla tych technik w leczeniu wysokich przetok okołoodbytniczych [27]. terapia z zastosowaniem komórek macierzystych nowe, bardzo ciekawe i innowacyjne podejście terapeutyczne jest oparte na mezenchymalnych komórkach macierzystych (msc). darwadstrocel to zawiesina allogenicznych, namnażanych mezenchymalnych komórek macierzystych pochodzących z tkanki tłuszczowej, która została zatwierdzona w europie do leczenia złożonych przetok okołoodbytniczych wykazujących się niewystarczającą odpowiedzią na co najmniej jedną terapię konwencjonalną lub biologiczną u dorosłych pacjentów [28]. skuteczność pojedynczego podania darwadstrocelu w leczeniu złożonych przetok okołoodbytniczych u pacjentów z chorobą crohna została wykazana w randomizowanym wieloośrodkowym badaniu z podwójnie ślepą próbą admire-cd, którym objęto 212 pacjentów [29]. mechanizm działania darwadstrocelu nie jest w pełni poznany. jednak badania przedkliniczne wykazały, że allogeniczne komórki macierzyste wywierają działanie immunomodulujące w obecności mediatorów stanu zapalnego, np. hamowanie funkcji limfocytów t, wzrost liczby regulatorowych limfocytów t, zmniejszoną produkcję cytokin prozapalnych oraz zwiększoną produkcję cytokin przeciwzapalnych. dowiedziono także, że msc mogą promować naprawę tkanek, wytwarzając różne czynniki wzrostu, cytokiny i macierze zewnątrzkomórkowe oraz ułatwiając proliferację i migrację różnych komórek zaangażowanych w gojenie się ran. jednak efekt immunologiczny msc, który powoduje cofanie skonsolidowanego zwłóknienia, nie został jeszcze wyjaśniony [30]. w francuskim badaniu pilotażowym z udziałem 27 pacjentów, potwierdzono skuteczność iniekcji msc w złożonych przetokach odbytu w cd. odsetek całkowitej odpowiedzi klinicznej i radiologicznej po 12-miesięcznej obserwacji wyniósł odpowiednio 51,9% i 50%. łączny odsetek całkowitej odpowiedzi kliniczno-radiologicznej wyniósł 34,6%. wykazano również pozytywny wpływ na jakość życia pacjentów, zwłaszcza tych, u których uzyskano łączną odpowiedź kliniczno-radiologiczną [31]. inspect retrospektywne badanie przeglądowe oceniało długoterminową skuteczność darwadstrocelu u pacjentów, którzy ukończyli admire-cd. wykazano w nim, że remisja kliniczna, wcześniej opisywana po 52 tygodniach od leczenia derwadstrocelem u pacjentów z cd, może utrzymywać się do 156 tygodni u ponad połowy pacjentów. nie zidentyfikowano żadnych nowych obaw związanych z bezpieczeństwem leczenia, dotyczących rakotwórczości lub tworzenia się tkanki ektopowej [32]. podsumowanie choroba przetokowa u pacjentów z chorobą crohna jest dużym wyzwaniem terapeutycznym oraz wywiera znaczny negatywny wpływ na stan fizyczny i emocjonalny pacjentów. wczesne rozpoznanie ma kluczowe znaczenie dla skutecznej terapii, która powinna opierać się na multidyscyplinarnym podejściu. pacjenci powinni otrzymać lek biologiczny jako podstawowe leczenie. jeśli mimo takiego leczenia przetoka utrzymuje się, najczęściej stosowaną pierwotną opcją chirurgiczną u tych pacjentów jest założenie setonów. pacjenci, którzy nie osiągają poprawy klinicznej po takim protokole leczenia mogą zostać poddani leczeniu z użyciem innych technik operacyjnych takich jak metoda lift lub vaaft, czy zabieg laserowy filac. nadzieją dla chorych, z oporną postacią przetokowej cd jest terapia oparta na mezenchymalnych komórkach macierzystych (darwadstrocel), który może stanowić skuteczną, minimalnie inwazyjną metodę osiągnięcia długoterminowej remisji. niezbędne są dalsze badania nad nowymi terapiami dającymi szansę na wyleczenia 32 pacjentom z opornymi postaciami pfcd. opracowano powtarzalny model przedkliniczny, który może być wykorzystany do oceny skuteczności innowacyjnych metod leczenia cd z przetokami okołoodbytniczymi [33]. źródła: 1. agrawal m, jess t. implications of the changing epidemiology of inflammatory bowel disease in a changing world. united european gastroenterol j. 2022 dec;10(10):1113-1120. doi: 10.1002/ueg2.12317. epub 2022 oct 17. pmid: 36251359; pmcid: pmc9752308. 2. lichtenstein gr, loftus ev, isaacs kl, regueiro md, gerson lb, sands be. acg clinical guideline: management of crohn's disease in adults. am j gastroenterol. 2018 apr;113(4):481-517. doi: 10.1038/ajg.2018.27. epub 2018 mar 27. erratum in: am j gastroenterol. 2018 jul;113(7):1101. pmid: 29610508. 3. luglio g, tropeano fp, pagano g, cricrì m. editorial: abdominal and perianal fistulizing crohn's disease: imaging, surgical techniques and basic research. front surg. 2022 jun 28;9:952874. doi: 10.3389/fsurg.2022.952874. pmid: 35836609; pmcid: pmc9273927. 4. atia o, focht g, lujan r, ledder o, greenfeld s, kariv r, dotan i, yanai h, gabay h, balicer r, haklai z, nevo d, turner d. perianal crohn disease is more common in children and is associated with complicated disease course despite higher utilization of biologics: a population-based study from the epidemiology group of the israeli ibd research nucleus (epiiirn). j pediatr gastroenterol nutr. 2022 jun 1;74(6):788-793. doi: 10.1097/mpg.0000000000003422. epub 2022 feb 22. pmid: 35192577. 5. tsai l, mccurdy jd, ma c, jairath v, singh s. epidemiology and natural history of perianal crohn's disease: a systematic review and meta-analysis of population-based cohorts. inflamm bowel dis. 2022 oct 3;28(10):1477-1484. doi: 10.1093/ibd/izab287. pmid: 34792604; pmcid: pmc9527611. 6. mcgregor cgc, tandon r, simmons a. pathogenesis of fistulating crohn's disease: a review. cell mol gastroenterol hepatol. 2023;15(1):1-11. doi: 10.1016/j.jcmgh.2022.09.011. epub 2022 sep 29. pmid: 36184031; pmcid: pmc9667304. 7. ranasinghe ir, hsu r. crohn disease. 2023 feb 20. in: statpearls [internet]. treasure island (fl): statpearls publishing; 2023 jan–. pmid: 28613792. 8. zulqarnain m, deepak p, yarur aj. therapeutic drug monitoring in perianal fistulizing crohn's disease. j clin med. 2022 mar 25;11(7):1813. doi: 10.3390/jcm11071813. pmid: 35407421; pmcid: pmc8999746. 9. sun xl, chen sy, tao ss, qiao lc, chen hj, yang bl. optimized timing of using infliximab in perianal fistulizing crohn's disease. world j gastroenterol. 2020 apr 14;26(14):1554-1563. doi: 10.3748/wjg.v26.i14.1554. pmid: 32327905; pmcid: pmc7167413. 10. shehab m, alrashed f, heron v, restellini s, bessissow t. comparative efficacy of biologic therapies for inducing response and remission in fistulizing crohn's disease: systematic review and network meta-analysis of randomized controlled trials. inflamm bowel dis. 2023 mar 1;29(3):367375. doi: 10.1093/ibd/izac103. pmid: 35604382. 11. wetwittayakhlang p, al khoury a, hahn gd, lakatos pl. the optimal management of fistulizing crohn's disease: evidence beyond randomized clinical trials. j clin med. 2022 may 28;11(11):3045. doi: 10.3390/jcm11113045. pmid: 35683433; pmcid: pmc9181669. 12. ayoub f, odenwald m, micic d, dalal sr, pekow j, cohen rd, rubin dt, sakuraba a. vedolizumab for perianal fistulizing crohn's disease: systematic review and meta-analysis. intest res. 2022 apr;20(2):240-250. doi: 10.5217/ir.2021.00091. epub 2022 feb 8. pmid: 35124951; pmcid: pmc9081994. 13. attauabi m, burisch j, seidelin jb. efficacy of ustekinumab for active perianal fistulizing crohn's disease: a systematic review and meta-analysis of the current literature. scand j gastroenterol. 2021 jan;56(1):53-58. doi: 10.1080/00365521.2020.1854848. epub 2020 dec 2. pmid: 33264569. 14. schwartz da, peyrin-biroulet l, lasch k, adsul s, danese s. efficacy and safety of 2 vedolizumab intravenous regimens for perianal fistulizing crohn's disease: enterprise study. clin gastroenterol hepatol. 2022 may;20(5):1059-1067.e9. doi: 10.1016/j.cgh.2021.09.028. epub 2021 sep 29. pmid: 34597729. 15. yao j, zhang h, su t, peng x, zhao j, liu t, wang w, hu p, zhi m, zhang m. ustekinumab promotes radiological fistula healing in perianal fistulizing crohn's disease: a retrospective realworld analysis. j clin med. 2023 jan 25;12(3):939. doi: 10.3390/jcm12030939. pmid: 36769587; pmcid: pmc9917613. 16. newman kl, johnson la, stidham rw, higgins pdr. vedolizumab more likely to be discontinued than ustekinumab in anti-tnf-experienced patients with fistulizing crohn's disease. therap adv 33 gastroenterol. 2023 mar 3;16:17562848221148254. doi: 10.1177/17562848221148254. pmid: 36895282; pmcid: pmc9989393. 17. croitoru do, seigel k, nathanielsz n, elsawi r, silverberg ms, piguet v, sibbald c. treatment of severe hidradenitis suppurativa and fistulizing crohn's disease with guselkumab. j eur acad dermatol venereol. 2022 jul;36(7):e563-e565. doi: 10.1111/jdv.18033. epub 2022 mar 8. pmid: 35224787. 18. berman hs, villa nm, shi vy, hsiao jl. guselkumab in the treatment of concomitant hidradenitis suppurativa, psoriasis, and crohn's disease. j dermatolog treat. 2021 mar;32(2):261-263. doi: 10.1080/09546634.2019.1654067. epub 2019 aug 25. pmid: 31389737. 19. meima-van praag em, van rijn kl, wasmann katgm, snijder hj, stoker j, d'haens gr, gecse kb, gerhards mf, jansen jm, dijkgraaf mgw, van der bilt jdw, mundt mw, spinelli a, danese s, bemelman wa, buskens cj. short-term anti-tnf therapy with surgical closure versus anti-tnf therapy in the treatment of perianal fistulas in crohn's disease (pisa-ii): a patient preference randomised trial. lancet gastroenterol hepatol. 2022 jul;7(7):617-626. doi: 10.1016/s24681253(22)00088-7. epub 2022 apr 12. erratum in: lancet gastroenterol hepatol. 2022 jul;7(7):600. pmid: 35427495. 20. luglio g, tropeano fp, pagano g, cricrì m. editorial: abdominal and perianal fistulizing crohn's disease: imaging, surgical techniques and basic research. front surg. 2022 jun 28;9:952874. doi: 10.3389/fsurg.2022.952874. pmid: 35836609; pmcid: pmc9273927. 21. gklavas a, sotirova i, karageorgou m, kozonis t, poulaki a, papaconstantinou i. is the quality of life of patients with fistulizing perianal crohn' s disease impaired by the presence of chronic loose, noncutting seton? j gastrointest surg. 2021 oct;25(10):2686-2689. doi: 10.1007/s11605-021-04987-2. epub 2021 mar 26. pmid: 33772403. 22. angriman i, tomassi m, ruffolo c, bordignon g, saadeh l, gruppo m, pucciarelli s, bardini r, scarpa m. impact on quality of life of seton placing in perianal crohn's disease. front surg. 2022 jan 24;8:806497. doi: 10.3389/fsurg.2021.806497. pmid: 35141271; pmcid: pmc8818691. 23. chirurgia po dyplomie→2020→02→przetoki odbytu – co nowego w diagnostyce i leczeniu. 24. jimenez m, mandava n. anorectal fistula. 2023 feb 2. in: statpearls [internet]. treasure island (fl): statpearls publishing; 2023 jan–. pmid: 32809492. 25. wolicki a, jäger p, deska t, senkal m. sphincter-saving therapy for fistula-in-ano: long-term followup after filac®. tech coloproctol. 2021 feb;25(2):177-184. doi: 10.1007/s10151-020-02332-4. epub 2020 aug 31. pmid: 32865716. 26. cao d, li w, ji y, wang x, cui z. efficacy and safety of filac™ for perianal fistulizing crohn's disease: a systematic review and meta-analysis. tech coloproctol. 2022 oct;26(10):775-781. doi: 10.1007/s10151-022-02682-1. epub 2022 aug 12. pmid: 35962294. 27. sluckin tc, gispen wh, jongenotter j, hazen sja, smeets s, van der bilt jdw, smeenk rm, schouten r. treatment of cryptoglandular fistulas with the fistula tract laser closure (filac™) method in comparison with standard methods: first results of a multicenter retrospective comparative study in the netherlands. tech coloproctol. 2022 oct;26(10):797-803. doi: 10.1007/s10151-022-02644-7. epub 2022 jun 24. pmid: 35749023. 28. meng zw, baumgart dc. darvadstrocel for the treatment of perianal fistulas in crohn's disease. expert rev gastroenterol hepatol. 2020 jun;14(6):405-410. doi: 10.1080/17474124.2020.1764349. epub 2020 may 20. pmid: 32354239. 29. panés j, garcía-olmo d, van assche g, colombel jf, reinisch w, baumgart dc, dignass a, nachury m, ferrante m, kazemi-shirazi l, grimaud jc, de la portilla f, goldin e, richard mp, leselbaum a, danese s; admire cd study group collaborators. expanded allogeneic adipose-derived mesenchymal stem cells (cx601) for complex perianal fistulas in crohn's disease: a phase 3 randomised, double-blind controlled trial. lancet. 2016 sep 24;388(10051):1281-90. doi: 10.1016/s01406736(16)31203-x. epub 2016 jul 29. pmid: 27477896. 30. furukawa s, mizushima t, nakaya r, shibata m, yamaguchi t, watanabe k, futami k. darvadstrocel for complex perianal fistulas in japanese adults with crohn's disease: a phase 3 study. j crohns colitis. 2022 sep 23:jjac144. doi: 10.1093/ecco-jcc/jjac144. epub ahead of print. pmid: 36149832. 31. fathallah n, akaffou m, haouari ma, spindler l, alam a, barré a, pommaret e, fels a, de parades v. deep remission improves the quality of life of patients with crohn's disease and anoperineal fistula treated with darvadstrocel: results of a french pilot study. tech coloproctol. 2023 feb 22. doi: 10.1007/s10151-023-02765-7. epub ahead of print. pmid: 36811811. 32. panés j, bouma g, ferrante m, kucharzik t, nachury m, de la portilla de juan f, reinisch w, selvaggi f, tschmelitsch j, brett nr, ladouceur m, binek m, hantsbarger g, campbell-hill s, karki c, buskens c. inspect: a retrospective study to evaluate long-term effectiveness and safety of darvadstrocel in patients with perianal fistulizing crohn's disease treated in the admire-cd trial. 34 inflamm bowel dis. 2022 nov 2;28(11):1737-1745. doi: 10.1093/ibd/izab361. pmid: 35099555; pmcid: pmc9629463. 33. . flacs m, collard m, doblas s, zappa m, cazals-hatem d, maggiori l, panis y, treton x, ogierdenis e. preclinical model of perianal fistulizing crohn's disease. inflamm bowel dis. 2020 apr 11;26(5):687-696. doi: 10.1093/ibd/izz288. pmid: 31774918. 89 grzybowski, jakub, walczak, patrycja, hordejuk, michalina, marczak, aleksandra, hyjek, michał, szymkiewicz, karolina & walczak, klaudia. obesity as a multidimensional problem in the health care system literature review. quality in sport. 2023;11(1):89-97. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.11.01.007 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43348 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-ncsa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 30.03.2023. revised: 30.03.2023. accepted: 08.04.2023. published: 08.04.2023. otyłość jako wielowymiarowy problem w systemie opieki zdrowotnej przegląd literatury obesity as a multidimensional problem in the health care system literature review jakub grzybowski uniwersytet medyczny w lublinie https://orcid.org/0000-0002-2110-7304 patrycja walczak uniwersytet medyczny w lublinie https://orcid.org/0000-0002-4151-9170 michalina hordejuk independent public clinical hospital no.1 in lublin, stanisława staszica 16, 20-400, lublin https://orcid.org/0000-0003-2473-1062 aleksandra marczak independent public clinical hospital no.1 in lublin, stanisława staszica 16, 20-400, lublin https://orcid.org/0000-0002-3025-5907 michał hyjek independent public clinical hospital no.1 in lublin, stanisława staszica 16, 20-400, lublin https://orcid.org/0000-0002-6020-0165 karolina szymkiewicz provincial specialist hospital of the name stefan cardinal wyszyński, aleja kraśnicka 100, 20-718 lublin https://orcid.org/0000-0002-4304-3591 klaudia walczak independent public clinical hospital no. 4, ul. jaczewskiego 8, 20-954 lublin https://orcid.org/0000-0002-5156-2260 abstrakt świadomość wśród medyków oraz pacjentów na temat wpływu otyłości na stan zdrowia jest aktualnie na dobrym poziomie. coraz częściej wśród zaleceń lekarskich polecane jest zredukowanie masy ciała, a wśród pracowników oddziałów szpitalnych pojawiają się dietetycy edukujący pacjentów na temat zdrowego odżywiania i aktywności fizycznej. powstają również specjalne programy, których celem jest leczenie farmakologiczne i operacyjne otyłości. dostępne są coraz to nowsze leki, które wpływają na redukcję tkanki tłuszczowej. niestety, jak pokazują statystyki, problem nadal jest globalny a liczba osób otyłych z biegiem lat rośnie. obecnie ogromny nacisk kładzie się na leczenie i odwracanie skutków otyłości, a nie na zapobieganie jej. postęp naukowy i techniczny pozostają w tyle wobec wyzwań jakie niesie za sobą duża populacja osób otyłych. w niniejszej pracy przedstawiamy problemy i ograniczenia radiologiczne, anestezjologiczne i chirurgiczne związane z otyłością, które mogą nie być oczywiste dla osób nie mających na co dzień do czynienia z otyłymi pacjentami, jak również dla samych pacjentów. słowa kluczowe: otyłość, system opieki zdrowotnej, ograniczenia, radiologia, chirurgia, anestezjologia. https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.11.01.007 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43348 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) 90 abstract awareness among medical professionals and patients about the impact of obesity on health is currently at a good level. medical recommendations often include the recommendation of weight reduction, and there are increasing numbers of dieticians on wards educating patients about a healthy diet and physical activity. special programs are also being developed to provide pharmacological and surgical treatment for obesity. new drugs that reduce body fat are becoming available. unfortunately, as statistics show, the problem is still global and the number of obese people is increasing over the years. currently, there is a huge emphasis on treating and reversing the effects of obesity, rather than preventing it. scientific and technological advances are lagging behind in the face of the challenges posed by the large obese population. in this work, we present the radiological, anesthesiological and surgical problems and limitations associated with obesity, which may not be obvious to those who do not deal with obese patients on a daily basis as well as the patients themselves. keywords: obesity, health care system, limitations, radiology, surgery, anesthesiology. wprowadzenie światowa organizacja zdrowia (who) definiuje nadwagę i otyłość (łac. obesitas) jako nieprawidłowe i nadmierne nagromadzenie tkanki tłuszczowej w organizmie człowieka, które jest efektem utrzymującego się przez dłuższy czas dodatniego bilansu energetycznego, tzn. stanu, w którym podaż energii przewyższa wydatek energetyczny i stanowi zagrożenie dla zdrowia. w celu rozpoznania otyłości należy obliczyć wskaźnik masy ciała (bmi) dla danej osoby. ten prosty wskaźnik masy do wysokości, jest powszechnie stosowany do klasyfikacji nadwagi i otyłości u dorosłych.[1] definiuje się go jako wagę osoby w kilogramach podzieloną przez kwadrat jej wzrostu w metrach (kg/m²). na otyłość u osób dorosłych wskazuje bmi ≥ 30 kg/m².[3] tabela 1. klasyfikacja masy ciała dorosłych na podstawie bmi.[1] bmi (kg/m²) stopień odżywienia < 18,5 niedowaga 18,5 24,99 prawidłowa masa ciała 25,0 29,99 nadwaga 30,0 34,99 otyłość i stopnia 35,0 39,99 otyłość ii stopnia ≥ 40,0 otyłość iii stopnia (olbrzymia) bmi ma jednak ograniczoną dokładność i może nie być właściwą miarą dla niektórych osób (zwłaszcza sportowców). jego interpretacja u osób dorosłych nie zależy od wieku ani od płci, ale przy tym nie odzwierciedla ona zawartości ani rozmieszczenia tkanki tłuszczowej w organizmie (podskórnej, trzewnej), proporcji tkanki tłuszczowej do tkanki mięśniowej ani stanu nawodnienia. dlatego nie powinno się standardowo używać bmi do oceny występowania nadmiernej ilości tkanki tłuszczowej u osób z sarkopenią, osób o mocno rozwiniętym układzie mięśniowym ani u kobiet w ciąży. za otyłość uważa się stan, w którym tkanka tłuszczowa stanowi więcej niż 25% całkowitej masy ciała u mężczyzn oraz 30% u kobiet.[1] otyłość to choroba przewlekła, bez tendencji do samoistnego ustępowania i ze skłonnością do nawrotów, prowadzącą do wielu niekorzystnych konsekwencji, zarówno zdrowotnych, jak i psychologicznych, społecznych, a także ekonomicznych. możemy ją podzielić ze względu na typ rozmieszczenia podściółki tłuszczowej na otyłość brzuszną (androidalną), częściej spotykaną u mężczyzn lub pośladkowo-udową (gynoidalną), częściej spotykaną wśród kobiet. z kolei podział kliniczny dzieli otyłość na prostą i wtórną. prosta (alimentacyjna), występuje najczęściej i wiąże się z dostarczeniem większej ilości kalorii z pożywieniem niż jest wydatkowana przez organizm. 91 wtórna z kolei jest spowodowana zaburzeniami hormonalnymi, wadami genetycznymi, uszkodzeniem podwzgórza, niektórymi lekami.[2] od 1975 roku liczba osób otyłych na świecie wzrosła prawie trzykrotnie. w 2016 roku ponad 650 milionów dorosłych, w wieku 18 lat i starszych, było otyłych a ponad 340 milionów dzieci i młodzieży w wieku 519 lat miało nadwagę lub otyłość. 39 milionów dzieci poniżej 5 roku życia miało nadwagę lub otyłość w 2020 roku. [3] najrzadziej otyłość rozpoznaje się w rejonach afryki subsaharyjskiej oraz azji południowo‐wschodniej, najczęściej natomiast w stanach zjednoczonych.[1] niestety prognozy na nadchodzące lata nie są optymistyczne i spodziewany jest dalszy globalny wzrost liczby osób otyłych. [4] otyłość została uznana za chorobę i wpisana na listę międzynarodowych chorób i problemów zdrowotnych (kod e66 w klasyfikacji icd-10). z tego powodu lekarz ma etyczny obowiązek jej rozpoznawania i leczenia.[1] otyłość wywołuje wiele chorób, a także zwiększa ryzyko innych m.in. choroby sercowo-naczyniowe (głównie choroby serca i udar), cukrzyca, zaburzenia mięśniowo-nerwowe (szczególnie choroba zwyrodnieniowa stawów) oraz niektóre nowotwory (m.in. endometrium, piersi, jajników, prostaty, wątroby, pęcherzyka żółciowego, nerki i jelita grubego) [5]. niestety nie jest to jedyne spektrum problemów związanych z tą chorobą. wyzwania w opiece nad osobami otyłymi zaczynają się już podczas transportu i samej hospitalizacji pacjenta. wymagają one specjalnych przystosowań ułatwiających przemieszczenie pacjentów ze znaczną otyłością. nadmierna ilość tkanki tłuszczowej utrudnia przeprowadzanie diagnostyki obrazowej oraz ocenę uzyskanych obrazów radiologicznych. u osób otyłych częściej dochodzi do powikłań anestezjologicznych niż u osób z prawidłową masą ciała a wykonanie procedur jest utrudnione. ponadto zwiększa się ryzyko powikłań pooperacyjnych i zgonu. transport pacjentów otyłych. transport pacjentów otyłych stanowi poważne wyzwanie dla załóg pogotowia ratunkowego, począwszy od poradzenia sobie z szerokim wachlarzem problemów zdrowotnych, z jakimi borykają się ci pacjenci, po fizyczne przeniesienie osoby z jednego miejsca do drugiego. zdarza się, że karetka pogotowia jest wzywana do przemieszczania pacjentów ważących od 225 do 360 kg lub więcej. przenoszenie pacjentów, którzy są chorobliwie otyli, może sprawić problemy nawet najlepiej przygotowanemu zespołowi pogotowia ratunkowego. boatright et. al. w swojej pracy prezentuje dane z lat 2000-2001, według których urazy związane z przenoszeniem i obsługą pacjentów stanowiły co najmniej 50% rocznych kosztów odszkodowań pracowniczych. w przeciwieństwie do szpitala, na miejscu zdarzenia często dostępne są tylko 2 lub 3 osoby, które mogą przenieść pacjenta. jeden uraz może oznaczać dla ratownika medycznego nawet koniec kariery. ważne jest, by zespół pogotowia ratunkowego zapewnił możliwie najbezpieczniejszy transport zarówno dla personelu jak i pacjentów, pamiętając przy tym o pełnym poszanowaniu godności pacjenta.[6] hospitalizacja pacjentów otyłych dodatkowe obciążenie dla pracowników ochrony zdrowia i szpitali otyłość stwarza również wiele klinicznych i logistycznych wyzwań dla szpitali. magazine et. al. określają pacjenta dużych rozmiarów jako ważącego więcej niż 136 kg, który zwykle wymaga dedykowanego sprzętu, infrastruktury i personelu. fizyczny rozmiar takich pacjentów wymaga szerszych łóżek szpitalnych, krzeseł, chodzików i komód, aby usprawnić zarządzanie i leczenie. więcej miejsca w sali szpitalnej jest również potrzebne, aby pomieścić pacjenta, sprzęt i dodatkowych opiekunów wymaganych do opieki. łóżko szpitalne jest ważnym urządzeniem medycznym, na którym pacjenci mogą pozostać przez dni lub tygodnie. nawet podczas czuwania pacjenci spędzają 83% czasu w łóżku. specjalistyczne, bariatryczne łóżka szpitalne z szerszymi ramami i grubszymi powierzchniami są zaprojektowane do wspierania pacjentów o wadze do 454 kg. najbardziej zaawansowane, tzw „łóżka inteligentne”, posiadają sterowane powietrzem powierzchnie, które zapobiegają odleżynom i są specjalnie przystosowane by jak najbardziej ułatwić opiekunom obracanie pacjentów. łóżka posiadają zintegrowany napęd, aby pomóc bezpiecznie przetransportować ciężkiego pacjenta i łóżko przez szpital. chociaż większość standardowych łóżek szpitalnych jest zbudowana z wytrzymałością mechaniczną wystarczającą do utrzymania pacjentów o wadze do 227 kg, pacjenci ważący 136 kg lub nawet mniej mogą nie być umieszczeni w standardowym 91-centymetrowym łóżku. pacjent dużych rozmiarów umieszczony na łóżku o nieodpowiednim rozmiarze lub wadze może doświadczyć negatywnych skutków, w tym zwiększonego ryzyka wystąpienia odleżyn, pogorszenia niezależności funkcjonalnej z powodu trudności ze zmianą pozycji lub pozbawienia snu z powodu dyskomfortu. warto nadmienić, że nieproporcjonalnie duże łóżko może również zwiększać ryzyko urazów u opiekunów podczas prób obrócenia lub zmiany pozycji pacjenta z niewystarczającą ilością miejsca w łóżku. dostępność odpowiednio dużych łóżek może umożliwić większą przepustowość i rotację pacjentów z oddziału ratunkowego, oddziału intensywnej terapii i sali operacyjnej. 92 niestety ze względu na koszty jakie niesie za sobą zakup i utrzymanie oddziałów w taki sprzęt nie są one częstym elementem wyposażenia szpitalnych oddziałów.[7] otyłość jako problem w ujęciu radiologicznym. główne wyzwania jakie stoją przed profesjonalistami medycznymi w kontekście przeprowadzenia badań obrazowych u osób z otyłością to transport pacjenta otyłego, dysproporcja między rozmiarem sprzętu (tk, mri) a rozmiarami pacjenta oraz jakość obrazu związana z dużą ilością tkanki tłuszczowej. w przypadku potrzeby wykonania badań obrazowych u pacjentów otyłych do transportu wymagane jest odpowiednie łóżko szpitalne (o odpowiednim udźwigu), personel medyczny, który niezbędny będzie aby takiego pacjenta przewieźć i przełożyć na łóżko tomografu lub rezenonasu. jeśli istnieje potrzeba wykonania zdjęcia rentgenowskiego lub badania ultrasonograficznego, często wykonuje się te badania w trybie przyłóżkowym z uwagi na problem logistyczny przewiezienia pacjenta. w takiej sytuacji wartość diagnostyczna uzyskanych obrazów jest znacznie mniejsza wynika to z warunków przeprowadzanego badania, często gorszej jakości sprzętów dostępnych do badań przyłóżkowych, jak również z ograniczenia mobilności pacjenta, braku możliwości ułożenia go w odpowiedni sposób a także ograniczoną możliwością współpracy. często zdarza się, że takie badania są niekonkluzywne.[8] zwiększona budowa ciała pacjenta może pogorszyć jakość obrazu radiologicznego. uzyskanie adekwatnych wyników badań pacjentów otyłych może wymagać modyfikacji standardowych technik obrazowania. w przeglądzie raportów radiologicznych z 2006 roku za okres 15 lat, uppot et. al. ustalili, że ultrasonografia jamy brzusznej jest metodą obrazowania najbardziej ograniczoną przez otyłość pacjentów. aby zminimalizować tłumienie sygnału ultradźwiękowego przez nadmiar podskórnej tkanki tłuszczowej, należy zastosować sondę o najniższej częstotliwości. dodatkowo głębsze wciśnięcie sondy w ścianę brzucha zmniejsza odległość od otrzewnej.[9] otyłość może pogorszyć jakość i dostępność zwykłych zdjęć rentgenowskich. ponieważ promienie rentgenowskie muszą przebyć większą odległość, aby przeniknąć do celu, potrzebny jest dłuższy czas naświetlania i wprowadzanie artefaktów ruchu. uzyskanie obrazów rentgenowskich o jakości diagnostycznej może wymagać technicznych korekt, takich jak zwiększenie przesuwu kliszy i ustawień obrazowania.[10] inne problemy jakie mogą się pojawić to tłumienie lub rozproszenie wiązki rentgenowskiej, niski kontrast obrazu. mniejsza mobilność pacjenta sprawia również problemy w ustawieniu go w prawidłowej pozycji do badania, co dodatkowo zwiększa ryzyko powstania artefaktów ruchu. zmniejszenie widoczności orientacyjnych anatomicznych punktów powoduje, że zwykle potrzebne jest wykonanie większej ilości badań. wszystkie te czynniki prowadzą do nadmiernego napromieniowywania pacjenta.[11] oprócz nieoptymalnej jakości obrazu, ograniczenia związane z wagą i średnicą apertury tomografii komputerowej (ct) i obrazowania metodą rezonansu magnetycznego (mri) ograniczają przydatność tej technologii w ocenie otyłych pacjentów. standardowa średnica gantry tomografu komputerowego wynosi 70 cm przy udźwigu stołu 200 kg. należy zauważyć, że sam stół tk zajmuje część gantry, dzięki czemu pionowa średnica gantry może zostać zmniejszona nawet o 19 cm, aby pomieścić sam stół. w ostatnich latach poczyniono znaczne postępy, a skanery nowszej generacji mają gantrę o wielkości do 85 cm i nośność stołu do 300 kg. obecnie dostępne są również specjalne stoły do tomografii bariatrycznej, które można ustawiać w zależności od potrzeb do obrazowania największych pacjentów. działanie takie znacząco wydłuża czas pracy, ponieważ zmiana blatu jest uciążliwa; jednak ta nowa technologia otwiera drzwi do obrazowania chorobliwie otyłych pacjentów.[11] w odpowiedzi na rosnące zapotrzebowanie na sprzęt szpitalny o rozmiarach bariatrycznych, na rynku dostępne są obecnie urządzenia do obrazowania o większych średnicach i ograniczeniach wagowych. znaczny dodatkowy wydatek na ten sprzęt jest często nieosiągalny dla małych ośrodków i wiejskich szpitali, a awaryjny dostęp do skanerów o dużej pojemności w tych ustawieniach może nie być dostępny. badanie przeprowadzone w 2008 roku w amerykańskich szpitalach z oddziałami ratunkowymi wykazało, że tylko 10% posiadało tomograf komputerowy o dużej pojemności (≥200 kg), a tylko 8% miało urządzenie do rezonansu magnetycznego o dużej pojemności. szpitale akademickie najczęściej posiadały skanery o dużej pojemności (28%). badanie przeprowadzone w amerykańskich ogrodach zoologicznych i szkołach weterynaryjnych wykazało, że większość obiektów wyposażonych w tomografy komputerowe dużych zwierząt ma formalne zasady uniemożliwiające ich wykorzystywanie do obrazowania ludzi.[12] 93 tabela 2. maksymalny udźwig stołu i rozmiar aparatury dostępny do diagnostyki obrazowej pacjentów bariatrycznych.[13] rodzaj obrazowania limit masy (kg) maksymalna średnica aparatu (cm) tomografia komputerowa 308,4 85 rezonans magnetyczny 249,5 70 otwarty rezonans magnetyczny 249,5 75 fluoroskopia 317,5 117 otyłość może komplikować lub całkowicie uniemożliwiać stosowanie radioterapii wskazanej w niektórych typach nowotworów. maksymalny udźwig standardowego stołu do radioterapii wynosi 200 kg. aby zapewnić radioterapię cięższym pacjentom, stół zabiegowy można zmodyfikować, stosując podnośnik o większym udźwigu. ułożenie otyłego pacjenta do leczenia również stanowi wyzwanie. nadmiar tkanki tłuszczowej może powodować przesuwanie się oznaczeń na skórze i osłabiać powtarzalność naświetlań obranego celu. radioterapia w pozycji na brzuchu w przypadku chorobliwie otyłych pacjentów może prowadzić do upośledzenia oddychania i ograniczonej mobilności.[10] otyłość jako problem w ujęciu anestezjologicznym trudność w zakresie anestezjologii stanowi nie tylko proces znieczulenia, ale również obecność chorób towarzyszących otyłości m.in. cukrzycy i nadciśnienia tętniczego. pacjent skierowany na zabieg operacyjny powinien spełniać określone kryteria, aby zabieg mógł być możliwie jak najbardziej bezpieczny. ograniczenie mobilność pacjenta również utrudnia wykonywanie znieczuleń. nadmierne rozwinięcie tkanki tłuszczowej sprawia, że trudniej odnaleźć anatomiczne punkty odniesienia, a przez to procedura znieczuleń miejscowych, blokady nerwowe, czy wykonanie znieczuleń oponowych jest zadaniem wymagającym więcej doświadczenia. w pracy adams et. al. (2000r.) szeroko opisano wyzwania dla anestezjologów związane z pacjentami otyłymi. autorzy pracy wskazują, że cechy budowy ciała osób otyłych takie jak krótka szyja, duży język, nadmiernie rozwinięta tkanka miękka podniebienia i gardła, inne ustawienie krtani, czy ograniczenie ruchomości w stawach skroniowo-żuchwowych przyczyniają się do trudności w wentylacji pacjentka maską twarzową, a także stanowią realny problem w trakcie intubacji. częstość występowania trudnej intubacji w populacji osób otyłych szacuje się na 13%. z uwagi na znaczne obciążenie ścian klatki piersiowej nadmiernie rozwiniętą tkanką tłuszczową, powstają również zaburzenia wymiany gazowej. otyłość wiąże się ze zmniejszeniem czynnościowej pojemności zalegającej (functional residual capacity, frc), zapasowej objętości wydechowej (expiratory reserve volume, erv), oraz całkowitej pojemności płuc. w trakcie znieczulenia u osób z prawidłową masą ciała dochodzi do zmniejszenia czynnościowej pojemności zalegającej o 20%, natomiast u otyłych obserwuje się spadek tego wskaźnika o 50%.[14] pacjenci otyli z założenia mają wyższe ryzyko operacyjne związane z wystąpieniem poważnych powikłań lub zgonu w czasie znieczulenia albo po nim. każdy pacjent anestezjologiczny kwalifikowany jest do znieczulenia na podstawie skali asa (american society of anesthesiologists), która podzielona jest na 6 kategorii. asa i oznacza, że pacjent jest ogólnie zdrowy. asa 2 to grupa pacjentów z łagodną chorobą układową, natomiast asa 3 to grupa dla pacjentów z ciężką chorobą ogólnoustrojową, która nie zagraża życiu. w przypadku bmi w zakresie 30-39,9 kg/m2 pacjenci kwalifikowani są do grupy ii, natomiast osoby z większym bmi do grupy iii. nie tylko wskaźnik bmi wpływa na ocenę w skali asa. znaczenie mają również choroby współistniejące z otyłością i stan ich wyrównania.[15] ryzyko związane z wystąpieniem ciężkich powikłań lub zgonu opisywane w skali asa dla grupy ii wynosi 1,8-4,5%, natomiast dla grupy iii już 7,8-25,9%. jak pokazuje statystyka, bmi ≥ 50 znacznie podnosi śmiertelność okołooperacyjną.[16] środki znieczulenia wziewnego (m.in. sewofluran, desfluran) są środkami lipofilnymi. duża ilość adipocytów sprzyja akumulacji anestetyków wziewnych. teoretycznie sprawia to, że wybudzenie pacjenta wymaga więcej czasu. w praktyce zależność ta jest istotna jedynie przy długim okresie znieczulenia [17]. w pracy weber j. et.al. (2021) stwierdzono, że okres wybudzania pod wpływem anestetyków podawanych drogą wziewną zależy od czasu trwania znieczulenia. im dłuższy czas podawania anestetyku, tym dłuższe wybudzanie u osób otyłych.[18] metaanaliza przeprowadzona przez singha et al. (2017) wykazała, że pacjenci otyli szybciej wracają do zdrowia po znieczuleniu desfluranem w porównaniu z sewofluranem.[19] 94 według wielu anestezjologów znieczulenie regionalne stanowi najlepszy rodzaj znieczulenia dla osób z otyłością. takie stanowisko tłumaczone jest zmniejszeniem ryzyka trudnej intubacji. dodatkowo u chorych z otyłością olbrzymią zapotrzebowanie na leki stosowane w znieczuleniu zewnątrzoponowym i podpajęczynówkowym zmniejsza się do 75–80% normy. wynika to z faktu, że naciek tłuszczowy, a także zwiększona objętość krwi spowodowana większym ciśnieniem śródbrzusznym prowadzi do zmniejszenia objętości płynu w przestrzeni zewnątrzoponowej. procedura ta stanowi wyzwanie ze względu na potrzebę użycia odpowiednio dłuższej igły przy znieczuleniu zewnątrzoponowym lub podpajęczynówkowym, a także trudności w zlokalizowaniu typowych kostnych punktów orientacyjnych. w takiej sytuacji, często nieuniknione jest użycie aparatu usg.[14] otyłość jako problem w ujęciu chirurgicznym większość stołów operacyjnych może bezpiecznie podtrzymywać pacjenta o wadze 225 kg i nadal być wykorzystywana do pełnienia swoich specjalnych funkcji. w obiektach korzystających ze starszych stołów bez tych akcesoriów dodanie dodatkowych podłokietników w dolnej części stołu umożliwia dodatkowe podparcie kończyn dolnych. wielu producentów stołów operacyjnych rozwiązało problem większego pacjenta, produkując wytrzymalsze stoły operacyjne, które mogą podnosić i podtrzymywać pacjentów o wadze od 360 do 450 kg. pacjenci otyli są narażeni na zwiększone ryzyko upadku ze stołu operacyjnego z powodu niestabilności i obciążenia zmiany. nowsze stoły mają boczne przedłużenia, które zapewniają dodatkowe wsparcie dla bardzo szerokich pacjentów. odpowiednia wyściółka jest niezbędna dla otyłego pacjenta. większy ciężar pacjenta wywiera dodatkowy nacisk na obszary, które mają kontakt ze stołem operacyjnym lub używanymi urządzeniami pozycjonującymi. podkładki i wałki wykonane z lepkosprężystych polimerów, takich jak akton, zmniejszają nacisk i zapewniają odpowiednie podparcie dla pożądanej pozycji. produkty piankowe są zwykle nieskuteczne, ponieważ mogą być ściśnięte, co nie zapewnia ulgi. musi być dostępne odpowiednie oprzyrządowanie, takie jak większe retraktory, długie zszywacze i długie instrumenty. właściwe planowanie i współpraca między pielęgniarką, chirurgiem i anestezjologiem pomaga zapobiegać opóźnieniom w procedurach i rozwiązywać potencjalne problemy, zanim one wystąpią.[20] bezpieczny transport pacjenta do sali operacyjnej wymaga specjalistycznego sprzętu a także odpowiedniej ilości osób. w związku z transportem pacjenta otyłego personel medyczny jest często narażony na urazy pleców. wynikają one zwykle z braku adekwatnej ilości personelu i nadmiernego obciążenia w trakcie przenoszenia pacjenta. w zależności od typu zabiegu preferowane jest różna pozycja pacjenta na stole operacyjnym. chorzy zwykle dobrze tolerują ułożenie na plecach. pozycja boczna stanowi wyzwanie z uwagi na nierównomierny rozkład masy ciała pacjenta i przesunięcie środka ciężkości, co może skutkować zsunięciem się pacjenta ze stołu operacyjnego. wymaga to dodatkowego zabezpieczenia pacjenta, co niejednokrotnie stanowi problem techniczny. standardowe pasy bezpieczeństwa mogą okazać się za krótkie. z kolei operacja w ułożeniu na brzuchu może spowodować ucisk na żyłę główną dolną oraz aortę w wyniku wzrostu ciśnienia śródbrzusznego. oprócz zaburzeń w układzie krążenia prowadzi do ucisku przepony i utrudnienia wentylacji.[20] otyłość jest niezależnym czynnikiem ryzyka zachorowalności okołooperacyjnej, a otyłość olbrzymia jest czynnikiem ryzyka śmiertelności. choroby współistniejące z otyłością, w tym obturacyjny bezdech senny, narażają pacjentów poddawanych operacjom bariatrycznym na zwiększone ryzyko powikłań okołooperacyjnych. problemy w postępowaniu okołooperacyjnym u pacjentów otyłych dotyczą głównie układu oddechowego. mogą one objawiać się zmniejszoną objętością płuc ze zwiększoną niedodmą, zaburzeniami układu oddechowego, zmniejszeniem podatności ścian płuc i klatki piersiowej oraz zwiększeniem oporu a w skutek umiarkowaną a nawet ciężką hipoksemią.[21] kluczowe dla zdrowia pacjenta jest również wybranie odpowiedniej drogi przeprowadzenia operacji. dowody potwierdzają, że operacje laparoskopowe dają lepsze wyniki niż operacje otwarte, z nielicznymi wyjątkami. chirurgia laparoskopowa może być bezpieczniejsza niż operacja otwarta u pacjentów wymagających operacji bariatrycznej. jednak niektóre zabiegi laparoskopowe, takie jak laparoskopowa resekcja jelita grubego, wiążą się ze znacznie większym ryzykiem powikłań, zwłaszcza dotyczących gojenia rany i dłuższym pobytem w szpitalu, w porównaniu z operacją otwartą. natomiast w przypadku appendektomii żadna technika nie miała wyraźnej przewagi.[21] 95 tabela 3.[21] wyższość zabiegów laparoskopowych nad operacjami otwartymi u osób otyłych: krótszy czas operacji, mniejsza utrata krwi, mniejszy ból pooperacyjny mniejsza potrzeba stosowania leków przeciwbólowych, wcześniejsza rekonwalescencja pooperacyjna, krótszym pobyt w szpitalu, mniejszy stopień urazu ściany jamy brzusznej, zmniejszenie częstości występowania przepukliny pooperacyjnej, zmniejszenie częstości występowania zatorowości płucnej, lepsza czynność oddechowa, lepsze wyniki kosmetyczne. powikłania pooperacyjne mogą wystąpić u każdego pacjenta poddawanego zabiegowi, natomiast niektóre z nich występują częściej u pacjentów otyłych. w badaniu przeprowadzonym przez bamgbade et al. (2006) porównywano występowanie powikłań w populacji pacjentów otyłych i osób z prawidłową masą ciała. stwierdzono, że ryzyko zawału mięśnia sercowego w okresie pooperacyjnym u pacjenta z otyłością jest wyższe (0,5%) w porównaniu z grupą kontrolną (0,1%). badanie wykazało częstsze występowanie zakażenia rany pooperacyjnej (6,0%) w porównaniu z osobami nie otyłymi (3,5%). jest to prawdopodobnie związane z mniejszą perfuzją w obrębie tkanki podskórnej i utrudnionym gojeniem się rany. autorzy zauważyli również większą częstość uszkodzenia nerwów obwodowych, co tłumaczą przedłużoną operacją, długim unieruchomieniem oraz uciskiem tkanki tłuszczowej na pęczki nerwowe.[22] podsumowanie problem otyłości na świecie nie jest jedynie problemem stricte medycznym. stanowi wyzwania logistyczne, proceduralne i techniczne. społeczeństwo jak i profesjonaliści medyczni powinni mieć świadomość trudności jakie są związane z różnymi aspektami leczenia i hospitalizacji osób z nadmierną masą ciała. pacjenci chorujący na otyłość mogą spotkać się z szeregiem zagrożeń dla ich zdrowia i życia związanych z opieką medyczną. nieprzystosowana infrastruktura szpitala utrudnia lub uniemożliwia hospitalizację bardzo otyłych osób. utrudniona diagnostyka radiologiczna związana z niedogodnymi warunkami przeprowadzania badań sprawia, że pacjent jest poddany większemu promieniowaniu, a uzyskane obrazy są trudniejsze do oceny. ograniczona dostępność odpowiedniego wyposażenia zmusza niekiedy do transportu pacjenta do innej placówki, co prowadzi do opóźnienia diagnostyki i leczenia chorego. dodatkowo istnieje wyższe niż w populacji ogólnej ryzyko powikłań pooperacyjnych a także zgonu związanego ze znieczuleniem. wszystkie te czynniki prowadzą do obniżenia jakości opieki medycznej nad osobami chorującymi na otyłość. konieczne są liczne zmiany i większe nakłady finansowe aby sprostać wyzwaniom opieki nad pacjentem otyłym. uważamy, że pracownicy systemu ochrony zdrowia którzy opiekują się pacjentami z otyłością, powinni czerpać wiedzę od doświadczonych ośrodków zajmujących się chirurgią bariatryczną, którzy na co dzień mierzą się z tego typu wyzwaniami a także uczestniczyć w licznych szkoleniach i praktycznych kursach edukujących na temat opieki nad pacjentem bariatrycznym. piśmiennictwo: [1] bąk-sosnowska m., białkowska m., bogdański p., chomiuk t., gałązka-sobotka m., holecki m., jarosińska a., jezierska m., kamiński p., kłoda k., kręgielska-narożna m., lech m., mamcarz a., mastalerz-migas a., matyjaszek-matuszek b., ostrowska l., płaczkiewicz-jankowska e., stachowska e., stelmach-mardas m., szeliga j., szulińska m., walczak m., wyleżoł m.: zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na otyłość 2022 – stanowisko polskiego towarzystwa leczenia otyłości. med. prakt. wyd. specj.; maj 2022: 1–87 [2] daria przybylska, maria kurowska, piotr przybylski, otyłość i nadwaga w populacji rozwojowej, „hygeia public health”; 2012, 47(1): 28-35 [3]world health organization (2023) obesity and overweight; https://www.who.int/news-room/factsheets/detail/obesity-and-overweight (accessed 27-04-2023) 96 [4]endalifer ml, diress g. epidemiology, predisposing factors, biomarkers, and prevention mechanism of obesity: a systematic review. j obes. 2020;2020:6134362. published 2020 may 31. doi:10.1155/2020/6134362 [5]formiguera x, cantón a. obesity: epidemiology and clinical aspects. best pract res clin gastroenterol. 2004;18(6):1125-1146. doi:10.1016/j.bpg.2004.06.030 [6]boatright, j. r. (2002). transporting the morbidly obese patient: framing an ems challenge. journal of emergency nursing, 28(4), 326–329.doi:10.1067/men.2002.124409 [7]magazine m, murphy m, schauer dp, wiggermann n. determining the number of bariatric beds needed in a u.s. acute care hospital. herd. 2021 jul;14(3):14-26. doi: 10.1177/19375867211012488. epub 2021 may 18. pmid: 34000851; pmcid: pmc8212393. [8]eisenhuber, e., schaefer-prokop, c. m., prosch, h., & schima, w. (2012). bedside chest radiography. respiratory care, 57(3), 427–443. https://doi.org/10.4187/respcare.01712 [9]uppot, r. n., sahani, d. v., hahn, p. f., kalra, m. k., saini, s. s., & mueller, p. r. (2006). effect of obesity on image quality: fifteen-year longitudinal study for evaluation of dictated radiology reports. radiology, 240(2), 435–439.doi:10.1148/radiol.2402051110 [10]hammond kl. practical issues in the surgical care of the obese patient. ochsner j. 2013 summer;13(2):224-7. pmid: 23789009; pmcid: pmc3684332. [11]carucci, l.r. imaging obese patients: problems and solutions. abdom imaging 38, 630–646 (2013). https://doi.org/10.1007/s00261-012-9959-2 [12]ginde aa, foianini a, renner dm, valley m, camargo ca jr. the challenge of ct and mri imaging of obese individuals who present to the emergency department: a national survey. obesity (silver spring). 2008 nov;16(11):2549-51. doi: 10.1038/oby.2008.410. epub 2008 sep 11. pmid: 18787528. [13]uppot rn. technical challenges of imaging & image-guided interventions in obese patients. br j radiol. 2018 sep;91(1089):20170931. doi: 10.1259/bjr.20170931. epub 2018 jun 5. pmid: 29869898; pmcid: pmc6223172. [14]j. p. adams, p. g. murphy, obesity in anaesthesia and intensive care, bja: british journal of anaesthesia, volume 85, issue 1, 1 july 2000, pages 91–108, https://doi.org/10.1093/bja/85.1.91 [15]de cassai a, boscolo a, tonetti t, ban i, ori c. assignment of asa-physical status relates to anesthesiologists' experience: a survey-based national-study. korean j anesthesiol. 2019 feb;72(1):53-59. doi: 10.4097/kja.d.18.00224. epub 2018 nov 14. pmid: 30424587; pmcid: pmc6369346. [16]daabiss m. american society of anaesthesiologists physical status classification. indian j anaesth. 2011 mar;55(2):111-5. doi: 10.4103/0019-5049.79879. pmid: 21712864; pmcid: pmc3106380. [17]hebbes cp, thompson jp. pharmacokinetics of anaesthetic drugs at extremes of body weight. bja educ. 2018 dec;18(12):364-370. doi: 10.1016/j.bjae.2018.09.001. epub 2018 oct 26. pmid: 33456803; pmcid: pmc7808064. [18]weber, j., schmidt, j., wirth, s. et al. context-sensitive decrement times for inhaled anesthetics in obese patients explored with gas man®. j clin monit comput 35, 343–354 (2021). https://doi.org/10.1007/s10877-02000477-z [19]singh pm, borle a, mcgavin j, trikha a, sinha a. comparison of the recovery profile between desflurane and sevoflurane in patients undergoing bariatric surgery-a meta-analysis of randomized controlled trials. obes surg. 2017 nov;27(11):3031-3039. doi: 10.1007/s11695-017-2929-6. pmid: 28916989. 97 [20]dybec r. b. (2004). intraoperative positioning and care of the obese patient. plastic surgical nursing : official journal of the american society of plastic and reconstructive surgical nurses, 24(3), 118–122. https://doi.org/10.1097/00006527-200407000-00009 [21]al-mulhim as, al-hussaini ha, al-jalal ba, al-moagal ro, al-najjar sa. obesity disease and surgery. int j chronic dis. 2014;2014:652341. doi: 10.1155/2014/652341. epub 2014 apr 28. pmid: 26464861; pmcid: pmc4590927. [22]bamgbade, o. a., rutter, t. w., nafiu, o. o., & dorje, p. (2006). postoperative complications in obese and nonobese patients. world journal of surgery, 31(3), 556–560. doi:10.1007/s00268-006-0305-0 70 wróblewski, wiktor, zając, marlena, gruca, dariusz, borowiecka, monika & buksak, dagmara. what are the conclusions of the recent studies about administrating vitamin c in sepsis? the review. quality in sport. 2023;10(1):70-75. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.10.01.007 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43261 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 22.03.2023. revised: 22.03.2023. accepted: 08.04.2023. published: 08.04.2023. what are the conclusions of the recent studies about administrating vitamin c in sepsis? the review wiktor wróblewski medical university of lublin https://orcid.org/0000-0003-4740-9455 marlena zając medical university of lublin https://orcid.org/0000-0002-6251-0175 dariusz gruca uniwersytet medyczny w lublinie https://orcid.org/0000-0002-5583-1229 monika borowiecka uniwersytet medyczny w lublinie https://orcid.org/0000-0003-2612-7838 dagmara buksak uniwersytet medyczny w lublinie https://orcid.org/0000-0003-4008-5611 https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.10.01.007 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43261 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) 71 abstract introduction and purpose: sepsis is defined by the sepsis-3 definition as life-threatening organ dysfunction caused by a dysregulated host response to infection1. common manifestations of sepsis are fever, tachycardia, tachypnoea, confusion, hemodynamic dysfunction, and worsening of tissue perfusion. sepsis may cause septic shock. the immune system produces reactive oxygen species which can also have an adverse influence on vasoconstruction5. there is a decrease in vitamin c levels in the plasma of patients with multiple organ failure6. vitamin c plays a role in the synthesis of catecholamines and has antioxidant properties. the usage of vitamin c in sepsis patients has been arousing expectations for many years. brief description of the state of knowledge: the current state of knowledge indicates that there is no beneficent effect of ascorbic acid on the population which suffered from sepsis. what is more, there is some proof that administrating that vitamin can be noxious and factor into brain functions19. there are also suggestions that it could increase mortality8. conclusions: recent studies do not recommend ascorbic acid as a treatment for sepsis. there is not out of the question that in some subpopulations due to pathogens or failed organs administrating vitamin c would benefit. further research on this topic needs to be followed up. keywords: sepsis, ascorbic acid, vitamin c, sepsis medication, septic shock 1. introduction sepsis is defined by the sepsis-3 definition as life-threatening organ dysfunction caused by a dysregulated host response to infection1. common manifestations of sepsis are fever, tachycardia, tachypnoea, confusion, hemodynamic dysfunction, and worsening of tissue perfusion. that leads to a severe state of the patients which is a challenge to medical care. the seriousness of this problem is heightened by the fact that 26.7% of sepsis patients die 2 and 41.9% of patients who required icu treatment die before discharge from the hospital2. new methods of sepsis treatment are searched because of those reasons. recently researchers have focused on the usage of vitamin c in sepsis treatment. two main aspects that justify the application of vitamin c in sepsis patients are antioxidative qualities and input in the synthesis of catecholamines. sepsis leads to perfusion worsening by vasodilatation which may cause septic shock. the recommended method of counteracting those changes is catecholamines administrating3. vitamin c takes part in the production of endogenic catecholamines4 and may have a significant influence on patients' survival. the immune system produces reactive oxygen species (ros) as a defense against pathogens. unfortunately, ros can also have an adverse influence on vasoconstruction5. ros neutralization featuring vitamin c was considered as protection for sepsis patients and a cause of decreased death ratio5. what is more, there is a decrease in vitamin c levels in the plasma of patients with multiple organ failure6. 2. state of knowledge the usage of vitamin c in sepsis patients has been arousing expectations for many years. the theoretical base of vitamin c's effect on tissues has been given hope that it might be a remedy that decreases mortality. this particular vitamin plays a role in the synthesis of catecholamines and has antioxidant properties. sepsis causes vasodilatation, which worsens perfusion and may result in septic shock. catecholamine administration is advised as a remedy for those changes1. vitamin c is involved in the synthesis of endogenous catecholamines4, which may have a big impact on a patient's survival chances. 72 2.1 recent scientific evidence citris-ali randomized clinical trial a randomized double-blinded trial called citris-ali became to answer the question if vitamin c influences multi-organ failure, biomarkers of inflammation, and vascular injuries 7. the dose of vitamin c used in the treatment group was 50 mg/kg actual body weight every 6 hours for 96 hrs. the study population was 167 people. worth pointing out is that patients were randomized in 24h after icu admission and ards was needed to include patients in the trial. organ failure measured by the msofa scale after 96 hours did not show a significant difference between vitamin c and the placebo group7. inflammation gauged by c-reactive protein and vascular injury measured by thrombomodulin levels after 168 hours did not indicate any difference among both groups7. what is more interesting 3 of the 46 secondary outcomes proved distinction. the number of ventilatorfree days to day 28th was higher in the vitamin c group vs in the placebo group7. also, the intervention group demonstrated more hospital-free days7. the biggest surprise was the fact that at day 28 mortality was about 16% lower in the vitamin c group7. although the results were promising, the authors took them skeptically. analyses did not count multiple comparisons7. because of that researchers took the secondary outcomes only speculative. there is a need for further research. lovit randomized clinical trial lovit clinical trial8 resolved doubts of citris-ali authors. it is a clinical double-blinded randomized trial with a placebo and vitamin c group. there are similarities to citris-ali as randomization in 24 hrs after icu admission, dosage, and time of treatment of vitamin c (50 mg/kg body weight every 6 hours during 96 hrs)7 8. distinctions between the two trials answer the citris-ali authors' doubts because the primary outcome was death or persistent organ dysfunction on trial the 28th day. what is more, ards was not needed for randomization. that rejects the suggestion that lack of efficacy was induced by ards. the analyzed population was also larger (872 people). the results are clear. 44.5% of patients in the intervention group versus 38.5% of patients in the control group died or had persistent organ dysfunction at day 288. secondary outcomes: the number of days without organ dysfunction and mortality on the 28th day confirms the harmful action of vitamin c on sepsis patients8. it shows that vitamin c has a therapeutic influence on patients with sepsis but also can worsen their health state and even increase mortality. the vitamins randomized clinical trial another randomized trial conducted in australia, new zealand, and brazil compares the positive action of vitamin c, thiamine, and hydrocortisone to hydrocortisone alone. the usage of thiamine in the control group was discretionary. the study included 211 patients primarily diagnosed with septic shock and randomized in 24 hours icu administration. vitamin c dosage was 1.5g every six hours which is lower than in other studies9 8 7 10. results follow the viewpoint of the worthlessness of administration of vitamin c in sepsis because there was no significant difference in time alive and free of vasopressors up to day 7 9 the victas randomized clinical trial 501 sepsis patients in the us carried on another randomized trial researching vitamin c effectiveness. time of enrolment was classically in 24 h after icu administration. a dosage of 1.5g vitamin c combined with thiamine and steroid (administrated every 6 hrs in 96 hrs) was compared to a placebo 11. the clinical team can use openlabel corticosteroids. results do not prove clinical usefulness because there was a non-significant difference between ventilatorand vasopressor-free days within 30 days among the placebo and intervention group 11. the acts randomized clinical trial 200 sepsis patients were randomized to the placebo group or intervention group who received 1.5 g of vitamin c, hydrocortisone, and thiamine every 6 hrs for 4 days. there was not a statistically significant difference in sofa score change over 72 hours among both groups12. it means that it is more of the same randomized trial which proves vitamin c uselessness in sepsis treatment 2.2 other studies other smaller studies also did not show a significant statistical difference between sepsis patients receiving vitamin c (alone or as part of an intervention) or a placebo. the spectrum of differences was: dose or duration of 73 total vasopressor administration 10 13; mortality 13 14 ; ventilation-free days 13 14 and changes of sofa score13. despite the size of the study, the conclusion contained in it is compatible with other bigger studies shown above. studies that evidence the beneficial effect of vitamin c the trial presenting the benefits of vitamin c have weaker evidence than the above research because it was conducted on small amount of patient40 15. another study showing vitamin c superiority was before-after, case-control research where data from the control group was stored in 2015-2017 and enrolment of the intervention group was in the years 2017-2019 16. that time gap may have an impact on results and may resolve doubts about accuracy. the next research which demonstrated that vitamin c has therapeutic action has some crucial limitations. researchers studied the impact on sepsis patients but the intervention group was split among many substations like vitamin c, e; n-acetylcysteine, and melatonin. it caused that in every group including the control group were about 20 patients17. that small population cannot show such real-life results as studies conducted on a larger population. after all even this trial did not show lower intrahospital mortality in the vitamin c group despite a decrease in sofa score 17. what is interesting there was a big study that included 72 654 patients (which is the biggest-sized research analyzed in this article) which shows the predominance of vitamin c over the controlled group18. although it may be misleading because even authors believe that the difference between both groups is small18. what is more, it is a retrospective cohort study. that indicates that its results should be considered with larger suspicion than the results of randomized controlled trials. brain protective action of vitamin c the newest investigation came up with a very interesting conclusion that vitamin c, thiamine, and steroids in venous intake worsen long-term cognitive, psychological, and functional outcomes in those who recover from sepsis19. sepsis survivors were tested on psychological cognitive tests which showed worse results in those who had been treated with vitamin c thiamine and steroids versus the control group19. ptsd odds were more frequent in the investigation group19. there was no statistically efficient treatment influence of vitamin c, thiamine, and steroids on depression and bettering daily functioning19. this research is important because it shows that this treatment takes impacts the functioning of sepsis survivors in the long term. this research is crucial because sepsis induces cognitive function worsening and functional disability at itself in the elderly population for at least 8 years20. vitamins c with vitamin b1 and steroids have no treatment effects. what is more, they can even have a worsening impact. that conclusion is supported by other smaller retrospective research which indicates that vitamin c and b1 have no impact on delirium-free days in the sepsis population21. 3. conclusions and further perspectives unfortunately, for the moment there is no incontrovertible evidence that shows the beneficent effect of ascorbic acid on the population which suffered from sepsis. what is more, there is some proof that administrating that vitamin can be noxious and factor into brain functions19. there are also suggestions that it could increase mortality8. it is necessary to mention that sepsis is a capacious diagnosis that can be divided into many categories due to pathogens and failed organs. it is not out of the question that in that subpopulations administrating vitamin c would benefit and researches need to be followed up. recent studies do not recommend ascorbic acid as a treatment for sepsis. it is compatible with the international guidelines for management of sepsis and septic shock 2021. at this stage treatment of sepsis involves crystalloids, antibiotics, norepinephrine as a catecholamine by choice, and steroids3. there is not out of the question that in some subpopulations due to pathogens or failed organs administrating vitamin c would benefit. further research on this topic needs to be followed up. references: 1. singer m, deutschman cs, seymour c, et al. the third international consensus definitions for sepsis and septic shock (sepsis-3). jama. 2016;315(8):801-810. doi:10.1001/jama.2016.0287 2. fleischmann-struzek c, mellhammar l, rose n, et al. incidence and mortality of hospitaland icutreated sepsis: results from an updated and expanded systematic review and meta-analysis. intensive care med. 2020;46(8):1552-1562. doi:10.1007/s00134-020-06151-x 74 3. evans l, rhodes a, alhazzani w, et al. surviving sepsis campaign: international guidelines for management of sepsis and septic shock 2021. crit care med. 2021;49(11):e1063-e1143. doi:10.1097/ccm.0000000000005337 4. may jm, qu z chao, nazarewicz r, dikalov s. ascorbic acid efficiently enhances neuronal synthesis of norepinephrine from dopamine. brain res bull. 2013;90(1):35. doi:10.1016/j.brainresbull.2012.09.009 5. pleiner j, mittermayer f, schaller g, marsik c, macallister rj, wolzt m. inflammation-induced vasoconstrictorhyporeactivity is caused by oxidative stress. j am coll cardiol. 2003;42(9):1656-1662. doi:10.1016/j.jacc.2003.06.002 6. borrelli e, roux-lombard p, grau ge, et al. plasma concentrations of cytokines, their soluble receptors, and antioxidant vitamins can predict the development of multiple organ failure in patients at risk. crit care med. 1996;24(3):392-397. doi:10.1097/00003246-199603000-00006 7. fowler aa, truwit jd, hite rd, et al. effect of vitamin c infusion on organ failure and biomarkers of inflammation and vascular injury in patients with sepsis and severe acute respiratory failure: the citris-ali randomized clinical trial. jama j am med assoc. 2019;322(13):1261-1270. doi:10.1001/jama.2019.11825 8. lamontagne f, masse m-h, menard j, et al. intravenous vitamin c in adults with sepsis in the intensive care unit. n engl j med. 2022;386(25):2387-2398. doi:10.1056/nejmoa2200644/suppl_file/nejmoa2200644_data-sharing.pdf 9. fujii t, luethi n, young pj, et al. effect of vitamin c, hydrocortisone, and thiamine vs hydrocortisone alone on time alive and free of vasopressor support among patients with septic shock: the vitamins randomized clinical trial. jama j am med assoc. 2020;323(5):423-431. doi:10.1001/jama.2019.22176 10. rosengrave p, spencer e, williman j, et al. intravenous vitamin c administration to patients with septic shock: a pilot randomised controlled trial. crit care. 2022;26(1). doi:10.1186/s13054-022-03900-w 11. sevransky je, rothman re, hager dn, et al. effect of vitamin c, thiamine, and hydrocortisone on ventilatorand vasopressor-free days in patients with sepsis: the victas randomized clinical trial. jama. 2021;325(8):742-750. doi:10.1001/jama.2020.24505 12. moskowitz a, huang dt, hou pc, et al. effect of ascorbic acid, corticosteroids, and thiamine on organ injury in septic shock: the acts randomized clinical trial. jama. 2020;324(7):642-650. doi:10.1001/jama.2020.11946 13. hwang sy, ryoo sm, park je, et al. combination therapy of vitamin c and thiamine for septic shock: a multi-centre, double-blinded randomized, controlled study. intensive care med. 2020;46(11):2015-2025. doi:10.1007/s00134-020-06191-3 14. yoo jw, kim rb, ju s, et al. clinical impact of supplementation of vitamins b1 and c on patients with sepsis-related acute respiratory distress syndrome. tuberc respir dis (seoul). 2020;83(3):248-254. doi:10.4046/trd.2020.0008 15. el driny wa, esmat im, shaheen sm, sabri na. efficacy of high-dose vitamin c infusion on outcomes in sepsis requiring mechanical ventilation: a double-blind randomized controlled trial. anesthesiol res pract. 2022;2022. doi:10.1155/2022/4057215 16. coloretti i, biagioni e, venturelli s, et al. adjunctive therapy with vitamin c and thiamine in patients treated with steroids for refractory septic shock: a propensity matched before-after, case-control study. j crit care. 2020;59:37-41. doi:10.1016/j.jcrc.2020.04.014 17. aisa-alvarez a, soto me, guarner-lans v, et al. usefulness of antioxidants as adjuvant therapy for septic shock: a randomized clinical trial. med. 2020;56(11):1-15. doi:10.3390/medicina56110619 75 18. jung sy, lee mt, baek ms, kim wy. vitamin c for ≥ 5 days is associated with decreased hospital mortality in sepsis subgroups: a nationwide cohort study. crit care. 2022;26(1). doi:10.1186/s13054021-03872-3 19. williams roberson s, nwosu s, collar em, et al. association of vitamin c, thiamine, and hydrocortisone infusion with long-term cognitive, psychological, and functional outcomes in sepsis survivors: a secondary analysis of the vitamin c, thiamine, and steroids in sepsis randomized clinical trial. jama netw open. 2023;6(2):e230380. doi:10.1001/jamanetworkopen.2023.0380 20. iwashyna tj, ely ew, smith dm, langa km. long-term cognitive impairment and functional disability among survivors of severe sepsis. jama. 2010;304(16):1787-1794. doi:10.1001/jama.2010.1553 21. park je, shin tg, jo ij, et al. impact of vitamin c and thiamine administration on delirium-free days in patients with septic shock. j clin med. 2020;9(1). doi:10.3390/jcm9010193 43 miszuda, sławomir, szwedkowicz, agata, trojan, sara, fussek-styga, urszula, błaszczyk, agnieszka, kwieciński, jakub, basiaga, bartosz, bednarz, krzysztof, leśniak, marek & heluszka, jakub. evaluation of the results of perioperative surgical robots in urology literature review. quality in sport. 2023;12(1):43-51. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.12.01.005 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43579 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 15.04.2023. revised: 20.04.2023. accepted: 30.04.2023. published: 30.04.2023. inwazyjne leczenie wybranych schorzeń psychiatrycznych. invasive treatment of selected psychiatric diseases. bartosz basiaga 1, 0009-0009-8300-0674 krzysztof bednarz 1, 0000-0002-8910-1697 sara trojan 2, 0009-0007-9628-6726 marek leśniak 3, 0009-0008-0720-9997 jakub kwieciński 2,0009-0003-1219-7138 sławomir miszuda 2, 0009-0008-4085-3653 agnieszka błaszczyk 2, 0009-0004-3460-1514 urszula fussek-styga 4, 0009-0007-9358-8673 agata szwedkowicz 5, 0009-0005-1285-2643 jakub heluszka 6, 0009-0002-6965-8073 1. śląski uniwersytet medyczny w katowicach 2. zagłębiowskie centrum onkologii im. sz. starkiewicza w dąbrowie górniczej 3. wojewódzki szpital specjalistyczny megrez sp. z o.o. w tychach 4. okręgowy szpital kolejowy w katowicach 5. pomorski uniwersytet medyczny w szczecinie 6. zespół zakładów opieki zdrowotnej w cieszynie correspondence: bartosz basiaga1, krzysztof bednarz2, sara trojan3, marek leśniak4, jakub kwieciński5, sławomir miszuda6, agnieszka błaszczyk7, urszula fussek-styga8, agata szwedkowicz9, jakub heluszka10 abstrakt: zaburzenia psychiczne stanowią istotny problem kliniczny z powodu częstej nieskuteczności ich leczenia. wynika to z nie do końca poznanej etiopatogenezy tych schorzeń. często nie jest znany mechanizm działania danej terapii i nie jest jasne, dlaczego metody leczenia skuteczne u części pacjentów mogą nie dawać żadnej poprawy klinicznej u innych chorych. obecnie stosowana farmakoterapia i psychoterapia często okazują się niewystarczające, co skłania do poszukiwania innych sposobów terapii, w tym metod neurochirurgicznych. przeprowadzane obecnie próby neurochirurgicznego leczenia zaburzeń psychicznych dalece różnią się pod 1 bartoszbasiaga@gmail.com 2 kbednarz9718@gmail.com 3 saratrojan96@gmail.com 4 lesniak.marek777@gmail.com 5 j.kwiecinski94@gmail.com 6 smiszuda@gmail.com 7 agnieszka_blaszczyk96@wp.pl 8 urszulafussek@gmail.com 9 szwedkowiczagata@gmail.com 10heluszka.jakub@gmail.com https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.12.01.005 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43579 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) 44 względem precyzji i techniki operacyjnej od kontrowersyjnych zabiegów z połowy ubiegłego wieku. metody ablacyjne oraz znajdująca w ostatnich latach coraz więcej zastosowań głęboka stymulacja mózgu (deep brain stimulation, dbs) dają obiecujące wyniki i mogą stanowić szansę na poprawę jakości życia pacjentów niepoddających się konwencjonalnym metodom leczenia. materiały i metody: przegląd literatury w serwisach pubmed i google scholar słowa kluczowe: zaburzenia psychiczne, psychochirurgia, neuromodulacja abstrakt: mental disorders are a significant clinical problem due to the frequent ineffectiveness of their treatment. this is due to the not fully understood etiopathogenesis of these diseases. often, the mechanism of action of a given therapy is not known and it is not clear why treatments that work in some patients may not produce any clinical improvement in others. the currently used pharmacotherapy and psychotherapy often turn out to be insufficient, which prompts the search for other methods of therapy, including neurosurgical methods. the currently carried out trials of neurosurgical treatment of mental disorders are far different in terms of precision and surgical technique from the controversial procedures of the middle of the last century. ablative methods and deep brain stimulation (dbs), which has been increasingly used in recent years, give promising results and may be a chance to improve the quality of life of patients who do not undergo conventional treatment methods. materials and methods: literature review on pubmed and google scholar keywords: mental disorders, psychosurgery, neuromodulation wstęp – psychochirurgia xx wieku obecne metody chirurgicznej interwencji w wyższe funkcje ośrodkowego układu nerwowego mogły zostać opracowane dzięki rosnącej przez lata wiedzy o anatomii i fizjologii ludzkiego mózgu i coraz dokładniejszym poznawaniu funkcji tworzących go struktur. droga do coraz mniej inwazyjnych i bezpieczniejszych zabiegów miała jednak swoje kontrowersyjne początki. w 1935 r. john fulton i carlyle jacobsen opisali rolę płatów czołowych w pamięci krótkotrwałej i sposobie zachowania u małp naczelnych [1]. małpy po uszkodzeniu płatów czołowych stawały się mniej agresywne. badania te zainspirowały portugalskiego neurologa egasa moniza do przeprowadzenia 3 marca 1936 roku, wspólnie z neurochirurgiem almeidem lima, leukotomii przedczołowej u pacjentki z zaburzeniami depresyjnymi i lękowymi. pierwsze tego typu zabiegi polegały na niszczeniu dróg nerwowych łączących korę przedczołową ze strukturami podkorowymi, takimi jak wzgórze za pomocą wstrzyknięć alkoholu, później moniz opracował leukotom, czyli instrument, który wprowadzony przez otwory trepanacyjne w czaszce mógł służyć do przerywania dróg nerwowych w obrębie płatów czołowych [2]. za swoje badania moniz otrzymał w 1949 roku nagrodę nobla. w usa metoda ta szybko znalazła entuzjastów i w kolejnych latach nastąpił szczyt, jeżeli chodzi o ilość zabiegów leukotomii i lobotomii przedczołowej, będącej modyfikacją procedury opracowanej przez moniza. stało się to za sprawą waltera freemana, który przeprowadził od 1936 do 1967, na początku przy współpracy neurochirurga jamesa wattsa a później sam, ponad 3 tys. tego typu zabiegów. większość z tych operacji freeman wykonywał techniką lobotomii transorbitalnej, wzorując się na metodzie opracowanej przez amarro fiambertiego, polegającej na uszkodzeniu płatów czołowych instrumentem wprowadzonym przez górną ścianę oczodołu [3]. była to technika o wiele mniej precyzyjna i wręcz prymitywna, gdyż freeman używał w czasie swoich zabiegów narzędzi niczym nieróżniących się od zwykłego szpikulca do lodu, sam będąc lekarzem bez doświadczenia neurochirurgicznego. budzący wiele zastrzeżeń stan pacjentów po zabiegach lobotomii (wielu nie było w stanie samodzielnie funkcjonować w społeczeństwie i po operacji przebywało w zakładach psychiatrycznych do końca życia), ich wysoka śmiertelność, a także wprowadzenie w latach 50. chloropromazyny i innych leków skutecznych w leczeniu zaburzeń psychicznych doprowadziło do ostatecznego upadku lobotomii, jako metody leczenia [2]. 45 mimo złej sławy lobotomii inne techniki chirurgicznego leczenia chorób psychicznych w kolejnych dziesięcioleciach dynamicznie się rozwijały i stanowiły uzupełnienie lub alternatywę dla farmakoterapii, na którą część pacjentów okazywała się być oporna. prowadzone na przestrzeni lat badania umożliwiły dokładniejsze poznanie lokalizacji funkcji w korze mózgu i strukturach podkorowych, a prace neurochirurgów doprowadziły do stosowania coraz bardziej precyzyjnych technik zabiegowych i wprowadzenia metod odwracalnej modulacji aktywności neuronalnej, takich jak dbs [4]. współczesne metody ablacyjne we współczesnych metodach leczenia zaburzeń psychicznych za pomocą neurochirurgii ma miejsce stopniowe odejście od trwałego uszkodzenia struktur czy dróg nerwowych na rzecz odwracalnego modulowania aktywności neuronalnej np. za pomocą wszczepianych do ośrodkowego układu nerwowego elektrod (dbs). wciąż jednak przeprowadzane są zabiegi ablacyjne w obrębie oun. obecnie są to wysoce precyzyjne metody stereotaktyczne, często wykorzystujące techniki radiochirurgiczne, takie jak gamma knife. przednia kapsulotomia przednia kapsulotomia to procedura ablacyjna służąca do leczenia zaburzeń afektywnych, takich jak zaburzenia obsesyjno-kompulsyjne (ocd). technika polega na przerwaniu włókien łączących struktury podkorowe (wzgórze, hipokamp, ciało migdałowate) z płatem czołowym, biegnących w przedniej odnodze torebki wewnętrznej. współrzędne poddawanego ablacji celu określa się przy użyciu mri. cel ten znajduje się 5 mm za rogiem czołowym komory bocznej i 20 mm bocznie od linii środkowej [5]. dwa otwory trepanacyjne wykonuje się obustronnie bezpośrednio za szwem wieńcowym, a uszkodzenie powstaje w wyniku termokoagulacji w temperaturze sięgającej 80 – 85 °c, osiąganej za pomocą sond emitujących fale o częstotliwości radiowej. inna technika polega na skupieniu wielu wiązek promieniowania gamma w miejscu, które ma być docelowo uszkodzone. jej zaletą jest brak konieczności wykonywania otworów trepanacyjnych. skuteczność obu technik jest porównywalna [6]. przednia kapsulotomia jest obecnie wykonywana sporadyczne, głównie u pacjentów, którzy nie wykazali zadowalającej poprawy pod wpływem innych metod leczenia (psychoterapia, farmakoterapia). badanie z udziałem pacjentów z ciężką ocd oporną na leczenie farmakologiczne i psychiatryczne i leczonych tą techniką pokazało, że jest ona efektywna i dobrze tolerowana, pozwala zmniejszyć nasilenie objawów, podnieść jakość życia oraz zmniejszyć lęk [7]. pacjenci przed zabiegiem zostali poddani kompleksowym badaniom neurologicznym, testom neuropsychologicznym oraz obrazowaniu mri przed i po leczeniu radiochirurgicznym. kapsulotomię radiochirurgiczną wykonano obustronnie z użyciem maksymalnych dawek promieniowania w wysokości 120 gy, skierowanych na przednią odnogę torebki wewnętrznej. zmiany oceniono za pomocą skali clinical global impression (cgi), skali oceny funkcjonowania global assessment of functioning (gaf), eq5d, skali depresji becka (bdi) i inwentarza stanu i cechy lęku (stai). objawy ocd były określone za pomocą skali pomiaru nasilenia objawów obsesyjnych i kompulsji yale-brown (y-bocs). badanie dotyczyło 10 pacjentów z ocd opornym na leczenie (5 kobiet i 5 mężczyzn) leczonych w latach 2006-2015. mediana wieku w chwili rozpoznania wynosiła 22 lata, mediana czasu trwania choroby w momencie zabiegu radiochirurgicznego wynosiła 14,5 roku, a średni wiek w trakcie leczenia wynosił 38,8 lat. przed wykonaniem zabiegu mediana wyniku y-bocs wynosiła 34,5 z medianą 18 punktów w zakresie objawów obsesji i 17 dla objawów kompulsywnych. ocena y-bocs, bdi, stai, gaf i eq-5d wykazały statystycznie znaczącą poprawę w ostatnim okresie obserwacji po zabiegu. neurologiczne badania nie wykazywały odchyleń od normy u żadnego z pacjentów podczas każdej z wizyt. podczas ostatniej wizyty kontrolnej żaden z pacjentów nie wykazywał niekorzystnych skutków neuropsychologicznych lub zmian osobowości [7]. szersze analizy obejmujące pacjentów z ocd poddanych kapsulotomii w latach 1961-2018 (w sumie 512 pacjentów) także przemawiają za dużą skutecznością tej metody leczenia. w badaniach, w których dostępna była ocena za pomocą skali pomiaru nasilenia obsesji i kompulsji yale-brown (y-bocs), 73% pacjentów wykazało odpowiedź kliniczną (> 35% poprawy wyniku y-bocs), a 24% pacjentów przeszło w stan remisji (wynik y-bocs <8). w starszych analizach opublikowanych, gdy y-bocs nie był jeszcze dostępny, uznano, że 90% pacjentów miało znaczącą odpowiedź kliniczną, a 39% pacjentów uznano za niewykazujących objawów. częstość poważnych powikłań była niska [8]. podsumowując, przednia kapsulotomia może być bezpieczną, dobrze tolerowaną i skuteczną terapią ocd. jeżeli kolejne badania także to potwierdzą, metoda ta powinna być rozważana u pacjentów nieodpowiadających na pierwszorzutowe formy leczenia. przednia kapsulotomia jest także wykorzystywana z różnym skutkiem w leczeniu innych zaburzeń psychicznych. próby leczenia schizofrenii lekoopornej tą metodą udowodniły jej częściową skuteczność. u niektórych pacjentów nastąpiła pewna poprawa, głównie w zakresie zmniejszenia agresji i objawów wytwórczych (pozytywnych). przednia kapsulotomia miała wskaźnik skuteczności wynoszący 74% zgodnie ze skalami oceny clinical global impression (cgi) [9]. póki co w chorobie tej najskuteczniejszą i powszechnie 46 przyjętą metodą leczenia jest farmakoterapia, a ewentualnych nowych sposobów leczenia należy się dopatrywać raczej w metodach neuromodulacyjnych takich jak dbs czy dającej obiecujące wyniki przezczaszkowej stymulacji magnetycznej (tms), a nie w chirurgicznych metodach ablacyjnych, które ewentualnie mogłyby znaleźć zastosowanie w wypadku nieskuteczności pozostałych form leczenia [6, 9, 10]. w przypadku zaburzeń depresyjnych, w których inne metody leczenia nie przyniosły zadowalającej poprawy stanu zdrowia pacjentów, zabieg przedniej kapsulotomii może okazać się pomocny. u grupy 8 pacjentów z ciężką depresją, trwającą 6 lat lub dłużej, przeprowadzono zabieg stereotaktycznej obustronnej przedniej kapsulotomii za pomocą termoelektrod o częstotliwości radiowej, wykonując lezje w obrębie przedniej odnogi torebki wewnętrznej. pooperacyjna obserwacja trwająca do 36 miesięcy po zabiegu wykazała, że u 4 pacjentów depresja z postaci ciężkiej przeszła w postać bardzo łagodna lub objawy w ogóle nie były dostrzegalne, 1 pacjent chorował nadal na depresję o umiarkowanym nasileniu i 1 pozostawał poważnie przygnębiony. u jednego z pacjentów (75-letni mężczyzna, zmarł 2 lata po operacji z powodu niewydolności nerek) rozwinęło się otępienie z parkinsonizmem, spowodowane prawdopodobnie przez zaawansowane zmiany miażdżycowe w naczyniach mózgowych wykryte później w autopsji. wszyscy, w tym 75-letni pacjent odczuli znaczący spadek nasilenia myśli samobójczych, które towarzyszyły im przez lata trwania choroby. przejściowe niepożądane efekty uboczne obejmowały splątanie (2 pacjentów), zmęczenie (2 pacjentów), subiektywne zobojętnienie emocjonalne (2 pacjentów) i trudności w formułowaniu myśli (1 pacjent). kilku pacjentów cierpiało na spadek zdolności neuropsychologicznych, w tym pamięci semantycznej (2 pacjentów). wszyscy pacjenci powinni po operacji kontynuować farmakoterapię lekami przeciwdepresyjnymi [11]. obserwacje te dowodzą, że u starannie wybranych pacjentów (najlepiej poniżej 60 r.ż.) kapsulotomia może być pomocna w terapii ciężkiej, opornej na inne metody leczenia i zagrażającej życiu depresji. cingulotomia cingulotomia jest metodą ablacyjną związaną z leczeniem depresji i zaburzeń obsesyjno-kompulsyjnych [12]. we wczesnych latach xxi wieku znalazła także zastosowanie w leczeniu uzależnień oraz leczeniu bólu [13, 14]. celem tego zabiegu jest przecięcie włókien biegnących w zakręcie obręczy [6]. obustronna cingulotomia jest ukierunkowana na przednią korę obręczy (anterior cingulate cortex acc) a więc miejsce odpowiadające za integrację uczuć i emocji, będące częścią układu limbicznego, w skład którego wchodzą oprócz zakrętu obręczy struktury takie jak zakręt przyhipokampowy, ciało migdałowate czy formacja hipokampa [15]. funkcjonalne badania obrazowe pozwoliły na uwidocznienie roli przedniej części kory obręczy w różnych funkcjach poznawczych, takich jak uwaga. dowodów na zmianę aktywności neuronów wchodzących w skład acc, podczas wykonywania zadań wymagających uwagi i wysiłku umysłowego, dostarczyła rejestracja ich aktywności podczas badań funkcjonalnych. pozwoliło to na przetestowanie hipotezy głoszącej, że neurony są modulowane przez zadania wymagające uwagi. dyskusyjnym przedmiotem staje się jednak brak zaangażowania grzbietowej części zakrętu obręczy [16]. badanie fmri wykonane u pacjentów po zabiegu obustronnej cingulotomii ukazuje, że tylko przednia część tego obszaru mózgu staje się zaangażowana w kontrolę poznawczą. w badaniu szukano wpływu wykonywanych zadań wymagających uwagi na aktywność neuronów zlokalizowanych w przedniej korze obręczy. po analizie stwierdzono, że przednia kora obręczy jest rzeczywiście zaangażowana w modyfikację poznawczą [16]. ponadto wykazano, iż acc uczestniczy w modulowaniu obszarów korowych wyższego rzędu, a także obszarów przetwarzania sensorycznego. neuroobrazowanie ukazało różne podregiony w acc, które różnią się funkcją. stąd też można stwierdzić, że tylna część acc stanowi ważniejszy element w czynnościach poznawczych wymagających koncentracji [17]. sukces zabiegu cingulotomi jest uzależniony od precyzyjnego zlokalizowania odpowiedniego miejsca w obrębie docelowej struktury za pomocą badań obrazowych. obecnie do tego celu wykorzystuje się obrazy powstałe przy użyciu mri. zdjęcia pozwalają na dokładne namierzenie przedniego zakrętu obręczy, co daje neurochirurgowi możliwość obliczenia jego stereotaktycznych współrzędnych. seria zdjęć staje się jeszcze bardziej przydatna, gdyż wnosi ona informacje o składzie jakościowym tkanek, a tym samym uwydatnia istotę szarą. identyfikację można dodatkowo potwierdzić zapisem zarejestrowanym za pomocą mikroelektrod [18]. po zinterpretowaniu zdjęć chirurg przystępuje do zabiegu, podczas którego dokonuje zmian przy użyciu elektrod. owe elektrody umieszczane są pod odpowiednim kątem, na podstawie pomiarów dokonanych przy użyciu podanych wyżej metod. ważne, aby podczas wprowadzania elektrod nie uszkodzić naczyń krwionośnych. dodatkowe zdjęcia pozwalają stwierdzić, czy elektrody znajdują się we właściwym miejscu. następnie elektrody rozgrzewa się do temperatury wynoszącej 75-90°c, co umożliwia dokonanie pożądanych zmian. poprawność wykonanego zabiegu potwierdza się w pooperacyjnych badaniach obrazowych mri [19]. cingulotomia była wykorzystywana w próbach leczenia bólu u pacjentów onkologicznych, u których choroba nowotworowa osiągnęła zaawansowane stadium. znaczne zmniejszenie bólu osiągnięto u 82% pacjentów. ze względu na krótki czas przeżycia pacjentów w reprezentującej badanie kohorcie średni czas trwania łagodzenia bólu wynosił 3 miesiące (określono metodą kaplana-meiera) [20]. 47 rys. 1. zdjęcia rezonansu magnetycznego przedstawiające obustronne zmiany po zabiegu cingulotomii. źródło: https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/s2214751916300901 badania związane z przednią cingulotomia, jako metodą ablacyjną wykorzystywaną w leczeniu ocd wykazują, że u 300 pacjentów poddanych temu zabiegowi nie stwierdzono obniżenia funkcjonowania intelektualnego oraz pamięci w pomiarach z wykorzystaniem wais (wechsler adult intelligence scale), lecz obniżone wyniki uzyskano w teście wcst (wisconsin card sorting test) [21]. badacze m. harat oraz m. rudaś prowadzili w latach 2002-2007 badania na grupie 6 pacjentów z ocd. jak się okazało funkcje wykonawcze mierzone przy pomocy wcst oraz scwt (stroop color-word interference test) tym razem nie obniżyły się, lecz poprawiły. tożsame wyniki uzyskano dla pamięci operacyjnej i umiejętności przestrzenno-wzrokowej mierzonej wg tmt (trail making test). badacze wskazują, że u pacjentów doszło nie tylko do poprawy objawów psychopatologicznych, ale także do poprawy funkcjonowania psychospołecznego [22]. pacjenci prezentują gorsze wyniki w teście wcst po zabiegach przedniej kapsulotmii, traktotomii podogoniastej i leukotomii limbicznej [23]. traktotomia podogoniasta jest to zabieg polegający na przerwaniu ciągłości włókien istoty białej zlokalizowanych w istocie bezimiennej, poniżej głowy jądra ogoniastego, 5 mm przed siodłem tureckim, 15 mm od linii środkowej i 10-11 mm poniżej płaszczyzny kości klinowej. precyzję przeprowadzanej procedury zapewnia wykorzystanie ramy stereotaktycznej. włókna te łączą oczodołową część kory czołowej i struktury układu limbicznego. w zabiegu wykorzystuje się termoelektrody lub radioaktywny izotop itru [5]. do tej pory przeprowadzano próby leczenia schorzeń, takich jak depresja, schizofrenia czy ocd. metoda łącząca dwustronną cingulotomię i traktotomię podogoniastą to tzw. leukotomia limbiczna, wykorzystywana w próbach leczenia dużej depresji i ocd [6]. zabieg traktotomii podogoniastej przeprowadzony z zastosowaniem noża gamma z maksymalną dawką promieniowania wynoszącą 130 gy na 49-letniej kobiecie, u której zdiagnozowano ciężkie zaburzenia depresyjne, ukazuje duży potencjał ten metody w zmniejszaniu niekorzystnych objawów. pacjentka była leczona przez 30 lat, w czasie których dokonała dziewięciu nieudanych prób samobójczych. w ciągu 4 miesięcy po zabiegu stan pacjentki stopniowo poprawiał się z 23 do 4 punktów w skali hamiltona, służącej do diagnostyki zaburzeń depresyjnych. zidentyfikowano ogniskowe zmiany w miejscach działania promieniowania, których lokalizacja i rozmiar były zgodne z zakładanymi przed zabiegiem. po operacji nie stwierdzono obrzęku, który mógłby być wynikiem uszkodzenia tkanki. w ciągu 2,5 roku obserwacji nie zauważono poważnych deficytów neurologicznych i nawrotu nasilonych objawów sprzed zabiegu [24]. sukces ten powinien stanowić zachętę do dalszych badań, tym razem z większą liczbą pacjentów. w przypadku schizofrenii wyniki okazały się mniej obiecujące. w badaniu przeprowadzonym przez göktepe i wsp. 4 pacjentów chorych na schizofrenię poddano zabiegowi stereotaktycznej traktotomii podogoniastej. po operacji 2 pacjentów wykazywało pewną poprawę, ale większość objawów pozostała bez zmian. u pozostałych 2 nie stwierdzono żadnej poprawy w zakresie objawów schizofrenii. dodatkowo wystąpiły skutki uboczne pod postacią padaczki, zmian osobowości, hiperfagii, zmniejszenia empatii, deficytów pamięci i dezorientacji. część z nich mogła być związana z obrzękiem pooperacyjnym [25]. traktotomia, podobnie jak cingulotomia, ma więc niewielki wpływ na zmniejszenie objawów u pacjentów ze schizofrenią [6]. 48 metody neuromodulacyjne głęboka stymulacja mózgu (dbs) dbs w przeciwieństwie do opisanych wyżej metod ablacyjnych polegających na niszczeniu struktur bądź połączeń nerwowych, oparta jest na odwracalnej modulacji aktywności neuronalnych. owa odwracalność jest kluczową zaletą tej metody, ponieważ umożliwia cofnięcie zmian dokonanych przez implantację elektrody w wypadku braku efektu terapeutycznego lub wystąpienia działań niepożądanych. metoda polega na jednolub obustronnym umieszczeniu elektrod w docelowej strukturze oun. zabieg przeprowadza się z użyciem ramy stereotaktycznej, a precyzyjna lokalizacja miejsca docelowego jest możliwa dzięki zastosowaniu metod obrazowych (mri, tk). elektrody wprowadzane przez otwory trepanacyjne są połączone za pomocą przewodów z generatorem impulsów umieszczonym podskórnie najczęściej poniżej obojczyka. generator znajduje się w tytanowej obudowie i jest zasilany bateriami litowo–jonowymi. po zabiegu przeszkolona do tego osoba, którą najczęściej jest lekarz neurolog zaznajomiony dobrze ze stanem klinicznym i nasileniem objawów pacjenta, ustawia odpowiednie parametry generowanych impulsów, takie jak amplituda i częstotliwość, aby uzyskać maksymalny efekt terapeutyczny przy minimalnych działaniach ubocznych. dokładny mechanizm wpływu impulsów wysyłanych za pośrednictwem elektrod na aktywność neuronalną nadal nie został do końca wyjaśniony. najprawdopodobniej na końcowy efekt składa się nie tylko zmiana pobudliwości i hamowanie grup komórek, prowadzące do swego rodzaju ablacji funkcjonalnej, ale także złożone zmiany w wydzielaniu neuroprzekaźników i wpływ na złożone sieci neuronalne, a także komórki glejowe. ten wpływ zależy od lokalizacji elektrod i parametrów impulsów przez nie przesłanych [26, 27]. rys. 2. głęboka stymulacja mózgu w chorobie parkinsona. lokalizacja elektrod. źródło: https://www.sciencephoto.com/media/946403/view obecnie dbs znajduje zastosowanie w leczeniu zaburzeń, takich jak drżenie samoistne, choroba parkinsona, dystonia, padaczka czy ocd. jednocześnie trwają eksperymenty nad zastosowaniem tej metody w terapii wielu innych chorób, których przyczyna leży w upośledzonej aktywności układu nerwowego. dobre wyniki zastosowania dbs w leczeniu zaburzeń motorycznych doprowadziły do prób leczenia zaburzeń psychicznych z użyciem tej metody. obecne badania wykazały obiecujące wyniki użycia dbs w terapii opornym na leczenie ocd, zaburzeniach lękowych i depresji. trwają próby wykorzystania tej procedury w leczeniu schizofrenii [28]. w przypadku depresji opornej na leczenie od wielu lat trwają badania nad możliwością zastosowania dbs w terapii tego schorzenia. dbs górno–bocznej odnogi pęczka przyśrodkowego przodomózgowia (supero–lateral branch of the medial forebrain bundle, slmfb) dała dobre wynik. w badaniach schlaepfera i wsp. 6 z 7 pacjentów po tygodniu odpowiedziało na leczenie, co przełożyło się na poprawę o ponad 50 % wyniku w skali depresji montgomery–asberg [29]. dobre wyniki dbs simfb uzyskały potwierdzenie w kolejnych badaniach. w jednym z nich po 52 tygodniach od zabiegu 4 z 5 pacjentów uzyskało poprawę w badaniach za pomocą skali montgomery–asberg o ponad 70 % [30]. w kolejnym 6 z 8 pacjentów odpowiedziało na leczenie w ciągu 12 miesięcznej obserwacji, a 4 pacjentów osiągnęło remisję bez występowania poważnych efektów ubocznych operacji [31]. inne dotychczas testowane struktury oun to podspoidłowa część zakrętu obręczy, części brzuszna prążkowia, jądro półleżące, jądro boczne uzdeczki, jądro łożyskowe prążka krańcowego i dolny konar wzgórza. wyniki użycia dbs w większości z tych struktur są bardzo obiecujące, ale należy prowadzić dalsze 49 badania, najlepiej na jak największych grupach pacjentów w celu ustalenia optymalnej lokalizacji dla umieszczenia elektrod i parametrów, które dadzą najlepszy efekt terapeutyczny przy możliwie jak najmniejszych skutkach ubocznych [32]. zachęcające wyniki dbs w leczeniu kolejnych zaburzeń układu nerwowego skłaniają badaczy do poszukiwań nowych zastosowań terapeutycznych tej metody. badania pacjentów z chorobą afektywną dwubiegunową (chad) poddanych zabiegowi dbs slmfb pokazują, że wszyscy chorzy doświadczyli znacznej poprawy w zakresie objawów depresyjnych. w przypadku jednego pacjenta wystąpiły objawy hipomanii, ale można je było rozwiązać poprzez dostosowanie parametrów generatora impulsów [33]. w ostatnich latach oprócz chad skuteczność dbs testowano w leczeniu chorych na zespół stresu pourazowego (podstawno-boczna część ciała migdałowatego), a także osób uzależnionych od substancji psychoaktywnych, takich jak kokaina i heroina, jednak w wypadku tych zaburzeń potrzeba jeszcze wielu badań, aby wysnuć definitywne wnioski na temat skuteczności tej metody terapeutycznej [34, 35, 36]. stumulacja nerwu błędnego stymulacja nerwu błędnego (vns) jest jedną z technik neuromodulacji, testowanej w eksperymentalnych próbach leczenia schorzeń neurologicznych i psychiatrycznych oraz zatwierdzoną metodą leczenia epilepsji i zaburzeń depresyjnych [37]. pomysł leczenia depresji tą metodą pojawił się, gdy pacjenci ze współistniejącymi objawami przygnębienia i depresji poddani vns w celu leczenia epilepsji wykazywali znaczną poprawę nastroju [38]. zestaw do vns składa się z podobnych elementów jak zestaw do dbs (generator impulsów, elektroda oraz przewody łączące), inne są jednak pewne aspekty techniczne obu urządzeń. procedura założenia u pacjenta zestawu do vns jest inwazyjna i wymaga przeprowadzenia zabiegu chirurgicznego. stymulator umieszczany jest na klatce piersiowej poniżej obojczyka. przewód łączący generator impulsów z elektrodą prowadzi się podskórnie w kierunku szyi, gdzie elektrodę umieszcza się w bezpośrednim sąsiedztwie przebiegającego przykręgosłupowo nerwu błędnego. elektrody stymulujące powinny być podpięte do nerwu błędnego poniżej odejścia od niego górnej i dolnej szyjnej gałęzi sercowej. stymulacja nerwu przebiega głównie w kierunku domózgowym z racji ilościowej przewagi włókien aferentnych w nerwie i odpowiedniej biegunowości podpięcia elektrod [38]. zabiegowi poddawany jest lewy nerw błędny, co pozwala uniknąć nasilenia stymulacji przywspółczulnej serca (prawy nerw jest mocno zaangażowany w unerwienie serca, zwłaszcza węzła zatokowo przedsionkowego, nadającego rytm impulsów rozchodzących się u układzie bodźcoprzewodzącym). istnieje także nieinwazyjna metoda stymulacji nerwu błędnego (noninvasive vns, nvns), polegająca na przykładaniu urządzenia stymulującego do skóry szyi w miejscach przebiegu nerwu błędnego. prowadzone badania z jej użyciem w leczeniu m. in. epilepsji i bólów głowy pokazują w pewnych aspektach skuteczność porównywalną z jej inwazyjnymi odpowiednikami przy jednoczesnym uniknięciu potencjalnych powikłań okołooperacyjnych [37]. rys. 3. schemat obrazujący stymulację nerwu błędnego źródło: https://www.researchgate.net/figure/vagus-nerve-stimulation-24_fig8_322992933 50 prawdopodobny mechanizm działania vns związany jest z licznymi połączniami jądra pasma samotnego (nts), czyli położonego w rdzeniu przedłużonym miejsca docelowego dla impulsów aferentnych biegnących w nerwie błędnym. nts wysyła włókna do jądra grzbietowego nerwu błędnego związanego z jego parasympatyczną komponentą, do tworu siatkowatego rdzenia przedłużonego oraz do przodomózgowia. to właśnie te ostatnie połączenia są ważne w mechanizmie przeciwdepresyjnego działania vns. część z tych włókien komunikuje się z miejscem sinawym (lc), jądrami szwu (nr) oraz innymi ośrodkami, których komórki produkują duże ilości substancji pełniących rolę neurotransmiterów [38]. to właśnie wpływ na neurotransmisję w synapsach przodomózgowia może być kluczowy w mechanizmie zmniejszania objawów depresyjnych, których geneza leży m.in. w obniżonym przekaźnictwie synaptycznym, w niektórych rejonach mózgu. podsumowanie wyniki badań pacjentów poddawanych neurochirurgicznemu leczeniu zaburzeń, takich jak ocd czy lekooporna depresja, w wielu przypadkach potwierdziły skuteczność tego typu terapii, ukazując zauważalne zmniejszenie objawów u znacznej części badanych. analizując stan pooperacyjny chorych, którzy wcześniej nie reagowali na środki farmakologiczne, psychoterapię lub inne metody leczenia (np. elektrowstrząsy) należy pamiętać, że w ich przypadku nawet niewielka poprawa stanu psychicznego, dająca szansę na polepszenie jakości życia jest dużym sukcesem. w przypadku takich pacjentów kluczowe jest możliwie jak największe zniwelowanie najbardziej niebezpiecznych objawów, takich jak intensywne myśli samobójcze u chorych na ciężką depresję, przy jednoczesnym ograniczeniu do minimum groźnych dla życia powikłań operacyjnych i negatywnych skutków zabiegu. w przypadku wielu zaburzeń, do których należą zaburzenia odżywiania, uzależnienia czy schizofrenia, wyniki są wciąż niejednoznaczne i należy prowadzić dalsze badania nad najbardziej optymalnymi strukturami oun docelowymi dla zabiegów ablacyjnych lub dbs. w przypadku ocd, dbs od wielu lat jest metodą leczenia zaakceptowaną przez amerykańską agencję żywności i leków (food and drug administration). w terapii depresji dobre wyniki daje dbs oraz stymulacja nerwu błędnego. ciekawą alternatywą dla zabiegów wymagających wykonania otworów trepanacyjnych może być natomiast nieinwazyjna przezczaszkowa stymulacja magnetyczna (tms), do niedawna wykorzystywana głównie w eksperymentach nad funkcjonowaniem kory mózgowej, a od pewnego czasu także, jako metoda leczenia depresji oraz schorzeń neurologicznych. przyszłe badania dadzą odpowiedź na pytanie, które z tych metod są najskuteczniejsze i najbezpieczniejsze dla pacjentów. bibliografia 1. j. f. fulton, c. f. jacobson, the functions of the frontal lobes: a comparative study in monkeys, chimpanzees and man, adv. mod. biol., (1935), vol. 4, 113–123. 2. m. d. staudt, e. z. herring, k. gao, j. p. miller, j. a. sweet, evolution in the treatment of psychiatric disorders: from psychosurgery to psychopharmacology to neuromodulation, front neurosci., (2019), vol. 13, 108. 3. j. p. caruso, j. p. sheehan, psychosurgery, ethics, and media: a history of walter freeman and the lobotomy, neurosurg focus, (2017), vol. 43(3), e6. 4. f. marchi, f. vergani, i. chiavacci, r. gullan, k. ashkan, geoffrey knight and his contribution to psychosurgery, j neurosurg., (2017), vol. 126(4), 1278‐1284. 5. f. ovsiew, d. m. frim, neurosurgery for psychiatric disorders, j neurol neurosurg psychiatry, (1997), vol. 63, 701–705. 6. m. s. soares, w. s. paiva, e. z. guertzenstein, et al, psychosurgery for schizophrenia: history and perspectives, neuropsychiatr dis treat., (2013), vol. 9, 509‐515. 7. g. spatola, r. martinez-alvarez, n. martínez-moreno, et al, results of gamma knife anterior capsulotomy for refractory obsessive-compulsive disorder: results in a series of 10 consecutive patients, j neurosurg., (2018), vol. 131(2), 376‐383. 8. j. pepper, l. zrinzo, m. hariz, anterior capsulotomy for obsessive-compulsive disorder: a review of old and new literature, j neurosurg., (2019), 1‐10. 9. b. v. almeida, i. aquino, l. j. silva, neurosurgery for refractory schizophrenia: a systematic literature review [published online, 2020 apr 06] arquivos brasileiros de neurocirurgia: brazilian neurosurgery doi: 10.1055/s-0040-1702978 10. d. a. da costa, the role of psychosurgery in the treatment of selected cases of refractory schizophrenia: a reappraisal, schizophr res., (1997), vol. 28(2-3), 223‐230. 11. t. a. hurwitz, c. r. honey, j. allen, et al, bilateral anterior capsulotomy for intractable depression, j neuropsychiatry clin neurosci., (2012), vol. 24(2), 176‐182. 51 12. j. d. steele, d. christmas, m. s. eljamel, k. matthews, anterior cingulotomy for major depression: clinical outcome and relationship to lesion characteristics. biol psychiatry, (2008), vol. 63(7), 670‐677. 13. a. carter, w. d. hall, addiction neuroethics: the promises and perils of neuroscience research on addiction, united kingdom: cambridge university press, 2012. 14. j. sharim, n. pouratian, anterior cingulotomy for the treatment of chronic intractable pain: a systematic review, pain physician, (2016), vol. 19(8), 537‐550. 15. s. corkin, a prospective study of cingulotomy, w: the psychosurgery debate: scientific, legal, and ethical perspectives, e. s. valenstein (red.), san francisco: wh freeman and co, 1980. 16. k. d. davis, w. d. hutchison, a. m. lozano, r. r. tasker, j. o. dostrovsky, human anterior cingulate cortex neurons modulated by attention-demanding tasks, j neurophysiol., (2000), vol. 83(6), 3575‐3577. 17. s. crottaz-herbette, v. menon, where and when the anterior cingulate cortex modulates attentional response: combined fmri and erp evidence, j cogn neurosci., (2006), vol. 18(5), 766‐780. 18. e. o. richter, k. d. davis, c. hamani, w. d. hutchison, j. o. dostrovsky, a. m. lozano, cingulotomy for psychiatric disease: microelectrode guidance, a callosal reference system for documenting lesion location, and clinical results, neurosurgery, (2004), vol. 54(3), 622‐630. 19. j. e. rodgers, psychosurgery: damaging the brain to save the mind, new york: harpercollins publishers, 1992. 20. i. strauss, a. berger, s. ben moshe, et al, double anterior stereotactic cingulotomy for intractable oncological pain, stereotact funct neurosurg., (2017), vol. 95(6), 400‐408. 21. j. cummings, anatomic and behavioural aspects of frontal-subcortical ciruits, ann. n y acad. sci., (1995), vol. 769, 1–13. 22. m. harat, m. rudaś, metody chirurgicznego leczenia wybranych chorób psychiatrycznych. neuropsychiatr. i neuropsychol., (2007), vol. 2(1), 3–18. 23. j. m. cooney, psychochirurgia i leczenie elektrowstrząsowe, w: psychiatria, p. wright, j. stern, m. phelan (red.), wrocław: wydawnictwo elsevier urban & parnter, 2008. 24. s. c. park, j. k. lee, c. h. kim, j. p. hong, d. h. lee, gamma-knife subcaudate tractotomy for treatment-resistant depression and target characteristics: a case report and review, acta neurochir (wien), (2017), vol. 159(1), 113‐120. 25. e. o. göktepe, l. b. young, p. k. bridges, a further review of the results of sterotactic subcaudate tractotomy, br j psychiatry, (1975), vol. 126, 270–280. 26. s. z. k. tan, m. l. fung, j. koh, y. s. chan, l. w. lim, the paradoxical effect of deep brain stimulation on memory, aging dis., (2020),vol. 11(1), 179‐190. 27. c. c. mcintyre, r. w. anderson, deep brain stimulation mechanisms: the control of network activity via neurochemistry modulation, j neurochem., (2016), vol. 139, 338‐345. 28. e. costa, j. a. silva, r. e. steffen, the future of psychiatry: brain devices, metabolism, (2017), vol. 69, 8‐12. 29. t. e. schlaepfer, b. h. bewernick, s. kayser, b. mädler, v. a. coenen, rapid effects of deep brain stimulation for treatment-resistant major depression, biol psychiatry, (2013), vol. 73(12), 1204‐1212. 30. a. j. fenoy, p. schulz, s. selvaraj, et al, deep brain stimulation of the medial forebrain bundle: distinctive responses in resistant depression, j affect disord., (2016), vol. 203, 143‐151. 31. b. h. bewernick, s. kayser, s. m. gippert, c. switala, v. a. coenen, t. e. schlaepfer, deep brain stimulation to the medial forebrain bundle for depressionlong-term outcomes and a novel data analysis strategy, brain stimul., (2017), vol. 10(3), 664‐671. 32. d. drobisz, a. damborská, deep brain stimulation targets for treating depression, behav brain res., (2019), vol. 359, 266‐273. 33. s. m. gippert, c. switala, b. h. bewernick, et al, deep brain stimulation for bipolar disorder-review and outlook, cns spectr., (2017), vol. 22(3), 254‐257. 34. j. p. langevin, r. j. koek, h. n. schwartz, et al, deep brain stimulation of the basolateral amygdala for treatment-refractory posttraumatic stress disorder, biol psychiatry, (2016), vol. 79(10), 82‐84. 35. j. kuhn, c. p. bührle, d. lenartz, v. sturm, deep brain stimulation in addiction due to psychoactive substance use, handb clin neurol., (2013), vol. 116, 259‐269. 36. a. gonçalves-ferreira, f. s. do couto, a. rainha campos, l. p. lucas neto, d. gonçalves-ferreira, j. teixeira, deep brain stimulation for refractory cocaine dependence, biol psychiatry, (2016), vol. 79(11), 87‐89. 37. h. yuan, s. d. silberstein, vagus nerve and vagus nerve stimulation, a comprehensive review: part ii, headache, (2016), vol. 56(2), 259‐266. 38. t. zyss, stymulacja nerwu błędnego w terapii depresji-opis metody i kilka krytycznych uwag, psychiatr pol., (2010), vol. 44(1), 71‐88. 33 ramesberger, reinhold. psychological training in sports. quality in sport. 2022;8(2):33-44. eissn 2450-3118. doi http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.02.003 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41002 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2022; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 18.10.2021. revised: 19.11.2022. accepted: 22.11.2022. psychologicaltraininginsports ramesberger reinhold faculty of arts, humanities and social sciences, university of ljubljana, slovenia correspondence: ramesberger reinhold, schwarzecker str.14, ger 83486 ramsau; e-mail: mareira@web.de abstract: the primary task of a coach in competitive sports is the support and guidance of athletes in their development to achieve the individual top level of performance. therefore, coaches should acquire a working knowledge of all areas affiliated with performance enhancement. psychological training is one pillar a today´s coach should be familiar with. this article illustrates some components with psychological background knowledge for consideration when applying psychological training. it is imperative for coaches to gain a familiarity with this often neglected facet of training in order to provide support and guidance for athletes on their way to achieve peak performance in competitions along their sports career. with this article science meets real life experience and thus it enhances the body of knowledge for coaches for new thoughts to train elite athletes. key words: psych regulation training, mental training, goal-setting, self-confidence, self-efficacy 1. introduction: whether in biathlon, ski jumping, athletics, gymnastics or other sports psychological training has become increasingly established in competitive sports (beckmann-waldenmayer & beckmann, 2012) and pursues the following objectives: to release blockages in the mind during competition and to reduce self-doubt, and to enable the athletes to fully exploit their own potential. in competitive sports, mental strength often determines success or failure, pleasure or frustration. mental strength requires a pronounced self-confidence which can be achieved by physical training. according to current knowledge, today´s athletic training consists of the following pillars: technique training, tactics training, physical training, psychological training. statements such as “winning is with the mind” or “winners don't doubt” and “doubters don't win” are often quoted. baumann (2006) states in this context: "you will not achieve a victory that you cannot imagine, even if you have the physical abilities to do so" (baumann, 2006, p.155). this underlines the increasing importance of psychological training as part of the training of elite athletes. so mental training seems to play a decisive role in contributing to the success in sports, and the focus on this subject seems to increase gradually (gross et al., 2018). gabler (1995, p.37) stresses that "[...] the psyche is the basis of all training." it is a general consensus that an athlete who enters a contest is a mind-body organism and not only a physical machine (coleman, 2013). ultimately, the psychological state of the athlete in the probationary situation of competition determines whether the level of performance of training is achieved or exceeded within a competition (kratzer, 1991, 1994). instructions of coaches often imply "you just have to believe in it" but unfortunately it is not that simple, because every athlete has his/her own physical and psychological limits. however, both can be brought to a higher level by a suitable training. psychological aspects must always be taken into account in the event that there are major discrepancies between the performance in training and the one in a competition. sports psychology represents the interface between psychology and sports science and provides the basic knowledge for the field of psychological training. it aims to develop mental skills within athletes that improve their athletic performance, i.e. skills that help them to perform optimally at the right time (crust & azadi, 2010; gucciardi et al., 2009; hanin, 2000; mahoney et al., 2014). however, it should be noted that psychological training and physical training cannot be substituted. moreover, psychological training is trainable, which is somehow similar to physical training. running, practicing pilates, or lifting weights just once will not change much, but regular http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.02.003 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41002 34 exercise will build up muscles and improve skills. the situation is similar with psychological training. small but regular exercises will have an impact (crust & azadi, 2010; gucciardi et al., 2009; mahoney et al., 2014). for this reason, this facet of training will be examined in detail in the continuation so as to provide a contribution to the body of knowledge for coaches in this area. 2. theoretical approach the world as we perceive is a construct of our thoughts, i.e. the result of subjective processes in our brain. since every person evaluates, perceives and interprets things differently, this means that mental processes such as perception, thinking and drawing conclusions, i.e. "cognition" are of relevant importance for the individual athlete. even if athletes are highly trained in sport techniques, this is no guarantee that they will have their cognition, feelings and thoughts under control in a competition. mental processes such as fears or doubts resulting in concentration problems inhibit athletes from achieving their best performance (hanin, 2003, 2010). psychological training in sports is generally referring to the training of psychological processes for the systematic optimization of the psychological prerequisites for action with the help of psychological methods (gabler & maier, 1998; hottenrott & seidel, 2017; seiler & stock, 1994). psychological training considers factors such as motivation, enjoyment, self-confidence and self-efficacy (abbott & collins, 2004; côté, baker, & abernethy, 2007; csikszentmihalyi, rthunde, & whalen, 1997). it means that athletes or their coaches adjust and control the athlete´s sports behaviour by adopting specific ways to promote psychological state. basically, it is about the ability to ignore all psychological and social disruptive factors in the training process and/or competition and instead focus on achieving a set goal. with psychological training, actions that have already been learned can be supported through targeted mental preparation or new actions can be learned more quickly. “it is not the thing themselves that move us, but our views of them” (epictetus, 50 – 138 ad), from this it can be deduced that the views lead to success or failure, especially in stressful situations. thoughts such as: “i can do this” or “i am super prepared“ are in contrary to thoughts like “i cannot do this, the others are better”. psychological training is helpful to optimize the psychological prerequisites for top performance. there are many methods in psychological training, some of them will be highlighted in the following. 2.1 mental training mental training (“mental imagery”) is one of many training methods in sports psychology. according to igel (2000, 2001), there is no uniform definition of mental training, but all definitions have in common the “repeated imagining of movement sequences without actually executing them (igel, 2000, p.24). in this kind of training, the real movement or situation is not practiced, but it occurs in the athlete's mind, i.e. it is internally generated, by oneself or under the guidance of a sports psychologist or coach (farah, 1984). it is a mental form of situational anticipation in which an athlete imagines how he wants to think, feel and act in a certain situation (annett, 1995; igel, 2000, 2001). the more detailed and concrete movement sequences or special situations that an athlete has to deal with are practiced in the imagination, the more effective such training is. within this process, ideas about the optimal implementation of a specific movement and/or action sequence are activated in a targeted manner. mental training offers the option to concentrate in the imagination on certain details in order to reinforce them or fade them out. statements from athletes such as: "i'm ready" are indicators of the quality of this preparation. cognitive research has proven that merely visualized images (events experienced only in thought) are similar to what is actually experienced (farah, 1984) and thus leads to increased activation of the brain areas involved in actual movement or actual coping with a situation. imagining a movement causes the occurrence of electrical action potentials in the muscle groups which are involved in the actual movement, the so-called carpenter effect (gabler et al. 1995). mental training and practical movements use the same neural structures, and therefore, the primary motor cortex is of great importance during movement imagination (mayer & hermann, 2009). every thought triggers electrochemical processes in the brain and thus influences performance. erlacher (2010) speaks of activation in the supplementary motor areas and the premotor cortex. everything we perceive in reality or in our thoughts is based on neuronal structures. there is a direct connection between mental and neural activity. this means that what we focus our attention on, and what we think or feel, ultimately shapes our brain. active regions receive more blood flow because they need more oxygen and glucose. the genes in the neurons are therefore activated to a lesser or greater extent in dependency of what we stress. neural connections that are relatively inactive gradually disappear, while neurons that are activated together become wired and strong (“neurons that fire together, wire together” (hebb, 1949)). the "key word" visualization is currently one of the mainstreams in competitive sports training. the problem is, that humans will fall back into old behaviours (tendency to regress), in the event of having an overload of stress and the visualization has not been conditioned sufficiently. thus, it should be noted, that mental training works, similar to physical training, through frequency, regularity and intensity. it is particularly effective when combined with physical training. mental training can in no way replace physical training, it can only complement it, i.e. mental training and physical training have a complementary effect. 2.2 psych regulation training 35 psych regulation is generally understood as the adaptation to changing conditions (duden, 2017; hackfort, 2018). mentally strong athletes have the ability, regardless of the changing competition conditions, to perform at the upper performance limit. as a basic principle, it can be said that energy follows the thought(s), whereby it should be noted that every human being has an optimal range of psychophysical performance (nitsch & hackfort 1979). some need a high level of arousal to achieve their best performance, some need a low level, some athletes already have a high level of self-confidence and a strong will, and others must develop and train it. the nice thing about psych regulation training is that you can train the individual components, either yourself or in cooperation with a mental coach. some of the effective forms of psych regulation training are presented in the following subchapters. 2.2.1 self-efficacy training  strengthening the self confidence in the 1940s, the british psychoanalyst donald winnicott coined the concept of effectiveness, according to which only trust in one's own abilities for a personal goal leads to success. athletes who are convinced of their skills and abilities can recall their top performance better than athletes who have doubts about their capability (bandura, 1977; mahoney & avener, 1977). the strong belief that one's own abilities and skills can master (difficult) tasks and difficult situations is defined as the expectation of self-efficacy by albert bandura (1997). he demonstrated that strong personal triumphs are likely to affect this transformational restructuring of selfefficacy beliefs as the result of a “powerful mastery experience” (bandura, 1997, p. 53). however, selfconfidence is not a coincidence; it can be specifically increased through psychological training. self-efficacy, i.e. the belief that you can have a positive influence on things, generally has positive effects on various areas of life and also promotes performance and motivation in sport. it is known from motivational psychology research that set and achievable goals can only be achieved if there is the belief in successful action (baumann, 2006; beilock & feltz, 2007; deci & ryan, 1993). if athletes do not believe in their ability, i.e. their self-efficacy expectations are low, they perceive tasks as a risk of failure and, in the worst case, even assume that they will not be successful. this is expressed in statements such as "i should not..." or "this is not going well" (oudejans et al., 2011). however, if they are convinced that they can cope with the sporting tasks, they accept the situation as a challenge and believe in success, because "doubters don't win and winners don't doubt". moritz et al. (2015) proved this with their meta-analysis. by examining 45 studies, they were able to show a positive correlation between self-efficacy and athletic performance. in psychological training, it is therefore important to strengthen or develop the athlete's strong belief in the own abilities and thus in their self-efficacy. mothes et al. (2017) have also found that one's own expectations have a strong influence on how strenuous sport is experienced, with the experience of exertion in turn playing a significant role in what athletes think of themselves (stangl, 2021). in order to create a strong self-efficacy belief, bandura (1977) explored four sources that can influence or modify an individual's self-efficacy expectations: performance accomplishments vicarious experience verbal persuasion emotional coping/arousal coping performance accomplishments the strong personal triumph in mastering a challenging task can create an increased individual belief that other tasks with equal or greater difficulty can be overcome in the same way (samuels & gibb, 2002; samuels et al., 2010). the experience of mastering situation(s) creates so-called somatic markers in the emotional memory of experiences. every deep experience that a person has made is stored in his emotional experience memory and can be activated again in similar situations in the future. this stored information can be positive or negative, i.e. positive and negative markers intuitively point to positive or negative options for action. in the situation, this affective evaluation happens within 200 milliseconds in the implicit area (gut feeling). it is a body-based, spontaneous and intuitive navigation system, i.e. an emotional subconscious evaluation of a situation, which is based on previous goal achievement. these somatic markers then trigger corresponding bodily reactions. in psychological training, it is therefore important to identify and analyse the expected situation and then mentally recall the memory of similar situations that have been mastered positively and dock on there mentally. according to the principle of "strengthening strengths" and "weakening weaknesses", it is important to focus on strengths and positive coping. vicarious experience in psychological research, a distinction is made between personal and general self-efficacy expectations (schwarzer & jerusalem, 2002). the self-efficacy expectation can be influenced by two experiences: 1. mastery experience 2. vicarious experience although the vicarious experience is secondary, it can also increase self-efficacy. vicarious experience is the representative experience in which someone else is observed by doing a certain sport activity successfully and the observing person then draws conclusions about his own sense of competence (schwarzer & jerusalem, 2002). observing successful world-class athletes and drawing conclusions for the own technique or tactical behaviour are well-known examples in sport. observing elite runners in being successful create the thinking and makes us https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fpsyg.2021.669905/full https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fpsyg.2021.669905/full https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fpsyg.2021.669905/full 36 more belief to run in a similar way. in easy words, the imagination to run like a world champion improves our performance. verbal persuasion (self-talk & coach-talk) verbal persuasions are verbal encouragements from the athlete himself (self-talk) and/or from external persons (coach-talk) to be able to carry out a certain activity, i.e. to increase or stabilize the expectation of self-efficacy. coach-talk and self-talk are means of directing the focus, and this ensures that the corresponding brain areas are active and thus promote that athletes can perform at their best (spitzer, 2002). a self-talk or self-instruction always begins with thought processes which, like the motivation, can be positive (what do i want to achieve) or negative (what do i want to avoid). this orientation determines the actions very strongly. the american sports psychologists mahoney and avener (1977) were able to prove in national qualifying competitions that the thoughts and self-talks of qualified and non-qualified differed. the successful ones were taskand goal-oriented and had thoughts of achievement and repressed negative thoughts with self-talk, while the unsuccessful were thinking about possible negative consequences, i.e. thoughts of avoidance with a focus on avoiding mistakes. the self-talk (hatzigeorgiadis et al., 2011; tod, hardy & oliver, 2011) we put our thoughts into words by talking to ourselves and thus trigger that the energy follows the thoughts that are clearly expressed through the self-talk. in psychology, the term “self-instruction” is also used in this context. self-instruction is based on the effect that our mind and body believes what we tell them in other words "fake it till you make it". talking to yourself prompts the subconscious to send positive (or negative) thoughts. a selftalk can be mute, quiet or loud, but when it takes place it has an impact on our actions because our energy follows the thoughts. self-talk or external persuasion can be used to: memorize a sequence of movements (e.g. "push-pull" or "left aaand hop!" motivate oneself (e.g.: "i'm ready, i'm well prepared." "i'll do it", "i can do it", "i'll keep the pace today") regulate anger or arousal (e.g.: “stay calm, you've already done more difficult things!", "quiet now" or "now put all your energy into the jump"). positive self-talk activates energy, while negative self-talk drains energy. the naïve sportsman wisdom "only when we give up in the head then our legs stop running" clearly expresses that the head always gives up first. self-talk and action are closely related. in difficult situations beyond the comfort zone, the inner self-talk first turns negative, "i can't follow anymore" or "i can't do it" after that, the person physically shifts down a gear or gives up. namely, the negative turn is always first in the head, only then the concrete reactions and decisions follow. this means that destructive self-talk becomes a negative cycle of thought, i.e. one negative thought leads to the next, which leads to the next, and this creates a negative spiral. the problem is that this negative spiral is difficult to switch off, but it is rather an automatism. however, this automatism can be broken in the following steps: become aware of the negative spiral (and stop it). change or stabilize the mood: the way you feel is a personal contribution and depends on the selftalk, which can be either a complaint or an acceptance of the challenge, e.g.: the tempo is too hard = complain, or, this tempo puts me on the podium = acceptance. increase in motivation: motivation is regulated by self-talk, orientate on the action: actions support on the way to results and goals. you can talk to yourself about the necessary action steps in self-talk, then you carry out these actions more precisely and efficiently and, as a side effect, you distract yourself from negative thoughts. a self-talk is recommended to be “appreciatively”, because appreciation is one of the great psychological needs of human beings (maslow, 1943), it should be clear and not generalized and it must be in the present tense such as "i do that" instead of "i could do that". the coach-talk the external address of the coach-talk can also trigger internalization, which generally takes place in four steps. the first step is the external verbal instruction by the coach (coach-talk), which then gives a template for the following sequence of a possible self-talk. the sequence of the steps is as follows: external verbal instruction (coach-talk). saying out loud yourself. inner voice. shortened internal speaking. these steps enable an improvement in action control (munzert, 1997). according to munzert (1997), the effectiveness of self-instruction in motor skills (sporting performance) in adults is relatively unexplored, but he points out that weaker performers in particular can benefit from this type of attention control (verbal instruction). beilock et al. (2008) used functional magnetic resonance imaging to demonstrate increased neuronal activation of premotor and primary sensorimotor areas of the brain when instructional sentences were spoken. namely, through instruction with words motoric areas were activated, which help to anticipate the effects of actions. 37 emotional coping  arousal regulation emotions have a fundamental impact on self-image as well as decisions and actions. this also applies to the ability to call up one's top level of sports performance on the point. sport is inherently emotional, so emotions and emotional arousal influence the performance of athletes positively or negatively (beckmann & elbe, 2011, 2015; beedie et al., 2000; hanin, 2003; lane et al., 2016; lazarus, 2000) and thus emotional coping (arousal regulation) is crucial to optimize the performance in training and competition (hanin, 2000). the emotional state of the athlete can make the difference between victory and defeat (craft, maygar, becker & feltz, 2003). under stress, positive emotions can create the “undoing effect” (fredrickson et al., 2000) which means negative stress is a least neutralized. it is therefore important to be able to control the emotions or influence them in a goaloriented manner. hyper-hypoor an unstable level of arousal (emotions) can be impacted by coaching and/or self-coaching. this can be preventive (before the competition) or retrospective (after the competition). in sports, there are negative emotions such as fear, neutral emotions such as tension and relaxation, and positive emotions such as fun and joy. negative emotions lead to dissatisfaction and disappointment, while positive ones can lead to flow and maximum performance. flow is a kind of balance between overand under-challenging, i.e. matching the demand to the abilities and skills of the athlete (csikszentmihalyi 1987; csikszentmihalyi & jackson, 2000). emotions are always linked to motivation; positive as well as negative. cognitive-physiological theories view emotions as a combination of arousal and the cognitive assessment of a current situation (lazarus, 1984). so the intellectual assessment of a situation plays a crucial role in controlling emotions. the limbic system is responsible for our emotions. this system serves the processing of emotions and the emergence of drive behaviour. it makes you feel good when you think of a win or some other positive situation. the reward centres are all the more active, the higher the apparent chance of winning. in the brain, messenger substances such as dopamine (promotes targeted action, spurs us on to achieve a desired goal), oxytocin (trust hormone) and various endogenous opioids (feel-good substances) are produced. all of these substances ensure that a person moves towards a goal. emotions influence the biochemical processes of the body (le doux, 2003) and they are in contrast to affects aimed to a goal and therefore they can be used consciously (brandstätter, schüler, puca & lozo, 2013) and, thus emotions can be learned to control to some extent. increasing positive emotions and dampening negative ones, activating or suppressing certain emotions or perceiving or evaluating them differently is the approach within psychological training in sports. this coping can be achieved by different strategies, such as: 1. solving a problem/situation which creates negative emotions (fear, sadness, sorrow, depression) and thus changing the situation. for solving the problem, an athlete must experience success in training and/or competition and based on that, he can develop self-confidence and the belief that he can master a given task. this can be developed by the principle of progression by going from simple to complex, from slow to fast, from low to higher intensity and from easy competitions to high level competitions within one season or more season’s progresses. also the part-to whole method in learning sport techniques in order to master something in pieces is a practical approach. nevertheless, the task for developing the athletes ‘self-confidence should meet his sweet spot, with suitable achievable but demanding tasks (gilbert, 2017). this way enables the athlete to recall mastery and establish a sense of capability going into a new and more demanding competition. 2. perception change: with this method, negative emotions are re-evaluated/reinterpreted into positive situations by changing the perception of the stressful situation without changing the situation itself (benadada, k., chaffar, s. & frasson, c., 2008). it is important for changing the perception to analyse where the athlete's strengths are, because strengths are the only way to win. this means that both, the coach and the athlete, should not analyse failure but success. by recalling strengths and visualizing what worked already the dysfunctional thoughts will disappear. they will not be deleted or forgotten, but they will be pushed back. this results in a re-evaluation from performance-impairing thoughts (threat) into a challenge. this can lead to self-talk as an accompanying self-instruction. furthermore, even failure can be positively interpreted as just a step on the path of development. 3. raising or consciously triggering of positive emotions (benadada, k., chaffar, s. & frasson, c., 2008). some usable instruments to achieve this effect are:  the use of music: the neurologist manfred spitzer (2002) states that the brain sends out impulses to produce feel-good hormones when listening to pleasant music. this is explained by the fact that music signals go directly to the zones of longterm memory via the limbic system through neural circuits. this allows people to be put into an altered state before rational mental operations begin. gorn (1982) was able to demonstrate classical conditioning in the field of advertising by pairing positively rated music with a product. this principle is also used in sports. the use of music can increase or calm down arousal and create positive emotions. depending on the type of sport and the character of the athlete, it is important to note that some sports disciplines, such as sprint, require a high level of arousal while others, such as darts, require a rather low level of arousal. similarly with athletes, while one is showing too low arousal level, another may need to calm down. as a consequence, in order to use music within psychological training effectively, a trainer must know his athletes. 38  external persons (coaches/ fans/ teammates): emotions are transferrable or contagious. special nerve cells, known as mirror neurons, form a resonance system in the brain that enables us to empathize. this means that emotions from others and external triggers are recorded and emotionally processed, i.e. reflected. this means positive emotions from coaches, fans and especially teammates in team sports can be contagious. the group dynamics and the community experience also cause positive emotions, such as joy, good mood and thus give energy.  success: success is one of the greatest motivators that drives intrinsic motivation by positive emotions. actively recalling success situation(s) can therefore generate positive emotions, as well as success in a competition itself. just think of the effect of five hits in biathlon or the lead-goal in soccer.  power poses: priming research has shown that unconscious anchors influence behaviour. for example, if you consciously assume a dominant posture, the testosterone level in your blood will rise (thomashoff, 2021). the most known power posing is to rise the hands in the air, as if you are passing as first the finish line. the posing influences mental and psychological processes because our brain connects a power pose with a successful situation and, thus body language can suppress negative emotions such as fear and convert them into positive ones. the often heard statement “winners can be recognized at the start, losers too” is based on this kind of body language. an example of this is e.g. in cross-country skiing the aggressive posture with the flexed (strongly bent) arms and aggressively outward-pointing elbows in the mass start which is a power pose. with power posing the athlete can influence his own emotions.  avoiding negative emotions and negative judgment circles (frese & keith, 2015): it is well known in sports that dysfunctional thoughts (negative thoughts) and inappropriate states of arousal (emotions) prevent optimal performance. athletes can usually achieve their best performance when they feel good, when they are filled with joy, good humor, fun and contentment (baumann, 2006). if you feel joy and contentment, you cannot be anxious and have dysfunctional thoughts at the same time, because our brain cannot process completely different types of arousal impulses simultaneously and in parallel. joy and a good mood give energy, the other way around, the energy is reduced by fear or too much seriousness. negative emotions such as sadness, sorrow, depression, anger and in worst case fear are dominant when athletes experience performance impairments and setbacks. dysfunctional thoughts: dysfunctional thoughts are e.g. "i hope i don't fall in the mass start"; "i hope the skis work"; "i hope i don't fall on the descent", etc. such thoughts hinder optimal performance in sport, as they focus on avoidance and not on achieving something. anger: lazarus (2000) describes "anger" as a "dangerous emotion" because the so triggered tendency to act can hardly be suppressed. anger can trigger two forms of reaction in competitive sports. on the one hand, anger can trigger an impulse to “counterattack” to repair wounded self-esteem. on the other hand, discouragement and loss of motivation are also a possible result of anger. fear: the most influential negative emotion in sports is fear. it is one of the most important human emotions and helps us to ensure our survival by drawing our attention to possible dangerous situations. fear is a psychological phenomenon and is, so to speak, a negative emotional state characterized by nervousness, worry and apprehension. it is characterized by changes at the physiological, experiential, and behavioural levels. this state arises from an indefinite starting position before the actual event and the uncertainty about the outcome of this situation (ehrlenspiel & mesagno, 2020). in addition to physical dangers, social situations such as belonging or recognition in a group (e.g. sports team) also play a role (hoyer & härtling, 2019). in competitive sports, one's own expectations, fear of failure or a lack of trust can trigger feelings of fear when important values ​ ​ and goals are threatened, such as the existential future of the athlete. the evaluation of these emotional states is often decisive for success or failure (craft et al, 2003). fear always triggers avoidance reactions, while joy and fun increase activation levels (baumann, 2015; kogler, 2006). whether and how we experience fear is depends on individual and subjective features. it arises anticipatory and is an expression of the perception of a future sporting situation that is seen as threatening. fear is generally performance-reducing, but it can be prevented or minimized through forms of psychological training through cognitive regulation (eberspächer, immenroth & mayer, 2002). through psychological training, controlled emotion regulation, i.e. emotion management, can cause the right emotions (physiological arousal level) to be evoked. it is therefore important for athletes (with the support of the coach) to cope with the situation or to strengthen their awareness of their ability and not to let the fear arise in the athlete (ehrenspiel et al., 2011, 2018). 2.2.2 training of willpower “skill your will” "winning takes place in the mind" is a statement often quoted by athletes and coaches. hopeful positive reports from trainers such as "well prepared", "efficient" "ready" are often not reflected in the results and just as often 39 there are so-called surprise winners which are not expected according to their paper form. it is assumed that this is due to the volition, the will to win. the failure of well-trained athletes often has the following causes: emotional instability and lack of will to win. will power as well as physical fitness and skill are essential in successful participation in athletic competitions. building confidence and the belief in oneself is essential for winning. in elite sports, success is often admired, but the way to get there is often not perceived. this is comparable to a mountain tour where you admire the summit but do not see or ignore the mountain itself and the exhausting path to the summit. this means that you need a motivation (= summit) to start, but without willpower you will never reach your goal. in 1923, johannes lindworsky wrote in his book 'the will school', “if you want, you can do anything. you just have to be able to want it” and relied entirely on the power of the own will. the often quoted saying, “whether you think you can do it or not, you will be right in any case” goes in the same direction. as us football coach vince lambardi put it, "the difference between a successful person and others is neither lack of strength, nor lack of knowledge but lack of will." in order to achieve a sporting goal, the will has a special meaning. only when a specific goal has the necessary strength (initiation of action) and top priority (focus) the peak athletic performance can be achieved. volition training is always linked to motivation and is particularly important when internal and external disturbances, distractions or short-term, easily achievable goals, distract/disrupt from the actual goal and, consequently lead to motivation problems (li, 2007; liang, 2007). motivation is the setting of desirable and achievable goals. there are two motivational systems in the human brain that are activated by different stimuli: 1)the activation system (appetizing), 2) the avoidance system (defensive). depending on which system dominates, the general behavioural strategy is determined. motivation thus explains how the behavioural strategy arises, it either is dominated by the drive to achieve something or to avoid something. however, being motivated does not automatically mean taking action. especially in the event of adverse external conditions, more than motivation is required (bhattacharya, mach, & moallem, 2011). in this case, will-power or volition is required to launch and then maintain the initiation of action. volition (willpower) thus explains how the idea (motivation) is translated into success (searle, 1983; zhu, 2004). in competitive sports, where you have to leave your comfort zone, volition is an essential component for top athletic performance (beckmann, 1999). only when a concrete idea has the necessary strength and highest priority (initiation of action) does it come to peak sporting performance (will to win). it hence requires a clear goal first, so that a strong will can be developed. this goal then becomes the driving force. this goal also serves as a control of action – a comparison between what is aimed for and what has been achieved, i.e. success or failure. willpower is a skill that is always needed when there is a conflict of goals between quick, immediate gratifications (short-term relief = evasive action/distraction) and most long-term goals. short-term alternative activities lure you away from the actual and arduous path and are experienced by the brain (short-term) as a reward by setting free the neurotransmitter or feel-good hormone dopamine (keller, 2018). training the will means not giving in to these short-term needs ("rewards"), instead suppressing them and pursuing the higher goal. it should be noted there that the need for sleep, sex or consumption is easier to suppress than the need for food and drink. the most difficult thing is not to be distracted from work (the actual goal), i.e. the hard training in sport (stritzelberger & ernst, 2015) and to leave the comfort zone. willpower resides in the prefrontal cortex, the area for volitional decisions that only humans, unlike animals, are capable of (frith, 2013). the will works like a muscle and will tire or become exhausted under too much of stress, but it can also be trained like a muscle with the principle of exertion and relaxation (baumeister, 2012; baumeister & tierney, 2012). normally in top-class sports, a period of more than 10 years of intensive training out of the comfort zone has to be accepted. the purpose of psych regulation is to activate all psychological factors in such a way that an optimal action result is achieved (baumann, 2006). psych regulatory measures can be taken by the athlete himself (self-regulation) or by coaches, supervisors, psychologists, etc. (external regulation). the training of the will represents such a psych regulation. 2.2.3 self-fulfilling prophecy the self-fulfilling prophecy is a psychological phenomenon that can affect our own behaviour as well as that of those around us. at its core, a self-fulfilling prophecy states that when we expect a certain behaviour or outcome, we ourselves help ensure that behaviour or outcome actually occurs. it is, as a matter of fact, an active influencing of the construction of reality (felfe, 2009) in that the one or those who believe in the prophecy behave in such a way (usually unconsciously) that the prophecy is fulfilled. in any case, the application of the self-fulfilling prophecy strengthens the optimistic attitude towards achieving something. the thought of it activates the energy in that direction because the energy follows the thoughts. however, there is also the opposite effect, referred to as the suicidal prophecy. our involvement ensures that a result does not occur. this counterpart of the self-fulfilling prophecy changes human behaviour so negatively that the outcome is more negative than the possible outcome without this prophecy (stangl, 2021). in competitive sports, this is often reflected in the failure to achieve the training performance or in the inability to call up the maximum performance. doubts about one's own performance potential in a competitive situation prevent from achieving the training performance in competitions. the suicidal prophecy is therefore a "brain issue" that can even prevent 40 normal training performance. if there is no conviction that a goal/performance can be achieved, then there is also no energy for action. the lack of success is then seen as a confirmation of the negative expectation. basically, it should be noted that the energy follows the thoughts. good thoughts strengthen while bad thoughts weaken. becoming aware of these self-reinforcing tendencies can already be a step in the right direction to improve performance. through the way we think, i.e. our neuronal activities, we also change our brain. if we base our thinking on worry, self-criticism, and anger, then our brain will gradually take on that shape and develop neural structures that express fear, low self-esteem, etc. however, through positive self-esteem and the belief in the achievement of a sporting goal, our brain will gradually take the shape of strength and confidence. 2.3 focus control and goal setting it is known from attention research that it is possible to be busy with several things at the same time, but that this can reduce skills by up to 10% (meckel, 2007). in sports, this means that only focused athletes can achieve their full potential. on the one hand, the focus in sports is based on goals, and on the other hand it can either be aimed at individual weaknesses or strengths in the here-and-now (present moment). 2.3.1 long-term focus on goals locke and latham's (1990) goal setting theory states that there is a connection between goals and performance based on the following two basic assumptions: 1. difficult challenging but achievable goals lead to better performance than moderate or easy goals. 2. challenging and specifically formulated goals guarantee better performance than general, unclearly formulated goals. only if an athlete considers a goal as challenging and achievable he will be willing to go beyond the comfort zone to achieve his goal. a goal must be formulated in concrete terms so that it is clear and meaningful. it should be specific, measurable, demanding, realistic and terminated. the basis in the area of ​ ​ goal setting is the clarity of the athlete and the coach as to which goal is to be pursued and achieved. only those who know their goals can take the right steps. "once it is determined what the goal should be, the way to it is easy to find." (carl von clausewitz, 1812). this means that the goal guides action and the activities are aligned, organized and controlled towards the goal. intermediate goals make it easier to achieve incremental progress on the timeline, thereby increasing and maintaining motivation. however, the right goal setting is complex and is divided into result goals, performance goals and process goals. a result goal (= ranking on the result list, placement goal, podium place, top ten place, etc.) sets the direction and influences motivation and thus increases the willingness to make an effort and persevere in training and competition. it must be realistically achievable, because goals that are too high can trigger stress and fear of failure and thus disrupt concentration on the sporting activity, and goals that are too low hardly pose a real challenge (if it does not challenge you, it does not change you). in addition, a result target is also influenced by the rivals who are at the start and this external factor can cause a result target to fail even though you have done everything right yourself. a performance goal defines performance parameters that only depend on oneself, such as the goal of improving one's own running performance on a route by 10%, or achieving a specific target time, number of hits or scoring points in the competition, regardless of placement (result goal). performance goals are important for steady performance progress because they indicate the athlete's performance development. process goals describe in the short and/or long term which actions are required to achieve performance or result goals. in the short-term, attention is paid to the manageable area in the "here-and-now" of movement execution in order to make the best of it at that particular moment (execution quality of the technique/partial aspects of a technique). an example of this would be the focusing on the gliding phase in cross-country skiing. these shortterm action goals also help to stop negative thoughts because attention is drawn to the action. in the long-term area, the steps and actions that have to be completed on the timeline in order to achieve result goals and/or performance goals are defined via process goals. an example of this would be the high-altitude training camp in the training control or the time window and content of the preparation or competition training phase(s). goals set by the athletes themselves, by the trainer, or by a club or association must be realistic. they must neither be too simple nor irrationally exaggerated. it is also important whether a goal is formulated positively or negatively. a negative goal is, so to speak, an avoidance goal such as "i don't want to drop out of the team" or "i don't want to come home without a medal". a positive goal, on the other hand, is a promotion goal, which says exactly what the athlete wants to achieve, such as “i want the podium", "i want to qualify for the team" or "i want to beat xy-rival". goals should always be positive, i.e. goals to be achieved instead of goals to be avoided. this is because the human brain has a harder time processing negation. the simple test of not thinking about a blue elephant actually makes us think about one, so we do what we're not supposed to do. it is also known from children's research that we are unconsciously drawn to exactly what we should not do. it also seems important that goals set externally by the trainer tend to be problematic. goals only become effective if they are accepted as one's own, which in turn can only happen if they are assessed as achievable and relevant and the task is therefore seen as a challenge. if the subjective ability to achieve a goal becomes unreal, the drive to make the effort decreases again. the motivation of the athlete must come from within, hence, so the coach can hardly 41 motivate, but can only help and support the athlete's own motivation (eberspächer, 2004a, b). the basis for selfmotivation is always the question of meaning. 2.3.2. action focus on the here-and-now („tunnelling“) the observation of top athletes shows that some appear to be completely focused “on themselves and their own performance” in a competition: in technical terms, this is referred to as being in the “tunnel”. this means they can consciously ignore disruptive factors and distractions (e.g. bad weather, noise, incidents, applause, their own doubts and fears, etc.) and focus entirely on the essentials of the moment. with this focus they take away the chance for negative thinking. for this focus it is necessary to keep one´s goals in mind and to be in the "hereand-now" by interacting mind, body and feelings. this means ignoring the other competitors and paying attention (thoughts) on one's own performance and, own movement. possible measures that help to focus can be e.g. rituals, listening to music (stimulating or calming), self-talk, imagery and/or conscious breath control. in particular deep breathing help the athletes to focus on their awareness ("i am here and now"), and thus eliminates anxious thoughts about the future. 3. recommendations for coaches and athletes knowing is not enough; we must apply. willing is not enough; we must do (goethe, 1749-1832). hence, doing is ultimately crucial in the psychological training of top athletes. for this reason, some concrete recommendations for action for coaches and athletes can also be derived from the theory (cp. chapter 2). create personal victory formulas. this means consciously recalling successful moments in the past and summarizing the athlete's words, phrases, images, feelings about a successful moment into one sentence. this must be positive and formulated in the present, such as: "i'm well prepared!", "i can run 5000m in xx minutes", "i can place 5 hits in 20 seconds" or the famous sentence "yes i can". reinterpret negatives into positives, e.g. in biathlon the thought "i'm afraid of missing" into a thought like "now i can prove myself", or "i'll clear the 5 targets". avoid negative self-evaluation circles and strengthen the awareness of ability (emotional coping)  call consciously thoughts of success into your world of thoughts. (e.g. imagine crossing the finish line as winner). consciously use power posing  body language influences thoughts and actions. train deep breathing  deep breathing helps the athlete to be focussed on the here and now. identify and promote cues that lead to intentional remembering (successful situations). give the athlete, or yourself as an athlete, cues to something that has succeeded. identify and eliminate cues that lead to unwanted recall. define clear, challenging and realistic goals – define them in a positive way and visualize them. carry out repeatedly acts of will. train psychological measures with a balance between tension and relaxation. always formulate the verbal instruction(s) (coach-talk or/and self-talk) with thoughts and words of achievement that focus on anticipating the positive experience, such as "hold on..." "you can do it..." "i can do it". anticipate the success in the thoughts and/or in self-talk  this results in a mental putting into the success situation (e.g.: cheering at the finish line, medal presentation, (eberspächer, 2007) and in the best case a mental putting into the flow. 4. summary a lot of psychology is applied in sports. realizing athletic high performance is multifactorial and includes physical capabilities and training as well as psychological qualities and their training (motivation, enjoyment, and self-efficacy) and coaching expertise at state-of-the-art (abbott & collins, 2004; côté, baker, & abernethy, 2007; csikszentmihalyi, rthunde, & whalen, 1997). in general, one can say, in the event that there is a discrepancy between training and competition performance, the cause is usually the neglect of mental abilities (mental strengths), especially the lack of volitional abilities (the will to win). will power or psychological competence is also as essential as physical fitness for successful participation in athletic competitions at highest level. mental strength is nothing supernatural, not a “primordial state”, but it can be trained and those who possess it, can become “supernatural”, the so-called “winners”. with psychological training, psychological factors can be activated in such a way that an optimal action result is achieved. the measures can be carried out by the athlete himself (self-regulation) or by coaches, supervisors, psychologists, mental trainers, etc. (external instruction/regulation). psychology in sports enables the athletes to develop positive attitudes and therefore, they are ready to face challenges with a positive mind knowing that success is possible whatever the situation (hak, k.d., 2022). in general, athletes can only be successful in competition if they are psychologically ready and have the will to win. in order to build self-confidence (by the coach) the strengths have to be brought to mind. athletes always win through their strengths, never through weaknesses. therefore, emotion control in the event of failure is also a (psychological) coach task. dysfunctional thoughts and inappropriate states of excitement 42 such as insecurity, anger or fear are to be transformed: instead of storing failure, in sport it is necessary to "check off and look ahead positively"! references abbott, a., & collins, d. (2004). eliminating the dichotomy between theory and practice in talent identification and development: considering the role of psychology. journal of sports sciences, 22, 395-408. alfermann, d., walter, n., & wippich, f. (2018). s4win selbstgesprächsregulation für wettkampferfolge im nachwuchsleistungssport. bisp-jahrbuch forschungsförderung 2017/18, pp. 125-129. annett, j. (1995). motor imagery: perception of action? neuropsychologia, 33 (11), 1395-1417. bandura, a. (1997). self-efficacy: the exercise of control. new york, ny: w. h. freeman and co. bandura, a. (1977). self-efficacy: toward a unifying theory of behavioral change. psychological review, 84(2), 191– 215. http://doi.org/10.1037/0033-295x.84.2.191 baumann, s. (1998). psychologie im sport. psychische belastungen meistern, mental trainieren, konzentration und motivation: (2. aufl.). aachen: mayer & mayer verlag. baumann, s., (2006). psychologie im sport, 4.überarbeitete auflage, aachen, meyer & meyer. baumann, s. (2015). psychologie im sport. psychische belastungen meistern, mental trainieren, konzentration und motivation. (6. aufl.). aachen: meyer & meyer verlag. baumeister, r. f. (2012). willpower. amazon. baumeister, r. f., & tierney, j. (2012). willpower: rediscovering the greatest human strength. penguin. beckmann, j., & elbe, a-h. (2015). sport psychological interventions in competitive sports, cambridge scholars publishing. beckmann-waldenmayer, d., & beckmann, j., (2012). handbuch sportpsychologischer praxis, mentales training in den olympischen sporarten, balingen: spitta-verl. becker, e., (2011). angst, wien, köln, weimar: böhlau verlag. beckmann j., & ehrlenspiel f. (2018). strategien der stressregulation im leistungssport. in: fuchs r., gerber m. (hrsg.) handbuch stressregulation und sport. springer reference psychologie. berlin, heidelberg: springer. beedie, c. j., terry, p. c., & lane, a. m. (2000). the profile of mood states and athletic performance: two meta-analyses. journal of applied sport psychology, 12, 49-68. beilock, s.l. & feltz, d.l. (2007). selbstwirksamkeit und expertise. in: n. hagemann, m. tietjens& b. strauß (hrsg.), psychologie der sportlichen höchstleistung (156-175). göttingen: hogrefe. beilock, s.l., lyons, i.m., matarella-micke, a., nusbaum, h.c. & small, s.l., (2008). sport experience changes the neural processing of action language, in: proceeding of the national academy of sciences of the u.s.a., 105, 13269-13273. benadada, k., chaffar, s., & frasson, c. (2008). using tutorial actions to improve the learner’s emotional state. in: c. bonk et al. (eds.), proceedings of world conference on e-learning in corporate, government, healthcare, and higher education 2008 (pp. 20942101). chesapeake, va: aace. http://www.editlib.org/p/29954 [11.06.2013] bhattacharya, m., mach, n. & moallem, m. 2011. emerging technologies in learning: impact on cognition and culture. aace. brandstätter, v., schüler,j., puca, r-m., & lozo, l., (2013). motivation und emotion, allgemeine psychologie für bachelor, springer verlag. côté, j., baker, j., & abernethy, b. (2007). practice and play in the development of sport expertise. in: tenenbaum, g., & eklund, r. (eds.). handbook of sport psychology. hoboken, nj: wiley. crust, l., & azadi, k. (2010). mental toughness and athletes’ use of psychological strategies. eur. j. sport sci. 10, 43–51. doi: 10.1080/17461390903049972 csikszentmihalyi, m. (1987). das flow-erlebnis. jenseits von angst und langeweile: im tun aufgehen. stuttgart: klett-cotta. csikszentmihalyi, m. & jackson, s. (2000). flow im sport. der schlüssel zur optimalen erfahrung und leistung. münchen: blv. csikszentmihalyi, m., rthunde, k., & whalen, s. (1997). talented teenagers. the roots of success and failure. u.k.: cambridge press. coleman r. griffith, (2013). psychology and its relation to athletic competition, american physical education review, 30:4, 193199, doi: 10.1080/23267224.1925.10652511 craft, l.l., magyar, t.m., becker, b.j., & feltzs, d.l. (2003). the relationship between competitive state anxiety inventory-2 and sport performance: a meta-analysis, journal of sport and exercise psychology, 25(1), 44-65. https://journals.humankinetics.com/view/journals/jsep/25/1/article-p44.xml [19.09.2022] deci, e. l. & ryan, r. m. (1993). die selbstbestimmungstheorie der motivation und ihre bedeutung für die pädagogik. zeitschrift für pädagogik, 39, 223-239. duden. (2017). regulation. https://www.duden.de/rechtschreibung/regulation. [24.06.2017] eberspächer, h. (2007). mentales training. ein handbuch für trainer und sportler (7.,überarb. und aktual. aufl.). münchen: copress. eberspächer, h. (2004 a). mentales training. ein handbuch für trainer und sportler (6.aufl.). münchen: copress. eberspächer, h. (2004 b). gut sein, wenn’s drauf ankommt. die psycho-logik des gelingens. münchen: hanser eberspächer, h., immenroth, m. & mayer, j. (2002). sportpsychologie – ein zentraler baustein im modernen leistungssport. leistungssport, 5, 5-10. ehrlenspiel, f., & mesagno, c. (2020). angst im sport. in: schüler, j., wegner, m., plessner, h. (eds) sportpsychologie. springer, berlin, heidelberg. https://doi.org/10.1007/978-3-662-56802-6_12 farah, m. (1984). the neurological basis of mental imagery: a componential analysis. cognition, 18, 245-272. felfe, j., (2009). mitarbeiterführung, praxis der personalpsychologie, hogrefe publishing. fredrickson, b. l., mancuso, r. a., branigan, c., & tugade, m. m. (2000). the undoing effect of positive emotions. motivation and emotion, 24(4), 237–258. frith, c. (2013).the psychology of volition. exp. brain res. 2013, 229, 289–299. [crossref]. gabler, h. (1995). psychologisches oder psychologisch orientiertes training im tennis? eine kritische bestandsaufnahme. tennissport. tennis in theorie und praxis, 1, 4-9. gabler, h., & maier, p., (1998). das training der mentalen fähigkeiten im tennis. sindelfingen: sportverlag schmidt & dreisilker gmbh gilbert, w., (2017). coaching better every season: a year-round system for athlete development and program success: champain, il.: human kinetics. goethe, j. w. (1749-1832). maximen und reflexionen, aphorismen und aufzeichnungen, nach handschriften des goetheund schiller archivs hg. von m. hecker, (1907), aus wilhelm meisters wanderjahre. https://beruhmte-zitate.de/zitate/127740-johannwolfgang-von-goethe-es-ist-nicht-genug-zu-wissen-man-muss-auch-anwen/ [19.09.2022] gorn, g.,j., (1982). the effect of music in advertising an choice behavior: a classical conditioning approach, journal of marketing, 46, 94 – 101. gross, m., moore, z. e., gardner, f. l., wolanin, a. t., pess, r., & marks, d. r. (2018). an empirical examination comparing the mindfulness-acceptance-commitment approach and psychological skills training for the mental health and sport performance of http://doi.org/10.1037/0033-295x.84.2.191 http://www.editlib.org/p/29954%20%5b11.06.2013 https://doi.org/10.1080/23267224.1925.10652511 https://journals.humankinetics.com/view/journals/jsep/25/1/article-p44.xml https://doi.org/10.1007/978-3-662-56802-6_12 https://beruhmte-zitate.de/zitate/127740-johann-wolfgang-von-goethe-es-ist-nicht-genug-zu-wissen-man-muss-auch-anwen/ https://beruhmte-zitate.de/zitate/127740-johann-wolfgang-von-goethe-es-ist-nicht-genug-zu-wissen-man-muss-auch-anwen/ 43 female student athletes. international journal of sport and exercise psychology, 16(4), 431–451. https://doi.org/10.1080/1612197x.2016.1250802 gucciardi, d., gordon,s., & dimmock,j., (2009). development and preliminary validation of a mental toughness inventory for australian football. psychol. sport exercise 10, 201-209. doi 10.1016/j.sychsport.2008.07.011 hackfort, d. (2018). peak performance motivation. in: d. hackfort, r. schinke & b. strauss (hrsg.), dictionary of sport psychology. amsterdam: elsevier. hackfort, d., & klöppel, y.-p. (2018). mentales training im sport. in: a. güllich & m. krüger (hrsg.), handbuch sport und sportwissenschaft. heidelberg: springer hamidi, s., & besharat, m. a. (2010). perfectionism and competitive anxiety in athletes. procedia-social and behavioral sciences, 5, 813817. hak, k.d., (2022). the role of sports in the development of leadership skills in south korea, international journal of sports science 2022, 12(2): 43-51 doi: 10.5923/j.sports.20221202.03 hanin, y. (2000). successful and poor performance and emotions. in: y. hanin (ed.), emotions in sport (pp. 257-289). champaign, il: human kinetics. hanin, y. (2003). performance related emotional states in sport: a qualitative analysis. forum qualitative sozialforschung / forum: qualitative social research, 4 (1). hanin, y. (2010). coping with anxiety in sport. in: a. r. nicholls (ed.), coping in sport: theory, methods, and related constructs (pp. 159175). hauppauge, ny: nova science. hatzigeorgiadis, a., zourbanos, n., & theodorakis, a., (2011). self-talk and sport performance: a meta-analysis, in: perspectives on psychological science, 6: 348-356 hebb, d., (1949). the organization of behavior. new york: wiley; 1949. hottenrott, k., & seidel, i., (2017), handbuch trainingswissenschaft – trainingslehre. beiträge zur lehre und forschung im sport, bd. 200, hofmann, schorndorf. hoyer, j., & härtling, s., (2010). soziale angst verstehen und verändern. springer verlag. saarbrücken: hochschulschrift. igel, ch., (2000). mentales training. zur wirkung pround retrospektiver vorstellungsprozesse auf das bewegungslernen. saarbrücken, hochschulschrift igel, ch., (2001). mentales training. zur wirkung pround retrospektiver vorstellungsprozesse auf das bewegungslernen. köln: verl. sport buch strauß keller, g. (2018). mehr willensstärke, wie man ziele wirksam erreicht, books on demand kratzer, h. (1991). die analyse der handlungszuverlässigkeit als voraussetzung für die ableitung psychologischer interventionsmaßnahmen. vortrag zum 8. europäischen kongreß der sportpsychologie in köln, 10. 15.09.1991. lane, a. m., devonport, t. j., friesen, a. p., beedie, c. j., fullerton, c. a., & stanley, d. m. (2016). how should i regulate my emotions if i want to run faster? european journal of sport science volume 16(4), 465-472. lazarus, r.,s., (1984), on the primacy of cognition, american psychologist, 39, 124-129 lazarus, r., s., (2000), how emotions infuence performance in competitive sports, the sport psychologist, 14, 229 -252 ledoux, j. (2003). synaptic self: how our brains become who we are. london: penguin books. li, y. a., (2007). qualitative study, model constructing and measuement of volition. ph.d. thesis, beijing sport university, beijing, china, 2007. liang, c.; fu, q.; cheng, y.; & yu, j. (2005). development and application of btl-yz-1.1 elite athlete volition scale. j. wuhan sports univ. 2, 44–47. locke, e. & latham, g. (1990). a theory of goal setting and task performance. englewood cliffs, nj: perntice hall. mahoney, m. & avener, m. (1977). psychology of the elite athlete: an exploratory study, cognitive therapy and research, 1, 135-141. mahoney, j., gucciardi, d., mallett, c., & ntoumanis, n. (2014). adolescent performers’ perspectives on mental toughness and its development: the utility of the bioecological model. sport psychol. 28, 233–244. doi: 10.1123/tsp.2013-0050 mayer, j., & hermann, h.d. (2009). mentales training-grundlagen und anwendungen im sport, rehabilitation, arbeit und wirtschaft. heidelberg: springer medizin verlag maslow, a.h., (1943). a theory of human motivation, psychological review vol 50 no 4 meckel, m., (2007). das glück der unerreichbarkeit: wege aus der kommunikationsfalle, münchen: verlag. moen, f. & vittersoe, j., (2015). emotions in sport: contributions from hedonic and eudaimonic well-being, athletic insight, 7, 239 -254. moritz, s. e., feltz, d. l., fahrbach, k. r., & mack, d. e. (2000). the relation of self-efficacy measures to sport performance: a metaanalytic review. research quarterly for exercise and sport, 71(3), 280–294. http://doi.org/10.1080/02701367.2000.10608908 morris, l. w., davis, m. a., & hutchings, c. h. (1981). cognitive and emotional components of anxiety: literature review and a revised worry–emotionality scale. journal of educational psychology, 73(4), 541–555. https://doi.org/10.1037/0022-0663.73.4.541 mothes, h., leukel, c., seelig, h. & fuchs, r. (2017). do placebo expectations influence perceived exertion during physical exercise? plos one, doi:10.1371/journal.pone.0180434. (stangl, 2021). munzert, j., (1997). sprache und bewegungsorganisation. untersuchungen zur selbstinstruktion beim bewegungslernen, schorndorf. nitsch, j. r., & hackfort, d. (1979). naive techniken der psychoregulation im sport. in: h. gabler, h. eberspächer, e. hahn, j. kern & g. schilling (hrsg.), praxis der psychologie im leistungssport (s. 299–311). berlin: bartels & wernitz. oudejans, r. r. d., kuijpers, w., kooijman, c. c., & bakker, f. c. (2011). thoughts and attention of athletes under pressure: skill-focus or performance worries? anxiety, stress, and coping, 24, 59-73. samuels, s. m., foster, c. a.,& lindsay, d. r. (2010). freefall, self-efficacy, and leading in dangerous contexts. mil. psychol. 22, s117– s136. doi: 10.1080/08995601003644379 samuels, s. m., & gibb, r. w. (2002). self-efficacy assessment and generalization in physical education courses. j. appl. soc. psychol. 32, 1313–1326. doi: 10.1111/j.1559-1816.2002.tb01438.x schwarzer, r. & jerusalem, m. (2002). das konzept der selbstwirksamkeit. in: m. jerusalem & d. hopf (hrsg.), selbstwirksamkeit und motivationsprozesse in bildungsinstitutionen (s. 28-53). weinheim: beltz. (zeitschrift für pädagogik, beiheft; 44) searle, j. (1983). intentionality: an essay in the philosophy of mind; cambridge university press: cambridge, uk. seiler, r. & stock, a. (1994). handbuch psychotraining im sport. methoden im überblick. reinbek bei hamburg: rowohlt. spitzer, m., (2002). lernengehirnforschung und die schule des lebens, spektrum, akademischer verlag, heidelberg stangl, w. (2021). stichwort: 'self-fulfilling prophecy'. online lexikon für psychologie und pädagogik. https://lexikon.stangl.eu/829/selffullfilling-prophecy/ [21.09.2021] stritzelberger, r.& gerst, p., (2015). willensstärke, energien freisetzen und ziele erreichen, freiburg: haufe-verlag thomashoff , h.-o., (2021). mehr hirn in die politik, gegen unzufriedenheit, polarisierung und spaltung. mit den erkenntnissen der hirnforschung für eine bessere politik, münchen: ariston verlag. tod, d., hardy, j., & oliver, e. (2011). effects of self-talk: a systematic review. journal of sport and exercise psychology, 33(5), 666-687. https://doi.org/10.1080/1612197x.2016.1250802 https://www.thieme-connect.com/products/ejournals/linkout/10.1055/a-0641-7376/id/r6417376-4 http://doi.org/10.1080/02701367.2000.10608908 https://psycnet.apa.org/doi/10.1037/0022-0663.73.4.541 https://lexikon.stangl.eu/829/self-fullfilling-prophecy/ https://lexikon.stangl.eu/829/self-fullfilling-prophecy/ 44 von clausewitz, c., (1812). vom kriege, 2. auflage im null-paper verlag, 2019. zhu, j. (2004). intention and volition. can. j. philos. 2004, 34, 175–193. [crossref] 1.introduction: 2.theoretical approach 2.1 mental training 2.2 psych regulation training 2.2.1 self-efficacy training ( strengthening the s performance accomplishments vicarious experience verbal persuasion (self-talk & coach-talk) emotional coping ( arousal regulation 2.2.2 training of willpower “skill your will” 2.2.3 self-fulfilling prophecy 2.3 focus control and goal setting 2.3.1 long-term focus on goals 2.3.2. action focus on the here-and-now („tunnelli 3.recommendations for coaches and athletes 4.summary references 17 abbas, safdar, tan, qinyi, safdar, aamna & teng, luyan. the impact of covid-19 on the mental health of foreign students stranded from chinese universities. quality in sport. 2022;8(2):17-32. eissn 2450-3118. doi http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.02.002 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/40919 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2022; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 18.10.2021. revised: 19.11.2022. accepted: 22.11.2022. the impact of covid-19 on the mental health of foreign students stranded from chinese universities safdar abbas1†, qinyi tan2†, aamna safdar, luyan teng3* safdar abbas1– https://orcid.org/0000-0003-4040-9305, safdarbloch1986@yahoo.com qinyi tan2– https://orcid.org/0000-0002-2291-4554, qinyi.tan@outlook.com aamna safdar1, abbasafdar@swu.edu.cn luyan teng3*– https://orcid.org/0000-0001-7673-3217, luyan.teng@outlook.com 1 school of foreign languages and literature, southwest university, chongqing, china. 2 center for studies of education and psychology of ethnic minorities in southwest china, faculty of education, chongqing 400715, china 3 college of international education, sichuan international studies university, chongqing, china † these authors contributed equally. *correspondence author: luyan.teng@outlook.com (l.t) abstract the study aims to inspect the influence of the pandemic of covid-19 on the mental health of both undergraduate and postgraduate students, who have been stranded from chinese universities. the study used the online questionnaire, which was comprised of three scales. these are self-rating anxiety scale (sas), the self-rating depression scale (sds), and the scale for social avoidance and distress (sad). a total of 159 undergraduates and 153 postgraduate students have participated in this study and it comprises both males and females. for exploring the impact of the covid-19 on the mental health of the students, who have been stranded from chinese universities, the study has made the use of the independent sample t-test and analysis of variance (one-way anova). the findings show that mental health of students stranded from universities negatively affected due to high level of anxiety, depression, and social anxiety due to pandemic. however, the level of anxiety, depression, and social anxiety has reduced to some extent as compare to earlier studies after the emergence of pandemic of covid-19. the outbreak of covid-19 has affected females more than males and the postgraduate students have a lower level of depression as compared to the undergraduate students because they have shown a higher level of mean and standard deviation values. moreover, the depression level was high among the students of natural and applied sciences. the results also confirm that the level of anxiety, depression, and social anxiety was high in the young students as compared to the mature ones. then, the level of anxiety and social anxiety was high in the students, who could not resume their classes and degrees. the findings of this study suggest that the mental health of students should be carefully monitored after the pandemic of covid-19 because it has left a deep mark on their mental health. furthermore, it also calls for proper psychological counseling for addressing the issues of depression and anxiety in them. keywords: covid-19 pandemic; depression and anxiety; mental health; social avoidance; acute stress 1. introduction the pandemic of covid-19 has brought many challenges to the lives of people [1]. the closure of laboratories and universities during the lockdowns and restrictions on the traveling and mobility of the students who were ill directly affected their mental health [2,3]. the pandemic has caused the social isolation, which caused the high level of stress, anxiety and psychological distress in the people [3-6]. almost all the people have affected by this virus and it results in the deteriorated mental health and increased level of stress in them. the most exposed group of the population are the medical personnel, elderly people and http://dx.doi.org/10.12775/qs.2022.08.02.002 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/40919 mailto:qinyi.tan@outlook.com mailto:luyan.teng@outlook.com mailto:luyan.teng@outlook.com 18 international migrants, who have to leave their space for migration to another space [7, 8]. the young people are less exposed to this covid-19 [9] but it has badly affected their mental health [10, 11]. the studies have also shown that the level of stress and anxiety was already high in the students before the pandemic [12, 13]. consequently, the students are more exposed to this pandemic and their mental health has affected [14]. stress is related to the assessment of the lie [15]. it shows up how overloaded or uncontrollable is your life. depression and anxiety are the common disorders in the human beings [16]. it has number of symptoms, which can be traceable [17]. stress has the direct relations with the anxiety and symptoms of depression [18]. the outbreak of covid-19 has been controlled to some extent by now but the lives of the people have not been restored. the disease was highly contagious and isolation along with social distancing were the only measures for preventing the spread of this disease in this world. therefore, universities have to find alternative ways for teaching their students. the long period of isolation, social distancing, and semi-segregation have affected the life, learning, mental health, and working models of the people and organizations. for controlling the spread of this disease, educational institutes have to close down their universities and switch to online teaching models. the number of students forced to study at their homes has peaked at 1.598 billion in more than 194 countries of the world by 1 april 2020 (unesco, 2021). the students were required to stay at their homes and focus on online learning. these changes forced the students and researchers to conduct the research online by staying at their homes in different parts of the world. the literature has also shown that the impact of this virus has been more prominent in the higher education sectors. firstly, this pandemic has changed the learning patterns of students. the students have to go for altered communication channels, online courses, new methods of assessments, and modern teaching styles [19]. secondly, this virus has changed the social patterns of the students as well. for instance, no contact with friends, relatives, or classmates, staying home and doing study individually, no group study, being stranded abroad, and difficulty in returning to their home towns, etc. [20]. this covid-19 pandemic has affected the mental health and lifestyle of the people as well. it resulted in reduced physical activity the people, more sedentariness [21], decreased sleeping time, changed dietary behaviors, negative emotions, and discomfort [22, 23]. all these changes have been caused due to the threat of this virus. it also increased frustration, social isolation, depression, anxiety, sadness, fear, and stress in the people [24]. the impact of covid-19 on the physical activities and found that there is a decline in everyday activities [19]. the negative impact of this virus on the health of the diabetes patients. it has been three years since this pandemic but these aftereffects are still seen in the lives of the people [25]. according to the university world news, around 28,000 pakistani students are studying in china and majority of these students have stranded from china at the height of the outbreak of covid-19 in china. there are 6,000 students are still residing in pakistan, which are intending to go back to china but they are unable to resume their studies. the positive measures for controlling the spread of this disease has resulted in a controlled environment and brought positive results in the public health, administrative, and economic level as well but these measures have affected the mental health of the students and many research scholars have tried to study this phenomenon. the mental health of all of these students have extremely affected by this outbreak. the lockdowns in china have increased the severity of anxiety in people after the pandemic of covid-19 [26]. this dilemma of covid-19 has increased the detection rates of anxiety and depression in college students in china [20]. there were similar findings in the educational sector of bangladesh [27]. researchers in greece have found that the lockdown in greece has affected the mental health of the students [28, 29]. overall, this pandemic has increased the level of stress, fatigue, depression, anxiety, and loneliness during the period of lockdown among the students [30]. the majority of the studies have found the negative effect of this virus and lockdowns on the mental health of the university and college students, who have returned to their home countries due to the closure of their universities. literature shows that the population of china has moderate to high level of depression and anxiety [31]. people who have to remain in the isolation for 14 days have high level of stress [32]. therefore, it is crucial to find the impact of this virus on the mental health of undergraduate and postgraduate students, stranded from chinese universities. it is also necessary to find the relationship between the demographic characteristics of the pakistani students and their psychological problems because it will help in targeted psychological intervention. on it also calls for proper psychological counseling for addressing the issues of depression and anxiety in them. the study has chosen undergraduate and postgraduate students, who have been stranded from chinese universities. the postgraduate students have spent more time in their universities and they are much older and have reasonable income as compared to the undergraduate students. students have much higher level of issue to their mental health during the covid-19 [33]. postgraduate students have more dangerous psychological issues as compare to undergraduate students [34, 35]. they have the capacity to face the pressures and challenges of their 19 surrounding environment [36]. on the other hand, literature also shows that postgraduate students can alight their experiences, and have more capabilities in mental resilience [37]. consequently, the mixed evidence is available; therefore, the aim of this study is to find the impact of covid-19 on the mental health of the students, who have stranded from the chinese students [38]. the sample include both the undergraduates and postgraduate students. the study checked the impact of covid-19 on the mental health of undergraduate and postgraduate students by using online questionnaires, which made use of the three famous scales. the students are from different disciplines and they have been stranded from chinese universities. the study also checked the normalization of the students and the provision of targeted psychological counseling for these students. this analysis can help the policy makers for creating the effect of distance and online learning in the future. based on the literature, the following hypothesis has pursued by this study: �1: the pandemic of covid-19 has negatively affected the mental health of the students. �0: the pandemic of covid-19 has no effect on the mental health of the students. �2: there exist significant gender-based differences in the anxiety, depression, and social anxiety of the students. �0: there does not exist significant gender-based differences in the anxiety, depression, and social anxiety of the students. �3: there does exist significant degree level differences in the anxiety and social anxiety of the students. �0: there do not exist significant degree level differences in the anxiety and social anxiety of the students. �4: there do exist degree title-based differences in the anxiety and depression for the students. �0: there do not exist degree title-based differences in the anxiety and depression for the students. �5: there does exist a degree of age-based differences in the anxiety, depression, and social anxiety among students �0: there does exist a degree of age-based differences in the anxiety, depression, and social anxiety of the students. �6: there do exist status-based differences in the anxiety, depression, and social anxiety of the students �0: there does not exist status-based differences in the anxiety, depression, and social anxiety of the students. 2. materials and methods 2.1 demographic characteristics the study collected data from 159 undergraduates and 153 postgraduate students, who have been stranded back to their country from chinese universities after the emergence of the covid-19 in china. the study made use of convenient sampling and included students from various disciplines. these include the business, humanities, natural and applied sciences, and social sciences. all the participants have been informed about the purpose of this research and the study has got their implied consent for participation. they have also informed us that this data will be used for academic purposes only and will not be provided to any third party. their confidentiality of the data and their respective anonymity will also be maintained during and after the course of this study. the sample includes a total of 312 respondents, who have different demographic characteristics, which as discussed below: a total of 312 respondents participated in this study, out of which the females represent around 48% (150) portion, while the males have around 52% (162) participated in this study. all of these students have been stranded from chinese universities during the pandemic of covid-19. this has shown in the figure 1a. then, around 10% (30) students have studying on the self-sponsorship, while approximately, 90% (282) students were on scholarship. most of the self-sponsored students were doing mbbs in china. the data has shown graphically as well in figure 1b. furthermore, around 51% (159) of students were pursuing their undergraduate degrees at the time of covid-19, while the rest of the 49% (153) students enrolled in postgraduate programs in china. all of these students have been stranded in their hometowns for preventing the spread of this disease in the world. the same has shown graphically in figure 1c. moreover, around 28% (88) students were getting their degrees in the field of business, while approximately 15% (48) respondents have enrolled in humanities degrees. the study also contains a pool of students from natural and applied sciences and they constitute about 39% (120) students in this study. on the other hand, around 18% (56) students were getting their degrees in the discipline of social sciences. all of these pakistani students were pursing their degrees in china, when they have stranded from it after the outbreak of covid-19. the same has shown graphically in figure 1d. as far as their age is concerned, then around 37% (115) students fall in the age group of 21-25 years, while around 47% (145) students fall in the age group of 25-30 years. only 17% (52) of students were the age of more than 30 years. the same has shown graphically in figure 1e. out of all of these students around 28% (87) would not be able to continue their studies and they are still in their home countries, while around 73% (225) have continued their studies. the pandemic of covid-19 has affected the mental health of all these categories of students and brought some permanent changes in their behavior. the same has shown graphically in figure 1f. 20 figure 1. this figure contains the multiple graphs based on the characteristic of respondents: (a) gender of the respondents (b) mode of study (c) degree level (d)degree title (e) age of the respondents (f) current status of the study. 21 2.2 scales to measure anxiety, depression and distress 2.2.1 the scale of self-rating anxiety (sas) the scale of self-rating anxiety (sas) has proposed by zung in 1971[39]. the scale has based on 20 questions, which are aimed at evaluating the behavior of the individuals. five items are scored in reverse order and four likert scales have used for getting the responses of the respondents. it ranges from the occasional to the always. the sum of these scores brings the total value of anxiety in the individuals. the scale has cronbach's alpha value of 0.867, which shows these scales have a greater level of validity and reliability in explaining the behavior of the people. if the score ranges from 50-59, then it indicates mild anxiety in the people, while the range of 60-69 is the indication of more anxiety. if the scores of the respondents are above this level, then it is an indication of a higher level of anxiety in the people. 2.2.2 the scale of self-rating depression (sds) the self-rating depression scale has been proposed for checking the level of depression among participants [39]. the scale is also based on the 20 questions, which are aimed at the self-evolution of the respondents. the five items are scored inversely and a four likert scale has been used for this purpose. the score ranges from occasionally to always. for getting the standard scores, all the values are summed up, which will tell about the level of depression in people. the value of its cronbach's alpha is 0.85, which is an indication of its greater level of reliability and validity. if the scores range from 25-49, then it shows normal depression, while the scores of 53-61 show mild depression, while the scores of 62-71 indicate moderate depression in the people. if the scores are above this range, then it indicated a severe level of depression in the people. the depression level of the students, which have been stranded from chinese universities has been measured with the help of this scale. 2.2.3 the scale of social avoidance and distress (sad) the self-rating depression scale has been proposed for checking the level of depression among participants [40]. this scale has based on 28 items and these futures consist of true and false items. social avoidance and distress are the propensity of people for avoiding social interaction with people. it resulted in distress, whenever a person encountered such situations. the behavior has manifested with evasions and distress in the emotional reaction of the people. around 14 items in the scale are prepared for capturing the avoidance, while the other 14 are meant to capture the anxiety in the individuals. the 1 indicates yes, while the 0 indicates no. if the score ranges from 5-6, then it shows mild social anxiety, while 7-10 shows moderate, 11-13 severe social anxiety. if the value is above 14, then it is an indication of extremely severe social anxiety in the people, which is an alarming stage. table 1: reliability testing of sas, sds sads sas reliability statistics sds reliability statistics sads reliability statistics cronbach's alpha n of items cronbach's alpha n of items cronbach's alpha n of items 0.867 20 0.85 20 0.9 28 the value of cronbach's alpha is 0.86,0.85 and 0.9 for sas, sds and sads respectively. which indicates the stronger value of its reliability. all of these three scales have been used in this study for checking the mental health of both undergraduate and postgraduate students. 2.3 statistical analysis spss (statistical package for social sciences students) was used to analyze the data. this software has been used to analyze the responses collected from different undergraduate and postgraduate pakistani students. data was analyzed with the help of descriptive statistics, correlation matrix, means, and standard deviation. the t-test and oneway anova has been used to check the impact of covid-19 on the mental health of the students stranded from universities. 22 3. results this section is divided into subheadings. it should provide a concise and precise description of the experimental results, their interpretation, as well as the experimental conclusions that can be drawn. 3.1 descriptive statistics the data has been collected from 159 postgraduates and 153 undergraduate students, who have been stranded from chinese universities during the pandemic of covid-19. the results of the descriptive statistics for sds, sas, and sads have shown in table 2. the results show that the minimum value for the sds score is 20 for sas, 21 for sas, and 2 for sads. on the other hand, the maximum scores are 72, 71, and 18 for sas, sds, and sads respectively. on average, the scores of the sds are around 47 ± 10.29 as observed for the social-rating anxiety scale, which indicates the mild to moderate anxiety level in the students. on the other hand, the mean value for the social-rating depression scale is 41 ± 10.29, which indicates normal depression in the students. lastly, the mean value for the social avoidance and distress scales is around 10 ± 5.2654, which indicates a moderate level of social anxiety in the students. the literature has shown that covid-19 has affected the mental health of students. for instance, the author have found severe levels of depression and anxiety in the medical students of universities [34]. even after the emergence of coronavirus, the authors have found moderate to severe levels of anxiety and depression in the students of the universities. scholars have found the impact of this virus on the mental health of the students and found a severe level of anxiety among them[20,41]. there have been reported a high level of depression in the students of chinese universities [23]. table 2: descriptive statistics of sas, sds, and sads minimum maximum mean std. deviation variance kurtosis statistic statistic statistic statistic statistic statistic std. error sds 20 72 46.2212 10.29309 105.948 0.576 0.275 sas 21 71 41.3654 10.29319 105.95 -0.446 0.275 sads 2 18 9.8494 5.2854 27.935 -1.354 0.275 3.2 correlation between the anxiety, depression, and social anxiety the study checks the correlation between the scales of sas, sds, and sads for finding the problem of multicollinearity in it. the results show that there exists a positive, strong, and significant relationship between the sas and sds, while a weak relationship has been found between the sds and sads. this indicates that there does not exist problem of multicollinearity so we can easily apply the t-test and one-way anova for checking the impact of covid-19 on the mental health of students. table 3: correlation between sas, sds & sads correlations sas sds sads sas_total pearson correlation 1 .507** .404**sig. (2-tailed) .000 .000 sds_total pearson correlation .507** 1 .113*sig. (2-tailed) .000 .046 sads_total pearson correlation .404** .113* 1 sig. (2-tailed) .000 .046 **. correlation is significant at the 0.01 level (2-tailed). *. correlation is significant at the 0.05 level (2-tailed). 3.3 comparison of the mental health of the students the study checks the group differences between the three scales and their relationship with the different characteristics of the respondents by using the independent sample t-test. the results have shown in table 4. 23 table 4: comparison of the mental health among different categories of students category respondents number statistics anxiet y s.d depressio n s.d social anxiet y s.d gender male 162 38.821 9.495 45.532 12.30 3 7.968 3.945 female 150 44.887 10.466 46.704 8.109 11.211 5.800 t-value -5.247 -0.961 -5.687 p-value 0.000 0.002 0.000 degree level postgraduate 159 40.882 9.832 46.190 11.22 2 8.366 4.901 undergraduat e 153 41.830 10.729 46.252 9.348 11.277 5.263 t-value -0.813 -0.053 -5.051 p-value 0.833 0.014 162.00 0 degree title business 88 41.364 10.107 46.080 10.22 2 9.966 5.227 humanities 48 39.938 10.050 46.313 11.62 0 9.354 4.364 t-value 0.788 -0.121 0.690 p-value 0.483 0.459 0.042 degree title natural and applied sciences 120 42.692 9.924 46.333 10.54 3 9.983 5.633 social sciences 56 39.750 11.396 46.125 8.822 9.804 5.435 t-value 1.746 0.128 0.199 p-value 0.694 0.123 0.622 age 21-25 years 115 43.574 11.017 43.583 10.90 1 12.148 4.321 >25-30 years 145 40.235 10.578 49.235 10.39 2 8.793 5.820 t-value 2.482 -4.262 5.155 p-value 0.098 0.005 0.000 age 21-30 years 260 40.235 10.578 49.235 10.39 2 8.793 5.820 30 above 52 39.635 6.414 43.654 5.220 7.712 3.637 t-value 0.384 3.704 1.254 p-value 0.000 0.000 0.000 current status of study discontinued 87 42.195 8.420 50.023 4.109 10.483 5.687 continued 225 41.044 10.932 44.751 11.52 5 9.604 5.114 t-value 0.885 4.162 1.318 p-value 0.053 0.000 0.061 24 3.3.1 students mental health and gender-based differences the results of the t-test show that there exist significant gender-based differences in the anxiety, depression, and social anxiety of pakistani students. the gender-based difference for anxiety in males is 38.8205 and it is significant at the 5% level, which shows that the pandemic of covid-19 has significantly increased the anxiety level of males. on the other hand, the level of anxiety in females has the value of 44.8873 and its t values show significant results. then the t-values for depression and social anxiety are -0.961 and -6.687 and both are significant at a 5% level. this shows that there exist gender differences. females are more affected by this pandemic as compared to males and they have shown greater values of anxiety, depression, and social anxiety as shown in table 4. 3.3.2 students mental health degree level-based differences the results of the t-test show that there do not exist significant degree level differences in the anxiety and social anxiety of the pakistani students because both have shown insignificant values. on the other hand, there do exist degree level differences for depression because is t-value of -0.053 is significant at the 5% level (0.014) as shown in table 4. this shows that the postgraduate students have a lower level of depression as compared to the undergraduate students because they have shown a higher level of mean and standard deviation value. this is maybe due to the reason that undergraduates have spent less time on campus and they are unfamiliar with such situations. consequently, they can easily get panic and increase the level of their depression. 3.3.3 students mental health degree title-based differences the results of the t-test show that there do not exist degree title-based differences in the anxiety and depression for the pakistani students, who have stranded from china. the t-values show insignificant results. the t-values show significant results for the social anxiety for the students of business and humanities. the results show that the students of business have suffered more from the social anxiety after stranded from the china. this have shown in table 4. overall, the results show insignificant values, which means the pandemic of covid-19 has affected all the degree levels equally and there does not exist any difference except for the students of the business. 3.3.4 students mental health age-based differences the results of the t-test show that there does exist a degree of age-based differences in the anxiety, depression, and social anxiety among students. the t-values show significant values for all the age groups except the 21-25 and 25-30. they have shown insignificant results for anxiety. this means that this virus has affected the anxiety level of all the students irrespective of their ages. on the other hand, depression and social anxiety have shown significant t values of -4.262, 5.155, 0.384, 3.704, and 1.254, which are significant at the 5% level. this shows that there do exist age-based differences and students of different ages has affected differently by this virus. mostly, the level of anxiety, depression, and social anxiety was high in the young students as compared to the mature ones. this is due to the higher expectation level of these students, who get disappointed about their future after being stranded from universities due to the impact of this covid-19. 3.3.5 students mental health study status differences the results of the t-test show that there do exist status-based differences in the anxiety, depression, and social anxiety of pakistani students. depression has affected equally both the continued and discontinued students as shown in table 4. overall, the level of anxiety and social anxiety was high in the students, who could not resume their classes and degrees, while the students who have joined their universities again have reduced levels of these disorders and they are in a good mental state. 3.4 the impact of the different factors on the sas, sds, and sads the one-way anova checks the impact of the different factors on the sas, sds, and sads. the results have shown in the table below: 3.4.1 gender based impact of anxiety, depression, and social anxiety on students the results show that gender only affects the scores of the social-rating anxiety scale and it shows the significant value of f, which means that there do exist significant differences between and within the groups. on the 25 other hand, the sds, and sads affected the males and females equally and there do not exist differences between and within the groups as shown in table 5. table 5: the impact of the covid-19 on students' mental health based on their gender 3.4.2 the impact of mode of study on anxiety, depression, and social anxiety the results show that the mode of study affects the scores of the social-rating anxiety scale and social anxiety and distress scales because it shows a significant value of f. these are significant at the 5% level. this means that there do exist significant differences between and within the groups of scholarship-based and self-sponsored students. on the other hand, the sds affected both the groups equally and there does not exist any differences between and within the groups as shown in table 6. table 6: the impact of the covid-19 on students' mental health based on their mode of study sum of squares mean square f sig. sas between groups 7403.12 7403.12 89.8324 7e-19 within groups 25547.2 82.4104 total 32950.3 sds between groups 281.49 281.49 2.67115 0.1032 within groups 32668.3 105.381 total 32949.7 sads between groups 926.719 926.719 37.0153 3.5e-09 within groups 7761.2 25.0361 total 8687.92 3.4.3 the impact of degree level on anxiety, depression, and social anxiety the results show that degree level does not affect the scores of the social-rating anxiety scale, social depression scale, and social anxiety and distress scales because it shows the insignificant value of f. this means that the pandemic of covid-19 has equally affected all the groups of all the degree levels. there do not exist major differences between and within the groups as shown in table 7. sum of squares mean square f sig. sas between groups 3531.1746 1765.59 18.5446 2.5e-08 within groups 29419.172 95.2077 total 32950.346 sds between groups 215.32318 107.662 1.01628 0.36314 within groups 32734.417 105.937 total 32949.74 sads between groups 1531.4182 765.709 33.0614 9.7e-14 within groups 7156.5017 23.1602 total 8687.9199 26 table 7: the impact of covid-19 on mental health on students with different degree level sum of squares mean square f sig. sas between groups 70.0487 70.0487 0.66043 0.41703 within groups 32880.3 106.065 total 32950.3 sds between groups 0.30001 0.30001 0.00282 0.95766 within groups 32949.4 106.289 total 32949.7 sads between groups 660.593 660.593 25.5108 7.5e-07 within groups 8027.33 25.8946 total 8687.92 3.4.4 the impact of degree title on anxiety, depression, and social anxiety the results show that degree titles do affect the scores of anxiety, depression, and social anxiety of the pakistani students because it shows significant values of the f. this indicates the significant differences between and within the groups and confirms that all the degrees have been affected differently by this virus. the previous results confirm that the level of depression, anxiety, and social anxiety is high for business students. the results have shown in table 8. table 8: impact of covid-19 on mental health of students with different disciplines sum of squares mean square f sig. sas between groups 455.078 151.693 1.43779 0.23177 within groups 32495.3 105.504 total 32950.3 sds between groups 4.19304 1.39768 0.01307 0.99796 within groups 32945.5 106.966 total 32949.7 sads between groups 15.237 5.07901 0.18037 0.90968 within groups 8672.68 28.1581 total 8687.92 3.4.5 the impact of age on anxiety, depression, and social anxiety the results show that age does affect the scores of the social-rating anxiety scale and social anxiety and distress scales because it shows a significant value of f. these are significant at the 5% level. this means that there do exist significant differences between and within groups of all ages. the previous t-test values also confirm that younger students have been affected more significantly by this virus, while the senior and mature students have shown strong mental health even during and after the pandemic of covid-19. the results have shown in table 9. 27 table 9: the impact of the covid-19 on students' mental health based on their age sum of squares mean square f sig. sas between groups 902.1391362 451.0695681 4.349088748 0.01372 within groups 32048.20702 103.7158803 total 32950.34615 sds between groups 2459.97835 1229.989175 12.46538608 6.2e-06 within groups 30489.76203 98.67236904 total 32949.74038 sads between groups 1006.966735 503.4833675 20.25482486 5.4e-09 within groups 7680.953137 24.85745352 total 8687.919872 3.4.6 the impact of the status of study on anxiety, depression, and social anxiety the results show that the status of the study does not affect the sas and sads because it has shown insignificant values of the f, while it does affect the sds significantly because there exist significant differences between and within the groups. it also shows the significant values of the f, which are significant at the 5% level. the results have shown in table 10. table 10: the impact of the covid-19 on students' mental health based on their current status of study sum of squares mean square f sig. sas between groups 83.1124 83.1124 0.78391 0.37664 within groups 32867.2 106.023 total 32950.3 sds between groups 1743.72 1743.72 17.3221 4.1e-05 within groups 31206 100.665 total 32949.7 sads between groups 48.4002 48.4002 1.73668 0.18853 within groups 8639.52 27.8694 total 8687.92 4. discussion this study aimed at checking the impact of the corona virus on the mental health of the pakistani students, who have been stranded from the china after the emergence of the virus. the results show that level of anxiety, depression, and social anxiety has reduced after the pandemic of covid-19. the study has tested the following hypothesis: �1: the pandemic of covid-19 has negatively affected the mental health of the pakistani students. �0: the pandemic of covid-19 has no effect on the mental health of the pakistani students. the earlier scholars have found higher scores for sas, sds, and sads [42] [23]. on the other hand, the findings of this shows a moderate level of scores for all these scales, which indicates that the mental health of the students is improving now. hence, the null hypothesis can be rejected in the favor of the alternative hypothesis because the pandemic of covid-19 does affect the mental health of the pakistani students. findings is consistent with the findings of [43, 44].they have found that the pakistani students have low level of anxiety and obsessions from the pandemic of covid-19, while the other scholars have found the significant results in all over the world. 28 these findings have attributed to the strong resilience of the pakistani students and the less understanding about the seriousness of this disease [45]. �2: there exist significant gender-based differences in the anxiety, depression, and social anxiety of pakistani students. �0: there does not exist significant gender-based differences in the anxiety, depression, and social anxiety of pakistani students. the study shows that there exist significant gender-based differences in the anxiety, depression, and social anxiety of pakistani students. the outbreak of covid has affected females more than males and they have shown greater values of anxiety, depression, and social anxiety. hence, the null hypothesis can be rejected in the favor of the first alternative hypothesis because gender based differences does affect the mental health of the students. these findings are consistent with the results of [46, 47]. this is due to the low socioeconomic status of women in the developing countries like pakistan [20]. �3: there does exist significant degree level differences in the anxiety and social anxiety of the pakistani students. �0: there do not exist significant degree level differences in the anxiety and social anxiety of the pakistani students. the results also show that there do not exist significant degree level differences but the postgraduate students have a lower level of depression as compared to the undergraduate students because they have shown a higher level of mean and standard deviation values. this is maybe due to reason that undergraduates have spent less time on campus and they are unfamiliar with such situations. consequently, they can easily get panic and increase the level of their depression. hence, the alternative hypothesis can be rejected in the favor of the second null hypothesis because degree level based differences does not affect the mental health of the students. these findings are consistent with the work of [42]. the results are also consistent with the findings of khan, muhammad naeem, et al (2021), who found the insignificant presence of depressive symptoms in the pakistani students after the pandemic of covid-19 [22]. �4: there do exist degree title-based differences in the anxiety and depression for the pakistani students. �0: there do not exist degree title-based differences in the anxiety and depression for the pakistani students. moreover, there also do not exist degree title-based differences. however, the students of business were more depressed. the harvard survey also shows the same results that the stress and anxiety level of the business students’ increase with their time in the program. when such students have to go back to pakistan due to covid-19, then it has increased the pressure on their mind and that created depression in them. the high level of stress for the business students is may be attributed to the high level of expectations from these students. as the business, degree is the professional one and we expect more from such students. when they could not come up to those expectations and they have to get back to their countries, this has increased the level of stress and anxiety among them. hence, the alternative hypothesis can be rejected in the favor of the null hypothesis because degree-title based differences does not affect the mental health of the students. �5: there does exist an age-based differences in the anxiety, depression, and social anxiety of pakistani students. �0: there does not exist an age-based difference in the anxiety, depression, and social anxiety of pakistani students. the results also confirm that the level of anxiety, depression, and social anxiety was high in the young students as compared to the mature ones because these students have limited exposure and they have not faced the tough challenges of their lives mostly. hence, the null hypothesis can be rejected in the favor of the fourth alternative hypothesis because age does affect the mental health of the students. �6: there do exist status-based differences in the anxiety, depression, and social anxiety of pakistani students �0: there does not exist status-based differences in the anxiety, depression, and social anxiety of pakistani students. then, the level of anxiety and social anxiety was high in the students, who could not resume their classes and degrees, while the students who have joined their universities again have reduced levels of these disorders and they are in a good mental state. hence, the null hypothesis can be rejected in the favor of the alternative hypothesis because status based differences does affect the mental health of the students. the findings are consistent with the results of chowdhury, u., et al., (2022), who has found that the depression and stress level is high among the students after the covid-19, who did not have any job, or have no skills[20]. 29 4.1 suggestions based on the findings of this study, it is recommended that the universities should actively manage the students for controlling their level of anxiety, depression, and social anxiety in them. physical activities have a direct impact on the stress, depression and anxiety level of the students [48, 49]. so these are recommended especially for the student from coming out the jerks of this pandemic [50]. this otherwise could lead to the mental illness of the students and result in serious consequences. the universities should provide the proper guidance to their students for understanding their mental health and comprehending their differences. the study has important implications for the universities for controlling the level of anxiety, and depression in their students after the impact of covid-19. furthermore, the universities should establish early warning signs for the mental illness of the students and should recommend the proper psychological counseling for them. the universities should also understand the individual characteristics of the students and develop a system for increasing the communication between the students and their advisors. this can help in reducing their stress level. the university should also initiate its efforts for resuming the students of those students who would not be able to resume their studies after the pandemic of corona. 5. conclusions covid-19 has affected the lives of the students and increased their level of depression and anxiety in them. the current study is an effort to check the impact of this virus on the mental health of pakistani students, who have been stranded in china after the emergence of covid-19. the results show that level of anxiety, depression, and social anxiety has reduced after the pandemic of covid-19. the earlier scholars have found higher scores for sas, sds, and sads, while this study has found a moderate level of scores for all these scales, which indicates that the mental health of the students is improving now. the study shows that there exist significant gender-based differences in the anxiety, depression, and social anxiety of pakistani students. the outbreak of covid has affected females more than males and they have shown greater values of anxiety, depression, and social anxiety. the results also show that there do not exist significant degree level differences but the postgraduate students have a lower level of depression as compared to the undergraduate students. this is maybe due to reason that undergraduates have spent less time on campus and they are unfamiliar with such situations. consequently, they can easily get panic and increase the level of their depression. moreover, there also do not exist degree title-based differences. however, the students of business were more depressed. the results also confirm that the level of anxiety, depression, and social anxiety was high in the young students as compared to the mature ones. then, the level of anxiety and social anxiety was high in the students, who could not resume their classes and degrees, while the students who have joined their universities again have reduced levels of these disorders and they are in a good mental state. 6. author contributions sa and tq presented the main idea and wrote the first draft of the manuscript. as contributed to revising and proofreading the manuscript. tl helped to finalize the revisions and proofreading. all authors contributed to the article and approved the submitted version. 7. informed consent statement informed consent was obtained from all subjects involved in the study 8. data availability statement data will be provided according to demand 9. acknowledgments the authors are grateful to the participants in this study for their valuable time and informative responses. 10. conflicts of interest the authors declare no conflict of interest. 11. funding this work was partially supported by the chinese society for technical and vocational education, and china institute of vocational and technical education for a new era in 2021 (grant no. sz22b34). references 1. yeo-teh, n.s.l.; tang, b.l. sustained rise in retractions in the life sciences literature during the pandemic years 2020 and 2021. publications 2022, 10(3), 29; https://doi.org/10.3390/publications10030029 2. wang, x.; lei, s.m.; le, s.; yang, y.; zhang, b.; yao, w.; gao, z. bidirectional influence of the covid19 pandemic lockdowns on health behaviors and quality of life among chinese adults. int j environ res public health 2020, 17, doi:10.3390/ijerph17155575. 30 3. byrne, g.; longphuirt, e.n. the psychological impact of quarantine on children with autism spectrum disorder. ir. j. psychol. med 2022, 39, 319-320, doi:10.1017/ipm.2020.117. 4. gómez conesa, a. [impact of the covid-19 pandemic on mental health symptoms and physiotherapy actions]; fisioterapia. 2021 january-february;43(1):1-4. doi: 10.1016/j.ft.2020.11.001. epub 2020 nov 13. 5. jun, j.; tucker, s. clinician mental health and well-being during global healthcare crises: evidence learned from prior epidemics for covid-19 pandemic. worldviews evid.-based nurs 2020, 17, 182-184, doi:10.1111/wvn.12439. 6. troyer, e.a.; kohn, j.n.; hong, s. are we facing a crashing wave of neuropsychiatric sequelae of covid19? neuropsychiatric symptoms and potential immunologic mechanisms. brain, behavior, and immunity 2020, 87, 34-39, doi:https://doi.org/10.1016/j.bbi.2020.04.027. 7. johnco, c.j.; salloum, a.; lewin, a.b.; mcbride, n.m.; storch, e.a. the impact of comorbidity profiles on clinical and psychosocial functioning in childhood anxiety disorders. psychiatry res 2015, 229, 237-244, doi:10.1016/j.psychres.2015.07.027. 8. shigemura, j.; ursano, r.j.; morganstein, j.c.; kurosawa, m.; benedek, d.m. public responses to the novel 2019 coronavirus (2019-ncov) in japan: mental health consequences and target populations. psychiatry clin. neurosci 2020, 74, 281-282, doi:10.1111/pcn.12988. 9. mesa vieira, c.; franco, o.h.; gómez restrepo, c.; abel, t. covid-19: the forgotten priorities of the pandemic. maturitas 2020, 136, 38-41, doi:10.1016/j.maturitas.2020.04.004. 10. liang, l.; ren, h.; cao, r.; hu, y.; qin, z.; li, c.; mei, s. the effect of covid-19 on youth mental health. psychiatr q 2020, 91, 841-852, doi:10.1007/s11126-020-09744-3. 11. elmer, t.; mepham, k.; stadtfeld, c. students under lockdown: comparisons of students' social networks and mental health before and during the covid-19 crisis in switzerland. plos one 2020, 15, e0236337, doi:10.1371/journal.pone.0236337. 12. zeng, w.; chen, r.; wang, x.; zhang, q.; deng, w. prevalence of mental health problems among medical students in china: a meta-analysis. medicine 2019, 98, e15337, doi:10.1097/md.0000000000015337. 13. ersan, n.; dölekoğlu, s.; fişekçioğlu, e.; i̇lgüy, m.; oktay, i̇. perceived sources and levels of stress, general self-efficacy and coping strategies in preclinical dental students. psychol health med 2018, 23, 567-577, doi:10.1080/13548506.2017.1384844. 14. robotham, d.; julian, c. stress and the higher education student: a critical review of the literature. j. furth. high. educ 2006, 30, 107-117. 15. berjot, s.; gillet, n. stress and coping with discrimination and stigmatization. front psychol 2011, 2, 33, doi:10.3389/fpsyg.2011.00033. 16. spitzer, r.l.; kroenke, k.; williams, j.b.; löwe, b. a brief measure for assessing generalized anxiety disorder: the gad-7. arch. intern. med 2006, 166, 1092-1097, doi:10.1001/archinte.166.10.1092. 17. buckelew, s.m.; yu, j.; english, a.; brindis, c.d. innovations in preventive mental health care services for adolescents. j adolesc health 2008, 42, 519-525, doi:10.1016/j.jadohealth.2007.10.013. 18. mills, s.d.; fox, r.s.; malcarne, v.l.; roesch, s.c.; champagne, b.r.; sadler, g.r. the psychometric properties of the generalized anxiety disorder-7 scale in hispanic americans with english or spanish language preference. cult. divers. ethn. minor. psychol 2014, 20, 463-468, doi:10.1037/a0036523. 19. fisher, r.; jevotovsky, d.; raviv, j.; love, b. quantifying the impact of covid-19 “lockdown” on physical activity in children and adults with implanted cardiac rhythm devices: a single center experience using cardiac rhythm device accelerometer data. covid 2022, 2, 1228-1231. 20. chowdhury, u.; suvro, m.a.h.; farhan, s.m.d.; uddin, m.j. depression and stress regarding future career among university students during covid-19 pandemic. plos one 2022, 17, e0266686, doi:10.1371/journal.pone.0266686. 21. rodríguez-larrad, a. impact of covid-19 confinement on physical activity and sedentary behaviour in spanish university students: role of gender. int j environ res public health 2021. 18(2): p. 369. https://doi.org/10.3390/ijerph18020369. 22. khan, m.n.; akhtar, p.; ijaz, s.; waqas, a. prevalence of depressive symptoms among university students in pakistan: a systematic review and meta-analysis. front. public health 2020, 8, 603357, doi:10.3389/fpubh.2020.603357. 23. mao, s.; luo, s.; li, f.; zhang, b.; wang, p.; li, m.; wu, s. research on the anxiety and depression status of medical postgraduates in the late epidemic. j. harbin med. univ 2020, 54, 560-563. 24. brooks, s.k.; webster, r.k.; smith, l.e.; woodland, l.; wessely, s.; greenberg, n.; rubin, g.j. the psychological impact of quarantine and how to reduce it: rapid review of the evidence. lancet (london, england) 2020, 395, 912-920, doi:10.1016/s0140-6736(20)30460-8. 31 25. vigezzi, g.p.; bertuccio, p.; bossi, c.b.; amerio, a.; d'oro, l.c.; derosa, g.; iacoviello, l.; stuckler, d.; zucchi, a.; lugo, a.; et al. covid-19 pandemic impact on people with diabetes: results from a large representative sample of italian older adults. prim. care diabetes 2022, 16, 650-657, doi:10.1016/j.pcd.2022.06.001. 26. zheng, w. mental health and a novel coronavirus (2019-ncov) in china. j. affect. disord 2020, 269, 201202, doi:10.1016/j.jad.2020.03.041. 27. sundarasen, s.; chinna, k.; kamaludin, k. psychological impact of covid-19 and lockdown among university students in malaysia: implications and policy recommendations. int j environ res public health 2020, 17, doi:10.3390/ijerph17176206. 28. rehman, u.; shahnawaz, m.g.; khan, n.h.; kharshiing, k.d.; khursheed, m.; gupta, k.; kashyap, d.; uniyal, r. depression, anxiety and stress among indians in times of covid-19 lockdown. community ment. health j 2021, 57, 42-48, doi:10.1007/s10597-020-00664-x. 29. grover, s.; sahoo, s.; mehra, a.; avasthi, a.; tripathi, a.; subramanyan, a.; pattojoshi, a.; rao, g.p.; saha, g.; mishra, k.k.; et al. psychological impact of covid-19 lockdown: an online survey from india. indian j. psychiatry 2020, 62, 354-362, doi:10.4103/psychiatry.indianjpsychiatry_427_20. 30. dong, l.; bouey, j. public mental health crisis during covid-19 pandemic, china. emerg. infect. dis. 2020, 26, 1616-1618, doi:10.3201/eid2607.200407. 31. wang, c.; pan, r.; wan, x.; tan, y.; xu, l.; ho, c.s. immediate psychological responses and associated factors during the initial stage of the 2019 coronavirus disease (covid-19) epidemic among the general population in china. int j environ res public health 2020, 17, doi:10.3390/ijerph17051729. 32. xiao, h.; zhang, y.; kong, d.; li, s.; yang, n. the effects of social support on sleep quality of medical staff treating patients with coronavirus disease 2019 (covid-19) in january and february 2020 in china. med sci monit 2020, 26, e923549, doi:10.12659/msm.923549. 33. auerbach, r.p.; mortier, p. who world mental health surveys international college student project: prevalence and distribution of mental disorders. 2018, 127, 623-638, doi:10.1037/abn0000362. 34. zhou, s.j.; wang, l.l.; yang, r.; yang, x.j.; zhang, l.g.; guo, z.c.; chen, j.c.; wang, j.q.; chen, j.x. sleep problems among chinese adolescents and young adults during the coronavirus-2019 pandemic. sleep med 2020, 74, 39-47, doi:10.1016/j.sleep.2020.06.001. 35. özdede, m.; sahin, s. views and anxiety levels of turkish dental students during the covid-19 pandemic. open j. stomatol 2020, 73, 123-128. 36. patsali, m.e.; mousa, d.v.; papadopoulou, e.v.k.; papadopoulou, k.k.k.; kaparounaki, c.k.; diakogiannis, i.; fountoulakis, k.n. university students' changes in mental health status and determinants of behavior during the covid-19 lockdown in greece. psychiatry res 2020, 292, 113298, doi:10.1016/j.psychres.2020.113298. 37. turner, d. social work and covid 19: lessons for education and practice; turner (ed.). br j soc work 2021 feb 12:bcab024. doi: 10.1093/bjsw/bcab024. 38. tan, j.; he, j.; qin, w.; zhao, l. [quercetin alleviates lipopolysaccharide-induced acute kidney injury in mice by suppressing tlr4/nf-κb pathway]. j. south. med. univ 2019, 39, 598-602, doi:10.12122/j.issn.1673-4254.2019.05.16. 39. johnson, s.u.; ulvenes, p.g.; øktedalen, t.; hoffart, a. psychometric properties of the general anxiety disorder 7-item (gad-7) scale in a heterogeneous psychiatric sample. front psychol 2019, 10, 1713, doi:10.3389/fpsyg.2019.01713. 40. watson, d.; friend, r. measurement of social-evaluative anxiety. psychology j consult clin psychol 1969, 33, 448-457, doi:10.1037/h0027806. 41. baloch, g.m.; kamaludin, k. coping with covid-19: the strategies adapted by pakistani students to overcome implications. int j environ res public health 2021, 18, doi:10.3390/ijerph18041799. 42. chen, y.; klein, s.l.; garibaldi, b.t.; li, h.; wu, c.; osevala, n.m.; li, t.; margolick, j.b.; pawelec, g.; leng, s.x. aging in covid-19: vulnerability, immunity and intervention. ageing res. rev 2021, 65, 101205, doi:10.1016/j.arr.2020.101205. 43. majeed, s.; schwaiger, e.m.; nazim, a.; samuel, i.s. the psychological impact of covid-19 among pakistani adults in lahore. public health front 2021, 9, 578366, doi:10.3389/fpubh.2021.578366. 44. zheng, l.; miao, m.; lim, j.; li, m.; nie, s.; zhang, x. is lockdown bad for social anxiety in covid-19 regions?: a national study in the sor perspective. int j environ res public health 2020, 17, doi:10.3390/ijerph17124561. 45. pan, h. a glimpse of university students’ family life amidst the covid-19 virus. j loss trauma 2020, 25, 594-597. 32 46. rong, h.; cheng, x.; garcia, j.m.; zhang, l.; lu, l.; fang, j.; le, m.; hu, p.; dong, x.; yang, j.; et al. survey of health literacy level and related influencing factors in military college students in chongqing, china: a cross-sectional analysis. plos one 2017, 12, e0177776, doi:10.1371/journal.pone.0177776. 47. marelli, s.; castelnuovo, a.; somma, a.; castronovo, v.; mombelli, s.; bottoni, d.; leitner, c.; fossati, a.; ferini-strambi, l. impact of covid-19 lockdown on sleep quality in university students and administration staff. j neurol 2021, 268, 8-15, doi:10.1007/s00415-020-10056-6. 48. fibbins, h.; ward, p.b.; watkins, a.; curtis, j.; rosenbaum, s. improving the health of mental health staff through exercise interventions: a systematic review. j ment health 2018, 27, 184-191, doi:10.1080/09638237.2018.1437614. 49. heijnen, s.; hommel, b.; kibele, a.; colzato, l.s. neuromodulation of aerobic exercise-a review. front psychol 2015, 6, 1890, doi:10.3389/fpsyg.2015.01890. 50. belle, a.; barret, m.; bernardini, d.; tarrerias, a.l.; bories, e.; costil, v.; denis, b.; gincul, r.; karsenti, d.; koch, s.; et al. impact of the covid-19 pandemic on gastrointestinal endoscopy activity in france. endoscopy 2020, 52, 1111-1115, doi:10.1055/a-1201-9618. abstract 1. introduction 2. materials and methods 2.1 demographic characteristics 2.2 scales to measure anxiety, depression and dist 2.2.1 the scale of self-rating anxiety (sas) 2.2.2 the scale of self-rating depression (sds) 2.2.3 the scale of social avoidance and distress ( 2.3 statistical analysis 3. results 3.1 descriptive statistics 3.2 correlation between the anxiety, depression, a 3.3 comparison of the mental health of the student 3.3.1 students mental health and gender-based diff 3.3.2 students mental health degree level-based di 3.3.3 students mental health degree title-based di 3.3.4 students mental health age-based differences 3.3.5 students mental health study status differen 3.4 the impact of the different factors on the sas 3.4.1 gender based impact of anxiety, depression, 3.4.2 the impact of mode of study on anxiety, depr 3.4.3 the impact of degree level on anxiety, depr 3.4.4 the impact of degree title on anxiety, depre 3.4.5 the impact of age on anxiety, depression, an 3.4.6 the impact of the status of study on anxiety 4. discussion 4.1 suggestions 5. conclusions references 32 liu, haiou, teng, luyan & kong, lingcui. a normative study on english translation of metro public signs in china under the cognitive translatology: a case study of chengdu the host city for the universiade. quality in sport. 2023;11(1):32-52. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.11.01.003 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43292 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 25.03.2023. revised: 25.03.2023. accepted: 08.04.2023. published: 08.04.2023. a normative study on english translation of metro public signs in china under the cognitive translatology: a case study of chengdu the host city for the universiade haiou liu1, luyan teng2,* lingcui kong3 1college of foreign languages and cultures, chengdu university, chengdu, china; orcid: https://orcid.org/0000-0003-1314-8824 liuhaiou@cdu.edu.cn 2college of international education, sichuan international studies university, chongqing, china; orcid: https://orcid.org/0000-0001-7673-3217 luyan.teng@outlook.com 3college of foreign languages and cultures, chengdu university, chengdu, china orcid: https://orcid.org/0009-0009-0990-1511 k1114233994@163.com *corresponding author abstract: with the acceleration of its internationalization, china is faced with epochal task of optimizing its international-standard linguistic environment, which is especially impending for chengdu, the host city for the universiade. the neo-analysis, at first, sorts out and analyzes different versions of official translation norms for toponyms through document research, as well as from the first-hand resources on public signs of rail transit from tfl and mta, and then, continues the empirical case study under the theoretical guidance of cognitive translatology. this paper has proposed several translation principles and a new method conceptual motivation mapping for public signs, attempting to explore the way to build up its international discourse system consistent with the status of chengdu as a global hub. keywords: english translation of public signs; cognitive translatology; cognitive motivation; chengdu subway https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.11.01.003 https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.11.01.003 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43292 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) https://orcid.org/0000-0003-1314-8824 mailto:liuhaiou@cdu.edu.cn https://orcid.org/0000-0001-7673-3217 mailto:luyan.teng@outlook.com https://orcid.org/0009-0009-0990-1511 mailto:k1114233994@163.com 33 1. introduction as a gateway city in the belt and road initiative and one of the starting cities of china-europe freight railway, chengdu has put forward the major development strategy of "three cities and three capitals", aiming to build the city into a global hub for culture, creative industries, tourism and sports. the 31st fisu summer world university games will be held in chengdu in 2023. hence, it is imperative for chengdu to optimize its international-standard linguistic environment. as a transportation system covering the whole city, chengdu metro is committed to "leading urban development with rail transit". it has opened 13 lines, with an average daily passenger flow of 4.93 million and the highest daily passenger flow of more than 6 million1. the text discourse, advertising signs, pictures and images, with metro station names as the core, constitute the discourse domain of metro space, altogether transmitting information about geographical location, shaping the international image of the city and realizing effective cultural communication. however, the translation of chengdu metro station names is not all satisfactory at present, and there are improper mistakes and lapses to be improved. 2. overview of research on public signs of rail transit the english translation of metro station names belongs to the scope of public signs translation. chinese academic publications on this topic mostly are journal papers, and only a few monographs. there are few relevant western studies and discussions. most rail transit public signs in western developed countries are basically written in native languages or english, and therefore do not involve translation. chinese scholars mainly focus on two aspects: reasons for errors in existing translated versions and corresponding countermeasures. most studies set up new translation norms on the basis of summarizing and analyzing the mistakes in poorly translated versions and their pragmatic errors (specifically manifested as inconsistent translation, violation of translation norms, and neglect of cultural context). some scholars endeavor to build up translation principles of metro public signs (wang, 2006; wang, 2012), translation methods (chen, 2019), and translation modes (dai & lv,2005). in order to achieve the goal, scholars have applied various theories, including functional translatology (du & zheng, 2020; ni & wang, 2017), relevance theory (wang, 2016), ecological translation (li & qian, 2017), as well as different perspectives such as translation norms (wang & zhang, 2016), intertextuality (wang, 2017), communicative translation (zheng, 2016), reader acceptance (sun, 2017), pragmatic equivalence, and cross-cultural communication, etc. 34 even though the existent studies have more or less systematically delved into all issues regarding the translation of metro public signs, there are still some problems such as incomplete summary, simple yet not effective application of theoretical framework and other issues. wang (2016) pointed out that “there are also prominent problems in the study of public signs translation, such as low-level repeated studies. most studies still focus on the illustrative analysis of translation errors respectively from levels of language, culture and pragmatic communication, lack of unified rationale". accordingly, he proposed the future direction for public signs translation, emphasizing that “the next step for researches is to focus on three dimensions, namely policy, theory and applications.” researchers usually start with the comparative analysis of the source language and target language, and then carry out deductive reasoning around core issues such as language surface structure, pragmatic analysis and applicable scenes. most of them will provide translated versions for reference based on the analysis of existing translation errors, but only for a few examples. they fail to summarize a unified translation paradigm, and most of target texts provided are expressions derived only from superficial english grammar, which fall far short of normative expressions of metro public signs in english-speaking countries. researchers seldom explore the cognitive mechanism behind the translation of metro public signs. guan (2019) , in her master’s thesis, tried to combine construal theory and metonymy theory to conduct qualitative analysis on the corpus of general public signs from angles of specificity, prominence, focus and perspective so as to explain the cognitive motivations behind different metonymic mechanisms. cheng (2008) elaborated the operation mechanism of cognitive schemas in both understanding source language and expressing in target language, and explained in detail the functions of linguistic schema, content schema and formal schema in the translation of public signs. except from the above-mentioned, there are few research papers and dissertations aiming to study the cognitive mechanism behind the translation of metro public signs. therefore, this thesis will, at first, adopt cognitive translation theory to analyze typical cases, and then explore the translation paradigm based on conceptual mappings or correspondences of motivation. 3. classification of metro station names in most cases, metro stations share names of their corresponding geological places. there is only one exception to the names of all metro stations in chengdu: [2&4&5] 中医大省医院 , translated as chengdu university of tcm &sichuan provincial 35 people’s hospital, which is named after its geological location near both chengdu university of traditional chinese medicine and sichuan provincial people's hospital. in this paper, [x] represents the route to which the metro station belongs. in general, metro station names can be classified as follows: a. common name that is, the common station name, including the station name containing the directional terms; b. proper name names of metro stations named after organizations, transportation hubs, etc.; c. names with chinese cultural connotations names of metro stations named after scenic spots and historical sites, containing cultural images or reflecting folklore; and for the translation of these names shall achieve the following functions: (1) provide systematic and accurate public information services; (2) realize the organic connection between local linguistic environment and global linguistic environment; (3) help the audience appreciate the local culture and promote cross-cultural communication and exchange; this paper only discusses the translation of metro stations names in the categories of a and b. 4.translation principle of public signs for metro stations the basis of both translatability of metro station public signs and functional equivalence lies in the similarity among linguistic structure, conceptual structure and empirical structure. the ancient greek philosopher protagoras once concluded: "man is the measure of all existence. " kant also made similar statement, “we see things not as they are, but as we are.” people place ego at the center of the universe, and then use it as a reference point to form perspectives to determine what should be up and down, front and back, left and right, high and low, near and far, center and edge. in other words, motivation behind names reflects the cognitive order by which human beings recognize themselves and their environment. chinese and english usually form consistent or similar language expressions for the same conceptual structure. however, in a few cases, even for the same object, english 36 and chinese may adopt totally differentiated names for it, due to different conceptualization methods. german linguistic philosopher wilhelm von humboldt (1767-1835) once said: “there resides in every language a characteristic world-view.” from the perspective of readers' acceptance, the primary criteria to measure the success of english translation of metro station names should be semantically interpretable, functionally equivalent and culturally reproductive, that is, the cognitive motivation can be traced and comprehended by readers through looking at translated versions. based on this, the translation principle of metro station names can be stipulated as such: 4.1 comply with unified national standard the english translation of public signs for metro stations shall first comply with the national regulations for english translation. approved by the general administration of quality supervision, inspection and quarantine of the people's republic of china (hereinafter referred as prc) and the standardization administration of prc, guidelines for the use of english in public service areas -part 1: general rules was issued on december 31, 2013 and came into force on july 15, 2014. until 2011, beijing, shanghai, shenzhen, guangzhou, chengdu, qingdao, jiangsu, shaanxi, zhejiang and other places have already officially formulated and issued standards and specifications for the translation of public signs. 4.2 fix translated versions by unravelling the cognitive motivation this is the core principle for english translation of public signs for metro stations. through bibliographic retrieval and field research, the author recovers the naming motivation in source language chinese, and then deduces its conceptual structure from the superficial linguistic structure according to the principle of linguistic iconicity, and finally searches for target expressions equivalent in meaning and pragmatics. target expressions formed in this way can enable foreign audiences to obtain accurate semantic information. 4.3 respect the habits of the audience the most appropriate translated versions should be determined according to the pragmatic norms and expression habitus of the target language. 4.4 pursue simplicity and clarity simplicity and clarity belong to the inherent requirements of public signs so as to realize the indication function effectively. 37 4.5 keeping pace with the times people's thoughts is always changing, adapting to externalities. changes in the conceptual structure will, in turn, be represented in the linguistic structure. the regulations on english translation should not be disjointed with the actual language uses, but should keep pace with the times and be fine-tuned in due time. 5. problems in current translation after sorting out and analyzing the official material chengdu rail transit network map provided by chengdu rail transit group as well as conducting field research at all metro stations in the city, it is discovered that most of the translated versions of the public signs for the metro station names conform to the national standards and specification for the translation of toponyms. however, some versions still have problems such as logical errors, pragmatic errors and violations of standards, details of which are listed as follows: 5.1 inconsistent abbreviations and full names full name & abbreviation of common name “路”——“road” translation a1 [5]北站西二路：2nd beizhan road west translation a2 [1]人民北路： renmin rd. north full name & abbreviation of proper name translation b1: full name, consistent with the official name [6&7]西南交大：southwest jiaotong university 译法 b2: abbreviation [4]非遗博览园 intangible cultural heritage park however, the official name is: 国际非物质文化遗产博览园 international intangible cultural heritage park same translation see[4]军区总医院 table 1 38 5.2 inconsistent specifications for proper names and common names for the translation of following two metro stations -[1]升仙湖 shengxian lake and [5]怡心湖 yixin lake, transliteration has been adopted for proper names while free translation for common names. like “湖” (lake)，“河” (river) also belongs to the domain of common name. however, the translation of it does not follow the same translation rule, instead, adopt transliteraion shown in following examples: [1]四河 sihe[2]洪河 honghe[4]西河 xihe[4]杨柳河 yangliuhe[4&17]凤溪河 fengxihe[6]星 河 xinghe. “桥” -"bridge" translation c1-free translation of common name [3]红星桥：hongxing bridge translation c2-transliteration [1]倪家桥：nijiaqiao [8]杉 板桥：shabanqiao (when dealing with polyphonic words such as "杉", original sound “sha” should be kept as part of transliteration instead of being called “shan”.) translation for common name and proper name “站”--"station" translation d1: free translation [1]火车南站：south railway station same translation mode see: [1]火车北站、[4&9]成都西站 translation d2: transliteration [18]天府新站：tianfu xinzhan translation d3: combination of transliteration and free translation [3&10]双流西站：shuangliu west station “湖” -"lake" translation e1: common name has been translated twice both in 39 transliteration and free translation [1]麓湖：luhu lake translation e2: common name has been translated only in free translation [1]兴隆湖：xinglong lake table 2 5.3 confused translation logic of directional words in all the translated versions of chengdu metro station names, the most confusing should belong to the terms containing directional words which are translated and put in the head, middle or end of the terms, as shown in the translation f1, f2 and f3 in table 3. directional word translation f1: directional word being put in the head of the term [18]蜀汉路东：east shuhan road（in reality, the place is the east end of shuhan road.） translation f2: directional word being put in the middle of the term [6]兴业北街：xingye north street（in reality, the place is the north end of shuhan road. it shares same naming motivation with 蜀汉路东, but differs in the translation paradigm.） translation f3: directional word being put in the end of the term [18]天府机场北 tianfu international airport north (in reality, the place is the north entrance and exit of tianfu airport) table 3 6. strategies 6.1 adoption of internationally accepted abbreviations the guidelines for english translation of road names in shanghai stipulates the abbreviation of road names. for example, the term of nanjing road east can be abbreviated as nanjing rd. (e). similarly, most cities in the united states and the united kingdom have adopted the abbreviation “rd, st, av” for “road, street, 40 avenue”. in 2019, new york large print map adopted the abbreviations such as rd, st, av. in addition, sq for square, sta for station and blvd for boulevard, dr for drive, pkwy for parkway, ctr for center and ln for lane, etc.2 a few exceptions do exist, such as in the britain large print tube map released by transport for london in 20203, no abbreviation for directional words has been adopted. therefore, in view of international well-accepted practice as well as the principle of “simplicity and clarity”, terms such as “路/道/大道” in metro public signs can be expressed by abbreviations "rd, st, av". for the rest, european and american common practices can be followed. 6.2 unify the translation paradigm of proper names and common names targeting translation of geographical names, the state council of china stipulated in 1978 that the chinese pinyin should be used as a unified standard for the spelling of roman alphabets in all geographical names of china. in 1979, the third united nations conference on the standardization of geographical names adopted a resolution: employing chinese pinyin as the standard at the national and international level for the spelling of roman alphabetical toponyms in china. although the state has made such stipulations on “pinyin marking”, a analysis from the perspective of audience acceptance theory shows that the spelling and pronunciation rules of chinese pinyin are totally different from those of english, which can be shown in concrete examples [3] 双凤桥-shuangfengqiao, [18] 天府新站-tianfu xinzhan. the mentioned two examples are both composed of a series of pinyin alphabets that are quite difficult for the english audience to read and spell. according to lv hefa's research, these translated versions, except from the phonetic function, almost lose indicative function that the public signs should have, and therefore cannot provide sufficient cognitive information, which in turn prompt the audience to make more cognitive efforts so as to construct meaning. to address the issue, lian (2020) proposed the model of “literatranslation for proper name and free translation for common name” in toponym translation. according to this mode, the chinese pinyin both “hu” and “he” belong to the domain of proper name, which can inform the english audience of the nature of toponyms and hence facilitate their traveling. they are also common names, indicating geological attributes and topographical characteristics. according to this analysis, “杨柳河” can 41 be translated into “yangliu river”. however, some researchers believe that “河” has lost its generic status in the process of language development and should be translated directly into “he” according to its sound instead of “river”. the function of geographical names determines that they should pursue their uniqueness at the national and global level. this is also the requirement for the use of language norms a single romanization system made by the second united nations conference on the standardization of geographical names. in this sense, “天府新站” should be translated into "tianfu railway station". the transliteration part “tianfu” is consistent with the chinese pronunciation and has clear reference. the english audience is clearly informed of the pronunciation of the toponym, so that they can use the transliteration part to ask directions and ascertain the location. the free translation part “railway station” clarifies the nature of the place, in order to “solve translation problems caused by the peculiarity of some stations being named after urban infrastructure, public buildings and living environment as well as highlight their functionality” (wang, 2006: 60-62). if foreigners do not know what they are talking about, they cannot get intended information. such english public signs then would fail its role in communication. so, is it imperative to add the chinese modifier “new” in front of “railway station”? it is believed that the actual meaning of "new" will gradually change with the elapse of time, so that its presence has no practical effect on the meaning of the whole term. on the contrary, the change of its semantics in the time axis may cause cognitive confusion in the future, so it should be omitted. the essence of translation is the process of concept integration. the translator combines two input spaces-author space and translator space-and produces the draft translation, and then on that basis, strives to use methods of completion and elaboration to perfect the translation in order to make the cognitive response of the target english audience the same as that of the original chinese audience4. the “dual-space integration” of author space and translator space, which is represented by the translation mode of literal translation for proper name and free translation for common name, not only points out the exact meaning and function of metro station name, but also meets the intrinsic requirements of linguistic consistency. 6.3 unified translation paradigm of directional words in 2007, foreign affairs office of shenzhen municipal people’s government and 42 translators association of shenzhen have jointly compiled and issued english translation of public signs in shenzhen, which clearly stipulates the translation of directional words and provides examples with explanation: “深南东路--shennan east rd; 莲 花 山 西 --lianhuashan west”. it is particularly pointed out that, “when the locational word itself is solidified as part of the toponym, it can be directly translated into chinese pinyin without explaining its meaning, such as 东门--dongmen; 深南大 道 --shennan boulevard.” in 2015, shanghai municipal administration of planning and land resources formulated and issued the guidelines for english translation of road names in shanghai, which explicitly stipulates that the english counterpart for chinese station names composed of “proper name + locational word + general name” should be “locational word + proper name + general name”. english translation of public signs part 1: road and scenic area signs issued by chengdu bureau of quality and technical supervision in 2006 (db510100/t 0092006) also adopts transliteration for proper names, but divides directional words into two cases in order to deal with them separately. see diagram 4 for details: diagram 4 (source: english translation of public signs part 1: road and scenic area signs) for the translation of the same kind of directional words, the translation standards respectively formulated by shanghai and chengdu administration are poles apart. take “深南东路” and “太升南路” for example. according to baidu map, “深 43 南东路” is named after its location to the east of shennan avenue, while “太升南路” obtain its name due to the fact it is located to the south of taisheng road, contrary to “ 太 升 北 路 ”. the directional words in both terms mean “to/in the east/west/south/north of a place/road/street". so, what is the translation for this kind of directional words? (1) translation of directional words indicating “to/in the east/west/south/north of a place/road/street” superficially, translation is a transformation of linguistic forms. however, in fact, it contains bidirectional mapping of cognitive mechanisms. in the cognitive framework of source language users, each station name is a schema, while a type of station name belongs to the same paradigm. under the ideal circumstances, the translated version should have the function of source name which can trigger the audience's memory set and stimulate associations. judging from the iconic nature of language, the source language and the target language are quite similar in both discourse expression and deep structure, because “all ethnic groups in the world face the same or similar external world and have the same body structure and organ functions, which determines that our thinking and expression must be ‘alike’ ”(wang, 2020:37). this is the prerequisite for translation with functional equivalence. in the construction of international linguistic environment, the translation of public signs must be benchmarked with international standard so as to achieve cross-cultural understanding. see table 5, table 6 and table 7 for the translation of such directional terms in britain large print tube map issued in 2020. diagram 5 diagram 6 44 diagram 7 “east”, “west”, “south” and “north” in the above diagrams take “harrow-onthehill”, “acton central” and “hampstead heath” as reference points, meaning "to/in the east/west/south/north of a place/road/street". take the station harrow-on-the-hill for example. it. belongs to the metropolitan line and is named after the harrow school on the top of the hill. with this station as the central reference point, the subway station closely located to the west of it is named "west harrow" and the subway station to the south is named "south harrow". this naming rationale directly validates the existence of iconicity, i.e., the linguistic structure reflects the conceptual structure of human beings, and the conceptual structure of human beings reflects the realistic structure that people have experienced. the english-chinese dictionary chiefly edited by lu gusun, published by shanghai translation publishing house, defined all the words including “east”, “west”, “south” and “north” actually contain the usage of “east/west/south/north of”, meaning “to/in the east/west/south/north of”. through field research of first-hand material on urban rail transit public signs in london and new york, it is concluded that the combination of directional words (east/west/south/north) preceding landmarks (toponyms) in english has evolved into a fixed construction, that is, a form-meaning pair, meaning “to/in the east/west/south/north of a place”. the meaning of the construction is abstracted partly from semantic meanings of typical words and high-frequency words that coexist with it. therefore, according to the semantic connotations and conventional usages, the translation for toponyms containing directional words, which mean “to/in the east/west/south/north of a place/street/avenue”, should be uniformly standardized as “east/west/south/north + transliteration name + 45 road/street/avenue”. as a linguistic gestalt, the construction is, in essence, conventionalized expression of human consciousness upon the recurring empirical scenes. in the early stage of language development, human language could not express inanimate, intangible and abstract things, so it used familiar things to refer to abstract things through projection. directional words such as east/west/south/north are used to describe orientation information by taking the speaker as the reference point. this is also the fundamental reason why the english translation of publicity signs must conform to the audience's thinking habitus and expression habitus. only in this way can the audience mobilize syntactic, semantic and pragmatic resources for cognitive reasoning after receiving sufficient and effective information stimuli, seek the maximum correlation in discourse, clarify the concepts, and realize cross-cultural understanding and communication. (2) translation for directional words denoting “at the east/west/south/north end of a street/road/block” shanghai subway station also adopts translation paradigm f1 and translates “南 京西路” into “west nanjing road” and “创新中路” into “middle chuangxin road”. in order to judge whether the translated name is faithful or not, it is imperative to consider, at first, the naming motivation of the source name in the source language. according to the shanghai chorography office, “南京西路” is the west end of a road, the counterpart of which is called “南京东路”. according to baidu encyclopedia, “创 新中 路 ” is the middle section of the chuangxin road. from the interpretation of the source name, it can be seen that “west” in the term “南京西路” and “middle” in “创 新中路” are both modifiers indicating direction, which refer to the west section and middle part of the roads respectively. when taking “南京西路” as an example, wang shuhuai analyzed the english translation paradigm of metro station names composed of proper name + directional word + common name" in his paper published in 2012. after consulting american experts and searching the british national corpus, he believed that it would be more appropriate to change the english translation of the metro names in wuhan subway “珞狮南路” from “luoshi south road” to “south luoshi road”, for the latter is more in line with english usage habitus (wang, 2012: 30-33). so, for the english translation of term with directional words meaning 46 “east/west/south/north/middle/upper/lower section/end of a road/street”, should language users conform to wang shuhuai’s research results and the translation paradigm adopted by shanghai subway, and place directional words east/west/south/north before the toponym landmark? after looking up in the iweb, the intelligent web-based corpus, designed and built up by famous corpus linguist mark davies and british national corpus (bnc for short), as well as consulting16 native american experts, opposite conclusion has been reached: the construction transliteration name + road/street/avenue + east/west/south/north refers to east, west, south and north sections or ends of a road, a street or an avenue. by putting directional words east/west/south/north at the end of the construction, the order of the structure conforms to the cognitive order of the language user in reality, and reveals its pragmatic connotation, that is, the segment or end of a road/road/site". there are many examples of its use, such as: example 1: (irving park road) west. turn right on irving park road to york road south. turn left on york road to green street (2nd light). （见 iweb: the 14 billion word web corpus) the translation for public signs of rail transit should abide by the following steps: determining the motivation for translation through bibliographic retrieval or field research; finding conceptual structure of equivalence in both chinese and english; search for suitable target expressions; and then establishing a unified and standardized link between cognitive paradigms of source language and that of target language, and fixing them into wellestablished linguistic rules. the combination and solidification of lexical schemas “can reflect the understanding of relationships between referents in the speaker’s mind and how the listener recognizes the representation of form and meaning in the construction” (wen, 2016:735). therefore, for the translation of public signs, we should first seek the common cognitive schema shared by both chinese and english and make full advantage of the existing language expressions in the english cognitive context. otherwise, other appropriate translation strategies can be adopted, including mimicking existing schemas or employing them to create new expressions. 7.translation paradigm integrated of transliteration and free translation the translation theorist peter newmark divides texts into three types: expressive, informative and vocative. public signs of rail transit belong to informative text. translation of informative texts should initially satisfy the purpose of functional equivalence and 47 pragmatic equivalence. take the translation of the station name [4] 宽窄巷子 as an example. according to the national regulations of “transliteration by pinyin markings”, it is officially translated as kuanzaixiangzi. however, there are some problems with this translated version. chinese and english vary greatly in pronunciation. chinese pinyin syllables must have vowels, while english words may have multiple consonants in a row. the translated version of kuanzaixiangzi, at first, will increase the difficulty of identification and pronunciation for english speakers, and in this sense will increase the cognitive difficulty for foreign audiences. obviously, this version cannot meet the inherent requirements of “simplicity and clarity” for the translaion of public signs. secondly, the translated name only provides the audience with what it is sounded like, and fails to provide efficient information on geographical attributes and types. in other words, it cannot activate the knowledge representation of alley in the mind of the target english audience, that is, an narrow channel. another example needs to be pointed out. the name of chengdu transportation hub “五块石” is officially translated as “wukuaishi” in english through transliteration. however, the schematic information mapped by the specific entity is “a bus station named wukuaishi” in the source language users. and this message should be clearly communicated in the english counterpart. if it is simply translated as “wukuaishi”, the important semantic information will be lost. valuable examples can be taken from the official material chengdu rail transit network map provided by chengdu rail transit group. the official translation for “宽窄巷子” is "kuanzaixiangzi alleys", which not only marks the pronunciation of the name of the place, but also points out geographic attributes of it by the combination of transliteration and free translation. what needs to be pointed out is that “xiangzi” and “alley” are repeatedly translated, for both refer to the same object. so the more appropriate version should be “kuanzai alleys”. wang wei (2016) once listed some translated versions with excessive syllables, such as in “ 滨 海 国 际 机 场 ——binhaiguojijichang”, “ 周 邓 纪 念 馆 —— zhoudengjinianguan”, “空港经济区——konggangjingjiqu” etc.. the author suggests that the expressions with four or more syllables, in which the last syllable representing geographical attributes, should be roughly divided into two sections. transliteraion can be employed to make the sound clear, and free translation for illustrating geographical 48 attributes. 8.conclusion this paper follows the research path: follow the academic guidance of cognitive translatology; dig into the translation motivation and extracts pragmatic experience from the actual language use in the target language field, so as to take construction as the core element to formulate a unified translation paradigm that conforms to the norms and habitus of the target language. in this way, unified translation ideology, standard and paradigm can be set up for of english translation of rail transit public signs, hoping to provide a reference for the translation of rail transit public signs in other cities. considering the huge scale of the national rail transit system, its english translation system constitutes an important part of china's foreign discourse system, and is one of the core contents of linguistic landscape construction in various cities. in the process of translation, dissemination and acceptance of rail transit public signs, the cutting-edge theoretical achievements of cognitive translatology can play a vital guidance role. theories such as embodied cognition, cognitive motivation, construction grammar are highly effective in expanding the breadth and depth of empirical research on public-sign translation, and can be exploited more in better serving the construction of china's foreign discourse system. notes 1. the data are all from the official website of chengdu rail transit group: https://www.chengdurail.com/index.html, and the figures are estimated from the real-time data from january to march 2023. 2. the website of mta (metropolitan transit authority): https://new.mta.info 3. the website of tfl (transport for london): tflfl.gov.uk/plan-a-journey 4. discourse generation and translation are both embodied-cognitive activities. the original text is a work formed by the author integrating what has been seen, heard and reflected upon in life. in the contrary, the translated version is the result of concept integration by the translator on the basis of subdividing and analyzing the original text structure (concept splitting). so the translation process is specifically continuous mapping and integration of concepts. we consider the author of the original text as input space 1, which can be called “author space” and has produced the original work (including cultural schema). the http://www.chengdurail.com/index.html 49 translator is regarded as input space 2 (including language capability and background knowledge), which can be called "translator space". under the control of the generic mental space, which maps onto each of the inputs, the two enter the blended space together. it is in this space inputs are “combined, refined and elaborated" so as to construct the “translation space” to produce the translated expressions. see wang bin, concept integration and translation [j]. china translators journal, 2001. references chen, s. (2019). borrowing, imitative and creative translations: a practical approach to translation of rail transit public signs: study on english translations of public signs at guangzhou metro by modeling on rail transit public signs in main english-speaking countries. journal of xichang university (social science edition), 31(4): 83-88. cheng, s. (2008). the enlightenment of cognitive schemas on the translation of public signs. journal of hohai university (philosophy and social science), 10(1): 7173 . china state bureau of quality and technical supervision. (2000). guidelines for english translation of national standards of the people’s republic of china. available from general administration of quality supervision, inspection and quarantine of the people's republic of china web site: http://www.aqsiq.gov.cn. du, z. & zheng, t. (2020). the study on the standardization of english translation of metro station names in chinese cities from the perspective of functionalism. foreign language education, 5: 201-209. dai, z. & lv, h. (2019). on c-e translation of public signs. chinese translators journal, 26 (6): 38-42. fang, m. (2011). a dictionary of translation studies in china. shanghai: shanghai foreign language education press. ge, x. & ji, z. (2006). how to translate chinese toponyms into english?. shanghai http://www.aqsiq.gov.cn/ 50 journal oftranslation, 3: 57-59. guan, l. (2019). metonymies in chinese and english public signs: a construal-based contrastive study. unpublished master’s thesis, qufu normal university, qufu, shandong, china. lian, z. & xu, l. (2020). scientific standards, english translations and significance of tibetan lakes. chinese science & technology translators journal, 2: 18-23. liu, h. (2017). loaded translation approach in c-e translation from the cognitive metaphor perspective. journal of aba teachers university, 34 (4): 9. li, w. & qian, j. (2017). study on c-e translation of metro public signs from the perspective of eco-translatology. journal of yulin university, 27(5): 103 -107. standardization administration ofthe people's republic of china. (2017). management measures for foreign language version of national standards. available from national radio and televesion administration web site: http://www.nrta.gov.cn/art/2016/9/1/art_3714_50733.html. ni, w. & wang, r. (2017). research on the translation of nanchang subway station names under the guidance of functional translation theory——taking line 1 as an example. journal of higher education, 1: 257-258. sun, t. (2017). on the english translation of public signs of dalian public transportation system from the perspective of target readers’ acceptability. unpublished master’s thesis, dalian university of technology, dalian, liaoning, china. wen, x. & yang, k. (2016). constructionalization: a new approach to research on diachronic construction grammar. modern foreign languages, 39 (6):735. wang, y. (2005). experientiality of language from the perspective of experiential philosophy and cognitive linguistics. foreign language teaching and research, 37 (1): 38. 51 wang, y. (2020). “mapping” and “creative imitation” in the perspective of embodiedcognitive translatolog. foreign language in china, 17 (5): 37. wang, y., & zhang, r. (2016). from local standards to national standards: a new milestone in the study of public signs translation. chinese translators journal, 3: 64-70. wang, y. (2017). on the standardization of chinese-english translation of rail transit public signs from the perspective of intertextuality. journal of chongqing jiaotong university (social science edition), 17 (3): 5255. wang, t. (2016). research on the translation of directional terms in public signs from the perspective of relevance theory. journal of southwest university of science and technology (philosophy and social sciences edition), 33 (3): 63-67. wang, x. (2006). english translation of bus and subway station names in shanghai and others. shanghai journal of translation, 3: 60-62. wang, s. (2012). metro sign translation: problems and principles. shanghai journal of translation, 3: 30-33. zheng, m. (2016). problems and principles of metro public sign translation in china taking hangzhou metro as an example. journal of ningbo institute of education, 18(4): 6872. general administration of quality supervision, inspection and quarantine of the people's republic of china, standardization administration ofthe people's republic of china. (2017). guidelines for the use of english in public service areas part 2: transportation(gb/t30240.2-2-17). available from web site: http://www.moe.gov.cn/jyb_sjzl/ziliao/a19/201707/t20170717_309458.html http://www.moe.gov.cn/jyb_sjzl/ziliao/a19/201707/t20170717_309458.html 52 funding project [1] 2018 research project "overseas translation and communication mode of contemporary chinese network literature under the vision of cross-cultural communication" (grant no. wlwx-2018012) funded by sichuan network literature development research center, a key research base for humanities and social sciences in sichuan province. [2] 2022 research project "translation optimization and overseas communication of sichuan cuisine names from the perspective of construction grammar" (grant no. cc22w19) funded by sichuan cuisine development research center, a key research center for humanities and social sciences in sichuan province. 29 marciniak, agnieszka, nemeczek, sylwia, walczak, klaudia, walczak, patrycja, merkisz, konrad, grzybowski, jakub, grzywna, natalia, jaskuła, karolina & orłowski, władysław. nephrological complications in patients after covid-19 infection. quality in sport. 2023;9(1):29-34. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.01.003 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41710 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no.32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 05.01.2023. revised: 15.01.2023. accepted: 17.01.2023. nephrological complications in patients after covid-19 infection powikłania nefrologiczne u pacjentów po zakażeniu covid-19 agnieszka marciniak wojewódzki szpital specjalistyczny im. stefana kardynała wyszyńskiego spzoz w lublinie https://orcid.org/0000-0002-3158-8842 sylwia nemeczek samodzielny publiczny szpital kliniczny nr 4 w lublinie https://orcid.org/0000-0003-2936-1822 klaudia walczak samodzielny publiczny szpital kliniczny nr 4 w lublinie https://orcid.org/0000-0002-5156-2260 patrycja walczak uniwersytet medyczny w lublinie https://orcid.org/0000-0002-4151-9170 konrad merkisz samodzielny publiczny szpital kliniczny nr 4 w lublinie https://orcid.org/0000-0002-3533-2967 jakub grzybowski samodzielny publiczny szpital kliniczny nr 4 w lublinie https://orcid.org/0000-0002-2110-7304 natalia grzywna 1 wojskowy szpital kliniczny z polikliniką spzoz w lublinie https://orcid.org/0000-0001-9132-5326 karolina jaskuła kliniczny szpital wojewódzki nr 1 im. fryderyka chopina w rzeszowie https://orcid.org/0000-0002-0040-4545 władysław orłowski wojewódzki szpital specjalistyczny im. stefana kardynała wyszyńskiego spzoz w lublinie https://orcid.org/0000-0002-8191-2102 abstrakt w niniejszej pracy przeglądowej szukaliśmy korelacji i konsekwencji zdrowotnych między zakażeniem covid-19 a stanem nerek. chociaż głównymi objawami covid-19 są niewydolność oddechowa i hipoksemia, często dochodzi również do zajęcia nerek. próbując rozszyfrować, w jaki sposób infekcja covid-19 wpływa na nerki, niniejsza praca przeglądowa koncentruje się na patofizjologicznych i klinicznych powiązaniach między infekcją covid-19 a nerkami. celem tej pracy było znalezienie odległych konsekwencji zdrowotnych u pacjentów, którzy zostali wypisani ze szpitala i zbadanie czynników ryzyka. choroba nerek związana z covid-19 jest zgłaszana nie tylko u zakażonych pacjentów z przewlekłą chorobą nerek, ale także u osób bez wcześniejszej historii choroby nerek. choroba wywołana przez koronawirusa (covid-19), stanowi zagrożenie dla zdrowia publicznego. przewlekła choroba nerek (ckd) okazała się czynnikiem ryzyka wystąpienia działań niepożądanych. chociaż wstępne doniesienia z chin wykazały niską zapadalność (5%-10%) na ostre uszkodzenie nerek (aki), kolejne artykuły dokumentowały znacznie większą częstość występowania aki u hospitalizowanych pacjentów z covid-19. https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.01.003 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/41710 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) 30 ogólnie rzecz biorąc, biopsje nerki wykazały zróżnicowaną histopatologię, w tym ostre zapalenie kłębuszków nerkowych i ostre uszkodzenie cewek nerkowych. uważa się, że patofizjologia aki związanego z covid-19 obejmuje miejscowe i ogólnoustrojowe reakcje zapalne i immunologiczne, uszkodzenie śródbłonka oraz aktywację szlaków krzepnięcia i układu renina-angiotensyna. wyniki badań histopatologicznych ujawniły zarówno podobieństwa, jak i różnice między aki u pacjentów z covid-19 a pacjentami z aki w posocznicy niezwiązanej z covid-19. ostre uszkodzenie cewek nerkowych jest powszechne, chociaż często jest łagodne, pomimo znacznie zmniejszonej czynności nerek. ogólnoustrojowa niestabilność hemodynamiczna najprawdopodobniej przyczynia się do uszkodzenia cewek nerkowych. pomimo opisu covid-19 jako zespołu burzy cytokin, poziomy krążących cytokin są często niższe u pacjentów z covid-19 niż u pacjentów z zespołem ostrej niewydolności oddechowej z przyczyn innych niż covid-19. również upośledzona odpowiedź na interferon typu i została wykryta u pacjentów z ciężkim przebiegiem covid-19. w świetle tych obserwacji potencjalne mechanizmy patofizjologiczne aki związanego z covid-19 mogą dostarczyć wiedzy do skonstruowania strategii terapeutycznych. abstract in this review, we looked for correlations and health consequences between covid-19 infection and kidney health. although the main symptoms of covid-19 are respiratory failure and hypoxemia, kidney involvement is also common. in an attempt to decipher how covid-19 infection affects the kidneys, this review focuses on the pathophysiological and clinical links between covid-19 infection and the kidneys. the aim of this work was to find long-term health consequences in patients who were discharged from the hospital and to investigate risk factors. covid-19-related kidney disease is reported not only in infected patients with chronic kidney disease, but also in people with no previous history of kidney disease. the disease caused by the coronavirus (covid-19) is a threat to public health. chronic kidney disease (ckd) has been shown to be a risk factor for side effects. although initial reports from china showed a low incidence (5%-10%) of acute kidney injury (aki), subsequent articles documented a much higher incidence of aki in hospitalized covid-19 patients. overall, renal biopsies showed a variety of histopathology, including acute glomerulonephritis and acute tubular injury. the pathophysiology of covid-19-associated aki is believed to include local and systemic inflammatory and immunological reactions, endothelial damage, and activation of coagulation pathways and the renin-angiotensin system. histopathology results revealed both similarities and differences between aki in covid-19 patients and aki patients in non-covid-19 sepsis. acute tubular injury is common, although it is often mild despite greatly reduced kidney function. systemic haemodynamic instability most likely contributes to renal tubular damage. despite the description of covid-19 as a cytokine storm syndrome, circulating cytokine levels are often lower in patients with covid-19 than in patients with acute respiratory distress syndrome from causes other than covid-19. also, an impaired response to type i interferon has been detected in patients with severe covid-19. in the light of these observations, the potential pathophysiological mechanisms of covid-19-associated aki may provide knowledge to construct therapeutic strategies. keywords: covid-19, acute kidney injury, kidney failure, sars-cov-2 słowa kluczowe: covid-19, ostre uszkodzenie nerek, niewydolność nerek, sars-cov-2 wstęp sars-cov-2, wywołujący zespół ostrej niewydolności oddechowej, został po raz pierwszy opisany w grudniu 2019 roku i jest odpowiedzialny za chorobę koronawirusową (covid-19) i obecną globalną pandemię. objawy płucne covid-19 są najbardziej widoczne, ale ostre uszkodzenie nerek (aki) jest obecnie uznawane za powszechne powikłanie choroby. śmiertelność wśród hospitalizowanych pacjentów z aki związanym z covid-19 (covid-19 aki) jest wyższa niż wśród pacjentów bez zajęcia nerek [3]. długoterminowe skutki zakażenia nie są jeszcze w pełni poznane, ponieważ komplikują je przedłużające się przyjęcia do szpitala i niezgłaszanie obserwacji. wiek, historia nadciśnienia tętniczego i cukrzycy były wielokrotnie łączone z wyższym ryzykiem aki u pacjentów z covid-19. przewlekła choroba nerek (ckd) jest dobrze zidentyfikowanym czynnikiem ryzyka aki u hospitalizowanych pacjentów i została wskazana jako najistotniejszy czynnik ryzyka aki [4]. wysoka śmiertelność obserwowana u pacjentów ze współistniejącymi chorobami i w podeszłym wieku może być związana ze zmniejszeniem rezerwy czynnościowej nerek (rfr), upośledzoną zdolnością nerki do zwiększania gfr w odpowiedzi na stres oraz zmniejszoną masą funkcjonujących nefronów [5]. obniżone poziomy gfr i rfr mogą również sprzyjać rozwojowi aki, jak sugerują badania epidemiologiczne. w badaniu obejmującym 4020 kolejno hospitalizowanych pacjentów z covid-19 w wuhan w chinach u 285 (7,09%) 31 zidentyfikowano aki. zarówno wczesna, jak i późna postać aki wiązała się ze zwiększonym ryzykiem śmiertelności wewnątrzszpitalnej. ponadto przewlekła choroba nerek, starszy wiek i poziomy biomarkerów stanu zapalnego wiązały się ze zwiększonym ryzykiem późnego aki [6]. w innym badaniu obejmującym 1603 pacjentów kolejno przyjmowanych do uniwersyteckiego szpitala referencyjnego w hiszpanii u 21,0% pacjentów wykazano podwyższone stężenie kreatyniny w surowicy przy przyjęciu, z czego 43,5% miało wcześniej przewlekłą chorobę nerek; u 11,4% pacjentów z prawidłowym stężeniem kreatyniny w surowicy przy przyjęciu rozwinęło się aki [7]. w jeszcze innym badaniu obejmującym 777 pacjentów hospitalizowanych w genui we włoszech, u 176 (22,6%) wystąpiło aki; spośród nich 79 (45%) wykazało zaostrzenie wcześniej istniejącej ckd, a 21 (12%) wymagało krt. niezależnymi zmiennymi rozwoju aki były obecność ckd, poziom białka c-reaktywnego oraz konieczność wspomagania wentylacji [8]. oczywiste jest, że patofizjologia jest wieloczynnikowa i istnieją różne podfenotypy covid-19 aki. w tym przeglądzie omawiamy obecne rozumienie patofizjologii covid-19 aki, badając potencjalne mechanizmy, za pomocą których infekcja sars-cov-2 może wywoływać bezpośredni i pośredni wpływ na nerki oraz czynniki, które nie są specyficzne dla covid-19, ale mogą wpływać na czynność nerek poprzez zmiany hemodynamiczne. epidemiologia u ponad 30–50% hospitalizowanych pacjentów z covid-19 rozwija się jakaś postać aki [9, 10, 11, 12, 13]. w przeprowadzonym na dużą skalę retrospektywnym badaniu kohortowym w nowym jorku u 46% z 3993 pacjentów hospitalizowanych rozwinęło się aki, przy czym odpowiednio 39%, 19% i 42% miało aki w stadium 1., 2. i 3 według kdigo [14]. cechy kliniczne we wczesnych doniesieniach o covid-19 aki odnotowano obecność krwiomoczu i białkomoczu [15,16,17]. białkomocz wykryty u pacjentów z aki covid-19 ma raczej nisższą masę cząsteczkową niż w przypadku albuminurii, co sugeruje raczej pochodzenie cewkowe niż uszkodzenie kłębuszków nerkowych i może być wykorzystany do identyfikacji pacjentów z aki we wczesnym stadium [18]. dane uzyskane z biopsji 47 pacjentów we francji wykazały, że uszkodzenie nerek obserwowane w przypadku najcięższych chorób układu oddechowego na oiom ma głównie charakter cewkowy (66,7%); natomiast ogniskowego segmentowego stwardnienia kłębuszków nerkowych nie obserwowano u pacjentów w stanie krytycznym, ale obserwowano je w 70,6% przypadków poza oddziałami intensywnej terapii [19]. patofizjologia covid-19 aki uważa się, że patofizjologia covid-19 aki obejmuje miejscowe i ogólnoustrojowe reakcje zapalne i immunologiczne, uszkodzenie śródbłonka oraz aktywację szlaków krzepnięcia i układu renina-angiotensyna [20,21]. niespecyficzne czynniki, które często występują u pacjentów w stanie krytycznym, takie jak wentylacja mechaniczna, niedotlenienie, niedociśnienie, niski rzut serca i czynniki nefrotoksyczne, mogą również przyczyniać się do uszkodzenia nerek. histologia nerki pacjenta z covid badania autopsyjne wykazują, że ostre uszkodzenie cewek nerkowych jest zdecydowanie najczęstszym obrazem w nerkach pacjentów z covid-19 aki[22,23]. ostre uszkodzenie kanalików (n = 14; 82%), zapadnięcie się kłębuszków nerkowych (n = 7; 41%) oraz uszkodzenie śródbłonka lub mikroangiopatia zakrzepowa (n = 6; 35%) były najczęstszymi objawami histologicznymi w analizie próbek biopsji nerki u 17 pacjentów z sars-cov-2 [24] oprócz zmian specyficznych dla wirusa, patogeneza aki w kontekście covid-19 najprawdopodobniej obejmuje również czynniki, które nie są swoiste dla wirusa, ale są częścią ogólnej odpowiedzi na ciężką chorobę lub jej leczenie, w tym czynniki hemodynamiczne, toksyczność leków i podtrzymywanie pracy narządów. glomerulopatia u pacjentów po zakażeniu covid-19 obraz zapadniętych kłębuszków został opisany jako nefropatia związana z covid-19 (covan) i wydaje się, że występuje głównie u pacjentów z łagodnymi objawami ze strony układu oddechowego covid-19 i izolowanym aki lub u pacjentów z białkomoczem kłębuszkowym [27, 28,29]. chociaż dokładna patofizjologia covan pozostaje nieznana, może mieć wspólne mechanizmy z nefropatią związaną z hiv, z uszkodzeniem podocytów poprzez zaburzenie autofagii i homeostazy mitochondriów [30]. dysfunkcja śródbłonka i koagulacja 32 biomarkery aktywacji krzepnięcia i fibrynolizy wielokrotnie wiązano ze zwiększonym ryzykiem zgonu u pacjentów z covid-19. badania autopsyjne wykazały dziewięciokrotnie wyższą częstość występowania zakrzepicy mikronaczyniowej i makronaczyniowej w płucach pacjentów z covid-19 w porównaniu do pacjentów z influenza pneumonia [31]. aktywacja dopełniacza — o czym świadczy zwiększony poziom krążących rozpuszczalnych składników dopełniacza c5b–9 i c5a oraz odkładanie się c5b–9 i c4d w tkankach płuc i nerek [32,33] — może dodatkowo wpływać na stany zapalne i szlaki krzepnięcia w covid-19. ponadto wykazano, że sars-cov-2 wiąże się z płytkami krwi za pośrednictwem ace2, prowadząc do aktywacji płytek krwi i immunozakrzepicy [34,35]. dodatkowo autoprzeciwciała prozakrzepowe napędzają aktywację komórek śródbłonka, potencjalnie przyczyniając się do efektów zakrzepowo-zapalnych obserwowanych w ciężkim przebiegu covid-19 [36]. u pacjentów z ciężkim przbiegiem covid-19 często występują powikłania związane z przewlekłą dysfunkcją śródbłonka, takie jak nadciśnienie lub cukrzyca, które same są związane ze zmniejszoną aktywnością śródbłonkowej syntazy tlenku azotu i biodostępnością tlenku azotu — głównego czynnika rozszerzającego naczynia krwionośne i czynnika przeciwzakrzepowego [37]. odpowiedź immunologiczna i zapalna po zakażeniu sars-cov-2 zgłoszono kilka zmian zarówno we wrodzonej, jak i nabytej odpowiedzi immunologicznej. może to częściowo wyjaśniać wyższą śmiertelność wśród osób starszych i osób z chorobami współistniejącymi [38]. zwiększone uwalnianie mediatorów stanu zapalnego przez komórki odpornościowe i nerki prawdopodobnie będzie kluczowym mechanizmem uszkodzenia tkanek u pacjentów z covid-19. badania wykazały kluczową rolę odpowiedzi interferonu typu i w hamowaniu replikacji wirusa i regulowaniu odpowiedzi immunologicznej w kontekście covid-19. dostępne dowody sugerują, że infekcja sars-cov-2 może prowadzić do zahamowania uwalniania interferonu [39]. zespół burzy cytokin (css), występujący w przebiegu zakażenia covid-19, jest postrzegany jako stan zagrażający życiu, charakteryzujący się niewydolnością narządów oraz szybką proliferacją i nadmierną aktywnością wszystkich składników układu odpornościowego, w tym limfocytów t, makrofagów, komórek nk oraz zwiększoną produkcją i uwalnianiem licznych chemicznych mediatorów i cytokin zapalnych. występuje zależność między stanem układu oddechowego a pracą nerek. ostra hipoksemia może zmienić czynność nerek i zwiększyć nerkowy opór naczyniowy, co może przyczynić się do hipoperfuzji nerek i ostrego uszkodzenia kanalików [40,41,42]. możliwości terapeutyczne model choroby, który koncentruje się na regionalnym zapaleniu, zakrzepicy immunologicznej, patologii naczyniowej i potencjalnej bezpośredniej wirusowej toksyczności dla nerek, ma ważne implikacje dla trwających poszukiwań środków terapeutycznych. terapia interferonem jest jednym z najbardziej obiecujących sposobów poprawy klirensu wirusa we wczesnych stadiach covid-19. [25, 26]. specyficzna interakcja między sars-cov-2 i ace2 zasługuje na szczegółowe zbadanie. jeśli uszkodzenie nerek jest spowodowane bezpośrednim wejściem wirusa do komórek nerki, zablokowanie ace2 może ograniczyć infekcję tkanek i późniejsze uszkodzenia. zgodnie z tą propozycją podawanie rekombinowanego ludzkiego sace2 hamowało infekcję sars-cov-2. jego zastosowanie jest obecnie badane w warunkach klinicznych. [43,44]. wnioski ostre uszkodzenie cewek nerkowych wydaje się być częstym zjawiskiem u pacjentów z aki covid-19, ale często jest łagodne, pomimo poważnie zmienionej czynności nerek. po 6 miesiącach od ostrej infekcji osoby, które przeżyły covid-19, miały głównie problemy ze zmęczeniem lub osłabieniem mięśni, trudności ze snem oraz lękiem lub depresją. pacjenci, którzy byli ciężej chorzy podczas pobytu w szpitalu, mieli cięższe upośledzenie dyfuzji płucnej i nieprawidłowe badania obrazowe klatki piersiowej i są główną populacją docelową interwencji w celu długoterminowego powrotu do zdrowia. warto zauważyć, że zgłaszano upośledzoną odpowiedź na interferon typu i u ciężko chorych pacjentów z covid-19, co może przyczyniać się do nieskutecznego usuwania wirusa z komórek nerki. pomimo postępów w zrozumieniu procesów leżących u podstaw uszkodzenia nerek w covid-19, brakuje terapii ukierunkowanych konkretnie na nerki. przypisy [1] huang c, huang l, wang y, li x, ren l, gu x, kang l, guo l, liu m, zhou x, luo j, huang z, tu s, zhao y, chen l, xu d, li y, li c, peng l, li y, xie w, cui d, shang l, fan g, xu j, wang g, wang y, zhong j, wang c, wang j, zhang d, cao b. 6-month consequences of covid-19 in patients discharged from hospital: a cohort study. lancet. 2021 jan 16;397(10270):220-232. doi: 10.1016/s0140-6736(20)32656-8. epub 2021 jan 8. pmid: 33428867; pmcid: pmc7833295. [2] chan l, hindi j, nadkarni gn. covid-19: the kidneys tell a tale. am j kidney dis. 2021 feb;77(2):175-177. doi: 10.1053/j.ajkd.2020.11.001. epub 2020 dec 17. pmid: 33342610; pmcid: pmc7834848. 33 [3] legrand m, bell s, forni l, joannidis m, koyner jl, liu k, cantaluppi v. pathophysiology of covid-19associated acute kidney injury. nat rev nephrol. 2021 nov;17(11):751-764. doi: 10.1038/s41581-021-00452-0. epub 2021 jul 5. pmid: 34226718; pmcid: pmc8256398. [4] gupta s, et al. aki treated with renal replacement therapy in critically ill patients with covid-19. j. am. soc. nephrol. 2021;32:161–176. doi: 10.1681/asn.2020060897. [5] cantaluppi v, et al. a call to action to evaluate renal functional reserve in patients with covid-19. am. j. physiol. renal physiol. 2020;319:f792–f795. doi: 10.1152/ajprenal.00245.2020. [6] peng s, et al. early versus late acute kidney injury among patients with covid-19 — a multicenter study from wuhan, china. nephrol. dial. transpl. 2020;35:2095–2102. doi: 10.1093/ndt/gfaa288. [7] portolés j, et al. chronic kidney disease and acute kidney injury in the covid-19 spanish outbreak. nephrol. dial. transpl. 2020;35:1353–1361. doi: 10.1093/ndt/gfaa189. [8] russo e, et al. kidney disease and all-cause mortality in patients with covid-19 hospitalized in genoa, northern italy. j. nephrol. 2021;34:173–183. doi: 10.1007/s40620-020-00875-1. [9] cheng y, et al. kidney disease is associated with in-hospital death of patients with covid-19. kidney int. 2020;97:829–838. doi: 10.1016/j.kint.2020.03.005. [10] cummings mj, et al. epidemiology, clinical course, and outcomes of critically ill adults with covid-19 in new york city: a prospective cohort study. lancet. 2020;395:1763–1770. doi: 10.1016/s0140-6736(20)31189-2. [11] gupta s, et al. aki treated with renal replacement therapy in critically ill patients with covid-19. j. am. soc. nephrol. 2021;32:161–176. doi: 10.1681/asn.2020060897. [12] cantaluppi v, et al. a call to action to evaluate renal functional reserve in patients with covid-19. am. j. physiol. renal physiol. 2020;319:f792–f795. doi: 10.1152/ajprenal.00245.2020. [13] peng s, et al. early versus late acute kidney injury among patients with covid-19 — a multicenter study from wuhan, china. nephrol. dial. transpl. 2020;35:2095–2102. doi: 10.1093/ndt/gfaa288. [14] chan l, et al. aki in hospitalized patients with covid-19. j. am. soc. nephrol. 2021;32:151–160. doi: 10.1681/asn.2020050615 [15] guan w-j, et al. clinical characteristics of coronavirus disease 2019 in china. n. engl. j. med. 2020;382:1708– 1720. doi: 10.1056/nejmoa2002032. [16] pei g, et al. renal involvement and early prognosis in patients with covid-19 pneumonia. j. am. soc. nephrol. 2020;31:1157–1165. doi: 10.1681/asn.2020030276. [17] batlle d, et al. acute kidney injury in covid-19: emerging evidence of a distinct pathophysiology. j. am. soc. nephrol. 2020;31:1380–1383. doi: 10.1681/asn.2020040419. [18] werion a, et al. sars-cov-2 causes a specific dysfunction of the kidney proximal tubule. kidney int. 2020;98:1296–1307. doi: 10.1016/j.kint.2020.07.019. [19] ferlicot s, et al. the spectrum of kidney biopsies in hospitalized patients with covid-19, acute kidney injury, and/or proteinuria. nephrol. dial. transplant. 2021 doi: 10.1093/ndt/gfab042. [20] sharma p, et al. covid-19-associated kidney injury: a case series of kidney biopsy findings. j. am. soc. nephrol. 2020;31:1948–1958. doi: 10.1681/asn.2020050699. [21] golmai p, et al. histopathologic and ultrastructural findings in postmortem kidney biopsy material in 12 patients with aki and covid-19. j. am. soc. nephrol. 2020;31:1944–1947. doi: 10.1681/asn.2020050683. [22] sharma p, et al. covid-19-associated kidney injury: a case series of kidney biopsy findings. j. am. soc. nephrol. 2020;31:1948–1958. doi: 10.1681/asn.2020050699. [23] remmelink m, et al. unspecific post-mortem findings despite multiorgan viral spread in covid-19 patients. crit. care. 2020;24:495. doi: 10.1186/s13054-020-03218-5. [24] akilesh s, et al. multicenter clinicopathologic correlation of kidney biopsies performed in covid-19 patients presenting with acute kidney injury or proteinuria. am. j. kidney dis. 2020;77:82–93.e1. doi: 10.1053/j.ajkd.2020.10.001. [25] rahmani h, et al. interferon β-1b in treatment of severe covid-19: a randomized clinical trial. int. immunopharmacol. 2020;88:106903. doi: 10.1016/j.intimp.2020.106903. [26] davoudi-monfared e, et al. a randomized clinical trial of the efficacy and safety of interferon β-1a in treatment of severe covid-19. antimicrob. agents chemother. 2020;64:e01061–20. doi: 10.1128/aac.01061-20. [27] kudose s, et al. kidney biopsy findings in patients with covid-19. j. am. soc. nephrol. 2020;31:1959–1968. doi: 10.1681/asn.2020060802. [28] wu h, et al. aki and collapsing glomerulopathy associated with covid-19 and apol1 high-risk genotype. j. am. soc. nephrol. 2020;31:1688–1695. doi: 10.1681/asn.2020050558. [29] ferlicot s, et al. the spectrum of kidney biopsies in hospitalized patients with covid-19, acute kidney injury, and/or proteinuria. nephrol. dial. transplant. 2021 doi: 10.1093/ndt/gfab042. [30] sharma p, et al. covid-19-associated kidney injury: a case series of kidney biopsy findings. j. am. soc. nephrol. 2020;31:1948–1958. doi: 10.1681/asn.2020050699. [31] ackermann m, et al. pulmonary vascular endothelialitis, thrombosis, and angiogenesis in covid-19. n. engl. j. med. 2020;383:120–128. doi: 10.1056/nejmoa2015432. [32] pfister f, et al. complement activation in kidneys of patients with covid-19. front. immunol. 2020;11:594849. doi: 10.3389/fimmu.2020.594849. [33] cugno m, et al. complement activation in patients with covid-19: a novel therapeutic target. j. allergy clin. 34 immunol. 2020;146:215–217. doi: 10.1016/j.jaci.2020.05.006. [34] zhang s, et al. sars-cov-2 binds platelet ace2 to enhance thrombosis in covid-19. j. hematol. oncol. 2020;13:120. doi: 10.1186/s13045-020-00954-7. [35] hottz ed, et al. platelet activation and platelet-monocyte aggregate formation trigger tissue factor expression in patients with severe covid-19. blood. 2020;136:1330–1341. doi: 10.1182/blood.2020007252. [36]shi h, et al. endothelial cell-activating antibodies in covid-19. preprint at. medrxiv. 2021 doi: 10.1101/2021.01.18.21250041. [37] legrand m, mik eg, johannes t, payen d, ince c. renal hypoxia and dysoxia after reperfusion of the ischemic kidney. mol. med. 2008;14:502–516. doi: 10.2119/2008-00006.legrand. [38] cunha ll, perazzio sf, azzi j, cravedi p, riella lv. remodeling of the immune response with aging: immunosenescence and its potential impact on covid-19 immune response. front. immunol. 2020;11:1748. doi: 10.3389/fimmu.2020.01748. [39] buszko m, et al. the dynamic changes in cytokine responses in covid-19: a snapshot of the current state of knowledge. nat. immunol. 2020;21:1146–1151. doi: 10.1038/s41590-020-0779-1. [40] legrand m, mik eg, johannes t, payen d, ince c. renal hypoxia and dysoxia after reperfusion of the ischemic kidney. mol. med. 2008;14:502–516. doi: 10.2119/2008-00006.legrand. [41] fogagnolo a, et al. focus on renal blood flow in mechanically ventilated patients with sars-cov-2: a prospective pilot study. j. clin. monit. comput. 2021 doi: 10.1007/s10877-020-00633-5. [42] vasquez-bonilla wo, et al. a review of the main histopathological findings in coronavirus disease 2019. hum. pathol. 2020;105:74–83. doi: 10.1016/j.humpath.2020.07.023. [43] zoufaly a, et al. human recombinant soluble ace2 in severe covid-19. lancet respir. med. 2020;8:1154–1158. doi: 10.1016/s2213-2600(20)30418-5. [44] jiang s, zhang x, yang y, hotez pj, du l. neutralizing antibodies for the treatment of covid-19. nat. biomed. eng. 2020;4:1134–1139. doi: 10.1038/s41551-020-00660-2. 41 szczuraszek, hugo, szczuraszek, paulina, sałata, piotr, olko, paweł, paluch, michał, licak, gabriela, żuchnik, magda, bętkowska, paulina, radulski, jakub & rybkowska, agnieszka. treatment of hyperhidrosis and the role of botulinum toxin type a in therapy a literature review. quality in sport. 2023;10(1):41-51. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.10.01.004 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/42877 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 28.02.2023. revised: 15.03.2023. accepted: 21.03.2023. published: 21.03.2023. treatment of hyperhidrosis and the role of botulinum toxin type a in therapy a literature review leczenie nadpotliwości i rola toksyny botulinowej typ a w terapii przegląd literatury 1. hugo szczuraszek (d) hugo.szczuraszek@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-2306-730x 2. paulina szczuraszek (e) paulina.szczuraszek@gmail.com https://orcid.org/0000-0003-3176-9798 3. piotr sałata (e) piotrsalata92@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-9585-3852 4. paweł olko (a) pawel11.olko@gmail.com https://orcid.org/0000-00027371-7286 5. michał paluch (c) michal.paluchx@gmail.com https://orcid.org/0000-00033077-9628 6. gabriela licak (b) glicak@gmail.com https://orcid.org/0000-00017694-740x 7. magda żuchnik (a) magdaaa120@gmail.com https://orcid.org/0000-00030767-5388 8. paulina bętkowska (b) betkowska.paulina@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-2100-7098 9. jakub radulski (f) radulski.jakub@gmail.com https://orcid.org/0000-00020551-9480 10. agnieszka rybkowska (a) agnieszka.r96@wp.pl https://orcid.org/0000-00030054-318x a. samodzielny publiczny szpital kliniczny nr 4 w lublinie b. wojewódzki szpital specjalistyczny im. stefana kardynała wyszyńskiego spzoz w lublinie c. kliniczny szpital wojewódzki nr 2 im. św jadwigi królowej w rzeszowie d. zespół zakładów opieki zdrowotnej w ostrowie wielkopolskim e. wojewódzki szpital zespolony im. ludwika perzyny w kaliszu f. samodzielny publiczny szpital kliniczny nr 1 w lublinie https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.10.01.004 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/42877 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) mailto:hugo.szczuraszek@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-2306-730x mailto:paulina.szczuraszek@gmail.com https://orcid.org/0000-0003-3176-9798 mailto:piotrsalata92@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-9585-3852 mailto:pawel11.olko@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-7371-7286 https://orcid.org/0000-0002-7371-7286 mailto:michal.paluchx@gmail.com https://orcid.org/0000-0003-3077-9628 https://orcid.org/0000-0003-3077-9628 mailto:glicak@gmail.com https://orcid.org/0000-0001-7694-740x https://orcid.org/0000-0001-7694-740x mailto:magdaaa120@gmail.com https://orcid.org/0000-0003-0767-5388 https://orcid.org/0000-0003-0767-5388 mailto:betkowska.paulina@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-2100-7098 mailto:radulski.jakub@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-0551-9480 https://orcid.org/0000-0002-0551-9480 mailto:agnieszka.r96@wp.pl https://orcid.org/0000-0003-0054-318x https://orcid.org/0000-0003-0054-318x 42 abstract: introduction: sweat secretion is a physiological process controlled by the autonomic nervous system, and it operates independently of our will. primary hyperhidrosis is a disease characterized by excessive sweating, which is thought to result from localized hyperstimulation of sweat glands by cholinergic sympathetic nerve fibers. it can be associated with significant occupational, physical and emotional impairment, as well as significant difficulties in social situations and personal relationships. available therapies are limited by their short-term efficacy and, in some cases, significant side effects that can expose patients to potentially serious complications. one treatment for primary hyperhidrosis is chemodenervation of the sweat glands using botulinum toxin type a. objective: to review the current literature and recent reports on hyperhidrosis treatment therapies. to discuss the mechanism of action and the role of botulinum toxin in treatment, as well as the potential risks associated with undertaking treatment. materials and method: literature review of pubmed, google scholar and science direct conclusions: intradermal injection of botulinum toxin a is an effective and safe therapy for severe axillary, palmar, forehead, neck and foot hyperhidrosis. current knowledge does not indicate that this therapy is associated with dangerous complications. unfortunately, it is not a method that permanently solves the problem of sufferers. keywords: primary hyperhidrosis, botulinum toxin type a, sweat glands, acetylcholine abstrakt: wstęp: wydzielanie potu jest procesem fizjologicznym sterowanym przez autonomiczny układ nerwowy, działa on niezależnie od naszej woli. pierwotna nadpotliwość jest chorobą charakteryzującą się nadmiernym poceniem się, które uważa się za wynik zlokalizowanej hiperstymulacji gruczołów potowych przez cholinergiczne współczulne włókna nerwowe. może być związane ze znacznym upośledzeniem zawodowym, fizycznym i emocjonalnym, jak również ze znacznymi trudnościami w sytuacjach społecznych i w relacjach osobistych. dostępne terapie są ograniczone przez krótkotrwałą skuteczność i w niektórych przypadkach znaczne działania niepożądane, które mogą narażać pacjentów na potencjalnie poważne powikłania. jedną z metod leczenia pierwotnej nadpotliwości jest chemodenerwacja gruczołów potowych przy użyciu toksyny botulinowej typu a. cel: rewizja obecnej literatury i najnowszych doniesień na temat terapii leczenia nadpotliwości. omówienie mechanizmu działania i roli toksyny botulinowej w leczeniu oraz potencjalnych zagrożeń związanych z podjęciem leczenia. materiały i metody: przegląd literatury z pubmed, google scholar i science direct. wnioski: śródskórna iniekcja toksyny botulinowej a jest skuteczną i bezpieczną terapią ciężkiej nadpotliwości pachowej, dłoniowej, czoła, karku oraz stóp. aktualna wiedza nie wskazuje aby ta terapia była związana z niebezpiecznymi powikłaniami. niestety nie jest metodą trwale rozwiązującą problem chorujących osób. słowa klucze: nadpotliwość pierwotna, toksyna botulinowa typ a, gruczoły potowe, acetylocholina 43 1. aspekt fizjologiczny: wydzielanie potu jest procesem fizjologicznym sterowanym przez autonomiczny układ nerwowy, działa on niezależnie od naszej woli. pot jest wydzieliną o kwaśnym ph, składającą się w około 98% z wody oraz soli, tłuszczów, mocznika, kwasu mlekowego oraz innych zbędnych związków mineralnych powstałych po przemianach metabolicznych organizmu. pot jest usuwany z organizmu za pomocą cewkowatych gruczołów potowych. za zapach potu odpowiadają bakterie. u człowieka występuje dwa rodzaje gruczołów, które różnią się funkcją, budową, mechanizmem wydzielania potu, a także miejscem występowania na ciele. oba rodzaje gruczołów potowych są unerwione przez włókna cholinergiczne układu nerwowego współczulnego. [30] gruczoły apokrynowe gruczoły ekrynowe uchodzą do mieszków włosowych uchodzą bezpośrednio na powierzchnię skóry u ludzi występują głównie pod pachami i w okolicach krocza występują prawie na całym ciele człowieka (najwięcej na dłoniach i stopach) (90% gruczołów to gruczoły ekrynowe) produkcja potu gęstego, tłustego i bezwonnego (bakterie nadają zapach) produkcja wodnistego potu nie służą do regulacji temperatury umożliwiają regulację temperatury wydzielanie potu pod wpływem emocji i hormonów wydzielanie potu gdy organizm wymaga ochłodzienia aktywują się w okresie dojrzewania są aktywne od urodzenia odpowiadają za zapach główny mediator neuroprzekaźnik acetycholina tabela nr 1 porównanie oraz różnice pomiędzy gruczołami apokrynowymi i ekrynowymi opracowanie właśne na podstawie [31] budowa gruczołów potowych: głównymi komponentami budowy gruczołów są cewki wydzielnicze i przewody wyprowadzające. cewki wydzielnicze obecne są w głębszych warstwach skóry właściwej a przewody wydzielnicze przechodzą przez kolejne warstwy skóry i uchodzą w naskórku. część wydzielnicza gruczołów potowych składa się z komórek jasnych i ciemnych. komórki jasne są odpowiedzialne za produkcję wodnistej wydzieliny i regulację ilości elektrolitów. komórki ciemne wydzielają do potu glikoproteiny. aby pot mógł ujść z przewodów wydzielniczych są one zbudowane z komórek mioepitelialnych, które umożliwiają kurczenie się przewodów powodując wypchnięcie wydzieliny potowej na zewnątrz skóry. [24,25,26] 44 ilustracja nr 1 budowa gruczołów potowych [6] pocenie ekrynowe powyżej temperatury otoczenia 35 stopni celsjusza jest jedynym procesem regulującym temperaturę. gruczoły potowe w ludzkim organizmie nie występują tylko w okolicach żołędzia prącia, wewnętrznej części napletka, warg sromowych mniejszych, dolnej części warg sromowych większych oraz macierzy paznokcia. [22] wydzielanie potu jest jedną z przyczyn utraty wody, człowiek dziennie traci około 500 ml poprzez wydzielanie potu i parowanie z powierzchni skóry. proces pocenia jest stały, nawet podczas spoczynku i komfortu cieplnego pocimy się, pracuje wtedy około 5% gruczołów ekrynowych i śladowy procent gruczołów apokrynowych [23]. człowiek w swojej skórze posiada od 1 500 000 do 5 000 000 gruczołów potowych. w warunkach normalnych produkcja potu wynosi mniej niż 1ml/m2 [30]. wprowadzenie do nadpotliwości: nadmierna potliwość inaczej hiperhydroza to schorzenie dermatologiczne polegające na potliwości wykraczającej poza fizjologiczne normy potrzebne do termoregulacji organizmu. nadpotliwość bardzo negatywnie wpływa na życie socjalne, emocjonalne, zawodowe i ekonomiczne chorych osób. dodatkowo stała 45 wilgoć będąca skutkiem pocenia się może prowadzić do maceracji skóry czego skutkiem mogą być infekcje skórne. z badań wynika, że osoby cierpiące na nadpotliwość mają o 30% większe ryzyko wystąpienia infekcji skórnych w porównaniu do osób bez nadpotliwości. [31] choroba dotyka wszystkich ras, obu płci i występuje w różnym wieku. w zależności od występowania miejsca nadpotliwości możemy ją podzielić na miejscową lub uogólnioną oraz w zależności od przyczyny na pierwotną i wtórną nadpotliwość. nadpotliwość najczęściej dotyczy pach, w następnej kolejności są dłonie i stopy. [32] etiologia: w przebiegu hiperhydrozy gruczoły potowe nie różnią się wielkością, ilością ani budową w porównaniu do osób bez tej choroby. w nadpotliwości gruczoły są nadmiernie stymulowane przez acetylocholinę uwalnianą ze współczulnego układu nerwowego. [32] nadpotliwość możemy podzielić na pierwotną i wtórna. pierwotna nadpotliwość ma nieznaną do tej pory etiologię jednak doszukuje się w jej przyczynie obciążenia genetycznego. nadpotliwość wtórna powstaje na podłożu innych chorób lub jest wynikiem stosowania leków. tak jak wyżej wspomniano wydzielanie potu jest kontrolowane przez autonomiczny układ nerwowy więc do nadpotliwości może także prowadzić uszkodzenie tych włókien nerwowych [27]. nowotwory: chłoniaki, pheochromocytoma zaburzenia kardiologiczne: niewydolność serca stany fizjologiczne: ciąża, menopauza zaburzenia endokrynologiczne: nadczynność tarczycy, nadczynność przysadki mózgowej, cukrzyca, pheochromocytoma, zespół rakowiaka, akromegalia urazy: uszkodzenia włókien nerwowych choroby gorączkowe: infekcje choroby układu nerwowego: choroba parkinsona styl życia: nadużywanie alkoholu i zażywanie narkotyków tabela nr 2 przyczyny nadpotliwości wtórnej wynikające z innych chorób opracowanie własne na podstawie [27],[21] leki przeciwbólowe: morfina, tramadol, naproksen leki przeciwdepresyjne: ssri, trójcykliczne leki przeciwdepresyjne antybiotyki i leki przeciwwirusowe: cyprofloksacyna, moksyfloksacyna, telitromycyna, acyklowir leki dermatologiczne: gks miejscowe, lidokaina, siarczek selenu leki kardiologiczne: karwedilol, doksazosyna, enalapryl, losartan, werapamil, propafenon leki hormonalne i endokrynologiczne insulina, lewotyroksyna, testosteron, wazopresyna, somatotropina tabela nr 3 leki, które mogą być przyczyną nadpotliwości wtórnej opracowanie właśnie na podstawie: [27] 46 epidemiologia: z badań przeprowadzonych na populacji w stanach zjednoczonych wynika, że na nadpotliwość cierpi od 1 do 3% ludzi z czego mniej niż połowa z nich powiedziała o tym swojemu lekarzowi. ponad 90% ludzi choruje na nadpotliwość pierwotną i u ponad połowy z nich ta nadpotliwość występuje w okolicy pachowej. około 30% ludzi z nadmierną potliwością pach uważa ten stan za ledwo lub całkowicie nie do zniesienia i wpływa negatywnie na ich codzienne życie. nadpotliwość dotyczy zarówno mężczyzn jak i kobiet. ponad 50% chorych zgłasza korelację rodzinną co wskazuje predyspozycje genetyczne [28,29]. diagnostyka: pierwszorzędową kwestią jest rozpoznanie czy nadpotliwość jest pierwotna czy wtórna i wykluczenie schorzeń które, mogą powodować hiperhydrozę. do rozpoznania pierwotnej nadpotliwości możemy się posłużyć kryteriami rozpoznania zaproponowanymi przez canadian hyperhidrosis advisory committee. warunek główny: ● nadmierna potliwość utrzymująca się 6 miesięcy lub dłużej warunki dodatkowe: ● występowanie nadpotliwości w okolicach z większą koncentracją gruczołów potowych ekrynowych (pachy, dłonie, stopy, twarz) ● obustronne i symetryczne występowanie nadpotliwości ● nieobecność nadpotliwości w trakcie snu ● objawy występujące przynajmniej raz w tygodniu ● początek przed 25 rokiem życia ● dodatni wywiad rodzinny pod kątem nadpotliwości ● zaburzenia aktywności życia codziennego aby można było postawić rozpoznanie sugerując się powyższymi kryteriami spełniony musi zostać warunek główny oraz 4 z 7 warunków dodatkowych. jednak przy diagnozie trzeba pamiętać o każdorazowym wykluczeniu nadpotliwości wtórnej. nadpotliwość wtórną rozpoznajemy na podstawie dokładnie zebranego wywiadu oraz badań dodatkowych. do ustalenia ciężkości schorzenia możemy zastosować czteropunktową skalę hdss (hyperhidrosis disease severity scale). [27] pocenie niewidoczne i niewpływające na codzienną aktywność 1 pkt pocenie w zakresie tolerancji, czasami wpływa na życie codzienne 2 pkt pocenie na granicy tolerancji, często zakłóca codzienną aktywność 3 pkt pocenie nietolerowane, zawsze zakłóca codzienną aktywność 4 pkt 1 2 pkt. oznacza nadpotliwość lekką i średnią 3 4 pkt. oznacza nadpotliwość ciężką tabela nr 4 czteropunktowa skala hdss opracowanie własne na podstawie [27] metoda grawimetryczna: metoda polegająca na ważeniu bibułki przed i 10 minut po przyłożeniu do miejsca badanego (pachy). aby badanie było diagnostyczne, pomiary muszą odbywać się w odpowiednich warunkach (temperatura 22-24 stopni celsjusza, wilgotność względna powietrza 40-60%) wynik badania w ilości 100 mg/5 minut wskazuje wartość odcięcia pomiędzy stanem fizjologicznym a nadpotliwością. [27] 47 test minora: inaczej próba jodowo-skrobiowa. tym testem możemy uwidocznić dokładny obszar nadpotliwości. test polega na posmarowaniu obszaru skórnego (np. całego dołu pachowego) jodyną lub roztworem betadyny, gdy skóra wyschnie pokrywamy ją skrobią (możemy użyć np. mąki ziemniaczanej) i obszar nadpotliwośći wybarwi się na ciemno fioletowo. [27] leczenie: leczenie jest zależne od typu nadpotliwości. terapia nadpotliwości wtórnej opiera się głównie na znalezieniu przyczyny choroby i leczeniu choroby podstawowej lub na zmianie terapii farmakologicznej jeśli uznaliśmy, że to farmakologia jest przyczyną hiperhydrozy. leczenie nadpotliwości jest terapią objawową, która może być miejscowa, ogólna lub zabiegowa. głównym celem terapii bez względu na typ nadpotliwości skupia się na redukcji objawów, polepszeniu życia i komfortu pacjenta. leczenie możemy ocenić na podstawie zmniejszenia punktacji w wyżej wspomnianej skali hdss. [33] leczeniem miejscowym pierwszego wyboru w pierwotnej miejscowej nadpotliwości niezależnie od stopnia nasilenia jest 20% chlorek glinu. roztwór nakładamy na noc na około 6-8 godzin aż do zmniejszenia wyniku skali hdss. do utrzymania efektu możemy wydłużyć odstępy między następnym stosowanie roztworu. sole glinu powodują niedrożność gruczołów potowych ekrynowych i zniszczenie komórek wydzielniczych. substancje soli glinu mogą podrażniać skórę, gdy tak się dzieje należy rozcieńczyć roztwór. do leczenia miejscowego okolicy twarzy w pierwszym rzucie stosujemy 2% glikopirolan. badania wykazały 96% skuteczność mierzoną metodą grawimetryczną oraz badaniami jakości życia. [21] zastosowanie również znajduję 0,5% krem z glikopirolanem do leczenia wtórnej nadpotliwości u osób z cukrzycą. roztwór kwasu taninowego 2-5% stosuje się u osób z nadpotliwością dłoni i stóp. [27] możemy zastosować również leczenie ogólnoustrojowe jeśli terapia miejscowa jest nieskuteczna jednak wiąże się ono z wystąpieniem dużej liczby działań niepożądanych takich jak suchość w jamie ustnej, zaburzenia widzenia, zaburzenia w oddawaniu moczu, zawroty głowy, tachykardia i zaburzenia układu pokarmowego. w terapii doustnej możemy podać glikopirolan w dawce 1-2 mg 2 razy dziennie, bromek metanteliny w dawce 50 mg 2 razy dziennie lub najczęściej stosowaną oksybutyninę w dawce 5-7,5 mg 2 razy dziennie [33]. leczenie zabiegowe: gdy leczenie miejscowe i systemowe jest nieskuteczne, możemy zastosować leczenie zabiegowe. są różne metody takie jak: toksyna botulinowa, jonoforeza, laseroterapia, mikrofale, ultradźwięki i radiofrekwencja mikroigłowa. w pracy przybliżymy metodę zabiegową polegające na użyciu toksyny botulinowej. toksyna botulinowa: toksyna botulinowa inaczej zwana jadem kiełbasianym jest egzotoksyną wytwarzaną głównie przez bakterie bezwzględnie beztlenowe laseczki clostridium botulinum. substancja zależnie od dawki może być lekiem lub trucizną dla organizmu. pierwsze udokumentowane terapeutyczne zastosowanie toksyny botulinowej miało miejsce w 1977 roku przez dr scotta, który wstrzyknął oczyszczoną toksynę do mięśni zewnątrzgałkowych w celu leczenia zeza. [34] toksyna botulinowa została po raz pierwszy dopuszczona przez amerykańską agencję leków i żywności (fda) w 1989 roku do leczenia zeza. nastąpił wtedy przełom i zaczęto prowadzić liczne badania pod kątem bezpieczeństwa i w poszukiwaniu nowych zastosowań toksyny botulinowej. obecnie toksyna botulinowa jest szeroko stosowana w medycynie estetycznej, neurologii, urologii, w leczeniu bólu, nadmiernej spastyczności mięśni oraz w leczeniu nadpotliwości. w przeciągu ostatnich paru lat opracowano wiele nowych preparatów, które nie są już tylko pochodzenia naturalnego ale również syntetycznego. na rok 2021 było 6 różnych produktów zawierających toksynę botulinową zatwierdzonych do użytku klinicznego. wyróżniono 7 typów toksyny botulinowej nazwanej od a do g, różnią się one strukturalnie oraz właściwościami toksofarmakologicznymi. [34] dawka śmiertelna dla człowieka wynosi 1,3-2 ng/kg dożylnie lub 10-13 ng/kg w metodzie inhalacyjnej lub 1µg/kg doustnie. toksyna botulinowa zbudowana jest z 1 lekkiego łańcucha polipeptydowego oraz 1 ciężkiego łańcucha polipeptydowego połączonych mostkiem dwusiarczkowym. [23] 48 mechanizm działania: jednostką funkcjonalną skurczu mięśnia szkieletowego jest płytka końcowa motoryczna, która stanowi połączenie pomiędzy neuronem motorycznym a włóknem mięśniowym. acetylocholina jest uwalniana z zakończeń aksonów ruchowych, gdy potencjały czynnościowe, generowane na początkowym odcinku neuronu ruchowego w ośrodkowym układzie nerwowym, docierają do zakończeń. następnie włókna mięśniowe kurczą się, gdy acetylocholina, która wiąże się i otwiera specyficzny jonotropowy receptor (nikotynowy receptor cholinergiczny) na włóknie mięśniowym, depolaryzuje błonę postsynaptyczną. toksyna botulinowa zasadniczo blokuje uwalnianie ach z zakończeń ruchowych, przez co mięśnie szkieletowe nie kurczą się, mimo że potencjały czynnościowe nadal docierają do płytki końcowej układu ruchowego. [34] wraz z tworzeniem się nowych zakończeń nerwowo-mięśniowych następuję powrót przekazywania impulsów ruchowych. toksyna botulina blokuje nie tylko uwalnianie acetylocholiny w połączeniach nerwowo-mięśniowe ale również w zazwojowych włóknach współczulnych, które unerwiają gruczoły potowe i stąd jej zastosowanie w leczeniu nadpotliwości. [33] ilustracja nr 2 punkty uchwytu toksyny [23] w 2004 roku fda wydała zgodę na stosowanie preparatu botox (toksyna botulinowa) na stosowanie go w terapii leczenia ciężkiej nadpotliwości, w której leczenie miejscowe innymi metodami okazało się nieskuteczne. [34] metoda zastosowania: przy zabiegu zastosowanym w celu leczenia nadpotliwości efekty utrzymują się dłużej niż w zastosowaniach estetycznych, remisja efektu pojawia się po 6-18 miesiącach. przed zabiegiem należy zastosować test minora aby określić te okolice gdzie występuję największa aktywność gruczołowa. obszary hiperhydrotyczne u różnych pacjentów mogą znacznie się różnić. iniekcje w okolice dłoni oraz stóp są zazwyczaj bardzo bolesne, więc dla komfortu pacjenta może być konieczne zastosowanie środków anelgetycznych. 49 technika wstrzykiwania jest taka sama niezależnie od okolicy, iniekcje wykonywane są śródskórnie lub podskórnie w odstępach od siebie około 2cm. dawkowanie zależy od użytego preparatu, w przypadku preparatu botoxⓡ jest to 2-5j. na punkt. powikłania: najczęstszymi powikłaniami leczenia nadpotliwości toksyną botulinową typu a jest zaczerwienienie, obrzęk oraz bolesność w miejscu iniekcji. powikłania charakterystyczne dla leczenia poszczególnych regionów różnią się od siebie, w przypadku leczenia nadpotliwości okolicy czoła nie wystąpują poważne działania niepożądane; bardzo rzadko pacjenci skarżą się na łagodną przemijającą obustronną ptozę.[11] w przypadku leczenia nadpotliwości dłoni działania niepożądane obejmowały ból przy zastrzykach dłoniowych i umiarkowane bóle głowy. z powodu nieprawidłowej iniekcji w rejonie kłębu i kłębika bardzo rzadko może wystąpić przemijające upośledzenie chwytania.[5] iniekcja w obszarze ramion w zasadzie jest wolna od komplikacji, najcięższym opisanym powikłaniem jest powstanie krwiaka i zgrubienia w okolicy iniekcji.[3] podsumowanie: śródskórna iniekcja toksyny botulinowej a jest skuteczną i bezpieczną terapią ciężkiej nadpotliwości pachowej, dłoniowej, czoła, karku oraz stóp. aktualna wiedza nie wskazuje aby ta terapia była związana z niebezpiecznymi powikłaniami. niestety nie jest metodą trwale rozwiązującą problem chorujących osób. disclosures: financial suport: no finanncial suport was received. conflict of interest: the authors declare no conflict of interest. references 1. walling hw. clinical differentiation of primary from secondary hyperhidrosis. j am acad dermatol. 2011;64(4):690-695 2. m heckmann, a o ceballos-baumann, g plewig; hyperhidrosis study group; botulinum toxin a for axillary hyperhidrosis (excessive sweating); n engl j med. 2001 feb 15;344(7):488-93. doi: 10.1056/nejm200102153440704. 3. gerhart sattler; atlas zastosowania toksyny botulinowej w medycynie estetycznej; warszawa 2011, isbn 978-83-62875-06-1 4. nicholas j lowe, dee anna glaser, nina eadie, simon daggett, jonathan w kowalski, pan-yu lai; north american botox in primary axillary hyperhidrosis clinical study group; botulinum toxin type a in the treatment of primary axillary hyperhidrosis: a 52-week multicenter double-blind, randomized, placebocontrolled study of efficacy and safety; j am acad dermatol. 2007 apr;56(4):604-11. doi: 10.1016/j.jaad.2007.01.009. epub 2007 feb 15. 5. h maillard, n briand, c bara, p celerier; efficacy of botulinum toxin a in the treatment of axillary and palmar hyperhidrosis: 10 cases; ann dermatol venereol. 2003 may;130(5):511-3. 6. https://stock.adobe.com/ 7. m filosto, l bertolasi, e fincati, a priori, g tomelleri, g chieregato, n rizzuto; axillary injection of botulinum a toxin in a patient with muscle cramps associated with severe axillary hyperhidrosis; acta neurol belg. 2001 jun;101(2):121-3. 8. dong geon lee, jung eun kim, woo shun lee, moon-bum kim, chang-hun huh, yang won lee, gwang seong choi, jee-bum lee, dong soo yu, min kyung shin, mi ryung roh, hyo hyun ahn, won-serk kim, jong hee lee, kui young park, jin park, weon ju lee, mi youn park, hoon kang; a phase 3, randomized, multi-center clinical trial to evaluate the efficacy and safety of neu-bont/a in treatment of primary axillary hyperhidrosis; aesthetic plast surg. 2022 jun;46(3):1400-1406. doi:10.1007/s00266-021-02715-4. epub 2022 feb 7. 9. anna paul, gottfried kranz, andreas schindl, georg s kranz, eduard auff, thomas sycha; diode laser hair removal does not interfere with botulinum toxin a treatment against axillary hyperhidrosis ; lasers surg med. 2010 mar;42(3):211-4. doi: 10.1002/lsm.20891. 50 10. doha obed, mustafa salim, alperen s bingoel, thurid r hofmann, peter m vogt, nicco krezdorn; botulinum toxin versus placebo: a meta-analysis of treatment and quality-of-life outcomes for hyperhidrosis; aesthetic plast surg 2021 aug;45(4):1783-1791. doi: 10.1007/s00266-021-02140-7. epub 2021 feb 22. 11. anna campanati, emanuela martina, stamatis gregoriou, george kontochristopoulos, matteo paolinelli, federico diotallevi, giulia radi, ivan bobyr, barbara marconi, giulio gualdi, paolo amerio, annamaria offidani; botulinum toxin type a for treatment of forehead hyperhidrosis: multicenter clinical experience and review from literature; toxins (basel) 2022 may 27;14(6):372. doi:10.3390/toxins14060372. 12. mohammed s absar, madu onwudike; efficacy of botulinum toxin type a in the treatment of focal axillary hyperhidrosis; dermatol surg. 2008 jun;34(6):751-5. doi:10.1111/j.1524-4725.2008.34142.x. epub 2008 mar 3. 13. karolina rosell, kristina hymnelius, carl swartling; botulinum toxin type a and b improve quality of life in patients with axillary and palmar hyperhidrosis; acta derm venereol 2013 may;93(3):335-9. doi: 10.2340/00015555-1464. 14. melissa a doft, krista l hardy, jeffrey a ascherman; treatment of hyperhidrosis with botulinum toxin; aesthet surg j 2012 feb;32(2):238-44. doi: 10.1177/1090820x11434506. 15.n lowe, a campanati, i bodokh, s cliff, p jaen, o kreyden, m naumann, a offidani, j vadoud, h hamm; the place of botulinum toxin type a in the treatment of focal hyperhidrosis; br j dermatol. 2004 dec;151(6):1115-22. doi: 10.1111/j.1365-2133.2004.06317.x. 16. hannah chudry; the treatment of palmar hyperhidrosis – a systematic review; international journal of dermatology 15 october 2021 17. ariel brown, craig teller, identifying and managing complications caused by cosmetic neurotoxin treatment; dermatological reviews 19 august 2022 18. pena ma, alam m, yoo ss; complications with the use of botulinum toxin type a for cosmetic applications and hyperhidrosis.; seminars in cutaneous medicine and surgery, 01 mar 2007, 26(1):29-33 doi: 10.1016/j.sder.2006.12.004 19. w.b. shelley md, phd, n.y. talanin md, phd, e.d. shelley md; botulinum toxin therapy for palmar hyperhidrosis; journal of the american academy of dermatology volume 38, issue 2, february 1998, pages 227-229 20. david m. pariser md, angela ballard rn; topical therapies in hyperhidrosis care; dermatologic clinics volume 32, issue 4, october 2014, pages 485-490 21. john r. mcconaghy, md, and daniel fosselman, do; hyperhidrosis: management options; am fam physician. 2018;97(11):729-734 22. adam bochenek, michał reicher: anatomia człowieka: podręcznik dla studentów i lekarzy. wyd. 3(2). t. 5: układ nerwowy obwodowy. układ nerwowy autonomiczny. powłoka wspólna. narządy zmysłów. warszawa: pzwl, 1989, s. 333–334. 23. www.wikipedia.org 24. w.sawicki, j.malejczyk; "histologia", pzwl wydawnictwo lekarskie, warszawa 2008 25. b.d.hodge, r.t.brodell; "anatomy, skin sweat glands" university of mississippi medical center, treasure island (fl): statpearls publishing; 2019 jan 26. c. cui, d.schlessinger; "eccrine sweat gland development and sweat secretion"; „experimental dermatology“ vol. 24, september 2015 27. diana kupczyńska; nadpotliwość przyczyny i metody leczenia; www.arsestetica.pl 12.03.2019 28. hornberger j, grimes k, naumann m, et al.; multi-specialty working group on the recognition, diagnosis, and treatment of primary focal hyperhidrosis. recognition, diagnosis, and treatment of primary focal hyperhidrosis. j am acad dermatol. 2004;51(2):274-286. 29. strutton dr, kowalski jw, glaser da, stang pe. us prevalence of hyperhidrosis and impact on individuals with axillary hyperhidrosis: results from a national survey. j am acad dermatol. 2004;51(2):241-248. 30. dorota wydro; leczenie nadpotliwości dłoni i pach toksyną botulinową typu a metodą mezoporacji; researchagte, june 2010 31. bahar r, zhou p, liu y, et al. the prevalence of anxiety and depression in patients with or without hyperhidrosis (hh). j am acad dermatol. 2016;75(6):1126-1133. doi: 10.1016/j.jaad.2016.07.00 51 32. mary lenefsky, zakiya p. rice; hyperhidrosis and its impact on those living with it; dec 20, 2018 ajmc journal 33.jakub sazanów-lubelski, beata sylwia bergler-czop, paulina baranińska, natalia noga; hyperhidrosispatogenezie and treatment methods; dermatol rev/przegl dermatol 2018, 105, 523–533 doi: https://doi.org/10.5114/dr.2018.78073 34. supriyo choudhury, mark r baker, suparna chatterjee, hrishikesh kumar; botulinum toxin: an update on pharmacology and newer products in development; toxins (basel).2021 jan 14;13(1):58. doi: 10.3390/toxins13010058. 25 oleksiuk, klaudia, grot, martina, greń, maria, grajek, mateusz & krupa-kotara, karolina. knowledge and eating habits of crossfit trainees. quality in sport. 2023;13(1):25-40. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.13.01.003 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43651 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 19.04.2023. revised: 20.04.2023. accepted: 09.05.2023. published: 09.05.2023. knowledge and eating habits of crossfit trainees klaudia oleksiuk1 , martina grot2 , maria greń2 , mateusz grajek3,* , karolina krupakotara1 1 departmentof epidemiology, faculty of health sciences in bytom, medical university of silesia in katowice, 41-902bytom, poland; 2 student scientific society at the department of epidemiology (supervisor: karolinakrupa-kotara) faculty of health sciences in bytom, medical universityof silesia in katowice, 41-902 bytom,poland 3 departmentof public health, department of public health policy,faculty of health sciences in bytom, medicaluniversity of silesia inkatowice, 41-902 bytom, poland; mgrajek@sum.edu.pl *correspondence: e-mail; mgrajek@sum.edu.pl synopsis: introduction. achieving high performance in sports is the result of many factors, both exo and endogenous. proper nutrition is the basis of the so-called healthy lifestyle, health care and prevention of diet-related diseases. physical activity is an extremely important component and carries a number of benefits that affect mental, physical and social well-being. failure to provide sufficient energy, can lead to decreased performance, delayed recovery processes or loss of muscle mass. the purpose of the study was to assess the knowledge and nutritional habits of crossfit trainees. material and methods. 131 people were surveyed; the questionnaire was posted on the crossfit poland forum. the survey was voluntary and anonymous. the results were collected in a database in microsoft excel 2010 ms office package and statistically analyzed using statistica 12. in the statistical evaluation of the relationship between characteristics, a significance level of p ≤ 0.05 was adopted. results. in a survey of the knowledge and eating habits of crossfit trainees, about 50% of respondents declare that they eat regularly. in addition, 50.5% state a moderate level of knowledge about healthy eating, while 33% state a https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.13.01.003 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43651 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) 26 high level. there is a high incidence of dietary supplement intake, accounting for 78.5%. as the frequency of training increases, the amount of supplements consumed increases. conclusions. a significant part of the study group declares a very good or moderate level of knowledge of rational nutrition, which influences the choice of and regularity of the meals consumed in this group of crossfit trainers. keywords: knowledge, eating habits, crossfit, physical activity, supplements, nutrition introduction recommended by the expert position, a balanced diet and properly selected supplementation significantly affect the process of energy generation during exercise and accelerate the rate of resynthesis of energy substrates after exercise. the appropriate level of supplied building materials presumably enhances the supplementation process, regenerating damaged tissues. in the nutrition and supplementation of physically active people, it is important to pay attention to two basic aspects of this issue (nutrition used for a significant part of the year vs. nutrition in the preparation period before competition -. during, before and during recovery ). nutritional strategies to achieve the best possible results should be carefully tailored, personalized [1]. crossfit is endurance and strength training with high overload factors. the workouts are highly varied, resulting from constant changes in exercise, time, load and even environment [1,2]. crossfit was founded on the high intensity interval training (hiit) method, which is a variation of interval training. it is characterized by interspersing an intense workout at 85-100% of maximum heart rate with a moderate-intensity workout at 60-70%, with a temporal advantage on the lower side of intensity. the duration of the workout ranges from 10-20 minutes, counting the warm-up [3]. crossfit trainees' knowledge of a well-balanced diet correlates with eating habits, which determines good physical fitness. the main objective of the study was directed at assessing the level of knowledge and eating habits of crossfit trainees. the following research questions were posed to address the research hypothesis: 1. does having nutritional knowledge affect the habits of crossfit trainees? 2. is there a correlation between the nutrients that respondents pay special attention to and the products that dominate their diets? 27 3. is there a relationship between the consumption of perimenopause meals and the products that dominate respondents' diets? 4. is there a correlation between the amount of physical activity undertaken and the use of dietary supplements? material and methods the research technique was a proprietary survey questionnaire. the research tool consisted of 34 questions, both single and multiple choice. then a link was subordinated, which was posted on the crossfit poland online forum for people undertaking this type of physical activity. all questionnaires were completed via the internet. a total of 131 people were surveyed. the results of the conducted study were collected in a database in the microsoft excel program of the ms office suite and statistically analyzed using statistica 12. the statistical evaluation of the relationship between the characteristics was based on a significance level of p ≤ 0.05. results characteristics of the study group the group qualified for the survey was 131 people, of which men were 71 (54.2%), while women were 60 (45.8%). in the study group, 97 respondents (74%) were people with higher education, 33 people (25.2%) with secondary education, while 1 (0.8%) with vocational education. occupational status was characterized as follows: 100 people (76.3%) were economically active, 29 (22.1%) were learners/students, while 2 (1.5%) were nonworkers. analyzing the frequency of physical activity, 45 respondents (35.1%) declared 5 times a week, 34 respondents (26%) 4 times a week, followed by a group of 31 people (23.7%) 2-3 times a week, and 20 people (15.3%) 6-7 times a week. considering the reasons for which respondents train crossfit, it was noted that 40.5% train to get in better shape, 22.1% for health prevention, 27.5% as a hobby. 28 level of dietary knowledge and eating habits of crossfit practitioners table i. knowledge of rational nutrition vs. regularity of meal consumption in the study group . variable level of knowledge about rational nutrition total very high weak averag e moderate regularity of meal consumptio n not numbers 2 1 1 6 10 % regularity of meal consumption 20,0% 10,0% 10,0% 60,0% 100,0% % level of knowledge about rational nutrition 4,8% 50,0% 4,2% 9,5% 7,6% % of total 1,5% 0,8% 0,8% 4,6% 7,6% i don't care numbers 1 0 1 0 2 % regularity of meal consumption 50,0% 0,0% 50,0% 0,0% 100,0% % level of knowledge about rational nutrition 2,4% 0,0% 4,2% 0,0% 1,5% % of total 0,8% 0,0% 0,8% 0,0% 1,5% i try to numbers 5 1 14 34 54 % regularity of meal consumption 9,3% 1,9% 25,9% 63,0% 100,0% % level of knowledge about rational nutrition 11,9% 50,0% 58,3% 54,0% 41,2% % of total 3,8% 0,8% 10,7% 26,0% 41,2% yes numbers 34 0 8 23 65 % regularity of meal consumption 52,3% 0,0% 12,3% 35,4% 100,0% % level of knowledge about rational nutrition 81,0% 0,0% 33,3% 36,5% 49,6% % of total 26,0% 0,0% 6,1% 17,6% 49,6% total numbers 42 2 24 63 131 % regularity of meal consumption 32,1% 1,5% 18,3% 48,1% 100,0% % level of knowledge about rational nutrition 100,0% 100,0 % 100,0 % 100,0% 100,0% % of total 32,1% 1,5% 18,3% 48,1% 100,0% analyzing the above data, 65 subjects (49.6%) eat regularly, and 54 subjects (41.2%) showed efforts in the context of eating regularly (tab.1). in contrast, in the group trying to eat regularly, 34 people (63%) described their level of knowledge about rational nutrition as moderate (tab.1). among the respondents 42 people (32.1%) declare that they have a very high level of knowledge about rational nutrition, and 63 people (48.1%) believe that they have a moderate level of knowledge about rational nutrition (fig.1). 29 figure 1. regularity of meal intake vs level of knowledge regarding rational nutrition . in addition, 34 people (52.3%) who report eating regularly also testify that they have a very high knowledge of rational nutrition. of those surveyed, 93 people (71%) state that a balanced diet has a great impact on the results achieved in sports, while 38 (29%) declare that it has a fairly great impact. the chi-square test proved statistically significant. knowledge of rational nutrition influences the regularity of eating meals (tab.ii.). table ii. table chi-square test: knowledge of rational nutrition vs. regularity of meal intake . chi-square tests value df p (two-sided) pearson's chi-square 33,869 9 ,000 reliability quotient 35,029 9 ,000 n important observations 131 it was shown that 63 people (48.1%) of the total respondents declared that they had a moderate level of knowledge on rational nutrition, 42 people (32.1%) said they had a very high level of knowledge on rational nutrition. in the case of calorie control, the results are more spread out, with 52 people (39.7%) never controlling calories, 37 people (28.2%) occasionally, and 42 people (32.1%) declaring that they control calories. the largest number of people who control calories declare that they have a high knowledge of rational nutrition 20 people, (47.6%) of those who control calories. for those who do not control calories, 24 people (46.2%) declare that they have a moderate level of knowledge about rational nutrition. the chi-square test proved not to be statistically significant (p=0.134>0.05). thus, there was 30 no correlation between the level of knowledge of rational nutrition and control of the caloric content of products. kramer's phi v test is also not statistically significant, so the relationship in this case is not present (tab.iii.). table iii. relationship between education and declared level of knowledge on rational nutrition . variable level of knowledge about rational nutrition totalvery high weak average moderate caloricity of food and calorie control no, never numbers 14 1 13 24 52 % caloricity of food and calorie control 26,9% 1,9% 25,0% 46,2% 100,0% % level of knowledge about rational nutrition 33,3% 50,0% 54,2% 38,1% 39,7% % of total 10,7% 0,8% 9,9% 18,3% 39,7% yes, occasionally numbers 8 1 7 21 37 % caloricity of food and calorie control 21,6% 2,7% 18,9% 56,8% 100,0% % level of knowledge about rational nutrition 19,0% 50,0% 29,2% 33,3% 28,2% % of total 6,1% 0,8% 5,3% 16,0% 28,2% yes, always numbers 20 0 4 18 42 % caloricity of food and calorie control 47,6% 0,0% 9,5% 42,9% 100,0% % level of knowledge about rational nutrition 47,6% 0,0% 16,7% 28,6% 32,1% % of total 15,3% 0,0% 3,1% 13,7% 32,1% total numbers 42 2 24 63 131 % caloricity of food and calorie control 32,1% 1,5% 18,3% 48,1% 100,0% % level of knowledge about rational nutrition 100,0% 100,0 % 100,0% 100,0% 100,0% % of total 32,1% 1,5% 18,3% 48,1% 100,0% for those with secondary education, 22 people out of 33 in this group (66.7%) are guided by the composition of the product when choosing it. for those with tertiary education, 43 out of 97 people (44.3%) are guided by the composition or quality of the product when 31 choosing it. among all respondents, 50% indicated that they are guided by the product's composition when choosing a product. the chi-square test proved not to be statistically significant so the education of the respondents does not affect what they are guided by when making consumer choices. kramer's phi v test is also not statistically significant so there is no relationship between education and consumer choices (tab.iv). table iv. education of respondents and consumer choices variables guidance in consumer choices totalproduct price product quality the opinion of others regarding the products in question product composi tion education medium numbers 3 8 0 22 33 % z education 9,1% 24,2% 0,0% 66,7% 100,0% % with guidance in consumer choices 25,0% 15,7% 0,0% 33,8% 25,4% % of total 2,3% 6,2% 0,0% 16,9% 25,4% higher numbers 9 43 2 43 97 % z education 9,3% 44,3% 2,1% 44,3% 100,0% % with guidance in consumer choices 75,0% 84,3% 100,0% 66,2% 74,6% % of total 6,9% 33,1% 1,5% 33,1% 74,6% total numbers 12 51 2 65 130 % z education 9,2% 39,2% 1,5% 50,0% 100,0% % with guidance in consumer choices 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% % of total 9,2% 39,2% 1,5% 50,0% 100,0% among those surveyed, 35 (26%) reported drinking tea. among those who do not drink it, most drink 1-2 liters of fluids per day (38.9%). for those who declared, tea consumption, 48.6% drink about 2-3 liters of fluids per day (tab.v). 32 table v. amount of tea consumption . variable daily fluids drunk total0.5 1 liter 1 2 liters 2 3 liters 3 liters < 3 liters tea 0 numbers 5 37 32 9 12 95 % from tea 5,3% 38,9% 33,7% 9,5% 12,6% 100,0% % z daily liquids drunk 100,0% 77,1% 65,3% 56,3% 100,0% 73,1% % of total 3,8% 28,5% 24,6% 6,9% 9,2% 73,1% 1 numbers 0 11 17 7 0 35 % from tea 0,0% 31,4% 48,6% 20,0% 0,0% 100,0% % z daily liquids drunk 0,0% 22,9% 34,7% 43,8% 0,0% 26,9% % of total 0,0% 8,5% 13,1% 5,4% 0,0% 26,9% total numbers 5 48 49 16 12 130 % from tea 3,8% 36,9% 37,7% 12,3% 9,2% 100,0% % z daily liquids drunk 100,0% 100,0 % 100,0% 100,0 % 100,0% 100,0% % of total 3,8% 36,9% 37,7% 12,3% 9,2% 100,0% a chi-square analysis showed a statistically significant relationship between tea drinking and the amount of fluids consumed daily (tab.vi.). table vi. chi-square test : tea consumption vs. daily fluid intake . chi-square tests value df asymptotic significance (two-sided) pearson's chi-square 10,461a 4 ,033 reliability quotient 14,582 4 ,006 n important observations 130 a. 40.0% of cells (4) have an expected abundance of less than 5. the minimum expected abundance is 1.35. the relationship between athletic achievement caused by a balanced diet and the elimination of products by respondents was reported. 33 table vii. eliminated products in the diet vs. achieved results sports. balanced diet and results in sports fast food 0,2412 alcohol -0,0477 colorful, sweetened drinks -0,0123 cereal products -0,1004 sugar -0,0198 dairy -0,1265 meat -0,0571 considering the results of the above table, there is a positive relationship between awareness of the impact of a balanced diet and the consumption of fast food. this means that there is an elimination of products such as fast food dishes (tab.vii.). the relationship between the nutrients that respondents pay the most attention to and the products that dominate their diets was also analyzed. table viii. dominant products in the diet vs. nutrients . ingredients in the diet meat and meat products fish vegetablesand fruits milk and milk products bread and cereal products proteins 0,0172 -0,0791 0,0064 0,2013 -0,0107 fats 0,1119 0,0188 0,0552 0,0558 -0,1047 carbohydrates 0,1874 -0,0673 -0,0471 0,0835 -0,2016 vitamins -0,0572 0,1144 -0,0311 0,0667 -0,0548 mineral components -0,1056 0,1781 0,0945 -0,0554 0,0034 dietary fiber -0,0713 0,0470 0,0246 0,2277 0,0667 prebiotics and prebiotics 0,0451 0,1773 0,0480 -0,1471 -0,1466 antioxidants -0,1765 0,2132 0,0938 -0,0374 0,0194 plant sterols and stanols -0,0220 0,1350 0,0475 0,0359 -0,0143 unsaturated fatty acids 0,1210 0,1522 -0,1087 0,0355 -0,0754 all of the above 0,0181 0,2499 0,1054 -0,1054 -0,1151 interpretation of the results from the table above, indicates that there is a significant positive correlation between minerals (r=0.1781), probiotics and prebiotics (r=0.1773), antioxidants (r=0.2132) and fish consumption. also, between protein (r=0.2013) and dietary fiber (r=0.2277) and consumption of milk and dairy products. in contrast, a negative but significant association occurred between carbohydrates and the consumption of bread and cereal products (r=-0.2016), (tab.viii.). it was evaluated whether the bmi value correlates with the type of food consumed between meals. 34 table ix. type of foods consumed vs. bmi . type of products bmi sweets 0,1047 fruits -0,1938 vegetables -0,0295 confectionery products 0,0288 fast food 0,0030 sandwiches -0,0792 nuts and nuts 0,0646 other -0,0434 the only significant correlation was between fruit consumption and bmi. however, the relationship is negative and statistically significant (r=-0.1938), (tab.ix.). activity level along with ze and supplementation process among the respondents, 66 people (50.8%) said they train for an average of 60-90 minutes, while 45 people (34.6%) characterized their training by 30 to 60 minutes. of which the majority of respondents in these groups declare that they reach for carbohydrate and protein products before training 73 people (56.2%). a chi-square analysis shows that the length of the workout does not differentiate what products people reach for before training (p=0.461). another 102 people (78.5%) said they reach for dietary supplements. among this group, the largest number of people, 37 (36.3%), engage in physical activity 5 times a week, 30 people (29.4%) engage in activity 4 times a week, 17 people (16.7%) engage in physical activity 6-7 times a week (fig.19.). those who do not reach for dietary supplements are 28 (21%), of whom 46.4% undertake physical activity 2-3 times a week. as the table below shows, the difference is statistically significant (p=0.015<0.05), discussion physical activity undertaken regularly brings benefits on many levels of a person's life. on the one hand, through training programs, one can maintain a high level of physical fitness, while on the other hand, it has a positive impact on one's mood and mental health [3]. in recent years, a variety of options have developed in place of traditional workout programs. for example, high-intensity interval training (hiit), which is gaining popularity, is characterized as an effective program through which the effects of some non-communicable chronic diseases, including type 2 diabetes and hypertension, can be reduced [4, 5]. an expanded variation of high-intensity interval training is crossfit, which involves combining high-intensity resistance training with multi-joint movements performed in several 35 planes simultaneously. the main motives for engaging in a physical activity such as crossfit are declared by 40.5% of respondents to be for killing free time, 22.1% for health, 27.5% declare that for hobbies, while 1.5% state that for killing free time. in the case of a study conducted among physical education students, the main motive for undertaking physical activity was self-realization, followed by empowerment among peers and self-esteem enhancement [6]. women exercising in fitness clubs most often declared that the reason for exercising in 64% was to improve psycho-physical well-being, followed by 61% to improve physical fitness, and the last place 39% the motive of self-realization [7]. the overall dimension of physical activity of poles is at a similar level to that of europeans, however, poles show a much higher level of physical activity than western europeans. a high level of recreational activity in leisure time is declared by 12.2% [8]. in a survey of the knowledge and eating habits of crossfit trainers, it was found that about half of the respondents (49.6%) eat regularly, while 41.5% try to eat regularly. there is little information in the available literature on the dietary habits of crossfit trainees, so the results obtained were compared with studies conducted among athletes. kalużny et al. evaluating the dietary behavior of amateur and professional athletes proved that both study groups do not follow the recommendations regarding the number and timing of meals. regular consumption of meals every 3h is declared by 37% of professional athletes, while 48% of amateurs [9]. in a study on the eating habits of professional athletes training volleyball and basketball, it was found that 52% of the subjects eat meals regularly, i.e. 4-5, while 39% eat every 4 hours [10]. relating the results obtained to other authors in the dukralec-michalski study, which assessed the eating habits and nutritional status of young men in relation to physical activity, one can see a significant correlation. that study showed a significant correlation regarding the amount of meals consumed, it was found that the consumption of 4-5 meals was declared by twice as many physically active people compared to those with a sedentary lifestyle (74% vs. 36%). in addition, one in five respondents who did not engage in any physical activity declared that they consumed less than 3 meals per day [11]. in the soccer training group, analysis of the study showed that the most common meals consumed were 3 meals per day (30% of iv league footballers and 50% of vi league footballers) or 4 meals (45% and 30%, respectively). adopting the same criteria for evaluating the results provides an opportunity for comparison and inference, namely that only 50% of the respondents eat regularly, with 4-5 meals per day. our own study showed that 48.1% of the total respondents declared that they had a moderate level of knowledge about 36 rational nutrition, while 32.1% said they had a very high level of knowledge about rational nutrition. there was no correlation between the level of knowledge on rational nutrition and education. in szczepanska's study of knowledge vs. selected dietary behaviors of obese patients vs. education, little difference was found between the dietary knowledge and dietary behaviors of people with different levels of education, with the highest frequency of correct answers to questions verifying knowledge and the most favorable dietary behaviors found in the group of people with higher education [12]. the nutritional knowledge of crossfit certified coaches was surveyed, and the study found that 65% of respondents are eating properly. the survey included questions on energy needs, macronutrients, micronutrients and hydration. they had the greatest knowledge in the areas of energy needs, micronutrients, which accounted for 70% of the correct answers to the previously given questions, while they declared less knowledge in the areas of macronutrients and hydration, which accounted for 50%. the differences in declared knowledge did not depend on the level of crossfit certification [13]. the majority of crossfit trainers in the study group are engaged in amateur training, but 49.6% of them are eating properly. the self-reported survey showed mineral water consumption by 82% of respondents, for those who drink mineral water 28% drink about 1-2 liters a day or 2-3 liters a day. the frequency of consumption of spring water was also analyzed, with only 25% consuming this type of water. declared consumption of vegetable juices is only 9%, while only 1 person declared consumption of sweetened beverages. in szczepanska's study of the dietary behavior of competitive volleyball and basketball athletes, 22% of respondents declared consuming 11.5 liters of fluids, 1.5-2 liters of fluids were drunk by 23% of respondents, while 27% of respondents declared consuming 27%. most often, this group of athletes consumed mineral water, which accounted for 68% of the respondents, 17% consumed juices, followed by 5% sodas, while 7% consumed coffee or tea [10]. results conducted among professional and amateur athletes show that 51% of amateur athletes report consuming mineral water, while 25% consumed carbonated beverages. in the case of professional athletes, 76% consume mineral water, while 18% consume carbonated beverages. based on the juxtaposition of the results of various surveys, we can conclude a high consumption of mineral water, it is significantly higher than the consumption of spring water. in the case of respondents of our own study, a positive correlation can be observed between the consumption of fluids. analysis of the frequency of consumption of isotonic beverages shows that only 6% of respondents declare consumption of this type of beverages. comparing the above, the 37 consumption of isotonic drinks in relation to the group of volleyball players declares 100% of this method of hydration, while in the group of soccer players 51.4% [10, 14]. in the study by seidler and sobczak, the study group was students from a sports championship school aged 15-19 years, such a difference in the study may be due to the sophistication and frequency of physical activity undertaken by the respondents. in a study by other authors on the consumption of water and isotonic drinks before competitions, the consumption of beverages is declared by about 15% of the respondents [14]. of the respondents, 102 people (78.5%) declared that they take dietary supplements. among this group, as many as 36.3% take physical activity 5 times a week, 29.4% of respondents take activity 4 times a week, while 16.7% of respondents declared taking physical activity 6-7 times a week. of those who do not reach for dietary supplements, 46.4% undertake physical activity 2-3 times a week. studies conducted among professional athletes, show that athletes readily reach for dietary supplements. vitamin supplements are consumed by 69.2%, while 70.5% of respondents say they consume mineral supplements. in the case of soccer players, who also fall into the group of professional athletes, their results break down as follows: supplements 83.3%, vitamins 83.3%, protein 25% [14]. another study found that 76% of the studied group of athletes regularly use vitamin and mineral supplementation, more often women than men (86% vs. 63%) [14]. according to other studies, the use of dietary supplements among athletes is very common, depending on the country as well as the type of sport practiced. in comparison, among boys who train martial arts, the declared percentage of dietary supplements used is 65% [15, 16]. in conclusion, about 50% of respondents report eating regularly, for certified crossfit coaches it is 65% [13]. the above phenomenon, is due to the education carried out during coaching courses, the knowledge possessed favors the habits sued. unfortunately, the lack of literature makes it impossible to compare the results of the study to a similar study group. with regard to the above-mentioned sports groups, it can be noted that the declaration of regularity is at a similar level, with an average of 50%. a significant proportion of respondents declare consumption of dietary supplements, as much as 78.5%. a correlation was noted that with the increase in the frequency of physical activity undertaken, there is an increase in the consumption of dietary supplements. there is a high consumption of mineral and vitamin supplements, averaging 70%. 38 the swiss pyramid, developed on the basis of the pyramid for healthy people by the swiss society for nutrition, serves to rationalize the diet of physically active people. at the base of the pyramid are unsweetened beverages, while at the top are sweets, salty snacks, sweetened beverages and alcoholic beverages, with groups of vegetables and fruits, whole grain cereal products and legumes, protein products, and oils, fats and nuts recommended for consumption in varying amounts and frequencies in between [17]. when it comes to consumer choices, about half of the respondents say that they are guided by the composition of the product, this is extremely important. it can be concluded that there is a need to increase nutritional knowledge here. in addition, a positive aspect declared by respondents is the elimination of fast food products, as many as 61% of respondents eat meals they have prepared for themselves in advance. the respondents' habits and dietary choices can be stated as good. diet is an important factor in optimizing athletes' exercise capacity. a rational, wellbalanced diet, covering the athletes' increased need for energy, protein, b vitamins and antioxidants, as well as some mineral salts, optimizes training effects. meeting the norms of physiological nutrient requirements requires planning a varied dietary ration, including a variety of products from each group, according to recommendations developed for people with high physical activity. in addition, having reliable knowledge in the subject area promotes the formation of a positive attitude towards nutrition and is a factor for optimizing the health and psychophysical performance of crossfit trainers. applications 1. a significant part of the study group declares a very good or moderate level of knowledge about rational nutrition, which influences the choice and regularity of meals consumed in this group of crossfit trainers. 2. in a small number of respondents, a correlation was found between the nutrients they pay attention to and the products that dominate their diet. 3. in the study group, there was no relationship between the peri-training meals consumed by crossfit trainers and the products that dominate their diets. 4. the duration of training does not differentiate what products people reach for both before and after training, with carbohydrate and protein products being the most common. 39 5. people who engage in physical activity 5-7 times a week are more likely to use dietary supplements compared to those who engage in physical activity 2-3 times a week. references 1. the crossfit level 1 training guide 2010; (3). url http://journal.crossfit.com/ 2010/05/crossfit-level-1-training-guide.tpl. doi: accessed:may 26, 2016. 2. the crossfit level 1 training guide 2017; 6-8. http://library.crossfit.com/ free/pdf/cfj_english_level1_trainingguide2.pdf: accessed may 26, 2017. 3. cieslik b, rutkowski t, kuligowski. effect of 8-week training according to crossfit methodology on body composition of adults. physical culture 2016; 15(4): 169-179. 4. cieslik b, rutkowski t, kuligowski. effect of 8-week training according to crossfit methodology on body composition of adults. physical culture 2016; 15(4): 169-179. 5. lamina s, okoye gc. effect of interval exercise training program on c-reactive protein in the non-pharmacological management of hypertension: a randomized controlled trial. african journal of medicine and medical sciences 2012; 41(4): 379386. 6. baj-korpak j, korpak f, szepeluk a. determinants of motives and barriers to physical activity of physical education students. social dissertations; 2016; 10(4): 60-65. 7. nowak f. paul. health motives in the value hierarchy of women exercising in fitness clubs. general medicine and health sciences 2012: 18(4); 387-392. 8. piątkowska m. participation of poles in physical activity in comparison with other european union countries. [in:] buśko k, charzewska j, kaczanowski k, eds. contemporary methods of research of activity, fitness and physical capacity of man. warsaw: awf 2010: 38-57. 9. kalużny k, śpica d, drobik p. et al. assessment and comparison of dietary behaviors in professional and amateur athletes. health and sport 2016; 6(2): 301-310. 10. szczepanska e, spalkowska a. dietary behaviors of professional volleyball and basketball athletes. annals of the national institute of hygiene 2012; 63(4): 483-489. 11. durkalec-michalski k, suliburska j, jeszka j. assessment of dietary habits and nutritional status of young men in relation to physical activity. medical standards/pediatrics 2011; 8: 100-106. 40 12. szczepanska e, brończyk-puzoń a, skrzypek m. knowledge and selected dietary behaviors of obese patients according to their level of education. problemy higieny epidemiologii 2013; 94(4): 802-806. 13. maxwell c, ruth kyle, friesen k. sports nutrition knowladge, perceptions, resources and advice given by certified crossfit trainers. sports 2017; 5(21): 2-9. 14. seidler t, sobczak a. dietary supplements in the nutrition of students of a sports championship school. annals of the national institute of hygiene 2012; 63(2): 193198. 15. frączek b, gacek m. dietary supplementation of a selected group of athletes. [in:] food enrichment and supplementation benefits and risks. vii national nutrition workshop: rogów: 2006. 16. chalcarz w, radzimirska-graczyk m. nutritional support among children and adolescents practicing fencing. yearbook of the national institute of health; 2009; 60(4): 357-360. 17. burke l.m. a food pyramid for swiss athletes. int. j. sport nutr. exerc. metab 2008; 4: 430-437. 65 olejniczak-nowakowska, małgorzata, trocha, weronika, krupa-kotara, karolina & grajek, mateusz. bilateral preventive mastectomy as a preventive method of breast cancer in the opinion of women. quality in sport. 2023;14(1):65-79. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.14.01.005 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/44145 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 22.05.2023. revised: 25.05.2023. accepted: 15.06.2023. published: 15.06.2023. bilateral preventive mastectomy as a preventive method of breast cancer in the opinion of women małgorzata olejniczak-nowakowska1, weronika trocha2, karolina krupa-kotara3, mateusz grajek 1 college of applied sciences in ruda śląska 2 student scientific circle at the department of epidemiology of the department of epidemiology and biostatistics of the faculty of public health in bytom of the silesian medical university in katowice. 3 silesian medical university in katowice, department of public health in bytom, department of epidemiology, department of epidemiology and biostatistics. 4 silesian medical university in katowice, department of public health in bytom, department of public health. mailing address: e-mail: mgrajek@sum.edu.pl orcid id małgorzata olejniczak-nowakowska 0000-0002-9827-504x matthew grajek 0000-0001-6588-8598 karolina krupa-kotara 0000-0001-9330-0771 abstract background breast cancer is the most common cancer among women. despite of the progress of medicine and develop of treatment, it is still the second couse of death among women. to reduce the risk of getting breast cancer, the more ofen teratement is "preventive mastectomies" which completely remove the breast gland by healty women that are in the "high risk" group. https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.14.01.005 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/44145 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) 66 material and methods to conduct the research i develop a survey, written by my own. the study included 252 women from poland over the age of 18. results the opinion about the performance of preventive mastectomies in case of women in "high risk" was very diverse. only 13% of interviewees were convinced that they would have the surgery and up to 29% could not give an answer. most woman (86%) are convinced that breast cancer is genetically determined. that mastectomy can be a way to prevent breast cancer agrees 69% of respondents. more than half of respondents (52%) don't know if such surgery is in poland available. only half of the respondents could indicate the place where an examination of an increased risk of breast cancer can be made (49%). 81% of respondents examine there breasts at least with one method, and 19% did not check it at all. conclusions the knowledge about the heredity of cancer and the availability of treatments is insufficient. women are not convinced that they would have gone to radical preventive treatment, and they are afraid of many consequences connected with it. it is essential to educate the public including the medical stuff in this scope. it is also important that the patient together with his doctor examined all the possible options for limiting the risk of cancer. key words: brest cancer, preventive mastectomy, women introduction in recent years, the intensity of cancer has been steadily increasing. breast cancer is currently one of the biggest epidemiological problems. it absolutely requires the introduction of effective measures for prevention and education of the public. the biggest problem in connection with the occurrence of breast cancer turns out to be late diagnosis, which translates into high mortality rates, up to 1/3 of cases of this disease ends in death. poland belongs to the group of countries where the risk of malignant breast cancer is high. breast cancer is the dominant health problem in the female population accounting for 21.9% of cancer cases. the analysis of the structure of deaths in women due to breast cancer is equally alarming, the cancer ranked second in 2013 accounting for 13.9% of cancer-related deaths [1]. significant 67 risk factors for breast cancer include gender, age, long-term use of hormone therapy, poor diet, obesity, excessive alcohol consumption, early age of first menstruation or late age of first pregnancy, and genetic burden, including brca1 and brca2 gene mutations [2]. the causal relationship between increased risk of breast cancer and mutations in the brca1 gene has been known for nearly two decades. it is estimated that there are about 100,000 carriers of brca1 and brca2 gene mutations in poland. the presence of brca1 mutations significantly increases the likelihood of developing breast cancer and ovarian cancer. the risk of breast cancer in carriers of an abnormal copy of the gene reaches 50-80%, and for ovarian cancer 40%. when genetic mutations are found, there is no treatment for the identified gene defects. cancer detected at an early stage has a much better chance of being cured, so it is important to have regular check-ups. of greatest importance for early detection of breast cancer is regular breast self-examination, ultrasound and mammography. in some patients, a prophylactic mastectomy is considered. a mastectomy involves the removal of the entire breast along with the pectoralis major muscle and nipple. there are many different variations of this method. preventive mastectomy is a method that involves removing a healthy gland to significantly reduce the risk of cancer, especially in high-risk women. increasingly, mastectomy is being performed simultaneously with breast reconstruction. preventive mastectomy can reduce the risk of breast cancer by up to 90%, but it does not provide absolute certainty that cancer will not occur, so it remains a controversial method of prevention [3-5]. the aim of the survey is to find out women's opinions on bilateral preventive mastectomy as a preventive method of breast cancer. in addition, the following specific objectives were formulated: (1) to determine the factors influencing women's opinion on preventive mastectomy. (2) to find out the level of women's knowledge about the inheritance of breast cancer. (3) to assess women's knowledge of the availability of genetic testing for breast cancer. (4) to assess women's knowledge of preventive mastectomy. material and method the study material included 252 women. the main criterion for inclusion in the study was age ≤18 years. participation in the study was voluntary and random. the study used a proprietary questionnaire, consisting of 18 questions, including five multiple-choice and 13 single-choice. questionnaires were collected in two ways: paper and online. the paper 68 questionnaires were collected in person, while the online survey was posted on interankiety.pl. using the cawi (computer-assisted web interview) method. of the respondents, 139 completed the online questionnaire, 113 women completed the paper version. data analysis was performed using ms excel and statistica 12. pearson's chi2 test was used for analysis, taking the level of statistical significance as p≤0.05. 25 statistical analyses were performed in the study. five questions were correlated with age, education, place of residence, marital status and positive family history of breast cancer. the results of nine of them were found to be statistically significant. table 1 characteristics of the study group variable n % age group 18-29 116 46 30-39 49 20 40-49 31 12 50-59 23 9 60 and over 33 13 place of residence city 222 88 village 30 12 education basic 11 4 professional 39 15 medium 80 32 higher 122 48 marital status miss 108 43 married 114 45 divorcee 19 8 widow 11 4 results among those surveyed, 22% of women declared a family history of breast cancer (56), while 78% had no family history of the disease (196). of the respondents, 6 had breast cancer, 3 women report the disease in their sister, 12 in their mothers, 12 in their grandmothers (maternal mother), 6 in their maternal sister, 9 in their maternal grandmother, 7 cases occurred in their father's mother, 3 in their father's grandmother and 3 in their father's sister (table 2). 69 table 2 breast cancer patients in the family degree of relationship i my sister my mother mother's mother mother's sister mother's grandmother father's mother father's grandmother father's sister number of responses 6 3 12 12 6 9 7 3 3 % of responses given 2% 1% 5% 5% 2% 4% 3% 1% 1% more than 86% (217) of respondents are of the opinion that breast cancer can be genetically determined. a highly significant correlation (p=0.00001) was found between the distribution of responses to the question: can breast cancer be genetically determined and education. there was also a significant correlation between the answer and the marital status of the respondents (p=0.01) and age (p=0.007). the strongest correlation with knowledge is education, which translates into higher knowledge. a positive family history of breast cancer was not positively correlated with any question (p=0.5). the vast majority of those participating in the survey correctly answered the question, "what is a mastectomy?" 96.8%, or 244 out of 252 respondents, while 5 of them answered that they did not know (2.8%). only one answer was incorrect. mastectomy as a preventive method of breast cancer is recognized by 69% (174), 11% do not recognize it as such a method (27), and 20% cannot answer this question (50) (fig.1). figure 1: mastectomy as a preventive method according to women. 70 the question "do you think breast removal can be a preventive method of breast cancer?" was found to be significantly correlated (p=0.004) with a positive family history. it can be assumed that women with a family history of cancer were more strongly motivated to obtain knowledge about the reasons for cancer. there was also a statistically significant relationship with age (p=0.006). younger people, who are most likely to have a higher education, were more likely to answer this question correctly. to the question, "do you know of any cases of women who have had their breasts removed prophylactically?" 186 women answered in the affirmative (74%), while 65 denied it (26%). in a multiple-choice question about sources of information about women who have had their breasts removed prophylactically, the answers were arranged as follows: 160 on television (63%), 15 from family (6%), 32 from friends (13%), 8 from a doctor or nurse (3%), 31 on the radio (12%), 120 on the internet (48%) and 66 learned from newspapers (26%) (table 3). table 3 sources reporting on women who have prophylactic breast removal source television family friends doctor/nurse radio internet newspapers number of responses 160 15 32 8 31 120 66 % of responses given 63% 6% 13% 3% 12% 48% 26% only 17 women think prophylactic mastectomy is an available method in poland, 39 women think it is a rather unavailable method, 52 think it is rather available, and 14 respondents say it is unavailable. more than half of the women, or 52%, could not answer this question (figure 2). 71 figure 2: women's knowledge of the availability of preventive mastectomy. among the benefits of preventive mastectomy, female respondents most often cited: avoiding the disease 168 responses, saving lives 141 responses, and prolonging life 136 responses (table 4). views on the availability of preventive mastectomy are positively correlated with age (p=0.001) and education (p=0.005). younger age and higher level of education are most likely to have a positive effect on the body of knowledge. table 4 benefits of mastectomy benefit avoidance of disease opportunity to be present in the life of the family lifesaving lifespan extension i don't know total responses 168 73 141 136 19 % of responses given 67% 29% 56% 54% 8% the chart below illustrates women's responses to a question about performing a possible preventive mastectomy in case of increased risk of disease. 29% of the women surveyed could not declare whether they would agree to such a procedure, and a similarly 72 large group answered that they would "rather say yes." 12% of respondents strongly denied it (figure 3). figure 3: willingness to undergo mastectomy in case of cancer risk. among the most common responses regarding fears of mastectomy surgery were complications after the procedure and loss of a sense of femininity (table 5). there was a significant correlation (p=0.018) between the distribution of responses to this question and education. those with higher education were significantly more likely to opt for preventive amputation of the breast gland. it is interesting to note that the majority of respondents showing higher and high school education answered "don't know" or "rather yes," with a predominance of the second answer. thus, it cannot be argued that better-educated people would be far more likely to choose this procedure as a preventive method, as the results are comparable. table 5 consequences of preventive mastectomy as feared by surveyed women consequences total responses % of responses given disfigurement 168 67% lowering of self-esteem 73 29% complications after surgery 141 56% shame in front of your life partner 136 54% loss of sense of femininity 19 8% lack of acceptance by partner 50 20% relationship breakdown 35 14% depression 77 31% high cost of the procedure 78 31% 73 nearly 50% of respondents identified a genetic counseling center as a place where it is possible to perform tests to confirm an increased risk of breast cancer (123). 33% did not know if such testing was possible (figure 4). figure 4: surveyed women's perceptions of accessibility to genetic testing. among the women surveyed, knowledge of how and where to test for brca1, brca2 gene mutations is at a poor level (49%). there was no correlation between this knowledge and age, place of residence, positive family history, or even education. significantly higher knowledge was shown by maids and married women. the correlation between marital status and this knowledge was p=0.009. among the surveyed female respondents, 142 perform regular breast examinations on their own (56%). 48 women say they do not examine their breasts by any existing method (19%) (table 6). table 6 breast examinations performed by female respondents type of test breast selfexamination ultrasou nd mammography examination by a gynecologist i don't examine my breasts total responses 142 65 47 86 48 % of responses given 56% 26% 19% 34% 19% 74 discussion preventive mastectomy, despite its research-confirmed effectiveness in preventing malignant tumor of the mammary gland, is still a very controversial topic. in poland, this procedure is not reimbursed by the national health fund, but nevertheless, these procedures are sometimes performed under the name of other procedures and billed as another service. the ministry of health does not collect statistical data on the subject. on the other hand, procedures to remove the uterus, with or without adnexa, are often performed on women with brca1 and/or brca2 gene mutations. tests to detect an increased risk of breast or ovarian cancer are performed free of charge for those with a family history of breast or ovarian cancer [6]. in 2013, it was reported in the world media that well-known hollywood star angelina jolie underwent a double mastectomy procedure after being diagnosed with a brca1 gene mutation. she was calculated to have an 87% risk of breast cancer. an additional contributing factor to this decision was a positive family history [3]. a large percentage of the public, through jolie's personal confessions, learned about gene mutations and the possibility of inherited cancer [7,4]. the authors of the practical guide for physicians make the first attempts to define the indications for prophylactic amputation of the mammary gland. they recognize that any indication is always relative, and that the procedure does not have 100 percent effectiveness. accordingly, they propose the name "risk-reducing amputation." on the other hand, in the recommendations for diagnostic and treatment management, the authors propose the creation of a division into two disease risk groups: high and very high risk groups, and the implementation of prophylactic mastectomy [3,5]. jeziorski stresses that the number of papers in the world literature is growing, and authors are paying more and more attention to prophylactic mastectomy. this procedure, according to these sources, is most often undergone by young patients with cancer of one breast to avoid recurrence in the parallel breast. the 2005 and 2010 papers cited by the author report a high success rate for the procedure, with a 91-95% reduction in the risk of disease in the other breast. in his concluding remarks, he stresses that a specific way of obtaining consent for the procedure should be established. obtaining this consent should be a multi-step process, consisting of the opinions of a surgical oncologist, plastic surgeon, psychologist and, if necessary, other specialists [8]. 75 lostumbo et al. conducted a large review on prophylactic mastectomy. the material came from 39 observational studies involving a total of 7384 women. three main questions were posed: does bilateral mastectomy in asymptomatic women reduce the risk of disease (study group 3727 women); does mastectomy of the opposite breast improve outcomes (study group 3657 women); what is the cancer rate, mortality, recurrence-free time, morbidity, psychosomatic consequences. to assess quality of life, the study group consisted of 1154 women. the analysis confirmed a reduction in incidence, but stressed that there is no guarantee that cancer will not occur. detailed results show that in the group of women with amputation without reconstruction, 21% required reoperation, and in the group with reconstruction, 59%. the indications were problems with the implant, early complications and aesthetic reasons. 64% indicated physical complaints in the form of back pain, infection and itching. quality of life assessments reported less satisfaction with the visual outcome, poorer self-perception of patients, and unsatisfactory results of reoperation in 4% of patients without reconstruction and 49% with breast reconstruction [7]. rheim and schmutzler confirm that despite the downward trend in invasive cancer care, the number of preventive mastectomies performed in healthy women and preventive amputation of the second breast in ill women is steadily increasing. this is all the more surprising since no increase in survival rates has been shown in cancer patients with preventive mastectomy of the healthy breast. researchers believe that the decision-making process for the procedure is often influenced by conflicting parameters. it is both the patient's fear and desire to gain an advantage over the disease, but also the surgeon's financial motivation or the oncologist's paternalistic approach. physicians should support patients throughout the decision-making process and encourage them to consider all other options. surgical intervention is irreversible, so it should be chosen only after all other options have been exhausted [6]. there are numerous studies on women's knowledge of breast cancer prevention and screening. there are also widespread works about the mental, physical state of women who have won against breast cancer. about psychological feelings, as well as physical complications after mastectomy surgery. however, it is more difficult to find a study in the literature about mastectomy preventing cancer. only in the last dozen years or so has this topic gained prominence in the world literature. however, neither in the polish nor in the foreign-language literature is there a similar work examining the opinion of women about this 76 procedure and its possible implementation. only a small number of survey questions in our own study were reflected in the works of other researchers. the results of the conducted analyses in the direction of family history appeared to coincide with the results obtained by lubinsky. according to this author, genetic predisposition is shown by about 30% of breast cancer patients. in our own study, 22% of women declare a positive family history of breast cancer [7]. the standardized incidence rate of breast cancer in poland is about 52/100,000. in our own study, among the participating women (252), 2% of the subjects had the disease. this may be due to the location of the study, which was conducted in the silesian voivodeship, where both incidence and death rates rank high compared to other provinces in poland [2,3]. as many as 86% of respondents know that breast cancer can be genetic. this is a high result, especially since less than half of the respondents had a university education, which usually translates into higher knowledge. at the same time, 11% of female respondents were unable to answer this question, despite numerous educational campaigns in both the media and health care facilities, educational posters and other sources. this may indicate an insufficient impact of these ventures on the female population. in our own survey, 94% of respondents have heard of mastectomy, and 97% know that it involves removing the breast. it can be assumed that the 3% difference in responses is due to the cue obtained in the question: "what is a mastectomy?". there may also have been a skew in the results of this question, as some respondents may have guessed. this is a significant flaw in a survey conducted in the form of a test. the researcher is unable to determine whether the correct answer is due to knowledge or a "lucky guess." to the question "do you think that breast removal can be a preventive method of breast cancer?" only 69% answered in the affirmative. on the other hand, to the question "do you know of cases of women who have had their breasts removed prophylactically?" 74% of respondents already answered in the affirmative. this is another example of the defect of the work conducted in this form. it is impossible to say whether the respondent knew the first answer beforehand and simply forgot, or whether she felt uncomfortable to answer in the very next question in the negative. 77 knowledge of women who have undergone prophylactic mastectomy by 63% of those surveyed came from television, which only confirms the theory that mass media have significant power to influence the population. in second place is the internet, which is more often used by younger people, who accounted for 46% of the group surveyed. one of the most important questions in the survey in question was: "if you were at risk of developing breast cancer, would you choose to have your breasts removed before the onset of the disease?". in the sums of the answers given, none of the answers listed stands out significantly. the highest score was given by the answer "i don't know," given by as many as 73 women. this is not a big surprise. the question is a difficult one, requiring thought, and probably most of those surveyed had never thought about it before. the easiest and quickest answer was this one. a similar number of female respondents answered "rather yes," which means that they do not exclude such a situation. the consequences that women would fear in the case of preventive breast amputation are mainly complications after the procedure, loss of their sense of femininity and lowered self-esteem. these are the consequences that women actually face after such a procedure. sources confirming this information are studies that look at women after [8]. the question: is it possible in poland (and where) to perform tests that will exclude or confirm the risk of breast cancer, gained only 49% of correct answers. most women do not know, or indicate an incorrect answer. this indicates inadequate education of women on how to test for such risks. the question about methods of breast examination by female respondents was also found in other scientific studies. in the study by przysada et al, as many as 81% of respondents performed breast self-examination, which is significantly higher than in our own study only 56% [5]. the results obtained by najdyhor and krajewski indicate that 64% of women perform breast self-examination, which is consistent with self-examination (56%). 52% of respondents had mammography performed in the past, and 56% had breast ultrasound. the result obtained in the present study differs significantly, with 19% of women having mammography and 26% ultrasound, respectively. the overall percentage of women who examined their breasts was about 50%, while in our own study it was 81% [5]. 78 applications 1. women's opinion on prophylactic mastectomy varies. the decision about the procedure should be made only after all other preventive options have been ruled out, with the support of a number of specialists, including a psychologist, and patients should be continuously educated in this direction. 2. the main factor influencing women's decision to have a preventive mastectomy is education, which also determines health. thus, it is necessary to systematically retrain both health care personnel and patient education in order to effectively prevent disease. 3. the level of women's knowledge about the inheritance of breast cancer, can be described as insufficient. it is necessary to establish more intensified forms of communication as impact tools of the area of health education and health promotion. 4. survey respondents' knowledge of the availability of genetic testing is average. this represents an important observation in favor of the functioning of medical information within primary health care. 5. the level of knowledge of the women surveyed about preventive mastectomy is very low, and the sources of information from which they mostly obtain knowledge on the subject include popular rather than scientific content. significant, in view of this fact, is the greater publicity of social educational campaigns for the fight against breast cancer, controversial advertising and prevention programs. 6. preventive mastectomy is a highly publicized topic in the media. however, there is a significant deficit of scientific reports on the subject, both in the polish and foreign literature. references 1. bojakowska u, kalinowski p, kowalska m. epidemiology and prevention of breast cancer. journal of education, health and sport. 2016; 6 (8): 701-710. 2. tkaczuk-włach j, sobstyl m, jakiel g. breast cancer-the importance of primary and secondary prevention. menopausal review 2012; 4: 343-347. 3. kamenova k, reshef a, et al. angelina jolie's faulty gene: newspaper coverage of a celebrity's preventive bilateral mastectomy in canada, the united states, and the united kingdom. genetics in medicine 2014; 16 (7): doi:10.1038/gim.2013.199. 79 4. url: http://natemat.pl/94161,wielki-powrot-angeliny-jolie-jestem-szczesliwa-z-decyzji-ozabiegu [accessed: 10 march 2019]. 5. jassem j, krzakowski m, bobek-billewicz b et al. breast cancer. [in:] recommendations for diagnostic and therapeutic management. gdańsk: via medica, 2013. 6. rheim k, schmutzler r. impact of prophylactic mastectomy in brca1/2 mutation carriers. breast care 2014; 9: 385-389. 7. lubinski j. hereditary neoplasms 2002 prevention, diagnosis, treatment. poznan: termedia, 2003. 8. mącik d, ziółkowska p. situations of perceived loss of femininity: menopause and mastectomy changes in self-image as a woman. menopauzal review 2012; 6: 456-462. bilateral preventive mastectomy as a preventive me orcid id abstract discussion 1.women's opinion on prophylactic mastectomy varies. 2.the main factor influencing women's decision to ha 3.the level of women's knowledge about the inheritan 4.survey respondents' knowledge of the availability 5.the level of knowledge of the women surveyed about 6.preventive mastectomy is a highly publicized topic 81 wais, marcin, warchoł, konrad, jasiura, adam, wójcik, aleksandra & giżewska, kamila. primary membranous nephropathy what do we know today? quality in sport. 2023;13(1):81-87. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.13.01.007 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43714 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 26.04.2023. revised: 30.04.2023. accepted: 09.05.2023. published: 09.05.2023. primary membranous nephropathy what do we know today? marcin wais1 https://orcid.org/0000-0003-4757-8582; marcin.wais0805@gmail.com konrad warchoł1 https://orcid.org/0000-0001-9467-680x; konrad.wrh@gmail.com adam jasiura2 https://orcid.org/0000-0002-4648-0981; adam.jasiura@student.umw.edu.pl aleksandra wójcik1 https://orcid.org/0000-0003-1669-7466; 56687@student.umlub.pl kamila giżewska1 https://orcid.org/0000-0003-1682-180x; 54980@student.umlub.pl 1medical university of lublin, aleje racławickie 1, 20-059 lublin, poland 2dolnośląskie centrum onkologii, pulmonologii i hematologii we wrocławiu, plac ludwika hirszfelda 12, 53-413 wrocław abstract introduction: primary membranous nephropathy (pmn) is a common cause of nephrotic syndrome in adults, characterized by the deposition of immune complexes in the glomerular basement membrane. aim of this study: evaluate the features of pmn such as incidence, pathology, clinical features and assess the effectiveness of immunosuppressive therapy. materials and methods: the review was based on articles found in pubmed database, using keyword „primary membranous nephropathy” with appropriate sufixes. results: pmn is a challenging disease that requires a multidisciplinary approach to diagnosis and management. laboratory tests, including assessment of autoantibodies and complement levels, are essential for the diagnosis of pmn. immunosuppressive therapy can be effective in inducing remission in a significant proportion of patients. conclusions: further research is needed to optimize the duration and intensity of immunosuppressive therapy, and to evaluate the role of newer therapies such as rituximab and belimumab. keywords: primary membranous nephropathy, nephrotic syndrome, chronic kidney disease introduction primary membranous nephropathy is the leading cause of nephrotic syndrome in adults and one of the leading causes of end-stage renal disease. it is the most common cause of nephrotic syndrome in adults, accounting for approximately 20-30% of cases [1]. the hallmarks of this condition are edema, hypoalbuminemia, elevated serum lipids, and mainly high levels of protein in the urine. the kidneys of patients with this disease have a significantly thickened glomerular basement membrane, and deposits of immunoglobulins and complement along the walls of the capillaries [2]. the pathogenesis of the syndrome is based on the formation of complexes of immune deposits, including, among others, immunoglobulin g, complement components, and phospholipase a2 type m [3], [4]. pmn is a major cause of chronic kidney disease and end-stage renal disease, and its incidence appears to be increasing worldwide. despite significant advances in our understanding of the pathogenesis of pmn, its diagnosis, and treatment remain challenging. in this article, we provide a review of the https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.13.01.007 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43714 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) 82 epidemiology, pathogenesis, clinical features, diagnosis, and treatment of pmn, with a focus on the current challenges and future directions in the field. epidemiology and risk factors the prevalence of mn is approximately 1/100000. the most common manifestation of this disease is pmn, which accounts for 80% of cases, pmn affects twice as many men as women, and in children is rare [5]. in the pediatric population pmn is less severe, more often proteinuria comes with hematuria, and spontaneous remissions are more common than in adults [6]. based on an analysis of data from 556 cases from three european populations (including french, british, and dutch), have found the hla-dqa1 allele on chromosome 6p21 to be strongly associated with pmn in people with white ancestry [7]. cui et al. [8] in their study among chinese han patients identified two independent risk alleles: hla-drb1*1501 and -drb1*0301. in a cohort study, 15 of 154 patients with pmn had circulating autoantibodies anti-thsd7a but not anti-pla2r1, which may suggest the existence of a distinct group of patients with this disease [9]. cholesterol, albumin, and proteinuria may be important risk factors for venous thromboembolism in pmn patients, dependent on anti-plar2a status, but cholesterol is an important factor for this complication, independent of anti-plar2a status [10]. pathology pmn is currently believed to be an autoimmune disease, which is mediated by antigen-antibody complexes. these complexes are primarily formed with antigens such as secretory m-type phospholipase a2 receptor (pla2r), thrombospondin type-1 domain-containing 7a (thsd7a), neutral endopeptidase (nep), as well as other endogenous antigens. antigen-antibodies complexes deposit in the lateral basement membrane of the glomerulus, leading to activation of the complement system and further podocytes impairment, which can result in severe clinical symptoms and eventually chronic kidney disease [11]. m-type phospholipase a2 receptor (pla2r) is a transmembrane glycoprotein belonging to the mannose receptor family, which is expressed on podocytes. antibodies against pla2r can be found in kidney biopsy specimens as well as circulating in the blood [12]. the presence of anti-pla2r-ab in diagnostic levels has been revealed in 50-80% of patients, as studies show [13]. the presence of anti-pla2r-ab and its serum levels corresponds with the disease severity, as in studies anti-pla2r-ab serum levels significantly correlated with proteinuria and nephritic-range proteinuria (> 3.5g/day) [14]. high levels of serum anti-pla2r-ab also corresponds with a reduced rate of proteinuria remission after the immunosuppressive therapy, as well as an increased risk of reduced renal function measured in egfr [13]. furthermore, sustained anti-pla2r-ab deposits in the renal biopsy specimens correlated with a disease relapse [15]. anti-pla2r antibody are sensitive and extremely specific for diagnosis of pmn, with 80-88% sensitivity and 96-99% specificity, as studies show [13]. therefore they can be used as a marker for the diagnosis and the activity monitoring of the disease [14]. thrombospondin type 1 domain–containing 7a (thsd7a) is a podocyte-expressed transmembrane protein. it is expressed in the slit diaphragm domain of foot processes. tshd7a is believed to be responsible for enhanced adhesion and decreased ability to migrate, therefore it may be responsible for slit diaphragm stability. hence, anti-tshd7a-ab by affecting the slit diaphragm can change its permeability to protein, resulting in proteinuria and further clinical symptoms of pmn [16]. diagnostic serum anti-tshd7a-ab levels have been observed in 25% of patients diagnosed with pmn [13]. high serum levels of anti-tshd7a-ab corresponded with increased disease activity and decreased response to the treatment [17]. however, anti-tshd7a-ab is questioned to be a reliable marker for pmn diagnosis as it specificity is 99%, whereas sensitivity is 4%. thsd7a-ab has a higher diagnostic value in pla2r-negative patients (sensitivity up to 8%), therefore it can possibly be applied as a diagnostic method for pla2r-negative pmn patients [18]. neutral endopeptidase (nep) was also found to cause pmn in children, whose mothers had miscarriages in their previous pregnancies and were alloimmunized in a passive transplacental mechanism. children of these nepdeficient mothers were observed to have circulating anti-nep antibodies detected after birth, and few of them eventually developed chronic kidney disease, suggesting the cause of their nephron deficiency [19], [20]. other autoantigens such as superoxide dismutase 2 (sod2) and aldose reductase (ar) and neural epidermal growth factor-like 1 protein (nell-1) are studied for potential autoimmunization triggers, especially in pla2rnegative patients, however, their role in pmn pathogenesis is still uncertain [21], [22]. clinical presentation the most common feature of mn is a nephrotic syndrome (ns), with up to 80% of patients presenting nephrotic proteinuria (>3,5 g/d) with other symptoms of ns, such as edema, hypoalbuminemia, dyslipidemia; inducing fatigue, nausea, and abdominal discomfort, being less prominent [23], [24]. if an affected person has 83 subnephrotic proteinuria and circulating anti-pla2r antibodies they are more likely to develop nephrotic proteinuria along with worse renal function in later stages [25]. microhematuria incidence is ranging from 40 to 60%, more often than macrohematuria, which suggests a different type of glomerulonephritis [26], [27]. hypertension is found mostly in the latter stages of the disease, due to kidney failure [3]. due to disruption in protein levels, there is an increased risk of thromboembolism, infections and cardiovascular disease, and development of neoplasms [3], [24], [28]. development of cancer was found to be more common in antithsd7a positive patients, and up to 20% of patients in follow-up were reported to develop cancer in 3 years [29], [30]. diagnostics for diagnostic purposes, immunofluorescence and electron microscopy can be applied to renal biopsy specimens in order to confirm pmn. in immunohistology granular straining for igg and pla2r can be found, deposited subepithelial on the outer surface of the glomerular capillary wall. igg4 is the predominant class [31]. complement straining of c3 and c4d with negative c1q are also observed in the deposits, suggesting a nonclassical pathway of complement activation. moreover, in electron microscopy electron-dense deposits can be found in the subepithelial regions of the glomerular basement membrane. light microscopy is no longer used in pmn diagnostics, as early stages show no pathologic changes. however, in later stages, a homogeneous thickening of capillary walls can be observed on acid-schiff staining and ‘spike and hole’ configuration on methenamine silver staining [27]. apart from microscopic findings in biopsy, blood and urine tests should also be conducted. in urinalysis parameters that should be tested is urine protein; blood level of creatinine and estimated glomerular filtration rate (egfr); anti-nuclear antibodies (ana), complement levels, anti-pla2r and anti-thsd4a immunoglobulins level; hbv, hcv, and hiv to exclude secondary etiology of mn due to viral infection [32], [33]. assessment of the progression of the disease in each patient, based mainly on proteinuria and kidney function, determines the course of treatment. according to clinical and laboratory criteria, patients are divided into three groups. patients with normal egfr, proteinuria <3.5 g/d, and serum albumin >30g/l or a decrease >50% after 6 months of conservative therapy with ace inhibitors (acei) or angiotensin receptor blockers (arb) are considered to be at low risk. patients with normal egfr, proteinuria >3.5 g/d and no decrease >50% after 6 months of conservative therapy with acei/arb are in a moderate risk group. patients with egfr <60ml/min/1.73m2 and/or proteinuria >8 g/d for >6 months or patients with normal egfr, proteinuria >3.5 g/d and no decrease >50% after 6 months of conservative therapy with acei/arb and serum albumin <25 g/l are a high risk group. a very-high risk group consists of patients with life-threatening nephrotic syndrome or rapid deterioration of kidney function [3], [34]. moreover, levels of anti-pla2r antibodies tightly correlate with the activity of the disease. low baseline and decreasing levels of anti-pla2r antibodies predict spontaneous remission, allowing for applying supportive measures alone. high or increasing levels of anti-pla2r antibodies are a prognosis for nephrotic syndrome and progressive loss of kidney function, thus favoring the initiation of immunosuppressive therapy [33]. treatment the first step to treating pmn is introducing patients to general supportive (conservative) therapy [34]. dietary changes such as restriction of sodium and protein intake [35]–[38], blood pressure control with antihypertensive therapy and renin-angiotensin system inhibitors to minimize proteinuria [39], [40], anticoagulation drugs in select cases [41], hyperlipidemia management with statins [3] and edema control should be applied in order to prevent or modulate the need for immunosuppressive drugs [34]. patients in a group of low risk should be introduced to general supportive therapy only. patients with a moderate risk of progression should be either treated with supportive therapy alone or together with rituximab or calcineurin inhibitors with glucocorticoids since many of these patients will develop spontaneous remission [34]. the standard of care for patients with a high risk of progression of pmn is immunosuppressive treatment with cyclophosphamide and steroids combination, rituximab, or calcineurin inhibitors (cnis) with rituximab [42]. in patients very-high risk of progression, the only recommendation is treatment with cyclophosphamide together with corticosteroids. such recommendation is based on a study in which alkylating agents improved nephrotic syndrome and the progression of kidney disease over non-immunosuppressive supportive treatment [43]. cytotoxic therapy with corticoids can be either cyclical or continuous. the cyclical treatment consists of methylprednisolone 1 g i.v. for 3 consecutive days at the start of a month 1, 3, and 5, prednisone 0.5 mg/kg/d in months 1, 3 and 5, together with cyclophosphamide 2.5 mg/kg/d in months 2, 4 and 6. the continuous treatment consists of methylprednisolone 1 g i.v. for 3 consecutive days at the start of a month 1, 3, and 5, prednisone 0.5 84 mg/kg/d every other day in months 1-6, together with cyclophosphamide 1.5 mg/kg/d in months 1-6. however, daily cyclophosphamide and glucocorticoid regiment is associated with significant toxicity, even among patients treated with lower doses [44]. tacrolimus is administered in a dose of 0.05-0.1 mg/kg/d, targeting through level 3-8 ng/ml for 12 months. cyclosporine is administered in a dose of 3.5 mg/kg/d, targeting through level 125-225 ng/ml. those calcineurin inhibitors are usually given in combination with prednisone in a dose of 10mg/d. if there is no response after 4 months of treatment, it should be withdrawn [34]. as calcineurin inhibitors have various side effects such as potential nephrotoxicity, the duration of therapy should be based on an ongoing assessment of the benefits and risks [45]. rituximab is a human/murine chimeric monoclonal antibody that targets cd20 molecule on the surface of pre-b cells as well as mature b lymphocytes. it induces the apoptosis of b-cells and reduces the production of autoantibodies including anti-pla2r antibody [46]. the treatment of pmn with rituximab includes providing the patient with 1.0 g of rituximab twice within 2 weeks together with 375 mg/m2 of rituximab given 1-4 times at weekly intervals [34]. rituximab is also used for patients resistant to cytotoxic drugs or cnis [3]. all patients who are being treated for pmn should be closely monitored for clinical response to therapy. a clinical response is considered in terms of the degree of reduction of proteinuria, where a complete remission is when proteinuria is reduced to <300 mg/d and no clinical remission is when proteinuria is reduced <50% from baseline or is >3.5 g/d [3]. however, in patients with pla2r-associated pmn, monitoring anti-pla2r antibody levels may be useful for evaluating treatment response and can be used for further adjustments to the course of treatment [34]. furthermore, many clinical trials are being conducted to find either new therapeutic agents or new combinations of drugs already registered to treat pmn. scientists from united states are evaluating the effectiveness of belimumab and intravenous rituximab co-administration at inducing a complete remission of pmn compared to rituximab alone (nct03949855). what’s more, chinese scientists are recruiting for a study to investigate the safety, tolerability, efficacy and other factors of subcutaneous injection of recombinant humanized anti-cd20 monoclonal antibody in the treatment of pmn (nct05668403). finally, daily apl-2 subcutaneous infusion therapy is in the phase ii trial to assess its safety and preliminary efficacy in patients with pmn (nct03453619). conclusions despite significant advances in our understanding of the pathogenesis and treatment of pmn, there are still many unanswered questions and areas for future research. for example, the optimal duration of immunosuppressive therapy remains unclear, and the long-term risks and benefits of such therapy require further study. additionally, the role of newer therapies, such as rituximab and belimumab, in the treatment of pmn needs to be further evaluated. in conclusion, pmn is a complex and challenging disease that requires a multidisciplinary approach to diagnosis and management. with continued research and clinical trials, we hope to improve our understanding of this disease and develop more effective treatments to improve outcomes for patients with pmn. bibliography [1] d. c. cattran and p. e. brenchley, “membranous nephropathy: integrating basic science into improved clinical management,” kidney int., vol. 91, no. 3, pp. 566–574, mar. 2017, doi: 10.1016/j.kint.2016.09.048. [2] a. s. bomback and f. c. fervenza, “membranous nephropathy: approaches to treatment,” am. j. nephrol., vol. 47 suppl 1, pp. 30–42, jun. 2018, doi: 10.1159/000481635. [3] w. g. couser, “primary membranous nephropathy,” clin. j. am. soc. nephrol., vol. 12, no. 6, pp. 983– 997, 2017, doi: 10.2215/cjn.11761116. [4] m. infantino, “editorial: primary membranous nephropathy,” front. immunol., vol. 13, dec. 2022, doi: 10.3389/fimmu.2022.1102036. [5] “orphanet: primary membranous glomerulonephritis.” [6] r. wang et al., “long-term renal survival and related risk factors for primary membranous nephropathy in chinese children: a retrospective analysis of 217 cases,” j. nephrol., vol. 34, no. 2, pp. 589–596, apr. 2021, doi: 10.1007/s40620-020-00816-y/figures/3. https://clinicaltrials.gov/show/nct03453619 85 [7] h. c. stanescu et al., “risk hla-dqa1 and pla(2)r1 alleles in idiopathic membranous nephropathy,” n. engl. j. med., vol. 364, no. 7, pp. 616–626, feb. 2011, doi: 10.1056/nejmoa1009742. [8] z. cui et al., “mhc class ii risk alleles and amino acid residues in idiopathic membranous nephropathy,” j. am. soc. nephrol., vol. 28, no. 5, pp. 1651–1664, may 2017, doi: 10.1681/asn.2016020114/-/dcsupplemental. [9] n. m. tomas et al., “thrombospondin type-1 domain-containing 7a in idiopathic membranous nephropathy,” n. engl. j. med., vol. 371, no. 24, pp. 2277–2287, dec. 2014, doi: 10.1056/nejmoa1409354/suppl_file/nejmoa1409354_disclosures.pdf. [10] h. h. l. wu et al., “risk factors of venous thromboembolism in anti-pla2r-positive and negative primary membranous nephropathy,” clin. kidney j., vol. 15, no. 8, p. 1636, aug. 2022, doi: 10.1093/ckj/sfac052. [11] p. ronco and h. debiec, “pathophysiological advances in membranous nephropathy: time for a shift in patient’s care,” lancet (london, england), vol. 385, no. 9981, pp. 1983–1992, may 2015, doi: 10.1016/s0140-6736(15)60731-0. [12] i. smarz-widelska, d. chojęta, and m. m. kozioł, “the role of anti-pla2r and anti-thsd7a antibodies in the pathogenesis and diagnostics of primary membranous nephropathy: a review of current knowledge for clinical practice,” int. j. environ. res. public heal. 2022, vol. 19, page 5301, vol. 19, no. 9, p. 5301, apr. 2022, doi: 10.3390/ijerph19095301. [13] y. gu, h. xu, and d. tang, “mechanisms of primary membranous nephropathy,” biomol. 2021, vol. 11, page 513, vol. 11, no. 4, p. 513, mar. 2021, doi: 10.3390/biom11040513. [14] x. li et al., “anti-pla2r antibodies in chinese patients with membranous nephropathy,” med. sci. monit., vol. 22, pp. 1630–1636, may 2016, doi: 10.12659/msm.896090. [15] h. z. qin et al., “combined assessment of phospholipase a2 receptor autoantibodies and glomerular deposits in membranous nephropathy,” j. am. soc. nephrol., vol. 27, no. 10, pp. 3195–3203, 2016, doi: 10.1681/asn.2015080953. [16] j. herwig et al., “thrombospondin type 1 domain–containing 7a localizes to the slit diaphragm and stabilizes membrane dynamics of fully differentiated podocytes,” j. am. soc. nephrol., vol. 30, no. 5, pp. 824–839, may 2019, doi: 10.1681/asn.2018090941/-/dcsupplemental. [17] c. zaghrini et al., “novel elisa for thrombospondin type 1 domain-containing 7a autoantibodies in membranous nephropathy,” kidney int., vol. 95, no. 3, pp. 666–679, mar. 2019, doi: 10.1016/j.kint.2018.10.024. [18] y. liu et al., “meta-analysis of the diagnostic efficiency of thsd7a-ab for the diagnosis of idiopathic membranous nephropathy,” glob. challenges, vol. 4, no. 11, p. 1900099, nov. 2020, doi: 10.1002/gch2.201900099. [19] h. debiec et al., “role of truncating mutations in mme gene in fetomaternal alloimmunisation and antenatal glomerulopathies,” lancet, vol. 364, no. 9441, pp. 1252–1259, oct. 2004, doi: 10.1016/s01406736(04)17142-0. [20] m. vivarelli et al., “genetic homogeneity but igg subclass-dependent clinical variability of alloimmune membranous nephropathy with anti-neutral endopeptidase antibodies,” kidney int., vol. 87, no. 3, pp. 602–609, mar. 2015, doi: 10.1038/ki.2014.381. [21] m. prunotto et al., “autoimmunity in membranous nephropathy targets aldose reductase and sod2,” j. am. soc. nephrol., vol. 21, no. 3, p. 507, mar. 2010, doi: 10.1681/asn.2008121259. [22] s. sethi et al., “neural epidermal growth factor-like 1 protein (nell-1) associated membranous nephropathy,” kidney int., vol. 97, no. 1, pp. 163–174, jan. 2020, doi: 10.1016/j.kint.2019.09.014. [23] d. cattran and p. brenchley, “membranous nephropathy: thinking through the therapeutic options,” nephrol. dial. transplant, vol. 32, no. suppl_1, pp. i22–i29, jan. 2017, doi: 10.1093/ndt/gfw404. [24] m. a. hladunewich, s. troyanov, j. calafati, and d. c. cattran, “the natural history of the nonnephrotic membranous nephropathy patient,” clin. j. am. soc. nephrol., vol. 4, no. 9, p. 1417, 2009, doi: 10.2215/cjn.01330209. 86 [25] m. j. guerry, p. vanhille, p. ronco, and h. debiec, “serum anti-pla2r antibodies may be present before clinical manifestations of membranous nephropathy,” kidney int., vol. 89, no. 6, p. 1399, 2016, doi: 10.1016/j.kint.2015.11.032. [26] h. trujillo and m. praga, “membranous nephropathy: an update,” port. j. nephrol. hypertens., vol. 33, no. 1, apr. 2019, doi: 10.32932/pjnh.2019.04.006. [27] k. c. keri, s. blumenthal, v. kulkarni, l. beck, and t. chongkrairatanakul, “primary membranous nephropathy: comprehensive review and historical perspective,” postgrad. med. j., vol. 95, no. 1119, pp. 23–31, jan. 2019, doi: 10.1136/postgradmedj-2018-135729. [28] n. leeaphorn, p. kue-a-pai, n. thamcharoen, p. ungprasert, m. b. stokes, and e. l. knight, “prevalence of cancer in membranous nephropathy: a systematic review and meta-analysis of observational studies,” am. j. nephrol., vol. 40, no. 1, pp. 29–35, 2014, doi: 10.1159/000364782. [29] p. r. stahl, e. hoxha, t. wiech, c. schröder, r. simon, and r. a. k. stahl, “thsd7a expression in human cancer,” genes. chromosomes cancer, vol. 56, no. 4, pp. 314–327, apr. 2017, doi: 10.1002/gcc.22440. [30] e. hoxha et al., “a mechanism for cancer-associated membranous nephropathy,” n. engl. j. med., vol. 374, no. 20, pp. 1995–1996, may 2016, doi: 10.1056/nejmc1511702. [31] m. haas, “igg subclass deposits in glomeruli of lupus and nonlupus membranous nephropathies,” am. j. kidney dis., vol. 23, no. 3, pp. 358–364, 1994, doi: 10.1016/s0272-6386(12)80997-8. [32] j. m. francis, l. h. beck, and d. j. salant, “membranous nephropathy: a journey from bench to bedside,” am. j. kidney dis., vol. 68, no. 1, p. 138, jul. 2016, doi: 10.1053/j.ajkd.2016.01.030. [33] a. s. de vriese, r. j. glassock, k. a. nath, s. sethi, and f. c. fervenza, “a proposal for a serologybased approach to membranous nephropathy,” j. am. soc. nephrol. jasn, vol. 28, no. 2, pp. 421–430, feb. 2017, doi: 10.1681/asn.2016070776. [34] “kdigo 2021 clinical practice guideline for the management of glomerular diseases,” kidney int., vol. 100, no. 4s, pp. s1–s276, oct. 2021, doi: 10.1016/j.kint.2021.05.021. [35] r. saran et al., “a randomized crossover trial of dietary sodium restriction in stage 3-4 ckd,” clin. j. am. soc. nephrol. cjasn, vol. 12, no. 3, pp. 399–407, mar. 2017, doi: 10.2215/cjn.01120216. [36] k. t. mills et al., “sodium excretion and the risk of cardiovascular disease in patients with chronic kidney disease,” jama, vol. 315, no. 20, pp. 2200–2210, may 2016, doi: 10.1001/jama.2016.4447. [37] m. o’donnell et al., “urinary sodium and potassium excretion, mortality, and cardiovascular events,” n. engl. j. med., vol. 371, no. 7, pp. 612–623, aug. 2014, doi: 10.1056/nejmoa1311889. [38] j. bernhard, b. beaufrère, m. laville, and d. fouque, “adaptive response to a low-protein diet in predialysis chronic renal failure patients,” j. am. soc. nephrol. jasn, vol. 12, no. 6, pp. 1249–1254, jun. 2001, doi: 10.1681/asn.v1261249. [39] p. a. sarafidis, n. khosla, and g. l. bakris, “antihypertensive therapy in the presence of proteinuria,” am. j. kidney dis. off. j. natl. kidney found., vol. 49, no. 1, pp. 12–26, jan. 2007, doi: 10.1053/j.ajkd.2006.10.014. [40] h. t. yu, “progression of chronic renal failure,” arch. intern. med., vol. 163, no. 12, pp. 1417–1429, jun. 2003, doi: 10.1001/archinte.163.12.1417. [41] t. lee et al., “personalized prophylactic anticoagulation decision analysis in patients with membranous nephropathy,” kidney int., vol. 85, no. 6, pp. 1412–1420, jun. 2014, doi: 10.1038/ki.2013.476. [42] j. rojas-rivera, f. c. fervenza, and a. ortiz, “recent clinical trials insights into the treatment of primary membranous nephropathy,” drugs, vol. 82, no. 2, pp. 109–132, feb. 2022, doi: 10.1007/s40265-021-01656-1. [43] c. ponticelli et al., “a randomized trial of methylprednisolone and chlorambucil in idiopathic membranous nephropathy,” n. engl. j. med., vol. 320, no. 1, pp. 8–13, jan. 1989, doi: 10.1056/nejm198901053200102. 87 [44] j. a. j. g. van den brand et al., “safety of rituximab compared with steroids and cyclophosphamide for idiopathic membranous nephropathy,” j. am. soc. nephrol. jasn, vol. 28, no. 9, pp. 2729–2737, sep. 2017, doi: 10.1681/asn.2016091022. [45] d. williams and l. haragsim, “calcineurin nephrotoxicity,” adv. chronic kidney dis., vol. 13, no. 1, pp. 47–55, jan. 2006, doi: 10.1053/j.ackd.2005.11.001. [46] y. guo et al., “rituximab in patients with membranous nephropathy and kidney insufficiency,” front. pharmacol., vol. 13, p. 1002117, oct. 2022, doi: 10.3389/fphar.2022.1002117. 92 musz, kinga, dobko, katarzyna, frącz, gabriela, glac, agata, kuliga, klaudia, sejnowska, natalia, socha, agnieszka, surowiec, agata, śnieżek, kinga and zając, anna. awareness and knowledge of the use of folic acid during the procreative period and during pregnancy among women from the podkarpackie province. quality in sport. 2023;14(1):92-101. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.14.01.007 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/44527 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 13.06.2023. revised: 25.06.2023. accepted: 30.06.2023. published: 30.06.2023. awareness and knowledge of the use of folic acid during the procreative period and during pregnancy among women from the podkarpackie province. świadomość oraz wiedza na temat stosowania kwasu foliowego w okresie prokreacyjnym i w ciąży wśród kobiet z województwa podkarpackiego. kinga musz centrum medyczne w łańcucie sp. z o.o. ul. ignacego paderewskiego 5, 37-100 łańcut 0009-0003-8226-1369 https://orcid.org/0009-0003-8226-1369 kinmus96@gmail.com katarzyna dobko centrum medyczne w łańcucie sp. z o.o. ul. ignacego paderewskiego 5, 37-100 łańcut 0009-0001-2664-5291 https://orcid.org/0009-0001-2664-5291 katarzyna.dobko@gmail.com gabriela frącz samodzielny publiczny zespół opieki zdrowotnej nr 1 w rzeszowie ul. rycerska 4, 35-241 rzeszów 0000-0002-2176-112x https://orcid.org/0000-0002-2176-112x fracz.gabriela@gmail.com agata glac kolegium nauk medycznych, uniwersytet rzeszowski al. tadeusza rejtana 16c, 35-310 rzeszów 0000-0002-1503-521x https://orcid.org/0000-0002-1503-521x agatglac@gmail.com klaudia kuliga centrum medyczne w łańcucie sp. z o.o. ul. ignacego paderewskiego 5, 37-100 łańcut 0009-0002-7617-5301 https://orcid.org/0009-0002-7617-5301 klaudiakuligaa@gmail.com https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.14.01.007 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/44527 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) 93 natalia sejnowska centrum medyczne w łańcucie sp. z o.o. ul. ignacego paderewskiego 5, 37-100 łańcut 0009-0005-7071-9787 https://orcid.org/0009-0005-7071-9787 niepokoj.natalia@gmail.com agnieszka socha samodzielny publiczny zespół opieki zdrowotnej nr 1 w rzeszowie ul. rycerska 4, 35-241 rzeszów 0000-0003-0970-1172 https://orcid.org/0000-0003-0970-1172 agnieszkapojnar999@gmail.com agata surowiec kolegium nauk medycznych, uniwersytet rzeszowski al. tadeusza rejtana 16c, 35-310 rzeszów 0000-0002-5351-5086 https://orcid.org/0000-0002-5351-5986 agatasurowiec2@gmail.com kinga śnieżek szpital specjalistyczny im. j. dietla w krakowie ul. skarbowa 1, 31-121 kraków 0009-0009-9119-371x https://orcid.org/0009-0009-9119-371x kin.sniezek@gmail.com anna zając uniwersytecki szpital kliniczny im. fryderyka chopina w rzeszowie ul. fryderyka szopena 2, 35-055 rzeszów 0009-0009-9385-805x https://orcid.org/0009-0009-9385-805x annazajac950407@gmail.com abstrakt wprowadzenie: kwas foliowy ma duże znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania organizmu człowieka. ma on ogromny wpływ na metabolizm aminokwasów, kwasów nukleinowych oraz odgrywa szczególną rolę w tkankach, w których zachodzą intensywne podziały komórkowe. jego niedobór u kobiet ciężarnych może przyczynić się do powstania wad cewy nerwowej u płodu. zaleca się eliminację przyczyn niedoborów oraz odpowiednią suplementację folianami. cel pracy: celem pracy była ocena poziomu wiedzy oraz świadomości wśród pełnoletnich kobiet z województwa podkarpackiego, dotycząca stosowania kwasu foliowego w okresie prokreacyjnym i w ciąży. materiały i metody: w przeprowadzonym badaniu w czerwcu 2023 roku wzięło udział 436 kobiet w różnym wieku. grupę badaną stanowiły kobiety z województwa podkarpackiego powyżej 18 roku życia. materiał do badań zebrano za pomocą anonimowego autorskiego kwestionariusza online. otrzymane wyniki poddano analizie i porównano z literaturą dostępną w bazie danych pubmed. wyniki: pytania z największą liczbą poprawnych odpowiedzi dotyczyły możliwych konsekwencji braku suplementacji oraz okresu ciąży w jakim płód narażony jest na powstanie wad cewy nerwowej. problematyczne okazały się pytania dotyczące umiejętności syntezy kwasu foliowego przez mikroflorę jelitową oraz zalecanego okresu rozpoczęcia suplementacji przed planowaną ciążą. wykazano, że wykształcenie istotnie wpływa na poziom wiedzy na temat kwasu foliowego. podsumowanie: poziom wiedzy na temat kwasu foliowego wśród kobiet w województwie podkarpackim jest zadowalający. jednak nadal konieczna jest edukacja kobiet w wieku prokreacyjnym i informowanie o potencjalnych skutkach braku suplementacji tego związku w ciąży. edukacja powinna spoczywać nie tylko na lekarzu ginekologu, ale również na lekarzu podstawowej opieki zdrowotnej. słowa klucze: kwas foliowy; suplementacja; ciąża; cewa nerwowa; wiek prokreacyjny 94 abstract introduction: folic acid is of great importance for the proper functioning of the human body. it has a major impact on the metabolism of amino acids, nucleic acids and plays a special role in tissues where intensive cell division takes place. its deficiency in pregnant women may contribute to neural tube defects in the foetus. elimination of the causes of deficiency and adequate folate supplementation are recommended. objective: the aim of the study was to assess the level of knowledge and awareness among adult women from the podkarpackie province regarding the use of folic acid during the procreative period and pregnancy. materials and methods: a total of 436 women of different ages participated in the study conducted in june 2023. the study group consisted of women from the podkarpackie voivodeship over 18 years of age. material for the study was collected using an anonymous author's online questionnaire. the results obtained were analysed and compared with the literature available in the pubmed database. results: the questions with the highest number of correct answers concerned the possible consequences of lack of supplementation and the period of pregnancy during which the fetus is at risk of developing neural tube defects. questions concerning the ability of the intestinal microflora to synthesise folic acid and the recommended period to start supplementation before the planned pregnancy proved problematic. education was shown to significantly affect the level of knowledge about folic acid. summary: the level of knowledge about folic acid among women in the podkarpackie voivodship is satisfactory. however, it is still necessary to educate women of reproductive age and inform them about the potential consequences of not supplementing this compound during pregnancy. education should rest not only with the gynaecologist, but also with the primary care physician. keywords: folic acid; supplementation; pregnancy; neural tube; reproductive age wprowadzenie kwas foliowy to organiczny związek chemiczny należący do witamin rozpuszczalnych w wodzie z grupy b, występujący również pod nazwami takimi jak: witamina b9 i witamina b11. głównym źródłem folianów dla człowieka jest pokarm, jedynie niewielka ilość syntetyzowana jest przez mikroflorę jelitową. szczególnie wysoką zawartość tego związku obserwuje się w surowych, zielonych warzywach liściastych, wątrobie wołowej, drożdżach, jajach i serach [1,2]. witamina ta odgrywa szczególną rolę w tkankach, w których zachodzą intensywne podziały komórkowe. jej niedobór lub brak w codziennej diecie ma niekorzystny wpływ, przede wszystkim na rozwój płodu, przyczyniając się do zaburzeń w rozwoju cewy nerwowej i funkcjonowaniu układu krwiotwórczego (niedokrwistość megaloblastyczna). dodatkowo może prowadzić do nasilenia procesów miażdżycowych, co wiąże się ze zwiększonym ryzykiem chorób sercowo-naczyniowych oraz do zaburzenia w funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego i dysfunkcji umysłowej, a także do zwiększenia podatności na rozwój niektórych typów nowotworów [1,3,6,7]. niedobór kwasu foliowego w organizmie może mieć wieloczynnikowego podłoże. może wynikać między innymi z niedostatecznej podaży tego związku w pożywieniu, zwiększonego zapotrzebowania (np. w okresie ciąży), upośledzonego wchłaniania jelitowego, zaburzeń przemian biochemicznych kwasu foliowego, będących skutkiem interakcji z niektórymi lekami [1,4,5]. metabolizm kwasu foliowego do aktywacji metabolicznej niezbędna jest reduktaza dhf, która katalizuje reakcję przekształcenia kwasu foliowego w dihydrofolian (dhf), a następnie w tetrahydrofolian (thf). w dalszych etapach thf może zostać przekształcony w biologicznie aktywny l-metylofolian, dzięki zadziałaniu reduktazy metylenotetrahydrofolianowej (mthfr). etap ten jest niezbędny do uzyskania l-metylofolianu dla reakcji transferu jednego węgla potrzebnych do syntezy puryn/pirymidyn podczas składania dna i rna, do metylacji dna oraz do regulacji metabolizmu homocysteiny. mthfr jest najważniejszym enzymem dla prawie wszystkich procesów biologicznych, które obejmują metabolizm kwasu foliowego i metioniny [8]. kwas foliowy jest wykorzystywany do syntezy puryn i pirymidyn, bierze udział w przemianach homocysteiny i metioniny, katabolizmie histydyny do kwasu glutaminowego oraz w syntezie białek [1,8]. 95 kwas foliowy w okresie koncepcyjnym i ciąży kwas foliowy odgrywa szczególną rolę w trakcie rozwoju ośrodkowego układu nerwowego (oun) płodu, zwłaszcza w pierwszych miesiącach życia płodowego, kiedy kształtuje się cewa nerwowa, a z niej mózg i rdzeń kręgowy. niedobór folianów jest częstym zjawiskiem u kobiet będących w ciąży. badania kliniczne konsekwentnie wskazują, że zwiększenie spożycia kwasu foliowego przez kobiety w okresie okołokoncepcyjnym powoduje zmniejszenie częstości występowania wad oun płodu. jednak dokładne mechanizmy działania, nie zostały w pełni określone. kwas foliowy odgrywa ważną rolę jako koenzym w wielu szlakach biochemicznych zaangażowanych w metylację, w tym syntezę dna, rna i niektórych aminokwasów. ze względu na szybsze tempo wzrostu komórek oraz tkanek matki, łożyska i płodu, podczas ciąży zapotrzebowanie na kwas foliowy się zwiększa. niewystarczające ilości folianów w tym czasie mogą hamować lub upośledzać syntezę dna i inne procesy komórkowe wymagające metylacji, co może mieć szkodliwy oraz nieodwracalny wpływ na rosnący płód [9-11]. do grupy kobiet o zwiększonym ryzyku urodzenia dziecka z wadą cewy nerwowej należą kobiety, które wcześniej urodziły już dziecko z wadą cewy nerwowej, posiadają partnera z wadą cewy nerwowej, chorują na cukrzycę typu 1, celiakię, chorobę leśniowskiego-crohna, stosują leki przeciwpadaczkowe oraz leki z grupy sulfonamidów, mają bliskiego krewnego z wadą cewy nerwowej, w okresie sprzed ciąży ich waga wynosiła więcej niż 110 kg. ponadto do tej grupy osób możemy zaliczyć również kobiety, które w okresie koncepcyjnym zostały narażone na działanie szkodliwych czynników. (tabela 1) [10,12]. tabela 1. czynniki ryzyka urodzenia dziecka z wadą cewy nerwowej: medyczne niemedyczne narażenie na: partner z wadą cewy nerwowej pestycydy i chemikalia rolnicze wcześniejsze urodzenie dziecka z wadą cewy nerwowej rozpuszczalniki do czyszczenia i środki dezynfekujące cukrzyca typu 1 promieniowanie napady padaczkowe leczone kwasem walproinowym karbamazepiną, barbituranami środki znieczulające stosowanie sulfonamidów, metotreksatu dym tytoniowy bliski krewny z wadą cewy nerwowej gorące kąpiele, sauny otyłość przed ciążą > 110kg gorączka celiakia ołów choroba leśniowskiego-crohna aby zmniejszyć ryzyko urodzenia dziecka z wadą cewy nerwowej, zaleca się suplementację kwasu foliowego przez kobiety będące w wieku rozrodczym, zarówno te, które obecnie są już w ciąży, jak i te, które dopiero planują potomstwo. sama modyfikacja diety nie osiąga wystarczająco wysokiego dziennego spożycia kwasu foliowego, konieczne jest przyjmowanie suplementów kwasu foliowego. istotnym elementem w profilaktyce jest czas, w którym rozpocznie się przyjmowanie kwasu foliowego, ponieważ największe zapotrzebowanie występuje w pierwszych tygodniach po zapłodnieniu. zbyt późna suplementacja może nie zapewnić spodziewanego efektu ochronnego. sugeruje się zatem, by każda kobieta planująca ciążę rozpoczęła suplementację kwasu foliowego na co najmniej 3 miesiące przed planowanym zapłodnieniem i kontynuowała ją do końca pierwszego trymestru (12 tygodnia ciąży). kobietom w europie zaleca się obecnie przyjmowanie kwasu foliowego (w postaci tabletek lub kapsułek) w dawkach zależnych od przynależności do grupy ryzyka (tab.2) [8,12-17]. 96 tabela 2. zalecenia dotyczące suplementacji kwasem foliowym: kobiety bez znanego ryzyka 0,4 mg / dobę kobiety z wysokim czynnikiem ryzyka 5 mg / dobę niedobór kwasu foliowego w organizmie kobiety spodziewającej się dziecka może również doprowadzić do innych mniej poważnych powikłań, takich jak: niedokrwistość megaloblastyczna, zwiększona częstość występowania małej masy urodzeniowej noworodków, odklejenie się łożyska czy poronienie [15]. cel pracy celem pracy była ocena poziomu wiedzy oraz świadomości wśród kobiet powyżej 18 roku życia z województwa podkarpackiego, dotycząca stosowania kwasu foliowego w okresie prokreacyjnym i w ciąży. materiały i metody ankieta została przeprowadzona w formie online w czerwcu 2023 r. wśród grupy 436 kobiet na terenie województwa podkarpackiego. składała się z 20 pytań, jednokrotnego i wielokrotnego wyboru. pierwsza część — 13 pytań — zawierała informacje ogólne dotyczące wieku, wykształcenia, ciąży oraz samej wiedzy o kwasie foliowym. druga część — pozostałe 7 pytań — odnosiły się do kobiet, które kiedykolwiek były w ciąży. ankietowane odpowiedziały na pytania dotyczące suplementacji kwasu foliowego w ciąży, postaci i rodzaju suplementów, czasu rozpoczęcia suplementacji, dawki oraz powodów, dla których przyjmowano suplementację w zwiększonych dawkach. dodatkowo jedno z pytań odnosiło się do tego, od kogo zdobyły wiedzę na ten konieczności suplementacji. wyniki w badaniu wzięło udział 436 kobiet z województwa podkarpackiego, skierowana była ona do kobiet >18 roku życia. biorąc pod uwagę przedział wiekowy, badane osoby stanowiły bardzo zróżnicowaną grupę (wykres 1). wykres 1. wiek kobiet, które wzięły udział w ankiecie. najliczniejszą grupą, były kobiety w przedziale wiekowym 18 – 30 lat (53,2%), kolejno kobiety w wieku 31 – 40 lat stanowiły 21,1%, kobiety w wieku > 50 lat 15,6%, natomiast najmniej liczną grupą były kobiety w wieku 41 – 50 lat (10,1%). respondentki o wykształceniu wyższym stanowiły 62,4%, natomiast z wykształceniem średnim 33,9%, pozostałe 3,7% to kobiety z wykształceniem podstawowym. pośród ankietowanych kobiet o wykształceniu wyższym 29,4% posiadały wykształcenie medyczne. wśród badanych 64,2% zadeklarowały, że 97 kiedykolwiek były w ciąży. na pytanie czym jest kwas foliowy, 77,1% badanych kobiet odpowiedziało, że witaminą, kolejne 13,8% enzymem, zaś 9,2% białkiem. w pytaniu, czy dieta jest wystarczająca, aby pokryć zapotrzebowanie na kwas foliowy w okresie prokreacyjnym i w ciąży, 71,6% ankietowanych uważa, że jest niewystarczająca, 17,4% twierdzi, że jest zupełnie wystarczająca, zaś 11% nie jest w stanie udzielić odpowiedzi. w zagadnieniu dotyczącym produktów, w jakich zawarte są duże ilości kwasu foliowego większość kobiet, bo aż 75,2% wskazała prawidłową odpowiedź — warzywa takie jak: szpinak, sałata, kapusta, szparagi. 13,8% ankietowanych wskazało na ryby, 5,5% na mięso wołowe, 3,7% na przetwory mleczne, 1,8% na owoce takie jak: jabłka, gruszki, truskawki. kolejne pytanie dotyczyło bakterii obecnych w przewodzie pokarmowym i umiejętności produkcji przez nie kwasu foliowego. odpowiedzią, która przeważała, było „nie wiem’’ — 48,6%, 30,3% ankietowanych zaznaczyła odpowiedź „nie’’, a tylko 21,1% posiadało wiedzę, że mikroflora jelitowa ma zdolność wytwarzania tej witaminy. wg ankietowanych kobiet aż 89,9% uważa, że suplementacja kwasem foliowym jest niezbędna podczas ciąży. przeważająca większość wie, że niedobór tego związku w czasie ciąży może skutkować wadami cewy nerwowej u płodu (wykres 2). wykres 2. odpowiedzi na pytanie: jakie według pani mogą być konsekwencje niedoboru kwasu foliowego w czasie ciąży? aż 89,9% udzieliło poprawnej odpowiedzi na pytanie, w którym okresie ciąży mogą powstawać ciężkie wady wynikające z niedoboru kwasu foliowego — i trymestr, 10,1% kobiet wskazało odpowiedź ii trymestr, co nie jest zgodne z aktualną wiedzą medyczną. w odpowiedzi na wątek czy kobiety będące w wieku prokreacyjnym powinny stosować suplementację kwasem foliowym 78,9% odpowiedziało twierdząco, 11% udzieliło odpowiedzi negatywnej, a 10,1% stwierdziła, że nie wie. następnie jedno z zagadnień dotyczyło zalecanego okresu rozpoczęcia suplementacji przed planowaniem ciąży. najwięcej respondentek (34,9%) uważa, że suplementację kwasu foliowego należy wdrożyć 3 miesiące przed planowaną ciążą. niewiele mniej (33,9%) twierdzi, że 6 miesięcy to optymalny czas na rozpoczęcie suplementacji, zaś 16,5% jest zdania, że 1 miesiąc w zupełności wystarczy. najmniej liczna grupa 14,7% jest za tym, żeby rozpocząć ją już na rok wcześniej (wykres 3). 98 wykres 3. zalecany okres suplementacji kwasem foliowym przed planowaniem ciąży. druga część ankiety dotyczyła kobiet, które kiedykolwiek były w ciąży, stanowiły one 64,2%. na pytanie „czy w czasie ciąży suplementowała pani kwas foliowy?’’ aż 92,9% spośród biorących udział w ankiecie udzieliło odpowiedzi tak. 44,3% zapytanych o postać zażywanego kwasu foliowego wskazała na preparat jednoskładnikowy, 37,1% wybrała preparat wielowitaminowy, a 18,6% kobiet nie potrafiło udzielić odpowiedzi na to pytanie. większość respondentek podczas zakupu wybrała kwas foliowy w formie leku (47,1%), druga co do liczebności grupa nie zwróciła uwagi na to, czy kupuje preparat w formie leku, czy suplementu diety (38,6%), a najmniej liczną grupą były kobiety, które świadomie postanowiły wybrać suplement diety, zamiast leku — stanowiły one 14,3%. w kolejnej części pytaliśmy skąd nasze ankietowane dowiedziały się o konieczności suplementacji kwasu foliowego. większość dowiedziała się od swojego lekarza ginekologa (67,1%), spora część odpowiedzi wskazywała internet jako źródło wiedzy na ten temat (tabela 3). tabela 3. źródło informacji na temat stosowania kwasu foliowego w ciąży: źródło informacji na temat stosowania kwasu foliowego w ciąży liczba kobiet (które kiedykolwiek były w ciąży) lekarz ginekolog 188 internet 48 znajomi/rodzina 40 lekarz poz 4 na pytanie, w jakim czasie kobiety rozpoczynały suplementację kwasem foliowym, najczęściej udzielaną odpowiedzią był okres przed ciążą 52,9%, 41,4% stanowiła odpowiedź i trymestr ciąży. kolejnym tematem była dawka stosowanego w suplementacji kwasu foliowego, 44,3% wskazało odpowiedź 0,4 mg, zaskakująca część, bo aż 37,1% nie znała dawki stosowanego preparatu. 10% kobiet wskazała, że stosowała zwiększoną dawkę 5 mg (wykres 4). 99 wykres 4. dawka suplementowanego kwasu foliowego. kobiety, które w czasie ciąży stosowały zwiększoną dawkę kwasu foliowego tj. 5 mg/ dobę, wśród powodów zwiększonej dawki ankietowane wybierały cukrzycę typu 1, celiakię oraz stosowanie leków immunosupresyjnych. dyskusja analizując powyższe wyniki, można stwierdzić, że poziom wiedzy na temat kwasu foliowego oraz jego suplementacji wśród kobiet z województwa podkarpackiego jest zadowalający. pytania z największą liczbą poprawnych odpowiedzi dotyczyły diety i możliwości pokrycia przez nią zapotrzebowania na kwas foliowy w ciąży, produktów, w których zawarte są duże ilości kwasu foliowego, możliwych konsekwencji braku suplementacji oraz okresu ciąży, w jakim płód narażony jest na powstanie wad cewy nerwowej. są to tematy, z którymi można zetknąć się w mediach społecznościowych i z pewnością przyczyniły się one do udzielania poprawnych odpowiedzi wśród młodszych respondentek. na pytanie dotyczące produktów, w których zawarty jest kwas foliowy, kobiety > 50 roku życia znacznie częściej udzielały odpowiedzi błędnej 35% kobiet > 50 roku życia wybrało odpowiedź inną niż prawidłowa, a najczęściej wybieraną przez nie odpowiedzią była odpowiedź „ryby’’. szczególnie wysoką zawartość kwasu foliowego obserwuje się w surowych warzywach liściastych (np. sałata, szpinak, kapusta, szparagi), pełnych ziarnach zbóż, groszku zielonym, bobie. istotnym źródłem są także wątroba wołowa, drożdże, jaja i sery [1,2]. więcej niż połowa kobiet prawidłowo odpowiedziała, że dieta nie jest w stanie całkowicie pokryć zapotrzebowania na kwas foliowy. z uwagi na zwiększone zapotrzebowanie w czasie ciąży, z powodu szybkiego tempa wzrostu płodu na skutek intensywnych podziałów komórkowych, niezbędna jest jego suplementacja w tym okresie [1,4,5]. na zagadnienie dotyczące produkcji kwasu foliowego przez bakterie występujące fizjologicznie w przewodzie pokarmowym, niewielka liczba osób udzieliła twierdzącej odpowiedzi, a wśród nich przeważającą część stanowiły kobiety w przedziale wiekowym 18-30 lat z wykształceniem medycznym. z zebranych informacji również wynika, że tylko nieliczna grupa osób jest zdania, iż suplementacja folianów nie jest niezbędna. jednak zadziwiający jest fakt, że są to osoby młode. największy i najistotniejszy rozwój ośrodkowego układu nerwowego (oun) płodu zachodzi w pierwszych miesiącach życia płodowego, to właśnie w tym okresie ciąży mogą powstawać ciężkie wady wynikające z niedoboru kwasu foliowego [9,10]. świadomość kobiet na ten temat jest zadowalająca, ponieważ jedynie 10,1% z nich udzieliło błędnej odpowiedzi zaznaczając, że dotyczy to okresu ii trymestru, przy czym każda z nich nie posiadała wykształcenia medycznego. wiedza kobiet dotycząca konsekwencji niedoboru folianów w trakcie ciąży również jest zaskakująca, ponieważ błędnej odpowiedzi udzieliło 22% kobiet, wspominając: krwawienie w ciąży, niedoczynność tarczycy u płodu, wady kończyn u płodu, wady macicy u matki, z czego 16,5% ogółu to kobiety z wykształceniem średnim lub podstawowym. wśród ankietowanych, które kiedykolwiek były w ciąży, 7,1% z nich odpowiedziała, że nigdy nie suplementowała kwasu foliowego, każda z nich była > 50 roku życia. natomiast w tym samym gronie, na pytanie dotyczące, w jakim okresie rozpoczęła pani suplementację, 2,9% kobiet udzieliło odpowiedzi, że był to ii trymestr i tyle samo procent kobiet, że był to trymestr iii. obie grupy ankietowanych posiadały wykształcenie średnie oraz mieściły się w przedziale wiekowym > 50 roku życia. czas rozpoczęcia suplementacji folianów w okresie prokreacyjnym jest bardzo istotny, ponieważ zbyt późne jej rozpoczęcie może nie zapewnić spodziewanego efektu [8,12]. spośród uczestniczek badania nieliczna grupa opowiedziała się za tym, że kobiety w wieku prokreacyjnym nie powinny stosować suplementacji. z kolei co do rozpoczęcia suplementacji przed planowaną ciążą zdania respondentek 100 były bardzo podzielone. najwięcej ankietowanych uznało, że 3 miesiące przed planowaniem potomstwa to odpowiedni czas na suplementację. według zaleceń suplementację kwasem foliowym należy rozpocząć na co najmniej 3 miesiące przed poczęciem i kontynuować do 12 tygodni po poczęciu [8]. w drugiej kolejności o 1% mniej kobiet stwierdziło, że jest to okres 6 miesięcy. w wyborze rodzaju preparatu praktycznie taki sam odsetek ankietowanych stosowało preparat jednoskładnikowy oraz wielowitaminowy, przy czym w większości przypadków był to lek, a nie suplement diety. prawie 40% uczestniczek nie zwróciła uwagi na rodzaj suplementu, jaki stosowała. na pytanie, skąd pani dowiedziała się o suplementacji większość opowiedziała się, że informację uzyskała od swojego lekarza ginekologa. jednak na drugim miejscu wśród młodych uczestniczek ankiety pojawiła się odpowiedź „z internetu”. suplementację w zwiększonej dawce stosowało jedynie 10% kobiet, głównie z powodu cukrzycy typu 1 oraz leków immunosupresyjnych. interesującym faktem jest to, że jedna trzecia ankietowanych obejmująca kobiety > 40 roku życia, nie pamięta, w jakiej dawce suplementowała kwas foliowy. w związku z powyższymi wynikami możemy zaobserwować, iż na przestrzeni kilkudziesięciu lat świadomość suplementacji folianami znacznie wzrosła, za czym przemawia większy odsetek prawidłowych odpowiedzi wśród młodszego pokolenia. na podstawie udzielanych przez kobiety odpowiedzi, należałoby zwrócić uwagę na źródło czerpanej wiedzy, kładąc nacisk na rozpowszechnienie jej w gabinetach lekarskich. wiedzę na temat suplementacji i możliwych konsekwencji niedoboru kwasu foliowego w ciąży, pacjentki powinny uzyskiwać nie tylko od lekarzy ginekologów prowadzących ciąże, ale już we wcześniejszym etapie — na poziomie gabinetu lekarza podstawowej opieki zdrowotnej. wnioski z powyższego badania możemy wywnioskować, iż większość ankietowanych kobiet, jest świadoma tego, że kwas foliowy należy do grupy witamin. ponad połowa respondentek była w stanie prawidłowo wskazać, że warzywa takie jak: szpinak, sałata, kapusta czy szparagi zawierają największą ilość tego związku. o tym, że bakterie obecne w przewodzie pokarmowym mogą produkować kwas foliowy wiedziało zaledwie 21,1% ankietowanych, a prawie połowa nie potrafiła udzielić odpowiedzi na to pytanie. większość, bo aż 89,9% wie jak ważna jest jego suplementacja przed oraz w trakcie ciąży. wśród kobiet, które były kiedykolwiek w ciąży praktycznie każda z nich stosowała kwas foliowy. na fakt, iż niedobór kwasu foliowego w czasie ciąży, może prowadzić do wad cewy nerwowej, odpowiedziało twierdząco 78% respondentek. zdecydowana większość jest również świadoma tego, że to właśnie w i trymestrze występuje największe ryzyko rozwoju tych wad u płodu. w większości kobiety prawidłowo odpowiedziały, iż dieta nie jest wystarczająca, aby pokryć zapotrzebowanie na kwas foliowy w okresie prokreacyjnym i w ciąży. w związku z tym bardzo duży odsetek ankietowanych jest za tym, aby młode kobiety w wieku prokreacyjnym rozpoczęły suplementację kwasu foliowego. na rynku kwas foliowy występuje w różnorodnych postaciach, jako preparat jednoskładnikowy lub wielowitaminowy — w formie leku lub suplementu diety. w gronie opiniowanych, które stosowały kiedykolwiek suplementację, prawie połowa sięgała po preparat jednoskładnikowy i praktycznie w tym samym procencie, ankietowane zaznaczyły, że był to lek, a nie suplement diety. przeważająca część kobiet rozpoczęła suplementację przed ciążą lub w trakcie i trymestru, w większości była to dawka 0,4 mg. jedynie nieliczna grupa kobiet stosowała profilaktykę w zwiększonej dawce z powodu występujących u nich czynników ryzyka. podsumowując powyższe wyniki możemy stwierdzić, że bardzo duże grono kobiet zdaje sobie sprawę z tego jak ważną rolę odgrywa kwas foliowy w organizmie kobiety zwłaszcza w wieku prokreacyjnym oraz w początkowym okresie ciąży. disclosures: no disclosures. financial support: no financial support was received. conflict of interest: the authors declare no conflict of interest. bibliografia: 1. czeczot h. kwas foliowy w fizjologii i patologii [folic acid in physiology and pathology]. postepy hig med dosw (online). 2008 aug 13;62:405-19. polish. pmid: 18772846. 2. shulpekova y, nechaev v, kardasheva s et al. the concept of folic acid in health and disease. molecules. 2021 jun 18;26(12):3731. doi: 10.3390/molecules26123731. pmid: 34207319; pmcid: pmc8235569. 3. jones pa, baylin sb. the fundamental role of epigenetic events in cancer. nat rev genet. 2002 jun;3(6):415-28. doi: 10.1038/nrg816. pmid: 12042769. 101 4. lewis dp, van dyke dc, stumbo pj et al. drug and environmental factors associated with adverse pregnancy outcomes. part i: antiepileptic drugs, contraceptives, smoking, and folate. ann pharmacother. 1998 jul-aug;32(7-8):802-17. doi: 10.1345/aph.17297. pmid: 9681097. 5. kishi t, fujita n, eguchi t et al. mechanism for reduction of serum folate by antiepileptic drugs during prolonged therapy. j neurol sci. 1997 jan;145(1):109-12. doi: 10.1016/s0022-510x(96)00256-0. pmid: 9073038. 6. bottiglieri t. folate, vitamin b12, and neuropsychiatric disorders. nutr rev. 1996 dec;54(12):382-90. doi: 10.1111/j.1753-4887.1996.tb03851.x. pmid: 9155210. 7. bottiglieri t. homocysteine and folate metabolism in depression. prog neuropsychopharmacol biol psychiatry. 2005 sep;29(7):1103-12. doi: 10.1016/j.pnpbp.2005.06.021. pmid: 16109454. 8. greenberg ja, bell sj, guan y et al. folic acid supplementation and pregnancy: more than just neural tube defect prevention. rev obstet gynecol. 2011 summer;4(2):52-9. pmid: 22102928; pmcid: pmc3218540. 9. centers for disease control (cdc). use of folic acid for prevention of spina bifida and other neural tube defects--1983-1991. mmwr morb mortal wkly rep. 1991 aug 2;40(30):513-6. pmid: 2072886. 10. mclone dg. the etiology of neural tube defects: the role of folic acid. childs nerv syst. 2003 aug;19(78):537-9. doi: 10.1007/s00381-003-0793-2. epub 2003 aug 12. pmid: 12920544. 11. pitkin rm. folate and neural tube defects. am j clin nutr. 2007 jan;85(1):285s-288s. doi: 10.1093/ajcn/85.1.285s. pmid: 17209211. 12. chitayat d, matsui d, amitai y, et al. folic acid supplementation for pregnant women and those planning pregnancy: 2015 update. j clin pharmacol. 2016 feb;56(2):170-5. doi: 10.1002/jcph.616. epub 2015 nov 5. pmid: 26272218; pmcid: pmc4738404. 13. morris jk, addor mc, ballardini e et al. prevention of neural tube defects in europe: a public health failure. front pediatr. 2021 jun 24;9:647038. doi: 10.3389/fped.2021.647038. pmid: 34249803; pmcid: pmc8264257. 14. wald nj, law mr, morris jk et al. quantifying the effect of folic acid. lancet. 2001 dec 15;358(9298):2069-73. doi: 10.1016/s0140-6736(01)07104-5. erratum in: lancet 2002 feb 16;359(9306):630. pmid: 11755633. 15. tamura t, picciano mf. folate and human reproduction. am j clin nutr. 2006 may;83(5):993-1016. doi: 10.1093/ajcn/83.5.993. pmid: 16685040. 16. cawley s, mullaney l, mckeating a et al. a review of european guidelines on periconceptional folic acid supplementation. eur j clin nutr. 2016 feb;70(2):143-54. doi: 10.1038/ejcn.2015.131. epub 2015 sep 9. pmid: 26350391. 17. wierzejska r, wojda b. folic acid supplementation in pregnancy and prevention of fetal neural tube defects. przegl epidemiol. 2020;74(2):362-369. doi: 10.32394/pe.74.29. pmid: 33115226. 11 grużewska-piotrowska, kinga, pająk, monika, hubka, joanna & wcisło, wojciech. marfan’s syndrome – inheritance, diagnostic methods, management in disease. quality in sport. 2023;14(1):11-22. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.14.01.001 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43858 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 05.05.2023. revised: 25.05.2023. accepted: 27.05.2023. published: 27.05.2023. marfan’s syndrome – inheritance, diagnostic methods, management in disease zespół marfana – dziedziczenie, metody diagnostyczne, postępowanie w chorobie kingagrużewska-piotrowska uniwersytecki szpital klinicznyim.fryderykachopina w rzeszowie ul. fryderyka szopena 2, 35-055 rzeszów https://orcid.org/0009-0009-3160-9867 kinga.gruzewska@gmail.com monikapająk uniwersytecki szpital klinicznyim.fryderykachopina w rzeszowie ul. fryderyka szopena 2, 35-055 rzeszów https://orcid.org/0009-0005-4166-3171 monikaa.pjk@interia.pl joannahubka szpital powiatowy im. polskiegoczerwonegokrzyża w nisku ul. tadeuszakościuszki 1, 37-400 nisko https://orcid.org/0009-0008-0294-2508 hubka.joanna@gmail.com wojciechwcisło wydział lekarski i nauko zdrowiu krakowskiej akademii im.andrzeja fryczamodrzewskiego ul. gustawa herlinga-grudzińskiego1,30-705 kraków https://orcid.org/0009-0001-1614-213x mrwawson@gmail.com https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.14.01.001 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43858 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) https://orcid.org/0009-0009-3160-9867 mailto:kinga.gruzewska@gmail.com https://orcid.org/0009-0005-4166-3171?fbclid=iwar0otr9f0kos1r1xw7vzfxtw70x5eg7l1fnaggaqpsxh_yfe21gdz-9iedu mailto:monikaa.pjk@interia.pl https://orcid.org/0009-0008-0294-2508?fbclid=iwar2s5d55pt2srbdibju9grhls1eh-fa9uko93ctfg13jtqzbje4lymsalz0 mailto:hubka.joanna@gmail.com 12 abstract introduction: marfan’s syndrome (mfs) is a systemic, autosomal dominant connective tissue disease. it is caused mainly by the mutations in the fbn1 gene and is connected with extracellular matrix protein fibrillin-1. the incidence is about 2-3 per 10 000. about 70-75% of cases are inherited in an autosomal dominant fashion and the remaining are de-novo mutations. the aim of the study: this study aims to gather current knowledge about inheritance, diagnostic methods and management in marfan syndrome. materials and methods: this review was based on available data collected in the pubmed database and google scholar web search engine, using the key words: marfan’s syndrome. mfs, fbn1, aortic aneurysm, marfan foundation conclusion: the diagnosis of marfan’s syndrome requires detailed assessment of the body build, concomitant diseases and, above all, genetic history of the patient. connective tissue mutations can develop at any time, and already existing defects can exacerbate. physicians should pay particular attention while examining patients with suspected mfs. already diagnosed patients should be checked regularly to quickly find possible complications. there is no casual treatment, multidirectional preventive therapeutic treatment is used. keywords: marfan’s syndrome. mfs, fbn1, aortic aneurysm, losartan abstrakt wprowadzenie: zespół marfana (zm, mfs) jest układową, autosomalną dominującą chorobą tkanki łącznej. jest spowodowany głównie mutacjami w genie fbn1 i związany z fibryliną-1 białkiem macierzy pozakomórkowej. częstość występowania tego zespołu wynosi około 2-3 na 10 000. około 70-75% przypadków dziedziczy się w sposób autosomalny dominujący, pozostałe to mutacje de-novo. cel pracy: celem tego przeglądu jest zebranie aktualnej wiedzy na temat dziedziczenia, metod diagnostycznych i postępowania w zespole marfana. materiały i metody: przegląd powstał na podstawie dostępnych danych zgromadzonych w bazie pubmed oraz wyszukiwarce internetowej google scholar przy użyciu słów kluczowych: „zespół marfana”, „kryteria rozpoznania zespołu marfana”, „postępowanie w zespole marfana”, „fundacja marfana”, „tętniak aorty” wnioski: rozpoznanie zespołu marfana wymaga szczegółowej oceny budowy ciała, chorób współistniejących, a przede wszystkim rodowodu genetycznego pacjenta. mutacje tkanki łącznej mogą się tworzyć cały czas, a istniejące już defekty pogłębiać. lekarze powinni zachować szczególną ostrożność podczas badania pacjentów z podejrzeniem mfs. pacjenci już zdiagnozowani powinni być regularnie badani, aby szybko wykryć ewentualne powikłania. nie ma leczenia przyczynowego, stosuje się wielokierunkowe zapobiegawcze postępowanie terapeutyczne. słowa klucze: zespół marfana, mfs, fbn1, tętniak aorty, losartan wprowadzenie zespół marfana to choroba uwarunkowana genetycznie, przyczyną jest dziedziczona w sposób autosomalnie dominujący mutacja w genie fibryliny-1 (fbn1). znajduje się on na chromosomie 15 i odpowiada za zmiany w budowie białka fibryliny-1 – głównego budulca włókien tkanki łącznej. jak dotąd zidentyfikowano około 1500 różnych mutacji fbn1, z których około 25% stanowią mutacje de novo, dlatego też ekspresja fenotypowa zespołu marfana jest bardzo zmienna, nawet w obrębie jednej rodziny. [1-3] fibrylina-1 jest głównym składnikiem struktur macierzy zewnątrzkomórkowej zwanych mikrofibrylami, które znajdują się w tkankach samodzielnie lub są ściśle związane z włóknami elastyny. [4] mikrofibryle fibryliny-1 uczestniczą w regulacji transformującego czynnika wzrostu β (tgf-β). w prawidłowych warunkach tgfβ jest przyłączany do tkanki łącznej przez fibrylinę-1, co umożliwia przekazanie sygnału między komórkami. w zespole marfana fibrylina-1 nie może prawidłowo związać się z tgf-β, przez co powstają zaburzenia przekazywania sygnału. w przebiegu mfs dochodzi do zmian i zaburzeń funkcji w obrębie układu mięśniowo-szkieletowego, narządu wzroku, serca i naczyń krwionośnych, ale zmiany mogą dotyczyć większości narządów i tkanek, dlatego chorzy z mfs stanowią niejednorodną grupę pod względem objawów klinicznych. 13 po raz pierwszy choroba ta została opisana przez okulistę z cincinnati w stanach zjednoczonych w 1876 roku [5]. w 1896 r. pediatra z paryża dr antoine berhard-jean marfan opisał zespół patologii układu kostnoszkieletowego u małej dziewczynki i nazwał to dolichostenomelia [6]. w 1929 roku po raz pierwszy w literaturze można natknąć się na termin „choroba marfana” [7]. w 1943 roku pojawiły się doniesienia o tętniaku rozwarstwiającym aorty części wstępującej u pacjentów z mfs [8, 9]. w 1955 roku victor mckusick ustanowił pierwszą klasyfikację zaburzeń tkanki łącznej, która obejmowała zespół marfana. opisał on także patologie układu sercowo-naczyniowego u pacjentów z mfs. skupiał się na patologiach aorty, ale zwrócił też uwagę na schorzenia zastawki mitralnej oraz występujące u tej grupy chorych szmery skurczowe nad sercem i zapalenie wsierdzia [10]. u większości osób z zm wystąpią powikłania sercowo-naczyniowe – przede wszystkim będzie to bezobjawowe powiększenie korzenia aorty stopniowo przekształcające się w tętniaka. leki mogą spowolnić tempo rozrostu, jednak z czasem tętniak staje się niestabilny i może doprowadzić do rozwarstwienia (rycina 1) lub pęknięcia aorty. rycina 1. tętniak aorty i ostre rozwarstwienie aorty – klasyfikacja [4] a – schemat przedstawiający anatomię aorty z zaznaczonymi tętniakami: korzenia aorty i aorty wstępującej, po prawej stronie zdjęcie uwidaczniające tętniaka korzenia aorty, b, c, d – schematy uwidaczniające klasyfikację stanford, która kategoryzuje patologię aorty ze względu na odcinek objęty zmianą chorobową i wyróżnia dwa typy: a z zajęciem aorty wstępującej, b – bez zajęcia aorty wstępującej. pacjenci z mfs najczęściej zgłaszają się z tętniakami korzenia aorty, które predysponują do rozwarstwienia aorty typu stanford a. nie mniej jednak rozwarstwienie aorty typu stanford b również się zdarza. przed rozpowszechnieniem kardiochirurgii duży odsetek chorych umierało z powodu rozwarstwienia lub pęknięcia aorty, większość zgonów dotyczyła osób ok. 45 roku życia [11]. od lat 70. xx wieku oczekiwana długość życia pacjentów z zespołem marfana jest zbliżona do populacji ogólnej. oprócz chorób układu sercowo-naczyniowego, głównie aorty, zespół marfana manifestuje się w wielu innych układach i narządach (tabela 1). diagnoza kliniczna tej choroby wymaga szczegółowego wywiadu i badania przedmiotowego i może być przeprowadzona bez testów genetycznych (ale można je wykonać, w polsce muszą być one opłacone przez pacjenta). 14 tabela 1. obraz kliniczny pacjentów z zespołem marfana. oceniany narząd obraz kliniczny ogólne wrażenie sylwetka  wysoki wzrost, często powyżej 95. centyla,  asteniczna budowa ciała,  sucha skóra,  zmniejszona ilość podskórnej tkanki tłuszczowej,  zmniejszona masa ciała,  obniżone napięcie mięśniowe,  rozpiętość ramion przewyższa całkowitą wysokość ciała. głowa i szyja  długa i wąska twarz,  duże odstające małżowiny uszne,  małe nozdrza,  wysoko wysklepione („gotyckie”) podniebienie,  nadmierna ruchomość w zakresie stawów skroniowo-żuchwowych,  podwichnięcie soczewki,  widoczne wypełnienie żył szyjnych – duże ciśnienie żylne – tętniak aorty wstępującej. klatka piersiowa  zmniejszony wymiar przednio-tylny klatki piersiowej,  lejkowata klatka piersiowa [12],  kurza klatka piersiowa,  zniekształcenie górnej połowy klatki piersiowej przez tętniaka aorty. plecy  skolioza odcinka piersiowego kręgosłupa,  odstające łopatki. jama brzuszna  u osób szczupłych wyczucie palpacyjnie tętniaka aorty brzusznej pomiędzy wyrostkiem mieczykowatym a pępkiem. kończyny górne i dolne  nadmierna ruchomość stawów kończyn górnych i dolnych,  płaskostopie,  „pająkowate” palce (arachnodaktylia). osłuchiwanie serca  cichy i ton – niedomykalność zastawki mitralnej,  głośna składowa aortalna ii tonu – tętniak aorty wstępującej,  tony dodatkowe: klik wczesnoskurczowy – poszerzenie aorty wstępującej; klik późnoskurczowy – wypadanie płatka zastawki mitralnej. metody diagnostyczne stosowane w rozpoznaniu zespołu marfana metody diagnostyczne różnią się w zależności od wieku. już we wczesnej ciąży rodzice mają możliwość wykonania badań i wykrycia wad płodu. w 13. tygodniu ciąży możliwe jest wykonanie biopsji kosmówki, która 15 jest metodą inwazyjną. mniej inwazyjne jest usg genetyczne, podczas którego ocenia się długość ciemieniowosiedzeniową, ogólną budowę, ciągłość powłok brzusznych, kręgosłup, kończyny, a także żołądka, pęcherza moczowego oraz budowy serca i czaszki. ponadto ważna jest ocena widma przepływu krwi przez zastawki i przewód żylny. wykrycie wad płodu jest wskazaniem do badań genetycznych w okresie zarówno prenatalnym, jak i postnatalnym [13,14]. wykrycie zespołu marfana u noworodków jest trudne, ponieważ wiele objawów nie demonstruje się w tym wieku, pojawiają się dopiero w trakcie wzrostu, jak na przykład objawy z układu kostnoszkieletowego. warto jest szukać schorzeń układu nerwowego, takich jak na przykład poszerzony zbiornik wielki. u dzieci, u których ciemiączko nie zarosło, możliwe jest wykonanie usg. starsze dzieci kwalifikują się do wykonania rezonansu magnetycznego oun. metody diagnostyczne stosowane w rozpoznawaniu zespołu marfana u osób dorosłych opierają się na kryteriach ghenta (tabela 2 i 3). tabela 2. zmodyfikowane kryteria z gandawy 2010 rozpoznania zespołu marfana [15, 16] osoby bez zespołu marfana w wywiadzie rodzinnym o rozpoznaniu decyduje obecność któregokolwiek z kryteriów 1–2 1) nieprawidłowość aorty (wskaźnik z dla średnicy opuszki aorty ≥2 (kalkulator dostępny na stronie http://parameterz.blogspot.com/2010/03/aortic-root-diameters.html) lub rozwarstwienie aorty) oraz a) dyslokacja soczewki lub w przypadku spełnienia tego kryterium do rozpoznania zespołu marfana potrzebna jest ocena kliniczna pod kątem innych zespołów naczyniowych oraz wykonanie dalszych specjalistycznych badań laboratoryjnych i ew. badań genetycznych b) mutacja genu fbn1 lub c) wskaźnik ogólny ≥7 pkt w przypadku spełnienia tego kryterium do rozpoznania zespołu marfana potrzebna jest ocena kliniczna pod kątem innych zespołów naczyniowych oraz wykonanie dalszych specjalistycznych badań laboratoryjnych i ew. badań genetycznych 2) dyslokacja soczewki i mutacja genu fbn1 stwierdzona u osoby z tętniakiem aorty osoby z zespołem marfana w wywiadzie rodzinnym o rozpoznaniu decyduje obecność któregokolwiek z poniższych kryteriów 1–3 1) dyslokacja soczewki 2) wskaźnik ogólny ≥7 pkt w przypadku spełnienia tego kryterium do rozpoznania zespołu marfana potrzebna jest ocena kliniczna pod kątem innych zespołów naczyniowych oraz wykonanie dalszych specjalistycznych badań laboratoryjnych i ew. badań genetycznych 3) nieprawidłowość aorty (wskaźnik z dla średnicy opuszki aorty ≥2 ((kalkulator dostępny na stronie https://marfan.org/dx/z-score-adults/) u osoby w wieku >20 lat i ≥3 u osoby w wieku <20 lat lub rozwarstwienie korzenia aorty) tabela 3. zmodyfikowana klasyfikacja ghent 2010 – skala systemowa [15] skala systemowa – maksymalnie 20 pkt ≥ 7 zmiany układowe  dodatnie objawy steinberga oraz walkera i murdocha – 3 pkt (dodatni objaw kciuka lub nadgarstka – 1 pkt)  kurza klatka piersiowa – 2 pkt (szewska klatka piersiowa lub asymetria klatki piersiowej – 1 pkt)  zniekształcenie ustawienia stóp – 2 pkt (płaskostopie – 1 pkt)  odma opłucnowa – 2 pkt  ektazja opony twardej (balonowate poszerzenie worka oponowego) – 2 pkt  głębokie położenie panewki kości miednicznej – 2 pkt  zmniejszenie proporcji górnej do dolnej części ciała i zwiększony stosunek rozpiętości ramion do wzrostu bez ciężkiej skoliozy – 1 pkt  skolioza lub kifoza w odcinku piersiowo-lędźwiowym – 1 pkt  zmniejszony wyprost w stawach łokciowych (<170°) – 1 pkt  cechy dysmorficzne głowy (≥3 z 5 cech: dolichocefalia [zmniejszony stosunek szerokości do długości głowy], enoftalmia, antymongoidalne ustawienie szpar ocznych [kącik zewnętrzny niżej niż wewnętrzny], niedorozwój kości jarzmowej, retrognatia) – 1 pkt  rozstępy – 1 pkt  krótkowzroczność > 3 dioptrii – 1 pkt  wypadanie płatków zastawki mitralnej – 1 pkt 16 u osób dorosłych bardzo ważne jest zebranie wywiadu rodzinnego na temat chorób sercowo-naczyniowych, m.in. o niespodziewane zgony młodych osób dorosłych w rodzinie i przebyte operacje korekcji wrodzonych wad serca. lekarz powinien zbadać pacjenta, zwracając szczególną uwagę na ogólną budowę ciała, klatkę piersiową, jamę ustną, a także na serce oraz wzrok. po badaniu podmiotowym i przedmiotowym pacjent powinien zostać skierowany na dalsze badania diagnostyczne, przede wszystkim kardiologiczne i genetyczne. [17] mfs należy różnicować z innymi zespołami przebiegającymi z nadmierną ruchomością stawów oraz marfanoidalnym fenotypem (tabela 4). należy pamiętać, że testy genetyczne na obecność mutacji charakterystycznych dla zespołu marfana są odpłatne, więc w przypadkach wątpliwych pacjenci powinni zostać skierowani do poradni: genetycznej, kardiologicznej i okulistycznej aby postawić ostateczną diagnozę. tabela 4. diagnostyka różnicowa chorych z zespołem marfana rozpoznania różnicowe  homocystynuria,  wrodzona arachnodaktylia,  zespół sticklera,  zespół ehlersa i danlosa,  zespół loeysa i dietza,  fenotyp mass (mitral valve prolapse = niedomykalność zastawki mitralnej, aorta root enlargement = poszerzenie opuszki aorty, skin and skeletal manifestations = objawy skórne i szkieletowe). postępowanie w zespole marfana w momencie rozpoznania należy wykonać obrazowanie całej aorty, a następnie konieczne są kontrolne pomiary ewentualnego wzrostu korzenia aorty. usg przezklatkowe echo może być stosowane w celach kontrolnych u pacjentów z zespołem marfana, jednak najpierw powinno się wykonać tk lub mri, by sprawdzić korelację mierzonych wymiarów. ponadto w przypadku echo, gdy jakość obrazu nie jest optymalna, należy wykonywać tomografię komputerową bramkowaną ekg lub i mri. zmiany średnicy < 4 mm w ct, mri lub tte mogą nie odzwierciedlać rzeczywistej zmiany rozmiaru aorty (ryc. 4). [18] wytyczne europejskiego towarzystwa kardiologicznego zalecają operację, gdy średnica aorty zwiększa się > 3 mm rocznie [19], podczas gdy wytyczne aha określają >5 mm rocznie. [20] w praktyce klinicznej wskazania te rzadko przemawiają za chirurgiczną naprawą aorty, ponieważ częstość rozszerzania średnicy pnia aorty w czasie u pacjentów z mfs wynosi < 0,5 mm na rok. angio-tk jest badaniem z wyboru stosowanym do pomiaru średnicy aorty. wadami są: promieniowanie (zaleca się wykonywanie badań co 3 lata u dorosłych z zm, co naraża pacjenta na spore dawki promieniowania przez całe życie) oraz dożylne podanie środka kontrastowego (niektórzy pacjenci mają przeciwwskazania). mri nie wykorzystuje promieniowania jonizującego i może być lepszym rozwiązaniem u niektórych pacjentów z mfs (ryc. 5). pomimo gorszej rozdzielczości przestrzennej, rezonans magnetyczy oferuje wysokiej jakości ocenę morfologiczną i dynamiczną aorty, nawet bez dożylnego środka kontrastowego. [21] pacjenci z mfs i tętniakowatym poszerzeniem aorty piersiowej zstępującej wymagają regularnych badań tk lub mri w celu monitorowania aorty, ponieważ echo nie zapewnia wiarygodnego obrazowania tego regionu. kluczowe znaczenie u pacjentów z zespołem marfana ma określenie ryzyka ostrego rozwarstwienia aorty, co wymaga rutynowego obrazowania aorty, podawania leków spowalniających rozrost aorty oraz wczesnej chirurgicznej naprawy powiększonej aorty lub tętniaka, gdy średnica osiągnie 5 cm u dorosłych. ten wymiar aorty jest również istotny dla pacjentek w wieku rozrodczym, gdyż w przypadku przekroczenia 50mm ciąża jest przeciwwskazana. podczas całego okresu ciąży wymagane są regularne badania echokardiograficzne, a w przypadku, gdy jest ona planowana, można rozważyć zabieg chirurgiczny – wymiana aorty na całym przebiegu. u wszystkich chorych z zespołem marfana wymagane są również kontrolne badania okulistyczne. powikłania kostno-szkieletowe, czyli głównie deformacje klatki piersiowej i kręgosłupa. dość powszechne w zespole marfana jest występowanie klatki piersiowej lejkowatej. deformacja ta w miarę wzrostu żeber postępuje, a po zakończeniu wzrostu może stać się nieodwracalna. można leczyć ją chirurgicznie, zaś wskazania to: istotne zmniejszenie pojemności płuc, które objawia się dusznością wysiłkową, ucisk struktur sercowonaczyniowych lub konieczność naprawy aorty wstępującej. u większości pacjentów sprawdza się procedura nussa, która jest metodą minimalnie inwazyjną, zaś w najcięższych deformacjach stosuje się belkę podmostkową. [22]. spośród deformacji kręgosłupa w zespole marfana częste są: skolioza, nieprawidłowa kifoza lub lordoza. w przeciwieństwie do osób bez zaburzeń tkanki łącznej schorzenia te mogą postępować po 17 osiągnięciu dojrzałości układu szkieletowego. ich konsekwencją jest m.in. różna długość nóg pacjenta, dlatego w ciężkich lub szybko postępujących skrzywieniach należy rozważyć zastosowanie usztywnienia zewnętrznego. w przypadku, gdy skrzywienie przekracza 40 stopni, powinno się przeprowadzić chirurgiczną stabilizację przy użyciu prętów rozprężnych. [23] objawy zespołu marfana wcześnie ujawniają się w narządzie wzroku. blisko 60% chorych cierpi na przemieszczenie soczewki (ectopia lentis). w tej grupie osób wzrasta także ryzyko odwarstwienia siatkówki i wczesnej zaćmy oraz jaskry. w ciągu ostatnich dziesięcioleci diagnostyka oraz leczenie powikłań związanych ze wzrokiem uległy znacznej poprawie dzięki badaniom genetycznym oraz ciągłych innowacjach w okulistyce i optyce. pacjenci z rozpoznaniem lub podejrzeniem mfs powinni być badani u okulisty raz w roku lub częściej w przypadku wystąpienia powikłań. przemieszczenie soczewki, które w mfs jest często asymetryczne, prowadzi do rozwoju niedowidzenia. temu powikłaniu można zapobiec, jeśli zostanie ono wcześnie zdiagnozowane. należy rozważyć usunięcie soczewki własnej chorego i założenie sztucznej soczewki. z reguły operację można opóźnić do czasu, gdy oko będzie w pełni rozwinięte. odwarstwienie siatkówki to schorzenie, które rozwija się u około 10% pacjentów z mfs. może być ono wtórne do wydłużenia gałki ocznej z powodu zmniejszonej fibryliny-1 w twardówce. należy „uczulać” pacjentów na takie objawy jak: błyski światła, nagłe pojawienie się mętów, niewyraźne widzenie, gdyż wczesne rozpoznanie gwarantuje skuteczne leczenie. w zależności od wskazań może być to: chirurgia laserowa, witrektomia lub klamra twardówkowa. innym poważnym powikłaniem ocznym jest rozwój jaskry, która występuje u 30% pacjentów. podczas corocznych kontroli nie należy o niej zapominać, ponieważ może rozwijać się w każdym wieku, najczęstszą postacią w zespole marfana jest jaskra z otwartym kątem przesączania. [24] najczęstszym schorzeniem w zespole marfana są tętniaki aorty przechodzące w ostre rozwarstwienie aorty typu a. jest to także główna przyczyna śmiertelności, w związku z czym bardzo ważne są regularne kontrole oraz przede wszystkim prewencja pierwotna. pacjenci z mfs powinni regularnie ćwiczyć, powinny to być ćwiczenia aerobowe wykonywane na niskim lub umiarkowanym poziomie (około 50% wydolności). należy unikać sportów kontaktowych, intensywnego treningu siłowego czy ćwiczeń izometrycznych. chorzy z zm nie mogą trenować lekkoatletyki ani podnosić ciężarów, ponieważ naprężenia działające na aortę mogą indukować jej rozwarstwienie. [25] udokumentowany wpływ na wydłużenie życia w zespole marfana mają terapia farmakologiczna oraz profilaktyczne operacje tętniaków aorty w celu zapobiegania rozwarstwieniom typu a. leczenie farmakologiczne blokery receptorów beta-adrenergicznych mają działanie hemodynamiczne potencjalnie korzystne w tętniakach aorty piersiowej. leki te zmniejszają siłę uderzenia wyrzucanej krwi na aortę i są stosowane przede wszystkim w celu obniżenia częstości akcji serca i ciśnienia krwi. w związku z tym wysunięto teorię, że leczenie betablokerami może przynieść korzyści pacjentom z mfs i zmniejszać ryzyko pęknięcia aorty. wytyczne aha/acc z 2010 r. zalecają podawanie β-adrenolityków pacjentom z mfs z tętniakami aorty w celu zmniejszenia tempa poszerzania się aorty [20]. w rozwoju mfs ważną rolę odgrywa białko tgf-β, dlatego poszukiwano czynników, które wpływają na jego aktywność, przez co zwrócono uwagę na angiotensynę ii. stosowanie losartanu (selektywny antagonista receptora dla angiotensyny ii typu 1 — at1) u myszy z mutacją genu fbn1 spowodowało zmniejszenie aktywności tgf-β oraz istotną redukcję średnicy aorty w porównaniu z myszami, które leczono podobnymi dawkami β-blokerów. ponadto stosowanie losartanu ograniczało objawy fenotypowe w między innymi pęcherzykach płucnych i mięśniach szkieletowych [26]. te wyniki skłoniły do przeprowadzenia badań klinicznych na pacjentach z zm. jednymi z ważniejszych były trzy badania, w których porównywano dodanie blokerów receptora angiotensyny ii (arb) do terapii początkowej (obejmującej β-bloker u 50–86% pacjentów). [27-29] w dwóch z nich dodanie arb doprowadziło do zmniejszenia tempa wzrostu aorty [27, 28], w trzecim nie wykazano różnic [29]. badania potwierdziły rolę arb w prewencji rozrostu aorty, ale nie udowodniły drastycznego zmniejszenia lub nawet zapobiegnięcia temu zjawisku jak wykazano to u myszy z zespołem marfana. w badaniach zarówno β-adrenolityki, jak i arb są dobrze tolerowane przez pacjentów. w zależności od lekarza prowadzącego, można rozpocząć leczenie od jednego lub drugiego leku albo stosować je w połączeniu – w celu zmniejszenia obciążenia hemodynamicznego ściany aorty i potencjalnego wpływu na szlaki sygnałowe, które są zaangażowane w patogenezę choroby. gdy jeden z nich zostanie wybrany, ważne jest, aby dostosować dawkę do dawki maksymalnej tolerowanej. należy podkreślić, że leczenie nadciśnienia tętniczego jest głównym celem dla wszystkich pacjentów z chorobą aorty piersiowej. 18 leczenie chirurgiczne profilaktyczna operacja tętniaka aorty wykonywana, aby zapobiec ostremu rozwarstwieniu aorty wpływa na wydłużenie życia u chorych z zespołem marfana. u osób, które przeżyły ostre rozwarstwienie aorty, zmniejsza się długoterminowe przeżycie, a zwiększają się powtórne interwencje chirurgiczne na aorcie. najważniejszym czynnikiem decydującym o operacji tętniaka jest średnica aorty. wytyczne acc/aha/aats thoracic aortic disease z 2010 roku zalecają operację, gdy średnica aorty osiąga lub przekracza 5 cm [20]. istnieją wskazania do rozważenia operacji już przy średnicy aorty ≥ 4,5 cm, m.in.: wywiad rodzinny w kierunku rozwarstwienia aorty przy stosunkowo małej średnicy aorty (< 5,0 cm), szybki wzrost aorty (> 3 mm rocznie, jeśli pomiary wykonuje się przy użyciu tej samej techniki obrazowania), znaczna niedomykalność zastawki aorty, konieczność naprawy zastawki mitralnej, przebyte wcześniej rozwarstwienie aorty typu b, chęć zajścia w ciążę oraz życzenie pacjenta. wiek, płeć oraz masa ciała i wzrost pacjenta mogą być również ważnymi czynnikami, które należy wziąć pod uwagę przy podejmowaniu decyzji o czasie wymiany korzenia aorty. rycina 2. śródoperacyjny wygląd aorty wstępującej u pacjenta z zespołem marfana. [zdjęcie własne] 19 nie ma aktualnych wytycznych dotyczących tego, kiedy przeprowadzać operację u dzieci, chociaż niektórzy sugerują, aby stosować wytyczne jak u dorosłych. operacja, gdy średnica aorty nie osiągnęła 5 cm może być wskazana w następujących sytuacjach: planowana jest kolejna operacja kardiochirurgiczna, wywiad rodzinny w kierunku rozwarstwienia przy wymiarze korzenia aorty < 50 mm lub gdy aorta pacjenta osiąga średnicę 40 mm poniżej 5. roku życia. operacja wymiany korzenia aorty u pacjentów z zespołem marfana zazwyczaj obejmuje jedną z dwóch głównych procedur: kompozytowe wszczepienie zastawki aortalnej (cvg; inaczej procedura bentalla) lub wymianę korzenia z oszczędzeniem zastawki (vsrr) z wykorzystaniem techniki reimplantacji (znana jako: david) [30]. typ operacji wybiera się na podstawie pewnych czynników (tabela 5). zdarza się, że procedura jest wybierana dopiero podczas zabiegu operacyjnego, gdy lekarz może naocznie ocenić płatki zastawki aortalnej. tabela 5. czynniki wpływające na wybór operacji wymiany korzenia aorty u pacjentów z zm. typ operacji vsrr cvg korzeń aorty <55 mm. gdy vsrr wydaje się nie być odpowiednie. łagodna niedomykalność zastawki aortalnej. duża niedomykalność zastawki aortalnej. normalnie wyglądające płatki zastawki aortalnej. płatki zastawki aortalnej skalcyfikowane lub zbliznowaciałe. cvg obejmuje wymianę zastawki aortalnej na protezę zastawki, zwykle mechaniczną i protezę aorty (zwykle od zastawki do środkowej i dystalnej części aorty wstępującej) z politereftalanu etylenu, z ponownym wszczepieniem tętnic wieńcowych do protezy. główną zaletą tej procedury jest duża trwałość zastawki i protezy, jednak w przypadku zastosowania zastawki mechanicznej jest dożywotnie leczenie przeciwzakrzepowe warfaryną. vsrr z wykorzystaniem techniki reimplantacji jest zabiegiem chirurgicznym polegającym na wymianie aorty i wszycie protezy w drogę odpływu lewej komory, która biegnie do aorty wstępującej, a następnie wszczepienie natywnej zastawki aortalnej w protezę. tętnice wieńcowe są mobilizowane i wszywane w protezę. zaletą procedury david jest to, że nie jest wymagana antykoagulacja, zaś wadą jest mniejsza trwałość i możliwość rozwoju niedomykalności zastawki aortalnej wymagającej reoperacji. większość rodziców młodych pacjentów wybiera operację oszczędzającą zastawkę, aby uniknąć powikłań krwotocznych i dożywotniej terapii przeciwzakrzepowej. w ostatnich latach opracowano technikę pears (spersonalizowane zewnętrzne podparcie korzenia aorty), polegającą na wzmocnieniu tętniaka korzenia aorty w mfs. procedura pears polega na chirurgicznym wszczepieniu dostosowanej do potrzeb pacjenta zindywidualizowanej podpory siatkowej wokół korzenia aorty i aorty wstępującej, aby zapobiec dalszemu powiększeniu i rozwarstwieniu lub pęknięciom. przeszczep jest mocowany proksymalnie do tętnic wieńcowych i aorty wstępującej. jednak na ten moment potrzebne są dodatkowe dane dotyczące długoterminowych wyników, aby procedura mogła być zalecana u wszystkich pacjentów z zespołem marfana. [31] po planowej wymianie korzenia w mfs długoterminowe postępowanie obejmuje kontynuację farmakoterapii i rutynowe kontrole obrazowe całej aorty. pacjenci po operacji nadal są narażeni na choroby dystalnej części aorty, zarówno powstawanie tętniaków, jak i rozwarstwienie typu stanford b. co ważne, przebyta wymiana korzenia aorty jest czynnikiem ryzyka ostrego rozwarstwienia aorty typu b, które występuje z częstością około 10% podczas 6-7-letniej obserwacji po wymianie korzenia. po przebyciu ostrego rozwarstwienia aorty typu a lub b długoterminowe postępowanie obejmuje leczenie βadrenolitykiem i rutynową kontrolę obrazową aorty. często zdarza się, że pacjenci z mfs wymagają wielokrotnych operacji aorty po rozwarstwieniu typu a, ponieważ aorta zaczyna rozwarstwiać się w dół do aorty zstępującej lub po izolowanym rozwarstwieniu typu b. [32] jest to schorzenie, które dotyka pacjentów nie tylko w sposób fizyczny, ale również psychiczny. w 2017 roku the marfan foundation przeprowadziła ankietę internetową w celu zidentyfikowania problemów z jakością życia wśród chorych z zespołem marfana i zaburzeniami pokrewnymi (w ankiecie mogły brać udział także rodzice chorych dzieci). ponad połowa z 1051 respondentów stwierdziła, że ​ ​ problemy, z którymi najczęściej muszą się mierzyć to: ból (56%) i ograniczenia fizyczne (56%). inne wyzwania to brak wytrzymałości (43%), problemy ze wzrokiem (38%), sen (36%), uczucie „przygnębienia” (31%), uczucie niepokoju (31%), niepewność finansowa (28% ), problemy żołądkowo-jelitowe (26%), problemy z oddychaniem (23%) i niedowaga (20%). [33] ankieta została przeprowadzona w dniach 5 września – 8 października 2017 r. prawie 65% respondentów było w wieku od 20 do 59 lat, przy czym najwyższy odsetek (18%) w wieku 30-39 20 lat. prawie 85% odpowiadających ma zespół marfana, były również reprezentowane: zespół loeysa-dietza (29 osób), zespół ehlersa-danlosa (24 osoby) i inne. wnioski diagnostyka zespołu marfana wymaga wnikliwej analizy budowy ciała, schorzeń współwystępujących, a przede wszystkim rodowodu genetycznego pacjenta. pacjenci są zobowiązani do ponoszenia we własnym zakresie kosztów badań genetycznych potwierdzających obecność defektu chromosomu 15 kodującego białko fibrylinę-1. dlatego też ważny aspekt stanowi badanie przedmiotowe i podmiotowe, które w tym przypadku odgrywa kluczową rolę w planowaniu dalszego algorytmu diagnostycznego pacjenta. nowoczesne techniki obrazowania, mimo wysokiej czułości i specyficzności, nie powinny zastępować podstawowego badania przedmiotowego oraz podmiotowego pacjenta. mutacje tkanki łącznej mogą się tworzyć cały czas, a istniejące już defekty pogłębiać. lekarze powinni być bardzo czujni podczas badania pacjentów z podejrzeniem zm oraz badań okresowych już zdiagnozowanych chorych. pacjenci powinni być pod kontrolą wielu specjalistów, szczególnie kardiologów i okulistów, ponieważ szybkie wykrycie ewentualnych powikłań i wdrożenie leczenia jest korzystne dla chorych. osoby z zespołem marfana powinni zwracać szczególną uwagę na tętniaki aorty oraz znać konsekwencje nieleczonego nadciśnienia tętniczego – rozwarstwienie aorty, które jest stanem wiążącym się z dużą śmiertelnością. profilaktyczne operacje wymiany aorty powinny zostać przedstawione pacjentom z zespołem marfana na odpowiednim etapie oraz wykonywane, jeśli chory spełnia odpowiednie kryteria. disclosures: no disclosures. financial support: no financial support was received. conflict of interest: the authors declare no conflict of interest. bibliografia [1] castellano j, silvay g, castillo j: marfan syndrome. clinical, surgical, and anesthetic considerations. semin cardiothorac vasc anesth 2014; 18(3): 260-271. [2] canadas v, vilacosta i, bruna i, fuster v: marfan syndrome, part 1: pathophysiology and diagnosis. nat rev cardiol 2010; 7: 256-265. [3] judge d, dietz h: the marfan’s syndrome. lancet 2005; 366: 1965-1976. [4] milewicz dm, braverman ac, de backer j, morris sa, boileau c, maumenee ih, jondeau g, evangelista a, pyeritz re. marfan syndrome. nat rev dis primers. 2021 sep 2;7(1):64. doi: 10.1038/s41572-021-00298-7. erratum in: nat rev dis primers. 2022 jan 17;8(1):3. pmid: 34475413; pmcid: pmc9261969. [5] williams e. rare cases, with practical remarks. trans am ophthalmol soc. 1875; 2: 291–301, indexed in pubmed: 25258802. [6] marfan a. un cas de déformation congénitgale des quatres membres, plus prononcée aux extremités, caractérisée par l’allongement des os avec un certain degré d’amincissiment. bulletins et memoires de la société medicale des hôpitaux de paris. 1896; 13: 220–228. [7] ruettimann b, steinmann ba. marfan his life and times. europ j pediat. 1996; 155: 725–726. [8] baer rw, taussig hb, oppenheimer eh. congenital aneurysmal dilatation of the aorta associated with arachnodactyly. bull hopkins hosp. 1943; 72: 309–331. [9] etter le, glover lp. arachnodactyly complicated by dislocated lens and death from rupture of dissecting aneurysm of the aorta. jama. 1943; 23: 88–89. [10] mckusick va. the cardiovascular aspects of marfan’s syndrome: a heritable disorder of connective tissue. circulation. 1955; 11(3): 321–342, indexed in pubmed: 14352380. [11] murdoch jl, walker ba, halpern bl, kuzma jw & mckusick va life expectancy and causes of death in the marfan syndrome. n. engl. j med 286, 804–808 (1972). [12] pyeritz re the marfan syndrome. annu. rev. med 51, 481–510 (2000). 21 [13] curry ea, gelson e, swan l et al.: marfan syndrome and pregnancy: maternal and neonatal outcomes. bjog 2014; 121: 610–617. [14] vlahos nf, triantafyllidou o, vitoratos n et al.: preimplantation genetic diagnosis in marfan syndrome. case rep obstet gynecol 2013; 2013: 542961. [15] loeys bl, dietz hc, braverman ac, callewaert bl, de backer j, devereux rb, hilhorst-hofstee y, jondeau g, faivre l, milewicz dm, pyeritz re, sponseller pd, wordsworth p, de paepe am. the revised ghent nosology for the marfan syndrome. j med genet. 2010 jul;47(7):476-85. doi: 10.1136/jmg.2009.072785. pmid: 20591885. [16] nomograms for aortic root diameters in children using two-dimensional echocardiography. gautier m, detaint d, fermanian c, aegerter p, delorme g, arnoult f, milleron o, raoux f, stheneur c, boileau c, vahanian a, jondeau g. am j cardiol. 2010 mar 15;105(6):888-894. [17] selamet tierney es, levine jc, chen s, bradley tj, pearson gd, colan sd, sleeper la, campbell mj, cohen ms, de backer j, guey lt, heydarian h, lai ww, lewin mb, marcus e, mart cr, pignatelli rh, printz bf, sharkey am, shirali gs, srivastava s, lacro rv; pediatric heart network investigators. echocardiographic methods, quality review, and measurement accuracy in a randomized multicenter clinical trial of marfan syndrome. j am soc echocardiogr. 2013 jun;26(6):657-66. doi: 10.1016/j.echo.2013.02.018. epub 2013 apr 10. pmid: 23582510; pmcid: pmc3779059. [18] veldhoen s et al. exact monitoring of aortic diameters in marfan patients without gadolinium contrast: intraindividual comparison of 2d ssfp imaging with 3d ce-mra and echocardiography. eur. radiol 25, 872– 882, doi: 10.1007/s00330-014-3457-6 [doi] (2015). [19] erbel r et al. 2014 esc guidelines on the diagnosis and treatment of aortic diseases: document covering acute and chronic aortic diseases of the thoracic and abdominal aorta of the adult. the task force for the diagnosis and treatment of aortic diseases of the european society of cardiology (esc). eur. heart j 35, 2873–2926, doi:ehu281 [pii]; 10.1093/eurheartj/ehu281 [doi] (2014). [20] hiratzka lf et al. 2010 accf/aha/aats/acr/asa/sca/scai/sir/sts/svm guidelines for the diagnosis and management of patients with thoracic aortic disease: a report of the american college of cardiology foundation/american heart association task force on practice guidelines, american association for thoracic surgery, american college of radiology, american stroke association, society of cardiovascular anesthesiologists, society for cardiovascular angiography and interventions, society of interventional radiology, society of thoracic surgeons, and society for vascular medicine. circulation 121, e266–e369 (2010). [21] weinrich jm et al. reliability of non-contrast magnetic resonance angiography-derived aortic diameters in marfan patients: comparison of inner vs. outer vessel wall measurements. int j cardiovasc imaging 36, 1533– 1542, doi: 10.1007/s10554-020-01850-4 (2020). [22] redlinger re jr. et al. minimally invasive repair of pectus excavatum in patients with marfan syndrome and marfanoid features. j pediatr surg 45, 193–199, doi: 10.1016/j.jpedsurg.2009.10.037 (2010). [23] sponseller pd, hobbs w, riley lh 3rd & pyeritz re the thoracolumbar spine in marfan syndrome. j bone joint surg am 77, 867–876, doi: 10.2106/00004623-199506000-00007 (1995). [24] xu w et al. comparative data on sd-oct for the retinal nerve fiber layer and retinal macular thickness in a large cohort with marfan syndrome. ophthalmic genet 38, 34–38, doi: 10.1080/13816810.2016.1275017 (2017). [25] braverman ac, harris km, kovacs rj & maron bj eligibility and disqualification recommendations for competitive athletes with cardiovascular abnormalities: task force 7: aortic diseases, including marfan syndrome: a scientific statement from the american heart association and american college of cardiology. j am coll cardiol 66, 2398–2405, doi:s0735–1097(15)06575–4 [pii]; 10.1016/j.jacc.2015.09.039 [doi] (2015). [26] habashi jp, judge dp, holm tm, et al. losartan, an at1 antagonist, prevents aortic aneurysm in a mouse model of marfan syndrome. science. 2006; 312(5770): 117–121, doi: 10.1126/science.1124287, indexed in pubmed: 16601194. [27] groenink m et al. losartan reduces aortic dilatation rate in adults with marfan syndrome: a randomized controlled trial. eur. heart j 34, 3491–3500, doi:eht334 [pii]; 10.1093/eurheartj/eht334 [doi] (2013). 22 [28] mullen m et al. irbesartan in marfan syndrome (aims): a double-blind, placebo-controlled randomised trial. lancet 394, 2263–2270, doi:s0140–6736(19)32518–8 [pii]; 10.1016/s0140-6736(19)32518-8 [doi] (2020). [29] milleron o et al. marfan sartan: a randomized, double-blind, placebo-controlled trial. eur. heart j 36, 2160–2166, doi:ehv151 [pii]; 10.1093/eurheartj/ehv151 [doi] (2015). [30] david te et al. outcomes of aortic valve-sparing operations in marfan syndrome. j. am. coll. cardiol 66, 1445–1453, doi:s0735–1097(15)04597–0 [pii]; 10.1016/j.jacc.2015.07.041 [doi] (2015). [31] izgi c et al. external aortic root support to prevent aortic dilatation in patients with marfan syndrome. j am coll cardiol 72, 1095–1105, doi:s0735–1097(18)35445–7 [pii]; 10.1016/j.jacc.2018.06.053 [doi] (2018). [32] shalhub s et al. type b aortic dissection in young individuals with confirmed and presumed heritable thoracic aortic disease. ann. thorac. surg 109, 534–540, doi:s0003–4975(19)31066–5 [pii]; 10.1016/j.athoracsur.2019.07.004 [doi] (2020). [33] the marfan foundation. survey results reveal greatest obstacles to quality of life the marfan foundation https://marfan.org/2017/11/01/survey-results-reveal-greatest-obstacles-to-quality-of-life/ (2017) 37 aleksy, patrycja, grot, martina, nigowski, maciej, sobecko, ewelina, grajek, mateusz & krupa-kotara, karolina. effect of physical activity on body weight of elementary school children. quality in sport. 2023;14(1):37-56. eissn 24503118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.14.01.003 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43883 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 08.05.2023. revised: 25.05.2023. accepted: 03.06.2023. published: 03.06.2023. effect of physical activity on body weight of elementary school children patrycja aleksy1, martina grot1,2, maciej nigowski2, ewelina sobecko1, mateusz grajek3, karolina krupa-kotara4 1 student scientific society at the department of epidemiology (supervisor: karolina krupa-kotara) faculty of health sciences in bytom, medical university of silesia in katowice, 41-902 bytom, poland 2 student scientific society at the department of public health (supervisor: mateusz grajek) faculty of health sciences in bytom, medical university of silesia in katowice, 41-902 bytom, poland 3 department of public health, department of public health policy, faculty of health sciences in bytom, medical university of silesia in katowice, 41-902 bytom, poland; mgrajek@sum.edu.pl 4 department of epidemiology, faculty of health sciences in bytom, medical university of silesia in katowice, 41-902 bytom, poland. *correspondence: e-mail; mgrajek@sum.edu.pl summary background: physical activity is an extremely important part of diet and carries a number of health-promoting benefits towards health. a distinction is made between exercise-related physical activity and spontaneous physical activity. the diet of school-aged children is of particular importance, due to the development of the body. the consequence of low physical activity with an inadequate diet generates the development of various diseases. purpose: the purpose of this study is to evaluate the impact of physical activity on the body weight of students of elementary schools 1 and 2 in radzionków. material and methods: the study included 260 students of grades i-viii of elementary schools nos. 1 and 2 in radzionków. a proprietary questionnaire addressed to the parents of the students containing questions about the students' anthropometric measurements, physical activity and eating habits was used to conduct the study. results: physical activity is at a high level. most children had a normal body weight. among the students surveyed, 71% indicated that they mainly spend their free time in active form. students participate in swimming classes in the greatest number. several times a week https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.14.01.003 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43883 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) mailto:mgrajek@sum.edu.pl 38 (55%) children attend extra-curricular activities. consumption of sweets and fast food is at a low level. eating the recommended daily serving of fruits and vegetables affects only 43% of children. among the most commonly consumed beverages, 84% of children choose water at 1-1.5 liters per day. conclusions: a significant part of the study group has a normal body weight, so it can be assumed that physical activity combined with appropriate eating habits has a health-promoting effect on body weight. keywords: children, physical activity, body weight, eating habits introduction child and adolescent obesity is a serious health problem worldwide. in poland, the number of overweight and obese children is also on the rise. among the factors affecting children's body weight, physical activity is one of the most important. it is therefore important to study the effect of physical activity on the body weight of children, especially those attending elementary schools [1]. according to a study by the world health organization (who), obesity is a major risk factor for many chronic diseases, including heart disease, diabetes and cancer. child and adolescent obesity is particularly dangerous because it can lead to serious health complications in the future [2]. the european childhood obesity surveillance initiative (cosi) research project has been conducted since 2007 under the auspices of the who, which poland joined in 2014, and has studied sedentary lifestyle behaviors (so-called sedentary activities), which are characterized by low amounts of energy expended by the body. they are usually combined with immobility, mainly in a sitting position [3]. the growing body of research on this type of behavior is primarily due to the fact that it is recognized as an independent risk factor for many chronic non-communicable diseases, including cardiovascular disease, type 2 diabetes, and overweight and obesity [4]. in the case of school-aged children and adolescents, sedentary activities are most often associated with the fulfillment of school duties (classroom activities, homework at home). they occupy several or even more than a dozen hours a day, the remaining free time available, children and adolescents usually use based on their own tastes, talents and abilities. watching tv, videos, as well as computer games and surfing the internet are the most common forms [5]. in poland, according to the central statistical office, in the 2019/2020 school year, 12.3% of elementary school students were overweight and 8.9% were obese. therefore, it is necessary to take measures to reduce the number of children with weight problems [6]. a study of polish children attending elementary schools showed that the covid-19 pandemic affected the eating behavior and lifestyle of children attending elementary schools. pandemic covid-19 changed the body weight of almost half of the children studied, with more weight gain than weight loss [7]. 39 hypokinesia, or deficiency of exercise in children, has consequences such as decreased circulating blood counts, decreased red blood cell counts, worsened adaptation of the body to work on the part of the respiratory system through decreased oxygen ceiling, decreased ability of tissues to bind oxygen, worsened lung ventilation, and impaired respiratory function [8]. according to the who, children aged 5-17 should devote at least 60 minutes of moderate to vigorous physical activity every day [9]. table i. physical activity for children and adolescents . age recommended time for physical activity method of implementation of physical activity children (5-9 years old) at least 60 minutes of moderate to intense physical activity each day, including: intensive classes at least 3 days per week. activities that strengthen muscles and bones at least 3 days a week. implemented sports activities should have short breaks, flexible rules, offer free time in practice and focus on fun. children (10-12 years old) at least 60 minutes of moderate to intense physical activity each day, including: intensive classes at least 3 days per week. activities that strengthen muscles and bones at least 3 days a week. children reach puberty at different times. physical size, strength and maturity vary widely among this age group. usually ready to participate in team sports that focus on skill development, equal participation and fun. he can start weight training with lighter weights and proper supervision. adolescents (13-17 years old) at least 60 minutes of moderate to intense physical activity each day, including: intensive classes at least 3 days per week. activities that strengthen muscles and bones at least 3 days a week. activities should be based on fun and include activities with friends. teens are ready to focus on: fitness (fitness classes after school), active sports (walking, cycling), housework, competitive and noncompetitive sports. source: own compilation based on caring for kids. information for parents from canada's paediatricians (https://www.caringforkids.cps.ca/handouts/physical_activity) among children diagnosed with obesity, at least one of the metabolic syndrome factors is indicated, including elevated insulin levels and hypertension. overweight children are noted to be ten times more likely to develop type 2 diabetes compared to children of normal weight. obesity occurring in childhood can cause joint degradation, and affect the entire skeletal system by generating 40 conditions such as curvature of the spine or flat feet. children affected by obesity often feel inferior among their peers. they perceive themselves as less attractive, resulting in low self-esteem and a lack of acceptance of their own appearance. children may face negative feedback from peers and harassment through which they feel rejection, and consequently isolate themselves from other children and often fall into depressive states. disorders that result from excessive body weight also contribute to the development of mental anorexia nervosa (anorexia) or bulimia [10, 11]. the purpose of the study is to evaluate the impact of physical activity on the body weight of children of elementary schools 1 and 2 in radzionków. in addition, the study also sought to answer the following research questions: (1) who is more physically active boys or girls? (2) what additional sports activities do children participate in most often? (3) how are children more likely to spend their free time? (4) are children adequately hydrating their bodies? material and methods sample selection the study group consisted of students in grades i-viii of elementary schools no. 1 named after adam mickiewicz in radzionków and no. 2 named after john paul ii in radzionków. informed consent to participate in the study was obtained from a total of 260 students, including: 87 students of sz. p. nr. 1 and from 173 students of sz. p. nr. 2. research tool the study was carried out using a proprietary survey questionnaire, aimed at the parents of students, consisting of 22 questions on such topics as the child's anthropometric measurements, physical activity and diet. characteristics of the study group due to the disparity between the number of students, the results obtained were combined and broken down by gender and class (table ii). the total number of girls was 137 (53%), and the total number of boys was 123 (47%). classes i-iii are attended by 58 (50%) girls and 57 (50%) boys, classes iv-vi by 68 (54%) girls and 57 (46%) boys, and classes vii-viii by only 11 (55%) girls and 9 (45%) boys. 41 table ii. number of students by gender and grade . gender total n (%) class i-iii n (%) iv-vi n (%) vii-viii n (%) girls 137 ( 53%) 58 ( 50%) 68 (54%) 11 (55%) boys 123 ( 47%) 57 (50%) 57 (46%) 9 (45%) a breakdown was also made according to the weight of the children (ttable iii). body weight of less than 30kg was recorded among 113 (44%) of all participating children, including 52 (42%) boys and 61 (44%) girls. body weight of less than 30kg was also found among 65 (57%) students in grades i-iii and 21 (17%) students in grades iv-vi. body weight between 30 and 50 kg included the largest group of students, as 125 (48%), including 61 (50%) boys and 64 (47%) girls. among classes, the largest group in this mass category included classes iv-vi at 91 (73%) students, 48 (42%) students in classes i-iii, and 9 (45%) students in classes vii-viii. body weight above 50 kg concerned a small number of children. there were a total of 22 (8%), including 10 (8%) boys and 12 (9%) girls. in grades i-iii, only 1 (1%) child was in this mass category. in grades iv-vi and vii-viii, this category included 13 (10%) and 11 (55%) students in these grades, respectively. table iii. student body weight by gender and class . body weight [kg]. total n (%) boys n (%) girls n (%) class i-iii n (%) iv-vi n (%) vii-viii n (%) <30 113 (44%) 52 (42%) 61 (44%) 65 (57%) 21 (17%) 30-50 125 (48%) 61 (50%) 64 (47%) 48 (42%) 91 (73%) 9 (45%) >50 22 (8%) 10 (8%) 12 (9%) 1 (1%) 13 (10%) 11 (55%) 42 results a total of 260 students took part in the survey, including girls in the number of 137 (53%) and boys in the number of 123 (47%). the vast majority, as many as 258 (99%), were children living in urban areas. these were all boys participating in the survey and 135 (99%) girls. rural areas, on the other hand, were inhabited by only 2 (1%) girls. the characteristics of the study group are presented below (tab.iv). table iv. characteristics of the study group . gender total n (%) place of residence city n (%) village n (%) girls 137 ( 53%) 135 (99%) 2 (1%) boys 123 ( 47%) 123 (100%) based on the child's reported weight and height, bmi was calculated. the resulting body mass index values were compared to bmi centile grids of girls and boys aged 3-18 years, which include age and bmi by gender. the group of girls below the 5th percentile includes 46 (34%) of all girls. the largest number of underweight girls is 11 (35%) at age 9. normal weight, that is, between the 50th and 90th percentile, is possessed by 82 (60%) girls. it can be assumed that in each age group about 50% of girls are in this range. overweight and obesity in the girls' group has a low prevalence. a bmi between the 90th and 97th percentile affects only 9 (6%) girls. in contrast, a bmi greater than or equal to the 97th percentile does not occur at all (fig.1). 43 figure 1. bmi in the girls' group. there were 16 (13%) of all boys below the 5th percentile. the largest number of underweight cases, as 5 (24%) were recorded at age 11. a body mass index between the 5th and 90th percentile was possessed by 82 (67%) of the boys, of which the highest number of boys with normal body weight was 18 (75%) at age 8. between the 90th and 95th percentile, 22 (18%) boys were recorded, where the highest number of boys with overweight problems was at age 10, with 8 (27%). a body mass index greater than or equal to the 97th percentile was noted among 3 (2%) of the boys participating in the study (fig.2). figure 2. bmi in the boys' group. 44 the child's health condition was rated as very good by more than half of the parents, as many as 142 (55%). the health status as good was indicated by 110 (42%) parents, and only 8 (3%) rated it as average. more than half (>50%) of all boys' and girls' health status was rated as very good. the same was true by class (fig.3). figure 3. child's health status according to parents' opinion by gender and class . there are 30 (10%) students with chronic diseases, including 13 (37%) students with various types of allergies, 12 (34%) with bronchial asthma and 5 (14%) with atopic dermatitis. there were also 2 (6%) children with thyroid disease, as well as 1 (3%) child with boleriosis, 1 (3%) with gastric reflux and 1 (3%) with stevens johnson syndrome (fig.4). figure 4. chronic diseases present in the study group. 45 physical education classes at the school are attended by almost all children, with the exception of one girl who takes tennis classes as part of her physical education classes. additional sports activities are attended by 180 (69%) of all children participating in the survey, including 99 (72%) girls and 81 (66%) boys. among additional sports activities, children in the greatest number using swimming classes 83 (46%) children. this is followed by dance classes (34%), soccer (17%), tennis (14%), volleyball (10%), judo (6%) and athletics (1%). among other activities (3%) attended by children, parents mentioned: acrobatics, gymnastics, krav maga, horseback riding, karate and badminton (tab.v). table v. most frequently undertaken forms of additional physical activity by gender . type of additional activities total girls boys number n % number n % number n % soccer 30 17 30 37 volleyball 18 10 9 9 9 11 tennis 25 14 12 12 13 16 swimming 83 46 53 54 30 37 judo 11 6 2 2 9 11 athletics 2 1 2 2 dance 62 34 49 49 13 16 other 27 15 21 2 6 7 15 (8%) children attend extra classes every day. the largest number of children, as many as 100 (55%) attend extra classes several times a week. taking classes once a week is declared by 58 (32%) parents of children attending additional sports activities. six (3%) children attend extra classes several times a month, and one boy (1%) attends extra classes once a month (fig.5). 46 figure 5. intensity of additional physical activity undertaken by gender and class . the majority of children spend their free time, as many as 185 (71%) of them, in an active way. in a passive way, on the other hand, it is only 75 (29%). the difference in active spending of leisure time between boys and girls is small, but girls are more active. 99 (72%) of all girls spend their free time actively, while the figure for boys is 86 (70%) (fig.6). figure 6. leisure activities by gender . 47 during the week, 202 (78%) children spend between one and two hours in front of the tv, while 228 (88%) spend the same time in front of the computer. television for three to four hours is watched by 54 (21%) children, while the computer is used at the same time by 26 (10%) children. three (1%) and five (1%) children spend time in front of the tv and computer for five to six hours, respectively, and above that time 1 (<1%) child each (fig.7). figure 7. time spent in front of tv and computer during the week. during the week, the largest number of children, as 144 (55%) receive sweets several times. eighty-seven (33%) children eat them daily, 22 (9%) eat them once, and 7 (3%) boys and girls do not eat sweets at all (fig.8). figure 8. consumption of sweets during the week. 48 when asked if their child eats the recommended daily serving of fruits and vegetables, 147 (57%) parents answered in the negative. the affirmative answer was given by 113 (43%) parents. in the girls' group, the recommended daily portion of fruits and vegetables is consumed by 62 (45%), while in the boys' group, on the other hand, by 51 (41%). on an interclass basis, as for the consumption of fruits and vegetables per day, it looks best in grades vii-viii, where the recommended portion is consumed by 12 (60%) students. on the other hand, the portion is consumed by 59 (47%) students in grades iv-vi, and 42 (37%) students in grades i-iii (fig.9). figure 9. intake of recommended daily servings of fruits and vegetables by gender and class . regarding, children's eating of fast-food meals, as many as 171 (66%) parents said that their children eat this type of meal rarely, and hardly ever, 71 (27%) children eat it. only 17 (7%) parents felt that their children eat fast-food on a level often. in terms of gender, fast food is eaten less often by girls. forty-four (32%) girls hardly ever eat them, while among boys it is 27 (22%) of them. in a cross-class comparison, the consumption of fast-food meals ranks at a similar level. rarely this type of meal is eaten by about 70% of students in all classes (fig.10). 49 figure 10. fast-food consumption by gender and class . among the most common drinks consumed by children, according to parents, was water, which is consumed by 218 (84%) of the total. sweet sodas such as coca-cola are consumed by the smallest number of children, i.e. 25 (10%) of the total, and juices by more than half of the children at 134 (52%). by gender, as well as by class, water consumption is at the highest level (>80%). more than half (>50%) in these ranges consume juices, only in grades vii-viii this consumption is slightly lower, affecting only 5 (25%) children. it is also evident that the consumption of sweet sodas is higher (25%) in the group of classes vii-vii compared to the other classes (fig.11). figure 11. most consumed beverages by gender and class . 50 a child's daily water consumption of less than 1 liter was declared by 72 (28%) parents. an amount of less than 1 liter of water per day is consumed by 44 (32%) girls and 28 (23%) boys. in grades i-iii, less than 1 liter of water per day is consumed by 37 (32%) students, and for grades viiviii this applies to only 2 (10%) students. daily water consumption of 1-1.5 liters is declared by 151 (58%) parents of children, including 76 (56%) girls and 75 (61%) boys. water consumption in this range in the largest number includes students in grades iv-vi and amounts to 72 (58%) people, with the smallest number of students in grades vii-viii at 11 (55%) people. water consumption of 2-2.5 liters was indicated by 32 (12%) parents. compared to gender, boys drank more water in this amount, there were 18 (14%) of them. on the other hand, when broken down by class, students in grades iv-vi dominated at 16 (13%). drinking more than 3 liters of water per day concerned only 5 (2%) students, and this applied only to boys and girls in grades vii-viii (fig.12). figure 12. daily water intake by gender and class . discussion a number of recommendations can be found in the literature regarding the nutritional status of children, their dietary preferences and the forms of physical activity performed. the negative consequences that are associated with insufficient physical activity and improper nutrition are also known. according to the who (world health organization), the recommended amount of physical activity undertaken, for children aged 5-17, should be in accordance with the mvpa (moderate-to-vigorous physical activity) indicator, and should be at least 60 minutes a day 51 for 7 days a week to meet basic developmental and physical needs. the who also recommends engaging in vigorous physical activity (vpa vigorous physical activity) to strengthen bones and muscles, which should be undertaken at least 3 times a week, in the form of, for example, games, physical activities or all kinds of sports [9,12]. the results indicate that children in the vast majority, i.e. 55%, attend additional sports activities several times a week. therefore, it can be assumed that in the studied group, the majority of children meet the who recommendations for intensive physical activity. almost all children also attend physical education classes at school, and at the same time a large part of them, as many as 71% also prefer to spend their free time actively. in view of this, it can also be assumed that the studied group meets the who recommendations in line with the mvpa indicator. significant participation of children in physical education classes in their study was also noted by kaczor-szkodny et al, where 76.8% of the studied group participated in classes, wojtyła et al, where out of 12,005 students, as many as 96% of them participated in classes, and zimna-walendzik, where 82.8% of the studied children participated in physical education classes [3,12,13]. it has also been noted that girls are more physically active compared to boys. similar results were obtained in a study conducted by kurzak and pawelec [14]. in the study group there, the declaration of practicing sports outside of physical education classes at school was obtained from almost 3/4 of the respondents. girls were also more physically active in this group than boys [14]. slightly different results were obtained in the 2014 hbsc (health behaviour in school-aged children) study. they indicated that the recommended level of physical activity necessary to maintain health and proper development is demonstrated by a small number of adolescents in poland. the health of more than 3/4 of adolescents aged 11-15 is compromised by insufficient levels of physical activity. physical activity among both boys and girls decreases with age, so that more and more adolescents do not meet who recommendations [15]. among additional sports activities, children in the study conducted attend swimming classes in the highest number, i.e. 83%. in a study conducted by kaczor-szkodny et al, among the most frequently chosen forms of additional activity, children chose cycling in 56.5%, while swimming classes were attended by only 33.6% of the study group there [15]. many authors involved in research on children's physical activity draw attention to the phenomenon of choosing passive leisure activities in the form of watching tv and using a computer. in our own study, spending children's leisure time passively was declared by 29% of respondents. the amount of time spent in front of both tv and computer was estimated by parents to be about 1 to 2 hours per day, 78% and 88%, respectively. kubasiak-słonina et al, 52 observed a similar phenomenon in their study group. half of the group there reported spending between 1 and 2 hours a day in front of the computer and television [16]. slightly lower results were obtained in a study conducted among students aged 12 to 15, where 37.6% of children spend an hour a day at the computer, and 2 to 3 hours were spent by 38.4% of respondents [13]. in addition to physical activity itself, proper eating habits are also important for maintaining a healthy body weight. vegetables and fruits are not only a source of vitamins and minerals, but also dietary fiber. various studies indicate inadequate intake of this food group among children. similar results were also obtained in our own study, where more than half of the subjects do not eat the recommended daily serving of fruits and vegetables. the results of the hbsc survey indicate that one-third of children aged 11-15 consume fruit daily, while vegetable consumption is at an even lower level. rarer consumption of both vegetables and fruits was evident in the boys' group [17]. consumption of vegetables and fruits in the study conducted in ciechanow county regardless of age was at a low level. eating the recommended daily serving of fruits and vegetables was declared by one in five students, and several said they did not eat fruits and vegetables at all [18]. fast-food is a type of food that is prepared quickly, served hot, and is generally inexpensive [19]. fast-food products are characterized by their high energy value, high fat and salt content, as well as sugar while being low in dietary fiber, minerals and vitamins [20]. in our study, consumption of meals of this type was described by 66% of respondents as infrequent. it was also noted that boys reached for these meals more often compared to girls. in their study, wanat et al. noted that fast-food meals in the study group were consumed by 33% several times a week, and 60% consumed them several times a month [21]. data on fastfood consumption in gajewska and zawieska's study indicated that 53.5% of children, according to their parents, eat these meals only occasionally or not at all. in contrast, the children themselves said that occasional consumption of such meals affected 33.3% of them [22]. sweets are a group of products that have a high energy value and contain large amounts of sugars and fats, while being poor in vitamins and minerals. according to specialists, excess sweets cause fat accumulation, so they should be limited [22]. in the study group, a significant number of children consumed sweets several times or once a week. similar results were obtained in their study by nowak and kardas, as well as wojtyla et al, where nearly half of the respondents ate them with such frequency [13,21]. a slightly lower 53 frequency of consumption in their study was obtained by stefanska et al. where sweets were consumed daily and several times a week by 32% of the respondents [23]. a very important aspect in maintaining a healthy body weight is proper hydration. drinking water is widely recognized as healthy. water is a non-energetic beverage, so implementing it in the diet instead of other liquids leads to a reduction in energy intake and therefore promotes the maintenance of normal body weight [24]. in the study group, 84% of the children drank water. according to recommendations, school-aged children should drink at least 1.5 liters of water daily, or about 6-7 glasses a day. this amount should be increased by about 2 glasses when the child performs some physical activity, when the air temperature exceeds 22 degrees celsius or in case of medical conditions, such as when there is a fever. the rest of the fluids should be supplied to the body with food [25]. the amount of water drunk daily by children in the study group of 1-1.5l was consumed by 58%. more than half also claimed to consume juices, while sweet sodas were not very popular in the study group. in the study conducted by marcysiak et al, sweet sodas were among the most popular drinks consumed by boys, while girls, in turn, preferred various types of fruit juices. water consumption concerned 30% of respondents [26]. marcinkowska et al, showed in their study that the majority of children, as much as 96% most often consume water, 44% choose sweet sodas and these are definitely more often boys. juice drinking in this group was also at a high level with 94% of respondents consuming it regularly [27]. according to the iotf report, nearly 155 million children worldwide are struggling with overweight or obesity. in the european union, of 72 million children, 29% are overweight and 6.8% are obese [28]. due to the high physical activity in the study group, as well as a fairly normal diet, a small number of children with excessive body weight was noted. only in the group of girls can be noted an increase in their number below the 5th percentile. this phenomenon may be due to the fact of the ideal of beauty created in front of the modern world, based on the possession of an ideal figure, in view of which girls undertake physical activity, while at the same time maintaining an inadequate diet, which may be deficient in nutrients necessary for this age. in a study conducted among students from bialystok, as in our own research, it was noted that the problem of being underweight was more common among girls than boys [29]. in conclusion, it can therefore be said that the lifestyle of the study group has a positive impact on their health. eating habits that do not deviate significantly from the norm, combined with physical activity, indicate that the study participants do not have chronic noncommunicable diseases such as type 2 diabetes or obesity, among others, and their overall 54 health is assessed as very good. an aspect that needs improvement is eating the recommended daily serving of fruits and vegetables. both in our own study and in studies conducted by other authors, this intake was at a low level. this may be due to the fact that children and adolescents do not fully know how much one serving means. it would be necessary to carry out nutrition education among the pediatric group about the importance of fruits and vegetables in the diet, how much one serving means and the different forms under which they can be introduced into the diet. limitations and strengths of the study one of the main limitations of the survey is the subjective assessment of children's physical activity. although the physical activity questionnaire was completed by the children's parents, the level of physical activity may be overor underestimated by the parents. also, the children's anthropometric data came from self-reporting by parents. the study did not control for children's diet, which may affect the results. diet is one of the factors affecting body weight, and certain foods can lead to overweight. despite its limitations, the survey also has strengths. the survey was conducted on a group of 260 children, which provides ample opportunity to analyze the results and the study group. applications in conclusion, based on the study, it can be said that physical activity combined with proper nutrition has an effect on the normal body weight of children. children mostly drink water, mainly about 1-1.5 liters, so it can be concluded that their body is properly hydrated. greater physical activity in the study group was characterized by girls compared to boys. among the additional sports activities in which both girls and boys participate most often is swimming. in addition, the children's free time is definitely more likely to be spent in an active way. references 1. martin a, booth jn, laird y, sproule j, reilly jj, saunders dh. physical activity, diet and other behavioural interventions for improving cognition and school achievement in children 55 and adolescents with obesity or overweight. cochrane database syst rev. 2018;3(3):cd009728. published 2018 mar 2. doi:10.1002/14651858.cd009728.pub4 2. who european regional obesity report 2022 (accessed on may 4, 2023) 3. who european childhood obesity surveillance initiative (cosi). (n. d.). world health organization (who). available online: https://www.who.int/europe/initiatives/who-europeanchildhood-obesity-surveillance-initiative-(cosi) (accessed on march 3, 2023) 4. pereira ar, oliveira a. dietary interventions to prevent childhood obesity: a literature review. nutrients. 2021;13(10):3447. published 2021 sep 28. doi:10.3390/nu13103447 5. fijałkowska a. (ed.): current assessment of the level of physical activity of children and young people aged 3-19 in poland. warsaw 2018: 1-174 6. central statistical office data 2019/2020; website: stat.gov.pl 7. krupa-kotara k, wojtas g, grajek m, grot m, rozmiarek m, wypych-ślusarska a, oleksiuk k, głogowska-ligus j, słowiński j. impact of the covid-19 pandemic on nutrition, sleep, physical activity, and mood disorders of polish children. nutrients. 2023; 15(8):1928. https://doi.org/10.3390/nu15081928 8. ostręga w. physical activity as a key element of a healthy lifestyle. institute of mother and child, warsaw 2017; 1-29. 9. manczak m, raciborski f. determinants of physical activity of warsaw children from the first grades of elementary school. problemy higieny i epidemiologii 2013; 94(1): 79-85. 10. psaltopoulou t, tzanninis s, ntanasis-stathopoulos i, et al. prevention and treatment of childhood and adolescent obesity: a systematic review of meta-analyses. world j pediatr. 2019;15(4):350-381. doi:10.1007/s12519-019-00266-y 11. poorolajal j, sahraei f, mohamdadi y, doosti-irani a, moradi l. behavioral factors influencing childhood obesity: a systematic review and meta-analysis. obes res clin pract. 2020;14(2):109-118. doi:10.1016/j.orcp.2020.03.002 12. fijałkowska a. (ed.): current assessment of the level of physical activity of children and young people aged 3-19 in poland. warsaw 2018: 1-174 13. wojtyła a, bilinski p, bojar p. health behavior of adolescents in poland in the opinion of adolescents and their parents. problemy higieny i epidemiologii 2011; 92: 327-334. 14. kurzak m. pawelec k. health behavior of warsaw middle school students. zeszyty naukowe, warsaw 2013; 8: 11-17. 15. nałęcz h physical activity. [in:], mazur j. (ed.), health and health behaviour of school youth in poland. institute of mother and child, warsaw 2015: 121-127. https://doi.org/10.3390/nu15081928 56 16. kubasiak-słonina a. grzegorczyk j, mazur a. assessment of fitness and physical activity of school children with excessive and normal body weight. endocrinology, obesity and metabolic disorders 2012; 8(1):16-23. 17. harton a. eating behavior of children in poland. [in:], szymborski j. zatoński w, zdrowie dzieci i młodzieży w wymiarze socjomedycznym. public health. monographs, wszechnica polska szkoła wyższa, warsaw 2013; 2: 115-133. 18. marcysiak m, zagroba m, ostrowska b, et al, physical activity and dietary behavior of children and youth of ciechanow county. problemy pielarstwa, 2010; 18(2): 176-183. 19. mojska h. świderska k. stoś k. jarosz m. fast-food products as a source of salt in the diet of children and adolescents. problemy higieny i epidemiologii 2010; 91(4): 556-559. 20. wyka j, grochowska-niedworok e, malczyk e, misiarz m, szczęsna n. frequency of fastfood consumption by male adolescents. bromatology, chematology, toxicology 2012; 45(3): 675-679. 21. wanat g, grochowska-niedworok e, kardas m, całyniuk b. unhealthy dietary habits and associated health risks among middle school adolescents. hygeia public health 2011; 46(3): 381-384. 22. gajewska m, zawieska d. eating behavior of elementary school students in the opinion of children and their parents. yearbook of the national institute of hygiene 2009; 4:347-351. 23. stefańska e, falkowska a, ostrowska l. selected dietary habits of children and adolescents aged 10-15 years. yearbook of the national institute of hygiene 2012; 63(1): 91-98. 24. wisniewska k, kurowska e, okręglicka k. effect of water intake on body weight. medical news 2014; 62(2): 1-6. 25. platta a. babicz-zielińska e. cyra m, evaluation of dietary habits of selected students aged 13-16 years attending middle school no. 2 in bytow. bromatology, chemistry, toxicology 2012; 45(3): 1092-1098. 26. marcysiak m, zagroba m, ostrowska b, et al, physical activity and nutritional behavior of children and youth of ciechanow county. problemy pielarstwa 2010; 18(2): 176-183. 27. marcinkowska u, galeczka m. kukowka k, kania m, lau k, jośko-ochojska j. changes in beverage consumption among adolescents. problemy higieny i epidemiologii 2014; 95(4): 907-911. 28. pitucha a. metera a. characteristics of dietary habits and physical activity of an early schoolaged child in gora pulawska. zeszyty naukowe wssp, lublin 2013; 17: 67-85. 29. maksymowicz-jaroszuk j. karczewski j. assessment of dietary behaviors and habits of middle school students from the bialystok area. hygeia public health, bialystok 2010; 45(2): 167-172. results applications 62 niski, szymon, żaba, ziemowit, milczek, maria, warzyszak, paweł, żołyniak, wojciech, tomasik, mikołaj, hawranik, izabela, małek, róza, lisowska, aleksandra & skrzypek, mateusz. knee ligament injuries in alpine skiing the mechanism of injury and the possibilities of using modern knowledge and technology to prevent injuries in skiing. quality in sport. 2023;10(1):62-69. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.10.01.006 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43153 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 15.03.2023. revised: 30.03.2023. accepted: 02.04.2023. published: 02.04.2023. knee ligament injuries in alpine skiing the mechanism of injury and the possibilities of using modern knowledge and technology to prevent injuries in skiing szymon niski szymonniski96@gmail.com 0000-0001-6295-5783 https://orcid.org/0000-0001-6295-5783 wojewódzki szpital specjalistyczny im. najświętszej maryi panny w częstochowie ziemowit żaba piast753@gmail.com 0000-0001-9476-1166 https://orcid.org/0000-0001-9476-11661 wojskowy szpital kliniczny z polikliniką spzoz w lublinie maria milczek maria@milczek.com 0000-0002-4204-5632 https://orcid.org/0000-0002-4204-56321 wojskowy szpital kliniczny z polikliniką spzoz w lublinie paweł warzyszak warzyszakpawel@gmail.com 0000-0003-2023-7980 https://orcid.org/0000-0003-2023-79801 wojskowy szpital kliniczny z polikliniką spzoz w lublinie wojciech żołyniak wojtesk995@gmail.com 0000-0002-3709-4018 https://orcid.org/0000-0002-3709-4018 centrum medyczne w łańcucie sp.z oo. ignacego paderewskiego 5,37-100 łańcut mikołaj tomasik mikolajt97@gmail.com 0000-0002-5489-0059 https://orcid.org/0000-0002-5489-00591 wojskowy szpital kliniczny z polikliniką spzoz w lublinie izabela hawranik hawranik14@gmail.com 0000-0002-7329-8595 https://orcid.org/0000-0002-7329-85951 wojskowy szpital kliniczny z polikliniką spzoz w lublinie https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.10.01.006 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43153 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) 63 róża małek rozamalek192@gmail.com 0000-0003-3606-0067 https://orcid.org/0000-0003-3606-00671 wojskowy szpital kliniczny z polikliniką spzoz w lublinie aleksandra lisowska alisowska8@wp.pl 0000-0003-0009-8995 https://orcid.org/0000-0003-0009-8995 uniwersytet medyczny w lublinie mateusz skrzypek mati.skrzypek@gmail.com 0000-0001-6767-3144 https://orcid.org/0000-0001-6767-3144 uniwersytet rzeszowski,kolegium nauk medycznych abstract introduction: over the years, advances in alpine ski equipment such as helmets, bindings, skis and boots have resulted in risk reduction, remodelling of injury patterns and mechanisms. skiers’ injuries are currently about 1 to 5 per 1000 days spent in the snow per athlete. the most common area of the injury is the knee, especially acl and mcl. purpose of the work: the purpose of the work is analysis of literature on mechanism of knee ligaments injury and potential prevention intervention in alpine skiing. methods and materials: the present study was based on available data collected in the pubmed and google scholar database. the study was conducted by reviewing keywords such as: “alpine skiing”, “ski bindings”, “alpine skiing injuries”, “acl”. results: taking into consideration less advanced skiers, we can distinguish three types of injury mechanism: valgus-external rotation sequence, boot-induced anterior drawer mechanism and phantom-foot mechanism. three mechanisms have been described for professional skiers: slip-catch, landing back-weighted and dynamic snowplow. female skiers have a higher risk of acl injury than male skiers. conclusion: most of the described injury mechanisms are linked with no releasing of bindings. the future injury prevention should concentrate on injury mechanisms using electronic sensors placed at skiers equipment. new micro-electronic technologies can help create mechatronic ski bindings. keywords: alpine skiing, ski bindings, alpine skiing injuries, acl wprowadzenie: narciarstwo sięga najdawniejszych czasów, według rysunków w jaskiniach znalezionych na półwyspie skandynawskim historia nart może zaczynać się aż 7000 lat temu. rozwój tego procesu przez jaskiniowców był zdeterminowany koniecznością zdobywania pożywienia i polowania w polarnym i subpolarnym środowisku krajów nordyckich. najstarsze narty znaleziono na bagnach w szwecji, ich ślad węglowy pochodzi sprzed 4500 lat. za pioniera narciarstwa alpejskiego znanego nam współcześnie uznaje się austriaka mathiasa zdarsk'iego. opracował on technikę umożliwiająca zjazd po bardziej stromych zboczach, a w konsekwencji osiąganie wyższych prędkości [1]. pierwsze mistrzostwa świata odbyły się w 1931 roku [2]. urazy więzadłowe kolana są najczęstszymi urazami kończyn dolnych u narciarzy, zwykle wynikającymi z obciążenia koślawego z rotacją wewnętrzną [3]. w badaniu przeprowadzonym w tyrolu (austria) dotyczącym urazów doznawanych na stokach narciarskich tego regionu centrum dyspozytorskie otrzymało dane o 10,143 pacjentach. najczęściej kontuzjowanym obszarem było kolano (30,2%), następnie bark (12,9%), podudzie (9,5%) i głowa/czaszka (9,5%) [4]. w przeciągu kilku ostatnich dekad doszło do obniżenia współczynnika urazowości w narciarstwie alpejskim jak i przemodelowania struktury epidemiologicznej tych zdarzeń. wpływ na to miało opracowanie wiązań, które po przekroczeniu krytycznych sił pojawiających się w czasie lub przed upadkiem powodowały uwolnienie narty. opracowano również krótsze carvingowe narty z zaokrąglonym przodem, co znacząco wpłynęło na lepsze ich prowadzenie przez narciarza. początkujący sportowcy szybciej osiągali poprawę swoich umiejętności, która to wiąże się z mniejszym ryzykiem upadków i kontuzji. postęp w konstrukcji butów i wiązań narciarskich doprowadził do zmniejszenia złamań kości piszczelowej i stawu skokowego [6]. używanie kasków ochronnych wyraźnie zmniejsza ryzyko i ciężkość urazów głowy w porównaniu do sportowców z nich niekorzystających [22]. 64 epidemiologia ogólnie rzecz biorąc, wskaźniki urazów narciarzy szacuje się od jednego do pięciu na 1000 dni spędzonych na śniegu na jednego sportowca. u narciarzy złamania w obrębie kończyny górnej dotyczą najczęściej obojczyka, następnie dystalnej kości promieniowej i bliższej kości ramiennej, z których wszystkie stanowią mniejszość wszystkich urazów narciarskich. zwichnięcia stawu ramienno-łopatkowego są najczęstszymi zwichnięciami zarówno u narciarzy, jak i snowboardzistów. [3]. około 14% urazów dotyczy kończyny górnej, głównie kciuka i barku. większość urazów dotyczy kończyny dolnej, przy czym doniesienia wahają się od 43% do 77% wszystkich urazów związanych z narciarstwem alpejskim. urazy głowy i szyi stanowią 13% wszystkich urazów. [8] staw kolanowy stanowi najczęstszą anatomiczną lokalizację urazu, odpowiadając za około jedną trzecią wszystkich urazów u rekreacyjnych narciarzy alpejskich [7]. kolano również stanowi najczęstszą lokalizację urazu u zawodników [26]. o ile przed wprowadzeniem nart carvingowych mcl był zgłaszany jako najczęściej kontuzjowana struktura kolana, o tyle obecnie większość urazów kolana to urazy acl, którym towarzyszą urazy innych struktur stawu kolanowego, tj. mcl, mm i lcl. badanie 282 narciarzy z różnego stopnia uszkodzeniem więzadła krzyżowego przedniego wykazało, że około 35,1% to uszkodzenie izolowane tylko tej struktury. pozostałym uszkodzeniom towarzyszyły najczęściej urazy więzadła pobocznego przyśrodkowego (50,5%), łąkotki przyśrodkowej (40,1%) i więzadła pobocznego bocznego(22,5%) [7]. kobiety jeżdżące rekreacyjnie na nartach doznają urazu kolana dwukrotnie częściej niż mężczyźni, a ryzyko urazu więzadła krzyżowego przedniego (acl) jest trzykrotnie wyższe u narciarek [13, 23]. cel pracy celem pracy jest analiza piśmiennictwa dotyczącego mechanizmu uszkodzenia więzadeł stawu kolanowego oraz potencjalnej interwencji profilaktycznej w narciarstwie alpejskim. materiały i metody niniejsze badanie oparto na dostępnych danych zgromadzonych w bazie danych pubmed i google scholar. badanie przeprowadzono poprzez przegląd słów kluczowych, takich jak: ,,alpine skiing”, ,,ski bindings”, "alpine skiing injuries”, "acl" mechanizm podstawową funkcją acl jest zapobieganie przesunięciu kości piszczelowej do przodu. działa jako dodatkowy stabilizator zapobiegający wewnętrznej rotacji kości piszczelowej i koślawości stawu kolanowego. funkcje powierzchownego i głębokiego mcl są różne. powierzchowny mcl działa jako główny czynnik zapobiegający koślawemu przemieszczeniu kolana i działa w połączeniu z acl w zapobieganiu translacji do przodu i rotacji wewnętrznej. głęboki mcl działa jako stabilizator łąkotki i pomaga stabilizować wewnętrzną rotację kolana od pełnego wyprostu w zgięciu pod kątem 90 stopni [12]. upadek na śnieg jest najczęstszą przyczyną urazu u narciarzy [9]. istnieją trzy powszechne mechanizmy urazu więzadeł kolana. sekwencja koślawego ustawienia kończyny i jej zewnętrznej rotacji (valgus-external rotation sequence) prowadzi głównie do urazów mcl, ale dotyczy acl w 20% przypadków. w tego typu kontuzji narciarz upada do przodu, chwytając wewnętrzną krawędź jednej ze swoich nart, narta następnie obraca się na zewnątrz powodując odwiedzenie i rotację zewnętrzną nogi. ryc. 1. sekwencja koślawego ustawienia kończyny i jej zewnętrznej rotacji. 65 mechanizm przedniej szuflady wywołany przez but (the boot-induced anterior drawer mechanism) pojawia się, gdy narciarz ląduje po skoku z wyprostowanym kolanem. tylna część nart styka się ze śniegiem jako pierwsza, działając jak dźwignia na kompleks wiązanie narty, zmuszając ruch piszczeli do przodu względem kości udowej. ryc. 2. mechanizm przedniej szuflady wywołany przez but. uraz w mechanizmie "phantom-foot" jest najczęstszym mechanizmem i pojawia się, gdy narciarz upada do tyłu między narty. kolana są zgięte, biodra opadają poniżej poziomu kolan; górna część ciała skierowana jest w stronę narty zjazdowej, a narta podjazdowa jest nieobciążona. do urazu dochodzi, gdy wewnętrzna krawędź narty zjazdowej wbija się w śnieg za narciarzem. następnie narty odchylają się na zewnątrz, przykładając wewnętrzną siłę rotacji do nadmiernie zgiętego (zjazdowego) kolana [10]. ryc. 3. mechanizm “phantom-foot”. podobnie jak w przypadku narciarzy rekreacyjnych najczęstszym problemem u zawodowych narciarzy są urazy kolana, a najczęstszą diagnozą jest całkowite zerwanie więzadła krzyżowego przedniego. sekwencja urazu u narciarzy zawodowych jest jednak inna, wyróżnić tu można trzy mechanizmy: poślizgu i złapania" (slip-catch mechanism) ,lądowanie z obciążeniem tylnym (landing back-weighted), dynamiczny pług śnieżny (dynamic snowplow). uraz kolana w mechanizmie "poślizgu i złapania" (slip-catch mechanism) charakteryzuje się powszechnym wzorcem, w którym narciarz obraca się i traci równowagę do tyłu i/lub do wewnątrz. narciarz traci nacisk na zewnętrzną nartę, która następnie odsuwa się od środka ciężkości ciała. próbując odzyskać równowagę, sportowiec stara się odzyskać przyczepność narty zewnętrznej poprzez prostowanie nogi kontrolującej tę nartę. następnie zewnętrzna narta nagle uderza w powierzchnię śniegu, zmuszając prawie proste kolano do zgięcia, wewnętrznej rotacji i koślawości w momencie urazu [11]. narty carvingowe obracają 66 się do wewnątrz z powodu efektu samokierowania nart, gdy obciążenie jest przykładane do wewnętrznej krawędzi narty. może to generować wewnętrzny moment obrotowy kości piszczelowej, gdy obciążenie jest przykładane za projekcją osi kości piszczelowej, a narciarz traci równowagę i nie jest w stanie dostosować się do ruchu obrotowego [20]. lądowanie z obciążeniem tylnym ma podobną sekwencję zdarzeń do mechanizmu przedniej szuflady opisanego wcześniej. w mechanizmie dynamicznego pługu śnieżnego narciarz traci równowagę przechylając się do tyłu z większym obciążeniem jednej narty. narta mniej obciążona (zewnętrzna) odsuwa się od środka ciężkości ciała, co zmusza narciarza do przyjęcia pozycji szpagatu. narta obciążona bardziej (wewnętrzna) zmienia następnie krawędź z zewnętrznej na wewnętrzną , która to z dużą siłą uderza w śnieg zmuszając kolano do wewnętrznej rotacji i/lub koślawości. ułożenie nart w chwili urazu przypomina pług śnieżny [11]. teoria hormonalna opiera się na doniesieniach o podwyższonym poziomie uszkodzeń acl u kobiet w fazie folikularnej i owulacji, niż w fazie lutealnej. wynika to prawdopodobnie z podwyższonego stężenia poziomu estrogenu, obniżonego progesteronu. badania donoszą też o 3krotnym podwyższeniu stężenia relaksyny u sportsmenek z uszkodzeniem więzadła krzyżowego w porównaniu do grupy kontrolnej, a ryzyko wzrastało czterokrotnie, gdy poziom relaksyny przekraczał 6pg/m [14]. tabela nr 1. mechanizm urazu [10]. sekwencja koślawego ustawienia kończyny i jej zewnętrznej rotacji (valgus-external rotation sequence) narciarz upada do przodu, chwytając wewnętrzną krawędź jednej ze swoich nart, narta następnie obraca się na zewnątrz powodując odwiedzenie i rotację zewnętrzną nogi. mechanizm przedniej szuflady wywołany przez but (the bootinduced anterior drawer mechanism) narciarz ląduje po skoku z wyprostowanym kolanem. tylna część nart styka się ze śniegiem jako pierwsza, działając jak dźwignia na kompleks wiązanie narty, zmuszając ruch piszczeli do przodu względem kości udowej. mechanizm “phantom-foot” narciarz upada do tyłu między narty. kolana są zgięte, biodra opadają poniżej poziomu kolan, górna część ciała skierowana jest w stronę narty zjazdowej, a narta podjazdowa jest nieobciążona. do urazu dochodzi, gdy wewnętrzna krawędź narty zjazdowej wbija się w śnieg za narciarzem. następnie narty odchylają się na zewnątrz, przykładając wewnętrzną siłę rotacji do nadmiernie zgiętego (zjazdowego) kolana zapobieganie obecne wyniki potwierdzają, że istnieje wyższe ryzyko zerwania acl u kobiet podczas jazdy na nartach, będąc 2,4-krotnie częstszym w okresie przedowulacyjnym niż w fazie poowulacyjnej. narciarki powinny zachować szczególną ostrożność podczas tego okresu. wydaje się, że doustne środki antykoncepcyjne nie mają wpływu na zmniejszenie tego ryzyka. brak odpięcia się buta od wiązania związany z urazem kolana jest znacznie wyższy wśród kobiet niż u mężczyzn. narciarze rekreacyjni z kontuzjami kolana zgłosili niepowodzenie uwolnienia wiązania w momencie wypadku w 55%-67% przypadków w porównaniu do 74%-88% przypadków zgłoszonych przez narciarki. norma międzynarodowej organizacji normalizacyjnej iso 11088 dotycząca wiążących wartości ustawień wiązań pozwala na obniżenie jej o 15% na życzenie narciarza. w badaniu z udziałem 20 narciarek spośród łącznie 240 prób, więcej kobiet było w stanie samodzielnie uwolnić swoje wiązania narciarskie przy niższych ustawieniach wiązań w porównaniu z ich rzeczywistymi ustawieniami iso (53% vs 9%, p<0,001). trzynaście kobiet (65%) było w stanie przynajmniej raz uwolnić swoje wiązania obiema nogami przy obniżonych ustawieniach wiązania w porównaniu do zaledwie trzech kobiet (15%) z ich faktycznymi ustawieniami wiązania (p<0,001)[13]. zauważono, że w tej chwili są tylko 4 kobiety (11%) z 35 członków grupy ekspertów, które zajmują się normą iso 11088 dotyczącą wiążących wartości ustawień, prawdopodobnie w wyniku istniejącej „inżynierskiej luki płci" [15]. w przypadku urazu acl z obciążeniem tylnym podczas lądowania, narciarz pochyla się do tyłu podczas fazy lotu skoku, ląduje na jednej nodze z prawie wyprostowanymi kolanami, a ogon narty uderza jako pierwszy. ze względu na uderzenie ogonem narty, system butów narciarskich przesuwa się do przodu. mankiet buta narciarskiego wywiera siłę na piszczel, co może spowodować przesunięcie piszczeli do przodu w stosunku do kości udowej obciążającej acl. badanie wpływu różnych sbrs (ski boot rear stiffness sztywność części tylnej buta narciarskiego) na maksymalną siłę rozciągającą acl podczas podatnych na kontuzje ruchów lądowania w wyścigach narciarstwa alpejskiego przy użyciu modelu symulacji układu mięśniowo67 szkieletowego heinricha i in. (2014) z ulepszonym modelem buta narciarskiego wykazały, że w symulowanych 527 lądowaniach z podatnością na kontuzje, średnie wartości maksymalnych sił rozciągających acl istotnie wzrastały wraz ze wzrostem sbrs. średnie wartości maksymalnych sił rozciągających acl wzrosły z 2146 n (sbrs 13 nm/°) do 2329 n (sbrs 27 nm/°). siła mięśnia czworogłowego przyczyniła się do zwiększenia siły rozciągania acl wraz ze wzrostem sbrs. we wszystkich lądowaniach narażonych na kontuzje maksymalna siła rozciągająca acl wystąpiła w fazie uderzenia. podczas fazy uderzenia narciarz musiał unikać upadku do tyłu i przeciwdziałać zwiększaniu zgięcia kolana przez duże siły mięśnia czworogłowego. działania profilaktyczne mogą koncentrować się na redukcji siły mięśnia czworogłowego uda w momencie osiągnięcia maksymalnej siły acl, co zazwyczaj następuje po około 50 ms od przyziemienia. przy wyprostowanym kolanie należy unikać skurczu mięśnia czworogłowego uda. można to osiągnąć na przykład poprzez wykorzystanie zakresu ruchu w stawie kolanowym lub ćwiczenie "cichych" lub "miękkich" ruchów podczas lądowania. redukcję siły mięśnia czworogłowego uda można również osiągnąć za pomocą ortez stawu kolanowego, które zapewniają mechaniczne podparcie kolana. prewencyjne działanie takiego sprzętu podczas lądowania w narciarstwie alpejskim powinno być zbadane w przyszłości [16]. narciarz może bardziej polegać na swojej dominującej nodze, co może skutkować zbyt dużym obciążeniem stawu kolanowego. przeciwnie, mniejsza siła mięśni i upośledzona koordynacja nogi niedominującej w porównaniu z nogą dominującą może również stanowić czynnik ryzyka urazu. program profilaktyki urazów acl doprowadził do 45% redukcji urazów acl wśród szwedzkich uczniów szkół średnich narciarstwa alpejskiego. wskazuje to, że program zapobiegania urazom acl składający się z ćwiczeń nerwowomięśniowych zarówno w pomieszczeniu, jak i na zewnątrz na śniegu, może zapobiegać kontuzjom acl u nastoletnich alpejczyków. program profilaktyki opierał się na wcześniejszych badaniach i obejmował ćwiczenia na śniegu w pomieszczeniach i na świeżym powietrzu, koncentrujące się na "core stability" i kontroli nerwowomięśniowej. narciarstwo alpejskie to sport równostronny. dlatego celem profilaktyki było zachęcenie narciarzy do wykonywania ćwiczeń, tak aby obie nogi prezentowały się równie dobrze [17]. stabilność rdzenia (core stability) jest niezbędna do prawidłowego zrównoważenia obciążenia w obrębie kręgosłupa, miednicy i łańcucha kinetycznego. tak zwany rdzeń to grupa mięśni tułowia, które otaczają kręgosłup i narządy wewnętrzne brzucha. mięśnie brzucha, pośladków, obręczy biodrowej, przykręgosłupowe i inne mięśnie działają wspólnie, aby zapewnić stabilność kręgosłupa [18]. niedawny rozwój technologii czujników i mikroelektroniki umożliwia integrację mniejszych i tańszych systemów w sprzęcie sportowym i tekstyliach. mechatroniczne wiązania narciarskie stają się wykonalne. niezbędne zmienne biomechaniczne można mierzyć za pomocą dostępnych zasad pomiaru i tanich czujników. wiarygodność i dokładność pomiarowa systemów prezentowanych w literaturze oraz opracowanych przez nas systemów jest obiecująca, ale wymaga poprawy w dalszych pracach nad ich wdrożeniem. najważniejsze dla udanego mechatronicznego wiązania narciarskiego będzie lepsze zrozumienie mechanizmów urazów i tego, w jaki sposób proponowane zmienne odnoszą się do ryzyka urazu. to zrozumienie jest kluczem do niezawodnego algorytmu, który bezpiecznie dostosuje wartości retencji wiązań bez prowokowania nie zamierzonych uwolnień. weryfikacja takiego algorytmu może zostać przeprowadzona tylko przez dużą liczbę narciarzy testowych przy użyciu systemów czujników mechatronicznych wiązań narciarskich, ale standardowe mechaniczne wiązanie narciarskie ciągle będą wykorzystywane jako system bezpieczeństwa [19, 24]. pomiar sił w butach narciarskich, które stanowią kluczowy element dopasowujący się do kształtu i przenoszący siły podczas jazdy na nartach, doprowadzi do zwiększenia wydajności i, co ważniejsze, bezpieczeństwa. pozycje czujników są szczególnie interesujące dla przyszłej konstrukcji buta formowanego wtryskowo, produkowanego przez wkładanie czujników bezpośrednio do formy przed wtryskiem polimeru [2, 25]. podsumowanie najwięcej opisanych mechanizmów uszkodzenia jest powiązanych z brakiem uwolnienia wiązań narciarskich podczas upadku sportowca. w przyszłości zapobieganie kontuzjom powinno koncentrować się na mechanizmie uszkodzenia przy użyciu czujników elektronicznych umieszczonych w sprzęcie narciarzy. nowe technologie mikroelektroniczne mogą pomóc w tworzeniu wiązania mechatronicznego, które identyfikują zbyt duże siły działają na narciarza, gdy ten jest w jednej z ryzykownych sytuacji wywołującej uraz kolana. do innych możliwości zmniejszających ryzyko urazu jest obniżenie wartości ustawień wiązań narciarskich dla kobiet, ćwiczenia koncentrujące się na "core stability" i kontroli nerwowo -mięśniowej, wykorzystanie zakresu ruchu w stawie kolanowym lub poprzez ćwiczenie cichych lub miękkich ruchów lądowania. bibliografia: [1] martinescu-bădălan, fabiana and stănciulescu, robert. "history and debut of the ski-mountaineering" scientific bulletin, vol.24, no.1, 2019, pp.46-51. https://doi.org/10.2478/bsaft-2019-0005 [2] loeffler, roland, and ernst steinicke. "amenity migration in the us sierra nevada." geographical review 97.1 (2007): 67-88. 68 [3] weinstein s, khodaee m, vanbaak k. common skiing and snowboarding injuries. curr sports med rep. 2019 nov;18(11):394-400. doi: 10.1249/jsr.0000000000000651. pmid: 31702721. [4] wagner, m., pfurtscheller, s., dammerer, d., nardelli, p., kaufmann, g., & brunner, a. (2022). emergency service assistance for injuries on alpine ski slopes: a cross-sectional study. prehospital and disaster medicine, 37(6), 778-782. doi:10.1017/s1049023x22001364 [5] burtscher m, ruedl g. favourable changes of the risk-benefit ratio in alpine skiing. int j environ res public health. 2015 may 29;12(6):6092-7. doi: 10.3390/ijerph120606092. pmid: 26035659; pmcid: pmc4483689. [6] natri a, beynnon bd, ettlinger cf, johnson rj, shealy je. alpine ski bindings and injuries. current findings. sports med. 1999 jul;28(1):35-48. doi: 10.2165/00007256-199928010-00004. pmid: 10461711. [7] posch m, schranz a, lener m, tecklenburg k, burtscher m, ruedl g. in recreational alpine skiing, the acl is predominantly injured in all knee injuries needing hospitalisation. knee surg sports traumatol arthrosc. 2021 jun;29(6):1790-1796. doi: 10.1007/s00167-020-06221-z. epub 2020 aug 14. pmid: 32803275; pmcid: pmc8126542. [8] davey a, endres nk, johnson rj, shealy je. alpine skiing injuries. sports health. 2019 jan/feb;11(1):1826. doi: 10.1177/1941738118813051. pmid: 30782106; pmcid: pmc6299353. [9] pierpoint la, kerr zy, crume tl, grunwald gk, comstock rd, selenke dk, khodaee m. a comparison of recreational skiingand snowboarding-related injuries at a colorado ski resort, 2012/13-2016/17. res sports med. 2020 jul-sep;28(3):413-425. doi: 10.1080/15438627.2020.1754821. epub 2020 apr 23. pmid: 32324432. [10] koehle ms, lloyd-smith r, taunton je. alpine ski injuries and their prevention. sports med. 2002;32(12):785-93. doi: 10.2165/00007256-200232120-00003. pmid: 12238941. [11] bere t, flørenes tw, krosshaug t, koga h, nordsletten l, irving c, muller e, reid rc, senner v, bahr r. mechanisms of anterior cruciate ligament injury in world cup alpine skiing: a systematic video analysis of 20 cases. am j sports med. 2011 jul;39(7):1421-9. doi: 10.1177/0363546511405147. epub 2011 apr 22. pmid: 21515807. [12] hassebrock jd, gulbrandsen mt, asprey wl, makovicka jl, chhabra a. knee ligament anatomy and biomechanics. sports med arthrosc rev. 2020 sep;28(3):80-86. doi: 10.1097/jsa.0000000000000279. pmid: 32740458. [13] posch m, burtscher m, schranz a, tecklenburg k, helle k, ruedl g. impact of lowering ski binding settings on the outcome of the self-release test of ski bindings among female recreational skiers. open access j sports med. 2017 dec 14;8:267-272. doi: 10.2147/oajsm.s151229. pmid: 29276416; pmcid: pmc5733917. [14] lefevre n, bohu y, klouche s, lecocq j, herman s. anterior cruciate ligament tear during the menstrual cycle in female recreational skiers. orthop traumatol surg res. 2013 sep;99(5):571-5. doi: 10.1016/j.otsr.2013.02.005. epub 2013 jun 10. pmid: 23764504. [15] posch m, ruedl g, tecklenburg k, burtscher m. might gendering ski binding settings be helpful for the prevention of acl injuries among female recreational alpine skiers? sports med open. 2022 feb 5;8(1):21. doi: 10.1186/s40798-022-00415-0. pmid: 35122560; pmcid: pmc8817959. [16] eberle r, heinrich d, kaps p, oberguggenberger m, nachbauer w. effect of ski boot rear stiffness (sbrs) on maximal acl force during injury prone landing movements in alpine ski racing: a study with a musculoskeletal simulation model. j sports sci. 2017 jun;35(12):1125-1133. doi: 10.1080/02640414.2016.1211309. epub 2016 jul 26. pmid: 27458775. [17] westin m, harringe ml, engström b, alricsson m, werner s. prevention of anterior cruciate ligament injuries in competitive adolescent alpine skiers. front sports act living. 2020 mar 6;2:11. doi: 10.3389/fspor.2020.00011. pmid: 33345006; pmcid: pmc7739649. [18] akuthota v, ferreiro a, moore t, fredericson m. core stability exercise principles. curr sports med rep. 2008 feb;7(1):39-44. doi: 10.1097/01.csmr.0000308663.13278.69. pmid: 18296944. [19] hermann a, senner v. knee injury prevention in alpine skiing. a technological paradigm shift towards a mechatronic ski binding. j sci med sport. 2021 oct;24(10):1038-1043. doi: 10.1016/j.jsams.2020.06.009. epub 2020 jun 20. pmid: 32631774. [20] bere t, mok km, koga h, krosshaug t, nordsletten l, bahr r. kinematics of anterior cruciate ligament ruptures in world cup alpine skiing: 2 case reports of the slip-catch mechanism. am j sports med. 2013 may;41(5):1067-73. doi: 10.1177/0363546513479341. epub 2013 feb 28. pmid: 23449837. [21] nimmervoll f, çakmak u, reiter m. studying force patterns in an alpine ski boot and their relation to riding styles and falling mechanisms. front sports act living. 2021 apr 13;3:557849. doi: 10.3389/fspor.2021.557849. pmid: 33928241; pmcid: pmc8077231. [22] haider ah, saleem t, bilaniuk jw, barraco rd; eastern association for the surgery of trauma injury controlviolence prevention committee. an evidence-based review: efficacy of safety helmets in the reduction of head injuries in recreational skiers and snowboarders. j trauma acute care surg. 2012 nov;73(5):1340-7. doi: 10.1097/ta.0b013e318270bbca. pmid: 23117389; pmcid: pmc3989528. [23] ruedl g, posch m, tecklenburg k, schranz a, faulhaber m, burtscher m. skill-specific differences in equipment-related risk factors for acl injury in male and female recreational skiers. orthop j sports med. 69 2023 mar 2;11(3):23259671231155841. doi: 10.1177/23259671231155841. pmid: 36896096; pmcid: pmc9989403. [24] russo c, puppo e, roati s, somà a. proposal of an alpine skiing kinematic analysis with the aid of miniaturized monitoring sensors, a pilot study. sensors (basel). 2022 jun 4;22(11):4286. doi: 10.3390/s22114286. pmid: 35684907; pmcid: pmc9185405. [25] zullo g, cibin p, bortolan l, botteon m, petrone n. an innovative compact system to measure skiing ground reaction forces and flexural angles of alpine and touring ski boots. sensors (basel). 2023 jan 11;23(2):836. doi: 10.3390/s23020836. pmid: 36679634; pmcid: pmc9867497. [26] han pd, gao d, liu j, lou j, tian sj, lian hx, niu sm, zhang lx, wang y, zhang jj. medical services for sports injuries and illnesses in the beijing 2022 olympic winter games. world j emerg med. 2022;13(6):459-466. doi: 10.5847/wjem.j.1920-8642.2022.106. pmid: 36636567; pmcid: pmc9807383. plachetka, aleksandra, głowacka, magdalena, grajek, mateusz & krupa-kotara, karolina. evaluation of physical activity of women in the second and third trimester of pregnancy using the standardized ppaq questionnaire-a pilot study. quality in sport. 2023;13(1):54-71. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.13.01.00 5 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/436 74 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 24.04.2023. revised: 30.04.2023. accepted: 09.05.2023. published: 09.05.2023. evaluation of physical activity of women in the second and third trimester of pregnancy using the standardized ppaq questionnaire-a pilot study aleksandra plachetka1,2 , magdalena glowacka1 , mateusz grajek3 , karolina krupa-kotara4 1 department of individual sports, jerzy kukuczka academy of physical education in katowice; 40-065 katowice; m.glowacka@awf.katowice.pl 2 student scientific society at the department of epidemiology (supervisor: karolina krupa-kotara) faculty of health sciences in bytom, medical university of silesia in katowice, 41-902 bytom, poland 3 department of humanistic foundations of physical culture, faculty of physical education, jerzy kukuczka academy of physical education in katowice, 40065 katowice, poland; mgrajek@sum.edu.pl 4 department of epidemiology, faculty of health sciences in bytom, medical university of silesia in katowice, 41-902 bytom, poland; *correspondence: e-mail; mgrajek@sum.edu.pl summary: pregnancy is a unique period in a woman's life, so every pregnant woman should be aware of the importance of physical exercise during pregnancy. the purpose of this study was to compare the physical activity of women in the second and third trimesters of pregnancy. the standardized physical activity questionnaire for pregnant women (ppaqpl) was used to achieve the purpose of the study. thirty women in the age range of 18-35 years (28 years±3.54) participated in the study. analysis of the results showed that higher values of total weekly energy expenditure were obtained by the group of women in the third trimester of pregnancy (206.37 met/h/week) compared to pregnant women in the second trimester (140.42met/h/week). the women differed in terms of energy expenditure in activities such as housework (in women in the second trimester 49.1% of total activity, in the third trimester 56.7%), passive rest (24.1% and 14.5%), professional work (12.9% and 7.7%), sports and exercise (2.8% and 6.6%), and moving around (10.6% and 14.5%). in both women in the second and third trimesters of pregnancy, a low level of activity intensity prevailed (58.08% and 55.64%). energy expenditure on sports and exercise consistent with the recommended for the second trimester (≥28 met/h/week) was declared by only 6% of the 54 mailto:mgrajek@sum.edu.pl mailto:m.glowacka@awf.katowice.pl https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43674 https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.13.01.005 women surveyed, while in the third trimester the recommended energy expenditure on physical activity (≥16 met/h/week) was fulfilled by 29% of pregnant women. there is an ongoing need to educate women about the benefits of systematic prenatal activity. keywords: pregnancy, physical activity, activity recommendations, ppaq-pl introduction pregnancy is a special period in a woman's life, so it is important for pregnant women to be aware of how significant health-promoting behaviors are during pregnancy and their prevention afterwards (bręborowicz and markwitz 2012). for the proper development of the fetus, the mother's health status before conception is important. there is still a belief among pregnant women that physical activity during pregnancy can be dangerous for their unborn child. for this reason, they often give up physical activity altogether. the fact is that properly selected exercise has numerous benefits for both mother and child (bien 2009). physical activity has the effect of improving respiratory fitness, including a 5-10% increase in maximum oxygen ceiling, an increase in vital lung capacity, an increase in inspiratory volume, an increase in tidal volume, an increase in alveolar ventilation, which improves exercise tolerance during pregnancy. regular exercise during pregnancy helps to minimize complaints of sacro-lumbar pain and restore proper posture (bręborowicz 2015). before starting an activity, the type of exercise should be determined with the doctor in charge of the pregnancy and confirm the absence of contraindications to prenatal activity. appropriately selected physical, breathing and relaxation exercises allow to shorten the duration of labor, the possibility of preterm labor and perineal incisions is reduced, and the recovery time after childbirth is significantly shorter (karpinska 1990; borodulin et al. 2008; fraś et al. 2012). the effort of childbirth is sometimes compared to the effort required to cover the distance of a marathon run (ćwiek 2010, p. 45). that is why it is so important to properly prepare a woman's body for this effort. the basis of physical activity for a pregnant woman should be walking. this is undoubtedly the safest form of exercise, available to any woman, at any age. even a short 15-minute walk, carries positive aspects, namely oxygenates the mother and the fetus. a recommended form of physical activity is also the discipline of nordic walking, which is gaining popularity among pregnant women; it has the advantage of 55 stabilizing the body during exercise and engaging a large number of muscles at a slightly higher intensity (furst and adamczewska 2017). pilates and yoga, on the other hand, which helps streamline and make muscles more flexible, and additionally focuses the mother-to-be on proper breathing. pilates, on the other hand, strengthens the deep muscles, i.e. the abdomen and back (berk 2009; skorupinska et al. 2015). on the other hand, not recommended forms of activity are those that involve jumping, vibration, sudden acceleration or very high exertion. disciplines in which there is a possibility of injury are also not recommended, e.g. winter sports, team games, weightlifting (bien 2009). introducing an adequate amount of exercise during pregnancy will help avoid excessive weight gain, and thus avoid such complications as gestational diabetes, hypertension, excess cholesterol (szostak-węgielek and cichocka 2015). regular exercise reduces the risk of complications during pregnancy and in the postpartum period, helps restore ovulation, and has a positive effect on the physiological processes taking place and the mental state of the woman. however, it should be remembered that any physical activity undertaken during pregnancy should be consulted with the doctor in charge of the pregnancy (skorupinska et al. 2015) the polish gynecological society recommends that pregnant women reduce their level of physical activity and adjust their exercise to their current condition and habits. in addition, the introduction of general gymnastics conducted in birthing schools is recommended (ptg 2005) according to a 2002 recommendation by the american college of obstetricians and gynecologists, pregnant women should exercise a minimum of 3 times a week for 30 minutes at moderate intensity (acog 2002). in contrast, the most recent recommendations from 2015, recommend physical activity at moderate intensity every day for about 30 minutes (acog 2015). on the other hand, the association from the uk, royal collage of obstetricians and gynecologists (rcog) recommends moderate physical activity for pregnant women with a total of 150 minutes/week (rcog 2006). in 2011, the recommendations for women were classified by trimester of pregnancy. energy expenditure was denoted in met/hour/week, regardless of whether the pregnant woman had a sedentary or active lifestyle before pregnancy. women whose energy expenditure devoted to physical activity in the second trimester of pregnancy was ≥28 met/hour/week or ≥16 met/hour/week in the third trimester of pregnancy met the recommendations in the table below (zavorsky and longo 2011) (table 1). 56 table 1 physical activity recommendations for pregnant women gestational age (weeks) %hrr %vo2r rpe total target energy expenditure (met/h/week) pregnant women unaccustomed to physical activity previous sedentary lifestyle and/or overweight/obesity 1-3 35-39 40-45 12-14 ≥16 3-6 45-55 50-60 13-15 28 6-9 60 65 15-16 28 10-26 60 65 15-16 28 27-40 45 60 13-14 16 pregnant women earlier physically active 1-3 45-55 50-60 13-15 ≥16 3-6 50-60 55-65 14-15 28 6-9 60 65 15-16 28 10-26 60 65 15-16 28 27-40 50 55 14-15 16 %hrr percentage of heart rate reserve, %vo2r oxygen reserve, rpe subjective feeling of exertion scale according to borg: 6-20 degrees (rating from perceived exertion), met metabolic equivalent source: own compilation based on: zavorsky, longo (2011). in recent years, there has been increased interest in the impact of physical activity on the health of pregnant women and their fetuses. adequate levels of physical activity in pregnant women are recommended because of the benefits to maternal and child health. healthy mothers who are active have a lower risk of heart disease, gestational diabetes and hypertension, as well as a lower risk of birth complications and cesarean sections. proper physical activity can also improve the health of the fetus, speed up the delivery process and contribute to faster recovery after delivery. despite the numerous health benefits, many women avoid physical activity during pregnancy because of concerns about their own and their baby's safety. in addition, many pregnant women experience physical symptoms such as back and leg pain, fatigue and nausea, which can hinder physical activity. research on physical activity during pregnancy has mainly focused on assessing the impact of physical activity on the health of women and their fetuses, but has also investigated factors that affect physical activity among pregnant women and the effectiveness of interventions to increase physical activity among pregnant women. 57 a questionnaire survey can be an important tool for assessing physical activity during pregnancy, allowing us to identify factors that affect physical activity in pregnant women, as well as to evaluate the effectiveness of measures taken to increase physical activity during pregnancy. in the literature, it can be noted that various research tools are used to assess prenatal activity of women in poland, the most common being self-administered survey questionnaires. in the world, one way to assess physical activity among pregnant women is the standardized pregnancy physical activity questionnaire (ppaq) (chasan-taber 2004; krzepota et al. 2017). in 2017, a polish version of the questionnaire (ppaq-pl) was created, which, together with the calculation manual, provides the possibility of using a uniform tool to measure prenatal activity among women in poland and abroad (krzepota and sadowska 2017; suliga et al. 2017). the purpose of the study was to evaluate the physical activity of women in the second and third trimesters of pregnancy in terms of weekly energy expenditure associated with the performance of daily activities such as housework and family care, professional work, sports activities, activities resulting from movement and passive rest. in addition, to characterize the weekly energy expenditure associated with the level of intensity of activities undertaken by pregnant women in the following categories: low-intensity activity, moderateintensity activity, high-intensity activity and sedentary activity. it was also decided to check whether the weekly energy expenditure spent on sports and exercise was in line with that recommended for the trimester. the purpose of the study was concretized with the following research questions: (1) which group of women achieved higher values of total weekly energy expenditure? (2) did women in the second and third trimesters of pregnancy differ in their weekly energy expenditure during daily activities such as housework, work, sports activities, mobility activities, and passive rest? (3) which level of intensity of activities undertaken predominated in women in the second trimester and which in women in the third trimester of pregnancy? (4) was the energy expenditure for physical activity in women in the second trimester of pregnancy consistent with that recommended for this trimester (28met/h/week)? (5) was the energy expenditure on physical activity for women in the third trimester of pregnancy consistent with that recommended in that trimester (16met/h/week)? material and methods the study included 30 women, with an age range of 18-35 years (28 years ± 3.54). the main criterion for participation in the study was the second and third trimesters of a 58 physiological pregnancy. among the respondents, there were 16 women in the second trimester of pregnancy (53.3%), and 14 women in the third trimester (46.7%). the average age of women in the second trimester of pregnancy was 26 years ± 4.05, and the average age of women in the third trimester was 25 years ± 2.85. 56% of women in the second trimester of pregnancy indicated higher education, 5 women indicated secondary education (31.25%), vocational education and primary education were marked by 6.25% of respondents (1 woman). as a place of residence, 43.75% of pregnant women indicated a city of more than 100,000 residents, while a city of up to 100,000 residents was indicated by 18.75% of respondents, as was a city of up to 50,000 residents (18.75%) and a village (18.75%). among women in their third trimester of pregnancy, half of them (50%) had a college education, 6 women had a high school education (42.86%), and only 1 woman indicated a vocational education (7.14%). among the respondents, 42.86% of the pregnant women indicated as their place of residence, a city of more than 100,000 residents, a city of up to 100,000 residents was indicated by 1 pregnant woman (7.14%), 4 women were from a city of up to 50,000 residents (28.57%), and only 21.43% of the surveyed women were from rural areas. the study was conducted by a diagnostic survey method, using the standardized pregnancy physical activity questionnaire for pregnant women polish version (pregnancy physical activity questionnaire ppaq-pl). the questionnaire is designed to determine the type, duration and intensity of physical activity of pregnant women during pregnancy. it consists of two parts a metric, which helps systematize data on the respondents, and a main part. the main part consists of 35 questions relating to various forms of activity such as work done at home, professional work, sports activities and exercise, movement and passive rest. the questions were closed single-choice. there were two categories by which energy expenditure could be classified (by type of activity or intensity of effort). wanting to calculate the average energy expenditure spent on a given activity, one should multiply the time spent doing this activity by its intensity. this is expressed in met/hour/week (curyło et al. 2014; krzepota and sadowska 2017). met is the metabolic equivalent, which corresponds to the energy expenditure of a person in a sitting position (oxygen uptake of about 3.5ml/kg/min = 1 kcal/kg/h = 0.017 kcal/kg/min). the met multiple is a measure of exercise intensity (mynarski et al. 2012). 59 the collected data were entered into a database created in ms excel 2016, and then imported into statistica 13.0 by statsoft poland. statistical significance was determined at p=0.05 the study was conducted in accordance with the provisions of the declaration of helsinki and in accordance with the law of december 5, 1996 on the profession of physician and dentist no. 28 item 152, it is not subject to the bioethics committee and is also not a medical experiment. results analysis of the results of the study showed that the average values for total weekly energy expenditure of the women studied were significantly higher in women in the third trimester of pregnancy by 66.7 met/h/week compared to women in the second trimester of pregnancy. the greatest differences between the given groups of women were found in physical activities related to work at home. the mean value of energy expenditure related to household activities was 68.52 met/h/week in women in the second trimester of pregnancy, while in women in the third trimester of pregnancy it was 116.97 met/h/week. this means that women in the last trimester of pregnancy definitely spend more time on activities such as cooking, washing, cleaning and shopping. a disturbing difference that can be noted is that women in the second trimester of pregnancy show physical activity at 3.23 met/h/week, while women in the third trimester have a met rate of 13.55, which means that they are more willing to engage in physical activity despite the greater constraints of pregnancy. it can be noted that both women in the second (19.23 met/h/week) and third trimester (15.90 met/h/week) of pregnancy have reduced activity. the results of the questionnaires show that the energy expenditure of women in the second trimester of pregnancy for physical activity related to movement was 14.86 met/h/week), while in women in the third trimester of pregnancy this rate was twice as high (29.98 met/h/week). women in the second trimester of pregnancy spent significantly more time using the computer, phone or watching tv (33.64 met/h/week). respondents who were in the third trimester of pregnancy spent less time on passive rest (29.97 met/h/week) (table 2). 60 table 2. weekly energy expenditure of pregnant women in met/h/week by type of activity performed weekly energy expenditure second trimester average min max standard deviation p total activity 140,42 82,81 441,31 91,48 work at home 68,52 19,07 213,85 49,83 professional work 19,42 0 141,40 42,15 physical activity 3,97 0 28,73 7,16 movement 14,86 3,36 63,00 14,62 passive rest 33,64 8,86 74,20 17,61 weekly energy expenditure 3rd trimester average min max standard deviation total activity 206,37 46,67 570,8 133,88 work at home 116,97 25,89 255,46 77,38 professional work 15,90 0 155,40 41,01 physical activity 13,55 0,38 53,35 17,77 movement 29,98 2,10 94,50 30,74 passive rest 29,97 9,21 82,60 17,61 analysis of the percentage of the listed activities in relation to total physical activity shows that for women in both the second and third trimesters of pregnancy, the greatest energy expenditure among the types of physical activity analyzed was related to housework. in women in the second trimester of pregnancy, this accounted for 49.1%, while in women in the third trimester it accounted for more than half of total physical activity 56.7%. work activity accounted for 13.9% of total activity in the first group of women, while in the second group of women it decreased to 7.7% of total activity. sports and exercise occupied women in the second trimester of pregnancy only 2.8%, and women in the third trimester of pregnancy already occupied 6.6% of total activity. differences can also be seen in physical activity related to movement, in women in the second trimester of pregnancy it accounted for 10.6%, while in women in the third trimester it accounted for 14.5% of total activity during the week. women in the second trimester of pregnancy spent more time on passive rest (24.1%), while pregnant women in the third trimester accounted for only 14.5% of total activity (figure 1). 61 ca łk ow ita a kt yw no ść pr ac a w do m u pr ac a za wo do wa ak ty wn oś ć fiz yc zn a pr ze m ie sz cz an ie s ię o dp oc zy ne k bi er ny 0 20 40 60 80 100 120 100 49,1 13,9 2,8 10,6 24,1 100 56,7 7,7 6,6 14,5 14,5 2nd trimester [%]. 3rd trimester [%]. figure 1: percentage of individual activities in the structure of total activity. source: own elaboration analysis of the results of the intensity level of activities undertaken showed little difference between the study groups of women in sedentary activities (24.60 met/h/week and 20.30 met/h/week). the average values of low-intensity weekly energy expenditure (e.g., cleaning, ironing or cooking) in women in the second trimester of pregnancy were 81.55 met/h/week, and as high as 114.83 met/h/week in the second group of women studied. the results of moderate-intensity activity (e.g., recreational swimming 100 m 3:00 or dancing) were similar, with women in the second trimester of pregnancy having an average energy expenditure of 33.32 met/h/week, and respondents in the third trimester of pregnancy having twice as much 66.17 met/h/week. in contrast, high-intensity activity (e.g., walking uphill at 5.5 km/h or jogging at 7 km/h) in the second trimester was (0.35 met/h/week), and in the third trimester the value increased to 4.47 met/h/week (table 3). 62 table 3. weekly energy expenditure of pregnant women in met/h/week by intensity level weekly energy expenditure second trimester average min max standard deviation total activity second trimester 140,42 82,81 441,31 91,48 sedentary activity 24,60 7,35 43,40 11,72 low intensity 81,55 39,31 228,55 45,89 moderate intensity 33,32 0 175,58 49,69 high intensity 0,35 0 7,78 2,04 weekly energy expenditure 3rd trimester average min max standard deviation total activity third trimester 206,37 46,67 570,8 133,88 sedentary activity 20,30 3,50 44,80 11,75 low intensity 114,83 27,99 273,00 65,34 moderate intensity 66,17 0,80 232,50 67,47 high intensity 4,47 0 20,50 7,31 the results of the percentage distribution of individual activities in relation to the total physical activity of the pregnant women surveyed showed that in both the second and third trimesters of pregnancy, low-intensity physical activity accounted for more than half (58.08% and 55.64%, respectively) of the total activity during the week. in contrast, sedentary activity was higher in women in the second trimester of pregnancy (17.52%) in relation to pregnant women in the third trimester (9.84%). looking at moderate intensity, energy expenditure consumed at this intensity was the second highest in both groups, with women in the second trimester of pregnancy at 23.73%, and women in the third trimester of pregnancy at a slightly higher 32.06% of total activity per week. in contrast, high intensity did not account for a large proportion of total activity in both women in the second trimester of pregnancy (0.56%), while in the third trimester it was significantly more (2.17%) (figure 2). 63 ca łk ow ita a kt yw no ść ak ty wn oś ć w po zy cj i s ie dz ąc ej ni sk a in te ns yw no ść um ia rk ow an a in te ns yw no ść w ys ok a in te ns yw no ść 0 20 40 60 80 100 120 100 17,52 58,08 23,73 0,56 100 9,84 55,64 32,06 2,17 2nd trimester [%]. 3rd trimester [%]. figure 2: percentage of activities with different levels of intensity in the structure of total activity according to the recommendations (zavorsky and longo, 2011), it is suggested to adopt an appropriate energy expenditure for exercise depending on the period of pregnancy (energy expenditure for physical activity in the second trimester of pregnancy ≥28 met/h/week, while in the third trimester of pregnancy ≥16 met/h/week). of the 16 pregnant women surveyed in the second trimester of pregnancy, only one met the above recommendations, while as many as 15 women (94% of those surveyed) did not meet the given standard (figure 3). figure 3: percentage of women in the second trimester of pregnancy (n=16) whose weekly energy expenditure on sports and exercise was in line with or less than recommended 64 6% 94% second trimester wydatek energetyczny na aktywność fizyczną ≥28 met-h/tydz wydatek energetyczny na aktywność fizyczną <28 met-h/tydz in contrast, among the 14 respondents who were in the third trimester of pregnancy, 4 (29%) had a sports and exercise expenditure of ≥ 16 met/h/week, and 71% of the remaining respondents did not fulfill the recommendations (figure 4). figure 4: percentage of women in the third trimester of pregnancy (n=14) whose weekly energy expenditure on sports and exercise was in line with or less than recommended discussion the present study aimed to analyze the physical activity of women in the second and third trimesters of pregnancy in terms of weekly energy expenditure associated with daily activities such as housework and family care, professional work, sports activities, activities resulting from movement and passive rest. in addition, determining the weekly energy expenditure based on the level of intensity of the activities performed, which was classified as low-, moderate and high-intensity activities and sedentary activities. in addition to this, checking whether the energy expenditure of the women surveyed for sports and exercise was in line with that recommended for the trimester. the analysis of the results of the study showed that the energy expenditure of women in the second trimester of pregnancy was 140.42 met/h/week, while that of pregnant women in the third trimester was 206.37. the total physical activity of pregnant women in wojtyla et al. (2012) was higher at 211.07 met/h/week. in our study, the total weekly energy expenditure of women in the third trimester of pregnancy was 65.95 met/h/week higher compared to pregnant women in the second trimester. a completely different finding can be 65 29% 71% third trimester wydatek energetyczny na aktywność fizyczną ≥16 met-h/tydz wydatek energetyczny na aktywność fizyczną <16 met-h/tydz seen in the study by gałązka et al. (2013), which revealed that total physical activity decreases at the end of the second and third trimesters of pregnancy. in the second trimester of pregnancy, 56% of women were physically active, while in the following trimester only 41% of the subjects were active. also according to a publication by sass and mączka (2013), women's physical activity in the last trimester significantly decreased compared to pregnant women in the second trimester of pregnancy. considering the types of activities, housework amounted to the largest percentage of total activity (49.1% in women in the second trimester, 56.7% in the third trimester). this is consistent with the fact that women in the last trimester of pregnancy definitely spend more time on activities such as taking care of children, cooking, dishwashing, cleaning or shopping. the assumption that pregnant women spend most of their time engaging in household chores is confirmed by the research of other authors, in which this part of the activity accounted for as much as 74.54% (wojtyla et al. 2012), while in the study of cohen et al. (2013) this result was 50% of total activity. with regard to work, women in the second trimester of pregnancy had a higher energy expenditure of 13.9%, while those in the third trimester of pregnancy decreased to 7.7% of total activity. in a study by wojtyla et al. (2012), the percentage of women who were active was 9.81% of ca. another type of activity presented by the ppaq-pl questionnaire is passive rest (watching tv or video, using the computer, talking on the phone); in our study, the results in women in the second and third trimesters accounted for 24.1% and 14.5% of ca, respectively. the results of other authors' studies (torbé et al. 2013) confirm that pregnant women are reluctant to engage in physical activity and prefer passive rest, but in our study, ladies who were in the second trimester of pregnancy rested more, while pregnant women in the third trimester clearly limited passive rest. physical activity performed during leisure time in women in the second trimester of pregnancy accounted for only 2.8%, while in the third trimester of pregnancy it was slightly higher at 6.6% of total activity. the lack of participation in physical activity is also confirmed by a study by wojtyla et al. (2012), in which physical exercise accounted for 3.17% of the total activity of pregnant women. one of the most common forms of activity undertaken by female respondents was walking, indicated by 20.17% of respondents in the second trimester, and as many as 51.61% of respondents in the third trimester. this is also confirmed by the 66 study of stadnicka et al. (2015), in which walking was preferred by 38.15% of pregnant women surveyed. it can be assumed that it was chosen because it is widely available and the safest form of activity (acog 2015). gymnastics for pregnant women was indicated by 31.25% of women in the second trimester and 42.86% of women in the third trimester of pregnancy. general gymnastics is one of the activities recommended by ptg (2005). swimming, which is one of the more beneficial activities during pregnancy (acog 2002; rcog 2006; acog 2015) was chosen by 12.50% of women in the second trimester and 21.43% in the third trimester of pregnancy. in a study by ćwiek et al. (2012) swimming was indicated by 16% of the women surveyed. pregnant women may forgo this form of activity because they fear complications, as the ph of the vagina changes from acidic to alkaline during pregnancy, and this promotes the development of intimate infections (bręborowicz and markwitz 2012). many articles report that pregnant women give up or greatly reduce the regularity of their activity. according to ćwiek (2012), as many as 75% of pregnant women avoid regular exercise. on the other hand, a study by banaszak-zak (2005) shows that half of the respondents (50%) do not engage in leisure-time physical activity. this may be due to insufficient knowledge, lack of reliable sources of information, or the belief that exercise can be dangerous for the baby. in a study (torbé et al. 2014), the majority of women (72%) indicated the internet as a source of information on prenatal activity, followed by books and guides (64%), women's magazines (58%), and birthing school (37%), while the doctor accounted for only 2% of the knowledge of the women surveyed about taking exercise during pregnancy. analyzing weekly energy expenditure by intensity, it can be seen that the highest values in both groups were obtained for low intensity. in women in the second trimester of pregnancy, low-intensity movement accounted for 58.08%, and in the third trimester of pregnancy, 55.65% of total prenatal activity. activities performed in this intensity range in wojtyla et al. (2012) reported 43.55% of ca, which was slightly lower than in their study. moderate intensity exercise is recommended by acog (2002; 2015) and rcog (2006) as the optimal body load for pregnant women. in our study, in women in the second trimester of pregnancy, activities performed at this intensity accounted for 23.73%, and in the third trimester slightly more, 32.06% of total activity. the lowest results were found for highintensity exercise. in women in the second trimester of pregnancy, they accounted for 0.56% of total activity, and in women in the third trimester, 2.17% of ca, also in wojtyla's (2012) 67 study, this result was at a low level of 0.35%. the low percentage of high-intensity activity has its justification and is in line with the recommendations of acog (2015), rcog (2006), as well as ptg (2005), as they note the risk of contractions and preterm labor and can lead to miscarriage. considering the guidelines (zavorsky and longo 2011) for energy expenditure in met/h/week in the second trimester of pregnancy, only 6% of pregnant women fulfilled the recommendation for sports and exercise (≥ 28 met/h/week), while the recommendations proposed for the third trimester of pregnancy were fulfilled by 29% of the women surveyed. in our study, unsurprisingly, women in the third trimester of pregnancy spent more time on slow-time physical activity, rested less, and a higher percentage of them completed the recommendations for prenatal activity. based on the results of our own research conducted for this study, we can conclude that the knowledge of pregnant women regarding the positive impact of physical activity on the course of pregnancy, labor and postpartum is still insufficient. there is a need to educate pregnant women and increase their awareness of what benefits can be derived from prenatal activity. it is important for every pregnant woman to have access to reliable sources of information. it is also necessary to create programs based on safe and recommended forms of exercise under the supervision of qualified instructors . strengths and limitations questionnaire surveys allow a large number of respondents to be reached, which allows the results to be generalized to the population of pregnant women. nevertheless, the survey has several limitations. first, limited reliability of the results the results of a questionnaire survey may be less reliable than those obtained by other methods, since they are based on the subjective responses of respondents. second, possible errors due to subjective assessments female respondents may overestimate or underestimate their physical activity, which can lead to errors due to subjective perception. third, low quality of responses female respondents may answer haphazardly or hastily, which can lead to errors in survey results. the study can help identify areas where pregnant women need more support to stay physically active, so that appropriate programs and activities can be created at various levels of health policy. the results of the study can help educate pregnant women about the benefits of physical activity and encourage them to engage in it. the study can help understand what 68 types of physical activity are most appropriate for pregnant women at different periods of pregnancy, so that activities can be tailored to their individual needs. the study may also provide clues about areas that need further research, such as the effects of different types of physical activity on maternal and child health during pregnancy. further research may focus on examining factors that influence willingness to engage in more physical activity and identify ways in which obstacles and limitations to physical activity during pregnancy can be reduced. further studies may focus on examining the impact of physical activity on obstetric birth outcomes, such as duration of labor, number of medical interventions and neonatal outcome. applications the study showed that higher values of total weekly energy expenditure were obtained by the group of women in the third trimester of pregnancy compared to the pregnant women surveyed in the second trimester. the women's physical activity also differed in terms of energy expenditure in activities such as housework, passive rest and occupational work, while smaller differences could be seen in the other categories: physical activity of moving, passive rest. in both women in the second and third trimesters of pregnancy, low levels of activity intensity prevailed. energy expenditure on sports and exercise was in line with that recommended in the second trimester in a small percentage of women. in contrast, energy expenditure for physical activity was consistent with that recommended in the third trimester in one-third of women. references 1. american college of obstetricians and gynecologists, 2002. acog committee opinion no. 267, exercise during pregnancy and the postpartum period. obstet. gynecol, 99, 171-173. 2. american college of obstetricians and gynecologists, 2015. acog committee.opinion no. 650, physical activity and excercise during pregnancy and the postpartum period. obstet. gynecol, 126:e 135-43. 3. banaszak-zak b., 2005 lifestyle of women during pregnancy. public health, no. 115(2), pp.179-183. 4. berk, b., 2009. active 9 months. warsaw: buk rower publishing house. 5. bień, a., 2009. care of pregnant women. warsaw: wydawnictwo lekarskie pzwl. 69 6. borodulin, k., evenson, k., wen, f., herring, a., benson, a., 2008. physical activity patterns during pregnancy. medicine & science in sports & exercise. 40(11):19011908. 7. bręborowicz g.h., 2015. obstetrics and gynecology. volume 1. warsaw, pzwl wydawnictwo lekarskie. 8. bręborowicz, g. h., markwitz, w., 2012. physiology of pregnancy. warsaw: wydawnictwo lekarskie pzwl. 9. chasan-taber, l., schmidt, m., roberts, d., hosmer, d., markenson, g., freedson, p.,2004. development and validation of a pregnancy physical activity questionnaire. medicine & science in sports & exercise, vol. 36, no. 10, pp. 1750-1760. 10. cohen t. r., plourde h., koski k. g., 2013. use of pregnancy physical activity questionnaire (ppaq) to identify behaviors associated with appropriate gestational weight gain during pregnancy. journal of physical activity and health, no. 10, pp.10001007. 11. curyło m., forczek w., forczek b., 2014. subjective methods of physical activity assessment of pregnant women. medical rehabilitation 12. ćwiek, d., 2010. birthing school. warsaw: wydawnictwo lekarskie pzwl. 13. ćwiek, d., szczęsna, m., malinowski, w., fryc, d., daszkiewicz, a., augustyniuk, k., 2012. analysis of physical activity undertaken by women during pregnancy. perinatology, neonatology and gynecology, vol. 5, notebook 1, 51-54. 14. fraś m., gniadek a., poznańska-skrzypiec j., kadłubowska m., 2012. lifestyle of pregnant women. hygeia public health; 47(4): 412-417. 15. karpinska, b., 1990, the art of giving birth. warsaw: trade union publishing institute. 16. krzepota j., sadowska d., 2017. physical activity questionnaire for women in pregnancy polish version (ppaq-pl). general medicine and health sciences, vol. 23, no. 2, pp.100-106. 17. krzepota j., sadowska d., sempolska k., pelczar m., 2017. measuring physical activity during pregnancy cultural adaptation of the pregnancy physical activity questionnaire (ppaq) and assessment of its reliability in polish conditions. annals of agricultural and environmental medicine, no. 24(4), pp.640-643. 18. mynarski w., rozpara m., królikowska b., puciato d., graczykowska b., 2012. qualitative and quantitative aspects of physical activity. opole: opole university of technology. 70 19. polish gynecological society, 2005 ptg recommendations for care antenatal care in normal pregnancies. available at: http://www.femmed.com.pl/wpcontent/uploads/2013/02/rekomendacjaopiekaprzedp orodowa.pdf [ accessed: 25.06.2018]. 20. royal college of obstetricians and gynaecologists, 2006 exercise in pregnancy. available from: https://www.rcog.org.uk/en/patients/patient-leaflets/physical-activitypregnancy/ [accessed: 20.05.2018]. 21. sass, a., mączka, m., 2014. childbirth school a way to implement physical activity for pregnant women. hygeia public health; 49(2): 359-364. 22. skorupinska, a., bojarska-hurnik, s., tyl, k., 2015. preferred physical activity in the second and third trimester of pregnancy. physiotherapy, vol. 23, no. 1, pp. 34-42 23. suliga e., sobaś k., król g., 2017.validation of the pregnancy physical activity questionnaire (ppaq). medical studies, no. 33 (1), pp.40-45. 24. szostak-węgielek d., cichocka a., 2015. nutrition of women during pregnancy. warsaw: wydawnictwo lekarskie pzwl. 25. torbé d., torbé a., ćwiek d., 2013. physical activity of pregnant women. of physiological course. new medicine no. 4, pp.174-179. 26. torbé d., torbé a., kregiel k., ćwiek d., szych z., 2014. assessment of pregnant women's knowledge of physical activity during pregnancy. new medicine, no. 4, pp.149-155. 27. wojtyła a., kapka-skrzypczak l., paprzycki p., skrzypczak m., biliński p., 2012. epidemiological studies in poland on effect of physical activity of pregnant women on the health of offspring and future generations adaptation of the hypothesis development origin of health and diseases. annals of agricultural and environmental medicine, no.19(2) pp.315-326. 28. zavorsky, g., longo, l., 2011 exercise guidelines in pregnancy. new perspectives. sports med; 41 (5): 345-360. 71 pawłowski, piotr, ziętara, karolina, michalczyk, justyna, fryze, magdalena & kościołek, aneta. providing information about a child’s oncological disease a challenge for a pediatric oncologist. quality in sport. 2023;11(1):81-88. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.11.01.006 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43327 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 29.03.2023. revised: 29.03.2023. accepted: 08.04.2023. published: 08.04.2023. providing information about a child's oncological disease a challenge for a pediatric oncologist piotr pawłowski1, karolina ziętara2, justyna michalczyk3, magdalena fryze4, aneta kościołek5 1student, faculty of medicine, medical university of lublin, student scientific association at the department of nursing development https://orcid.org/0000-0002-1197-7218|pawlowskipiotr56@gmail.com 2student, faculty of medicine, medical university of lublin, student scientific association at the department of psychology https://orcid.org/0000-0002-6754-9263|kar.zietara@gmail.com 3student, faculty of medicine, medical university of lublin, student scientific association at the department of psychology https://orcid.org/0000-0003-3372-0584|justynaelwiramichalczyk@gmail.com 4department of psychology, medical university of lublin https://orcid.org/0000-0002-7746-0086|magdalenafryze@umlub.pl 5department of nursing development, faculty of health sciences, medical university of lublin https://orcid.org/0000-0001-5712-1629|anetakosciolek@umlub.pl abstract: introduction: the diagnosis of a serious illness in a family affects all members. the child is a special subject, as he cannot yet understand many aspects of life at such a high perceptual level as an adult. communicating difficult information is part of the doctor's task and is one of the most difficult parts of the therapeutic process. the aim of the study: to analyze the methodology of communicating difficult information to pediatric oncology patients. material and method: polish and english-language scientific literature from 2012 2022 from databases such as pubmed, scopus, google scholar, web of science was reviewed. searches were conducted according to keywords: communicating difficult information, oncology, pediatrics, physician. https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.11.01.006 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43327 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) results and conclusions: one of the most well-known protocols for communicating difficult information is spikes. it describes the basic and necessary steps for properly informing parents and the child about the diagnosis, for example. healthy siblings should also learn about their brother's illness, but this task falls to the parents. psycho-oncological support for both the child and parents should be holistic, based on best practices, and tailored to the family's needs. streszczenie: wstęp: diagnoza ciężkiej choroby w rodzinie oddziałuje na wszystkich członków. dziecko jest podmiotem szczególnym, ponieważ nie potrafi jeszcze zrozumieć wielu aspektów życia na tak wysokim poziomie percepcyjnym jak osoba dorosła. przekazywanie informacji trudnej należy do zadań lekarza i jest jednym z najtrudniejszych elementów procesu terapeutycznego. cel pracy: analiza metodyki przekazywania trudnych informacji pediatrycznych pacjentów onkologicznych materiał i metoda: dokonano przeglądu polskoi anglojezycznego piśmiennictwa naukowego z lat 2012 – 2022, pochodzącego z baz danych takich jak pubmed, scopus, google scholar, web of science. wyszukiwania przeprowadzono według słów kluczowych: przekazywanie trudnych informacji, onkologia, pediatria, lekarz. wyniki i wnioski: jedynym z najbardziej znanych protokołów przekazywania trudnych informacji jest spikes. opisuje on podstawowe i niezbędne kroki dla właściwego poinformowania rodziców i dziecka na przykład o diagnozie. zdrowe rodzeństwo również powinno dowiedzieć się o chorobie brata, jednak zadanie to należy do rodziców. wsparcie psychoonkologiczne zarówno dziecka jak i rodziców powinno być holistyczne, oparte na dobrych praktykach, dostosowane do potrzeb rodziny. introduction communicating unhelpful information is one of the most difficult phases of the oncologist's clinical work. this statement is particularly apt when the subject of the process becomes the pediatric patient and his caregivers (parents/legal guardians). the population of children and adolescents is a group with specific needs, depending mainly on the stage of psychomotor, emotional, and spiritual development. during any medical procedure (except for emergencies), the overriding principal binding on medical personnel is the communication triad: medical professional child-parent (figure 1). it obliges to inform and communicate in parallel with two people, the parent, and the child. it is worth emphasizing the fact that it is the child who is the direct recipient of our actions and should not be overlooked during the consultation, even though the parents are usually the main decision maker [1]-[4]. there are several protocols for communicating unhelpful messages or those that cause major changes in the life of the patient and his family, these are abcde, breaks, or spikes. standards have also been developed for assessing the quality of the communicated data according to sort (strength of recommendation taxonomy), as well as mnemonics, for example, to facilitate the expression of empathy during the consultation such as nurse [5]-[9]. figure 1. communication triad in the doctor-parent-child (patient) relationship (source: https://www.mdpi.com/2227-9032/7/1/47/htm) the aim of the work the aim of the work is to present the methodology of disseminating information about an unfavorable diagnosis of cancer in a child. material and methods information on the research methodology is presented in figure 2. https://www.mdpi.com/2227-9032/7/1/47/htm figure 1. schematic of the study methodology (source: own elaboration). results for the purposes of the non-discussion study, one of the best-known protocols spikes was chosen. the expansion of the acronym is: s setting, p perception, i – invitation, k – knowledge, e – emotions, s strategy and summary figure no. 3. for each interview, it is necessary to prepare appropriately, ensure a quiet, peaceful place, plan the time to give all your attention to the patient and his parents, remind the basic data about the patient and his disease. in the next phase, the knowledge of the parents and the patient should be examined, and the image and attitude toward the disease should be established. it is necessary to move smoothly from the next phase to jointly establish expectations, the extent of the detail of information, followed by a summary of the course of the disease, to warn about the need to provide unfavorable information (the so-called "warning shot") and to move to the core of the information. after the unfavorable news resounded, the parents should be given time to receive it, think about it, and experience individual emotions. after a short while, the interviewer is obliged to let the recipient know that his feelings are important and show highquality empathy. the end of the conversation is to summarize, reassert an understanding of the fullness of the situation, and arrange a plan and purpose for further action [5]-[9]. figure 3. spikes model (source: https://www.islanddocs.com.au/2020/07/20/breaking-badnews/) dialogue about the diagnosis should initially begin with an individual consultation with the parents, so that they can work through their own emotions on their own, without them erupting uncontrollably in front of the child, which could become a confirmation for the patient of the parent's inability to cope with the fact of their illness and therefore inability to support them. parents' reactions to their child's illnesses can vary widely. the three basic types of caregivers' perceptions of the disease are harm, threat, and challenge. the most desirable is the last of these, then parents are mobilized to work together for the health of the child, actively participate in the therapeutic process, and are a source of knowledge, hope, and support. it is natural to feel sadness, depression, fear, terror, and anger, but these emotions should not dominate the welfare of the child [10]-[13]. in the next stage, information about the diagnosis should be given to the minor patient in the presence of the parents, using the protocol described above. the child's reaction to the disease depends mainly on age, gender, the severity of the disease, physical condition, and past experiences with the health care system. in the case described here, we are dealing with a 15-year-old boy in whom the onset of cancer has led to a loss of perspective in life. he does not undertake any activities and is passive about the diagnosis and the disease. these behaviors confirm the occurrence of a displacement reaction as an adaptive mechanism. from the case description, it can also be suspected that the boy is strongly emotionally affected by the loss of freedom, and has a sense of incapacitation, generating compensatory aggressive behavior towards his parents. younger, actively athletic siblings intensify the negative emotions in the boy, through a comparative reaction. any objections to the physical exertion associated with the disease reinforce the 15-year-old's belief in the loss of previous activities and the high risk of no return of the pre-disease state (even more so as the cancer is related to the musculoskeletal system). the patient is characterized by depression, and frustration, leading to the dysfunctional behaviors described [14], [15]. healthy siblings should also learn about their brother's illness, but this task belongs to the parents. it is they, educated, skilled and competent, and ready to pass on the information, who should do so. brothers and/or sisters of a sick child may feel lonely abandoned, feel anxiety and fearful of abandonment. they also often feel jealousy, lack of parental attention, and feel familial isolation. they usually take over the instrumental household duties of absent parents, which consequently leads to earlier psychological maturation, excessive feelings of duty, and loss of childish happiness, in favor of "adult responsibilities" [16], [17]. psycho-oncological support for both the child and the parents should be holistic, preceded by an examination of the needs and deficits of the individual therapy links, and during the therapy, the therapist should focus the parents' attention on their own positive resources. education in coping mechanisms, ways to deal with stress, and styles of conversation with the child are also elements of work with the parent of a child with a disease. a caregiver with knowledge and skills is comfortable in situations of exposure to adverse environmental factors. the psycho-oncologist should also direct the caregiver's attention toward the healthy sibling, pointing out the need to maintain a "golden mean" between the care of the child and one's own development, relationships, and rest. the therapist should systematically carry out the prevention of caregiver burnout syndrome [18]-[20]. children need support in many aspects related to their own cancer. at the age of fifteen, they usually deny the need for help and place a premium on independence, and high vitality, glorifying their autonomy above all else. a child in this age group is a demanding partner in any conversation, sensing any negative emotions, lies, and falsehoods. also, the level of language and understanding of the health situation can rank at different levels. therefore, the specialist providing therapy should adjust to the language, the amount of information, as well as the way it is conveyed to the individual's perceptual level. children feel, already at the spiritual level, that death is near, and therefore the psychologist should conduct discussions on its understanding, at a pace adapted to the patient's internal resources. chronic fear of death in the long term can be a source of psychopathology and personality disorders. therefore, prevention and early perceptual mastery of the concept of death is extremely important. staying in the hospital also disrupts the child's psychosocial development, the psycho-oncologist should mobilize the child to interact with peers both in and out of the hospital environment. in the 1980s, van eys constructed the "truly cured child" theory, confirming relational deficits during cancer. it assumes that full recovery is not only the absence of clinical symptoms, but also proper biopsychosocial functioning appropriate to developmental age [21]-[24]. conclusions 1. communicating difficult information is an important competency in the work of a pediatric oncologist. 2. there are many protocols to facilitate the communication of difficult disease information. 3. for pediatric oncologists, the principles of the communication triad in the doctorparent-child relationship apply. 4. the information provided to the child and parents should be adapted to the child's perceptual abilities, needs, and developmental stage. references [1] k. wnęk-joniec, l. pławecka-stolarska, and n. lipowska, “poradnik dla rodziców i personelu,” 2016. [2] “ogniki 2017; moduł viii”: https://bezpiecznaszkola.men.gov.pl/projekty/cechy%20rozwoju%20dziecka%20w%20wiek u%20wczesnoszkolnym.pdf [3] “pediatria po dyplomie zasady komunikacji lekarza z dzieckiem chorym przewlekle ...” https://podyplomie.pl/pediatria/36734,zasady-komunikacji-lekarza-z-dzieckiem-chorymprzewlekle-i-terminalnie-oraz-jego-rodzina (accessed mar. 05, 2023). [4] m. nowina konopka, “komunikacja lekarz-pacjent teoria i praktyka”. [5] “przekazywanie wiadomości niepomyślnych lub powodujących poważne zmiany w życiu pacjenta... na marginesie na marginesie medycyna rodzinna medycyna praktyczna dla lekarzy.” https://www.mp.pl/medycynarodzinna/namarginesie/namarginesie/202966,przekazywanie-wiadomosci-niepomyslnych-lubpowodujacych-powazne-zmiany-w-zyciu-pacjenta (accessed mar. 05, 2023). [6] t. świrydowicz, “psychological aspects of breaking bad news concerning disease and prognosis,” nowa medycyna. [7] “przekazywanie niepomyślnych informacji – opinie studentów menedżer zdrowia – termedia.” https://www.termedia.pl/mz/przekazywanie-niepomyslnych-informacji-opiniestudentow,44201.html (accessed mar. 05, 2023). [8] “jak przekazywać pacjentowi niepomyślne informacje?”. [9] p. potocki, “komunikacja z chorym onkologicznym”, doi: 10.1016/s0140-6736(03)15392-5. [10] k. stenka, p. i.-p. i p. kliniczna, and undefined 2018, “rodzice w obliczu choroby nowotworowej dziecka,” bibliotekanauki.pl, accessed: mar. 05, 2023. [online]. available: https://bibliotekanauki.pl/articles/942266.pdf [11] m. dąbkowska, a. kurylak, m. w.-p. polska, and undefined 2008, “poziom lęku rodziców dzieci z chorobą nowotworową–doniesienie wstępne,” elsevier, accessed: mar. 05, 2023. [online]. available: https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/s0031393908702531 [12] i. repka, p. betka, i. kuźmicz, g. puto, p. z.-m. paliatywna, and undefined 2019, “zmęczenie rodziców sprawujących opiekę nad dzieckiem z chorobą nowotworową,” ruj.uj.edu.pl, doi: 10.5114/pm.2019.86626. [13] e. c.-p. i p. kliniczna and undefined 2016, “psychologiczne trudności, wsparcie społeczne oraz radzenie sobie ze stresem u rodziców dzieci z chorobą nowotworową,” bibliotekanauki.pl, accessed: mar. 05, 2023. [online]. available: https://bibliotekanauki.pl/articles/940819.pdf [14] w. szkoła nauk humanistycznych dziennikarstwa poznaniu, “edukacja dzieci i młodzieży z chorobą nowotworową jako czynnik wsparcia,” pp. 279–298, 2012, accessed: mar. 05, 2023. [online]. available: https://repozytorium.amu.edu.pl/handle/10593/4293 [15] k. stenka, p. i.-p. i p. kliniczna, and undefined 2017, “radzenie sobie przez dzieci i młodzież z doświadczeniem choroby nowotworowej oraz skutkami jej leczenia,” bibliotekanauki.pl, accessed: mar. 05, 2023. [online]. available: https://bibliotekanauki.pl/articles/941616.pdf [16] a. b.-p. pedagogiczny and undefined 2013, “choroba nowotworowa dziecka jako czynnik powodujący zmiany w funkcjonowaniu rodziny-wybrane aspekty,” bibliotekanauki.pl, accessed: mar. 05, 2023. [online]. available: https://bibliotekanauki.pl/articles/1597320.pdf [17] i. glac, “sytuacja, przeżycia oraz potrzeby zdrowego rodzeństwa w rodzinach z dzieckiem przewlekle chorym,” 2019, accessed: mar. 05, 2023. [online]. available: https://depot.ceon.pl/handle/123456789/18523 [18] m. pawełczak-szastok, … j. p.-, and undefined 2012, “lęk w rodzinach dzieci chorujących na nowotwory,” researchgate.net, vol. 1, pp. 16–22, 2013, accessed: mar. 05, 2023. [online]. available: https://www.researchgate.net/profile/marta-pawelczakszastok/publication/354325173_lek_w_rodzinach_dzieci_chorujacych_na_nowotwory/links/ 6131359838818c2eaf7a42fa/lek-w-rodzinach-dzieci-chorujacych-na-nowotwory.pdf [19] a. mazur, a. aftyka, a. sipta, … e. s.-, and undefined 2016, “wsparcie oczekiwane i otrzymywane od personelu medycznego w percepcji rodziców hospitalizowanych dzieci,” researchgate.net, doi: 10.5114/pson.2016.66290. [20] b. antoszewska, z. b.psychoonkologia, and undefined 2017, “dialog w „trójkącie porozumienia”: relacja lekarz–dziecko–rodzice w sytuacji choroby przewlekłej. aspekty praktyczne,” ppm.edu.pl, doi: 10.5114/pson.2017.77549. [21] e. greszta, m. ryś, j. ś.-k. n. f. et, and undefined 2019, “okazywanie czułości między rodzicami i dziećmi-w narracjach dzieci chorujących na białaczkę,” fidesetratio.com.pl, accessed: mar. 05, 2023. [online]. available: https://fidesetratio.com.pl/ojs/index.php/fetr/article/view/78 [22] k. stenka, p. i.-p. i p. kliniczna, and undefined 2017, “radzenie sobie przez dzieci i młodzież z doświadczeniem choroby nowotworowej oraz skutkami jej leczenia,” bibliotekanauki.pl, accessed: mar. 05, 2023. [online]. available: https://bibliotekanauki.pl/articles/941616.pdf [23] w. szkoła nauk humanistycznych dziennikarstwa poznaniu, “edukacja dzieci i młodzieży z chorobą nowotworową jako czynnik wsparcia,” pp. 279–298, 2012, accessed: mar. 05, 2023. [online]. available: https://repozytorium.amu.edu.pl/handle/10593/4293 [24] j. p.-p. w naukach medycznych and undefined 2010, “rola psychoonkologii w leczeniu chorób nowotworowych u dzieci,” depot.ceon.pl, 2010, accessed: mar. 05, 2023. [online]. available: https://depot.ceon.pl/bitstream/handle/123456789/10605/psychologia%20w%20naukach%20 medycznych.pdf?sequence=1#page=44 113 grużewska, agnieszka and grużewska-piotrowska, kinga. vitamin d – knowledge among people about its properties and effects based on anonymous surveys. quality in sport. 2023;14(1):113-125. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.14.01.009 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/44547 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 14.06.2023. revised: 25.06.2023. accepted: 30.06.2023. published: 30.06.2023. vitamin d – knowledge among people about its properties and effects based on anonymous surveys witamina d – wiedza ludzi na temat jej właściwości i działania na podstawie anonimowych ankiet agnieszkagrużewska kolegium nauk medycznych, uniwersytet rzeszowski al. mjr. w. kopisto 2a, 35-959 rzeszów https://orcid.org/0009-0001-4047-0635 gruzewska.a@gmail.com kingagrużewska-piotrowska uniwersytecki szpital klinicznyim.fryderykachopina w rzeszowie ul. fryderyka szopena 2, 35-055 rzeszów https://orcid.org/0009-0009-3160-9867 kinga.gruzewska@gmail.com abstract introduction: vitamin d is produced under the influence of solar radiation. it can also be supplied in food or dietary supplements. the assessment of total serum 25(oh)d is widely accepted as an indicator of vitamin d concentration and observation of the population regarding hypovitaminosis or recommendations regarding supplementation. in fact, the definition of vitamin d deficiency is still a contentious issue, however, epidemiological data indicate that vitamin d deficiency is widespread worldwide, including poland. the aim of the study: the aim of the study was to assess the knowledge of people about supplementation and the effects of vitamin d, its deficiency and consumed nutrients, in which it is found, based on anonymous surveys. materials and methods: the research material was collected using an anonymous online survey in april and may 2023. the obtained results were analyzed and verified on the basis of scientific literature and statistically processed using microsoft office excel. https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.14.01.009 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/44547 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) https://orcid.org/0009-0001-4047-0635?fbclid=iwar2fogrhqpry4lhhuooju80s8slpudo9zdvq1315y8vvh3uv3vzs8cklheg mailto:gruzewska.a@gmail.com https://orcid.org/0009-0009-3160-9867 mailto:kinga.gruzewska@gmail.com 114 results: 47.3% of the respondents take dietary supplements with vitamin d, but 76% of these people do not know the dose they are taking. more than half of them declare knowledge of the function of vitamin d3, of which 70.3% of respondents correlate the effect of cholecalciferol with the skeletal system. 50.2% of people eat fish rarely or not at all. 68.5% of respondents claim that vitamin d should be supplemented with vitamin k to be effective. discussion and conclusions: less than half of the respondents take preparations containing vitamin d. few people know the full use of vitamin d in the body and its multidirectionality. more than half of the respondents do not know the effects of hypovitaminosis d. prevention of vitamin d deficiency should be reintroduced due to lifestyle changes, e.g. after the covid-19 pandemy. keywords: vitamin d, hypovitaminosis, cholecalciferol, calcium abstrakt wprowadzenie: witamina d powstaje pod wpływem promieniowania słonecznego. można dostarczyć ją także w pożywieniu lub suplementach diety. ocena całkowitego 25(oh)d w surowicy jest powszechnie akceptowana jako wskaźnik stężenia witaminy d oraz obserwacji populacji odnośnie hipowitaminozy czy rekomendacji odnośnie suplementacji. w rzeczywistości definicja niedoboru witaminy d jest nadal kwestią sporną, jednak dane epidemiologiczne wskazują, że niedobór witaminy d jest powszechny na całym świecie, w tym w polsce. cel pracy: celem pracy była ocena poziomu wiedzy wśród ludzi o suplementacji i działaniu witaminy d, jej niedoborze oraz spożywanych składnikach odżywczych, w których się znajduje oparta na anonimowych ankietach. materiały i metody: materiał do badań zebrano za pomocą anonimowej ankiety przeprowadzonej w kwietniu i maju 2023r. w formie online. uzyskane wyniki poddano analizie i weryfikacji na podstawie literatury naukowej oraz opracowano statystycznie przy użyciu programu microsoft office excel. wyniki: 47,3% ankietowanych przyjmuje suplementy diety, jednak wśród tych osób 76% nie zna przyjmowanej dawki. ponad połowa deklaruje znajomość funkcji witaminy d3, z czego 70,3% respondentów koreluje działanie cholekalcyferolu z układem kostnym. 50,2% osób rzadko spożywa ryby lub nie spożywa ich wcale. 68,5% ankietowanych twierdzi, że witaminę d należy suplementować z witaminą k, żeby była ona skuteczna. dyskusja i wnioski: mniej niż połowa respondentów przyjmuje preparaty zawierające witaminę d. niewiele osób zna pełne zastosowanie witaminy d na organizm i jej wielokierunkowość. ponad połowa ankietowanych nie zna skutków hipowitaminozy d. profilaktyka niedoboru witaminy d powinna zostać ponownie wprowadzona ze względu na zmianę stylu życia m.in. po pandemii covid-19. słowa klucze: witamina d, hipowitaminoza, cholekalcyferol, wapń wprowadzenie terminem witamina d określa się 2 związki: witaminę d2 (ergokalcyferol), która występuje w organizmach roślinnych i grzybach oraz witaminę d3 (cholekacyferol), występującą w organizmach zwierzęcych, która powstaje z 7-dehydrocholesterolu w wyniku syntezy skórnej pod wpływem promieniowania słonecznego (uvb, długość fali 290-315 nm). ilość witaminy d określa się w jednostkach międzynarodowych iu (international unit, 1 μg = 40 iu). aktywność biologiczna witaminy d2 i witaminy d3 jest równoważna [1]. witamina d i jej metabolity należą do grupy rozpuszczalnych w tłuszczach organicznych związków chemicznych o ogólnym wzorze c28h43oh (9,10-sekosteroidów). witamina d2 (ergokalcyferol, m. cz. 396,7) i witamina d3 (cholekalcyferol, m. cz. 384,6) różnią się jedynie budową łańcucha bocznego [2]. witamina d2 posiada dodatkowe wiązanie podwójne i grupę metylową. można też dostarczyć ją w suplementach diety lub lekach, zarówno dostępnych bez recepty (otc), jak i przepisanych przez lekarza. dieta w małym stopniu wpływa na dzienne zapotrzebowanie na witaminę d – nie przekracza 20% całego zapotrzebowania. najwięcej witaminy d zawierają ryby, m.in. węgorz, śledź, makrela czy łosoś. obecna jest ona także w żółtkach jaj czy produktach nabiałowych, czyli w mleku i jego przetworach, takich jak na przykład sery, masła i jogurty. żywność jednak może zostać wzbogacona w witaminę d, uzyskuje się to poprzez suszenie grzybów na słońcu czy naświetlanie promieniowaniem uv drożdży [3]. w polsce do margaryny i tzw. miksów tłuszczowych obowiązkowo dodaje 115 się witaminę d. metabolizm witaminy d rozpoczyna się w wątrobie. witamina d do wątroby trafia zarówno poprzez skórę (z 7-dehydrocholesterolu – 7dhc pod wpływem promieniowania uv powstaje cholekalcyferol), jak i z pożywienia (rozpuszczalna w tłuszczach jest wbudowywana w chylomikrony i transportowana do wątroby). transport metabolitów witaminy d we krwi odbywa się przy pomocy specjalnego białka dbp, które wiąże witaminę d. w wątrobie w wyniku hydroksylacji przy atomie węgla c25 powstaje 25hydroksycholekalcyferol (inne nazwy: kalcyfediol, kalcydiol, 25-hydroksywitamina d3, 25(oh)d), który jest transportowany do nerek. w nerkach, w zależności od stężenia wapnia, z 25-hydroksycholekalcyferolu powstawać może: kalcytriol – 1,25-dihydroksywitamina d, 1,25-(oh)2-d3 (aktywna postać witaminy d powstała w wyniku hydroksylacji kalcydiolu (25-oh-d) pod wpływem 1α-hydroksylazy, powstaje przy małym stężeniu kationów wapnia) lub 24,25-hydroksycholekalcyferol (nieczynna forma witaminy d powstała z 25hydroksycholekalcyferolu w wyniku działania 24-hydroksylazy, powstaje przy dużym stężeniu kationów wapnia). nerkowa 1-alfa-hydroksylaza jest kontrolowana przez endogenny parathormon [4]. rycina 1. główne źródła witaminy d, szlaki metaboliczne zaangażowane w jej syntezę oraz potencjalne mechanizmy szeroko rozpowszechnionej hipowitaminozy d [5]. aktywna 1,25-(oh2)-d3 związana z białkiem dbp krąży we krwi i jest transportowana do docelowych tkanek. gdy w organizmie występuje nadmiar 1,25-(oh2)-d następuje jej inaktywacja poprzez hydroksylację przez enzym. dwa główne szlaki degradacji zarówno kalcyfediolu, jak i kalcytriolu to: szlak laktonowy c23 i szlak utleniania c24. wymienione metabolity witaminy d są rozkładane pod wpływem działania cyp24a1 (24hydroksylazy). po kilku etapach kwas kalcytroinowy, jeden z końcowych produktów szlaku utleniania c24, jest wydalany głównie z żółcią, a tym samym z kałem. oznaczenie stężenia kalcydiolu pozwala najlepiej ocenić stan zaopatrzenia organizmu w witaminę d pochodzącą zarówno z diety, jak i zsyntetyzowanej w skórze. w porównaniu z innymi metabolitami okres półtrwania 25(oh)d3 jest długi i wynosi około 21 dni, tak więc stężenie w surowicy tej postaci witaminy d nie ulega gwałtownym i częstym wahaniom. jednocześnie kalcyfediol występuje w najwyższym stężeniu (w zależności od autora w granicach 20-80 ng/ml) względem pozostałych form. najbardziej aktywną ze wszystkich form witaminy d jest kalcytriol. jego okres półtrwania według danych literaturowych wynosi od 1 do 7 godzin, natomiast stężenie we krwi waha się w zakresie 0,03-0,04 ng/ml. [6] ocena całkowitego 25(oh)d w surowicy jest powszechnie akceptowana jako wskaźnik stężenia witaminy d [7] oraz obserwacji populacji odnośnie hipowitaminozy czy rekomendacji odnośnie suplementacji. w rzeczywistości definicja niedoboru witaminy d jest nadal kwestią sporną, co wynika z różnych zaleceń różnych gremiów naukowych [8]. przyjmuje się jednak, że poziomy kalcyfediolu poniżej 12 ng/ml (30 nmol/l) 116 oznaczają niedobór, a poziomy powyżej 30 ng/ml (75 nmol/l) są wystarczające (tabela 1). z kolei nadal nie jest jasne, jakie znaczenie kliniczne mają stężenia od 12 do 30 ng/ml (30 do 75 nmol/l) oraz progi wystarczalności na poziomie w zależności od wytycznych: 20 ng/ml (50 nmol/l) – suboptymalne zaopatrzenie [9], lub powyżej 30 ng/ml (≥ 75 nmol/l) [10]. rozbieżności te częściowo wynikają z braku standaryzacji testu 25(oh)d3 [7]. w polsce stężenie 30-50 ng/ml uznano za docelowe dla zapewnienia efektu plejotropowego działania witaminy d. z kolei hiperwitaminoza d występuję niezwykle rzadko. domeną tego stanu jest hiperkalcemia, może dochodzić więc do kalcyfikacji narządów, szczególnie nerek. dlatego ustalono najwyższe tolerowane stężenia dzienne (tabela 2) [3]. tabela 1. progi diagnostyczne określające status witaminy d na podstawie stężenia 25(oh)d w surowicy wyrażone w jednostkach [ng/ml] lub [nmol/l] status witaminy d stężenie 25(oh)d w surowicy [ng/ml] ciężki niedobór witaminy d < 10 ng/ml niedobór witaminy d 10-20 ng/ml (< 50 nmol/l) suboptymalne zaopatrzenie w witaminę d 20-30 ng/ml (50-75 nmol/l) docelowe stężenie witaminy d 30-50 ng/ml (17-125 nmol/l) potencjalna toksyczność 100-150 ng/ml toksyczność > 150 ng/ml tabela 2. maksymalne dawki witaminy d w zależności od wieku. grupa wiekowa maksymalna dzienna dawka noworodki i niemowlęta w wieku 0-12 miesięcy 1000 iu/dzień (25 µg/dzień) dzieci w wieku od 1 do 10 lat 2000 iu/dzień (50 µg/dzień) dzieci i nastolatki w wieku od 11 do 18 lat 4000 iu/ dzień (100 µg/dzień) dorośli od 19 lat i starsze z prawidłową masą ciała 4000 iu/ dzień (100 µg/dzień) kobiety w ciąży i kobiety karmiące 4000 iu/ dzień (100 µg/dzień) dorośli od 19 lat i starsi z wyższą masą ciała, otyli 10 000 iu/ dzień (250 µg/dzień) historia witaminy d z polsce sięga 1822 roku, kiedy dr śniadecki odkrył związek między krzywicą pokarmową a ekspozycją na słońce u dzieci mieszkających w dużych miastach w porównaniu z obszarami wiejskimi w polsce. pierwsze zalecenia dotyczące witaminy d opracowano i opublikowano w polsce w 2009 roku [11]. dostępne obecnie dane epidemiologiczne potwierdzają istniejący pogląd, że niedobór witaminy d jest powszechny na całym świecie, w tym w polsce [12]. wynika on głównie z postępujących zmian stylu życia, takie jak praca w pomieszczeniach zamkniętych z powodu pandemii covid-19 [13] lub unikanie słońca. jeśli przyjąć próg <20 ng/ml (<50 nmol/l) za niedobór, około jedna trzecia światowej populacji ma hipowitaminozę d, liczba ta wzrasta do 40% w europie [14]. większość ludzi może wytworzyć wystarczającą ilość witaminy d, przebywając codziennie na słońcu przez krótki czas z odkrytymi przedramionami, rękami lub nogami i bez kremu przeciwsłonecznego. to, ile czasu potrzeba na słońcu, żeby wytworzyć wystarczającą ilość witaminy d i zaspokoić zapotrzebowanie organizmu, zależy od między innymi: stosowania filtrów przeciwsłonecznych, pigmentacji skóry – im ciemniejsza, tym niższe wytwarzanie witaminy d, masy ciała – tkanka tłuszczowa ogranicza wchłanianie witaminy d do krwi oraz wieku – wraz ze wzrostem synteza witaminy d spada. optymalny czas to 15 minut przebywania na słońcu w godzinach 10–15, przy odsłonięciu 18 procent powierzchni ciała (krótka koszulka i spodenki), bez filtrów uv oraz zachmurzenia lub smogu. postępując w ten sposób, przedawkowanie witaminy d jest niemożliwe. jeśli chodzi o dzieci, lepsza w ich wypadku jest synteza witaminy d przez skórę, dlatego w okresie od kwietnia do września, najlepiej w godzinach między 10:00 a 15:00, zaleca się spacery lub zabawę na świeżym powietrzu. należy mieć na uwadze, że promienie ultrafioletowe b (uvb), których organizm potrzebuje do produkcji witaminy d, nie przedostają się przez szkło, więc nie można syntetyzować witaminy d, siedząc przy oknie. również przebywanie w solarium nie zapewnia witaminy d. 117 tabela 3. rekomendowane dzienne dawki witaminy d w suplementacji w zależności od wieku wraz z objaśnieniami. [3] wiek dzienne dawki witaminy d w iu uwagi 0-6 miesięcy 400 (10 µg) (cholekalcyferolu) od pierwszych dni życia niezależnie od sposobu karmienia. nie zaleca się stosowania kalcyfediolu u noworodków urodzonych w terminie. 6-12 miesięcy 400-600 (10–15 µg) (cholekalcyferolu), w zależności od dziennej ilości witaminy d spożywanej z posiłkami. nie zaleca się stosowania kalcyfediolu u zdrowych niemowląt. 1-10 lat  1–3 lat  4–10 lat 600-1000 (15–25 µg)  600 przez cały rok ze względu na związane z wiekiem ograniczenia opalania;  600–1000 przez cały rok, w zależności od masy ciała i spożycia witaminy d w diecie (jeśli nie spełnia wymagań dotyczących przebywania na świeżym powietrzu). u zdrowych dzieci w wieku 1–10 lat kalcyfediol nie jest zalecany.  przy zalecanym korzystaniu ze słońca (opalanie się z odkrytymi przedramionami i nogami przez 15– 30 minut w godzinach 10–15 bez filtrów przeciwsłonecznych, od maja do końca września) suplementacja cholekalcyferolu nie jest konieczna, choć nadal zalecana i bezpieczna. 11-18 lat 1000-2000 (25–50 µg) (cholekalcyferolu) przez cały rok, w zależności od masy ciała i spożycia witaminy d w diecie, alternatywnie 10 µg kalcyfediolu (roztwór doustny) oraz wykonanie kontrolnego oznaczenia 25(oh)d w surowicy po 6–8 dniach od rozpoczęcia suplementacji. należy stosować: cholekalcyferol (pierwszy wybór), kalcyfediol (lek drugiego wyboru). opalanie się z odkrytymi przedramionami i nogami przez 30–45 minut w godzinach 10-15 bez ochrony przeciwsłonecznej, od maja do końca września – suplementacja cholekalcyferolu nie jest konieczna, choć nadal zalecana i bezpieczna. > 18 lat 1000-2000 (25–50 µg) (cholekalcyferolu) przez cały rok gdy warunki przebywania na słońcu nie są spełnione, w zależności od masy ciała i spożycia witaminy d w diecie, alternatywnie 10 µg kalcyfediolu (roztwór doustny) oraz wykonanie kontrolnego oznaczenia 25(oh)d w surowicy po 6–8 dniach od rozpoczęcia suplementacji. należy stosować: cholekalcyferol (pierwszy wybór), kalcyfediol (lek drugiego wyboru). zdrowe osoby opalające się z odkrytymi przedramionami i nogami przez 30–45 minut w godzinach 10-15, bez filtrów przeciwsłonecznych od maja do końca września suplementacja cholekalcyferolu nie jest konieczna, choć nadal zalecana i bezpieczna. 65-75 lat oraz osoby z ciemną karnacją skóry 1000-2000 (25–50 µg), z uwzględnieniem masy ciała oraz ilości spożywanych produktów zawierających witaminę d, alternatywnie 10 µg kalcyfediolu (roztwór doustny) oraz wykonanie kontrolnego oznaczenia 25(oh)d w surowicy po 6–8 dniach od rozpoczęcia suplementacji. należy stosować: cholekalcyferol (pierwszy wybór), kalcyfediol (lek drugiego wyboru). > 75 lat 2000-4000 (50–100 µg) przez cały rok w zależności od masy ciała i podaży witaminy d w diecie, alternatywnie 10 µg kalcyfediolu (roztwór doustny) oraz wykonanie kontrolnego oznaczenia 25(oh)d w surowicy po 6–8 dniach od rozpoczęcia suplementacji. należy stosować: cholekalcyferol (pierwszy wybór), kalcyfediol (lek drugiego wyboru). kobiety w ciąży i karmiące 2000 118 powiązania między witaminą d a zdrowiem w kontekście globalnym i publicznym nie zostały jeszcze w pełni zbadane. istnieje wiele opublikowanych badań, w których opisano zagrożenia dla zdrowia i wzrost zachorowalności z powodu niedoboru witaminy d. w piśmiennictwie z ostatniej dekady uwzględniono również szereg negatywnych badań dotyczących działania witaminy d [3]. jednak wnioski z większości doniesień, zwłaszcza z badań rozszerzonych, przedłużonego czasu obserwacji, wskazują głównie korzystne działania witaminy d. witamina d ma kluczowe znaczenie dla gospodarki wapniowej i kostnej organizmu, zarówno w stanach fizjologicznych, jak i chorobowych [15]. posiada również wiele funkcji ogólnoustrojowych, które są znane jako efekty pozaszkieletowe [16]. większość z nich jest oparta na badaniach obserwacyjnych oraz dowodach eksperymentalnych, niestety istnieje niewiele odpowiednich randomizowanych badaniach klinicznych [17]. wśród licznych działań pozaszkieletowych witamina d odgrywa kluczową rolę w regulacji podstawowych procesów zaangażowanych w homeostazę sercowo-naczyniową [18], a także w modulację stanu zapalnego i dostrajanie systemów odporności wrodzonej i nabytej. ta funkcja wydaje się być istotna w związku z wirusowymi infekcjami dróg oddechowych, między innymi zakażeniami covid-19 [19]. prowadzone są także badania na temat wpływu hipowitaminozy d na patofizjologię cukrzycy, a także wpływu suplementacji witaminy d na naturalny przebieg cukrzycy, kontrolę glikemii oraz częstość występowania i rozpowszechnienie powikłań mikroi makronaczyniowych [7]. powszechny niedobór witaminy d [20], poza szkodliwym wpływem na układ kostny [21], został powiązany z rozwojem i progresją kilku chorób, takich jak nowotwory [22] czy otyłość [23]. materiały i metody badanie zostało przeprowadzone w kwietniu i maju 2023 roku, wśród grupy 203 osób. w celu uzyskania możliwie najbardziej reprezentatywnych wyników, grupa badana reprezentowała osoby obu płci, w przedziale wiekowym 18-70 lat, mieszkające na terenie całej polski, o różnym stopniu wykształcenia. materiał do badań został zebrany za pomocą autorskiego kwestionariusza online. ankieta zawierała 5 pytań w części ogólnej oraz 16 pytań w części szczegółowej. pierwsza część kwestionariusza zawierała informacje dotyczące odpowiednio każdego wypełniającego ankietę (płeć, wiek, wykształcenie, miejsce zamieszkania, wykonywany zawód lub podjęte studia – medyczne lub niemedyczne). pozostałe pytania dotyczyły suplementacji witaminy d, wiedzy na temat jej niedoborów oraz nadmiaru, źródeł pokarmowych tej witaminy oraz jej syntezy związanej ze słońcem. ponadto pytano o nawyki żywieniowe wybiórczych spożywanych produktów, które zawierają w sobie witaminę d. uzyskane wyniki poddano analizie i weryfikacji na podstawie literatury naukowej oraz opracowano statystycznie przy użyciu programu microsoft office excel. wyniki wśród 203 ankietowanych, 55,7% stanowiły osoby wykonujące zawód medyczny lub uczące się w tym kierunku, a 44,3% osoby niezwiązane z branżą medyczną lub ochroną zdrowia. w badaniu wzięło udział 75,9% kobiet i 24,1% mężczyzn. biorąc pod uwagę wiek, dane przedstawiają się następująco (wykres 1), a jeśli chodzi o wykształcenie: 5,9% to osoby z wykształceniem podstawowym, 11,8% – z zawodowym, 46,3% osób ma wykształcenie średnie, a 36% – wyższe. 40,4% ankietowanych to osoby zamieszkujące wieś, 23,15% – osoby mieszkające w mieście poniżej 100 tys. mieszkańców, a 74 osoby (36,45%) – powyżej 100 tys. mieszkańców. wykres 1. charakterystyka grupy biorącej udział w ankiecie pod względem wieku. [wykres własny] 119 na pytanie: „czy zażywa pan/pani suplementy diety lub leki zawierające witaminę d?” 47,3% ankietowanych odpowiada pozytywnie. dla tych osób kolejne pytanie było otwarte: „w jakich dawkach pan/pani przyjmuje suplement z witaminą d (ile razy dziennie, jakie ilości np. ile j.m.)?”. 64,8% osób przyjmujących witaminę d suplementuje ją raz dziennie, a 76% nie zna dawki, ponieważ przyjmuje preparat z polecenia osób trzecich lub została zachęcona reklamą. kolejne pytanie dotyczyło czasu przyjmowania preparatów z witaminą d (wykres 2). w pytaniu o osobę, która podjęła decyzje o zastosowaniu suplementacji 89,5% osób odpowiada, że podjęła ją samodzielnie, 4,2% ankietowanych, że decyzja została podjęta przez lekarza, a 6,3% przez kogoś innego. wykres 2. czas przyjmowania preparatów z witaminą d. [wykres własny] następne pytania dotyczyły działania witaminy d i w ankiecie na pytanie: „czy wiesz, za co odpowiedzialna jest witamina d3?” ponad połowa (54,7%) deklaruje znajomość funkcji fizjologicznej witaminy d3, z czego 70,3% respondentów koreluje działanie cholekalcyferolu z układem kostnym (wykres 3). na pytanie: „czy wiesz, jakie są skutki niedoboru witaminy d3?” 53,2% osób odpowiedziało twierdząco, a odpowiedź „nie” zaznaczyło 95 osób (46,8%). kolejne pytanie sprawdzało, czy ankietowani wiedzą, jakie pokarmy należy jeść, aby zapewnić odpowiednią ilość witaminy d w organizmie. 60,1% odpowiadających nie wie, 39,9% zna takie produkty. dalsze pytania dotyczyły nawyków żywieniowych badanych osób, tj. spożywania określonych produktów zawierających witaminę d (wykres 4). wykres 3. wiedza badanych na temat funkcji witaminy d. [wykres własny] 120 wykres 4. spożywanie określonych produktów zawierających witaminę d przez ankietowanych. [wykres własny] kolejnym pytaniem było: „czy wiesz, ile czasu należy spędzić na słońcu, aby zsyntezować pełną dzienną dawkę witaminy d3?” (wykres 5). na pytanie: „czy zapotrzebowanie na witaminę d3 zmienia się wraz z wiekiem?” 56,2% ankietowanych odpowiedziało twierdząco. kolejne pytanie dotyczyło wiedzy, czy można przedawkować witaminę d. 41,9% osób stwierdziło, że można, 12,8%, że nie, a 45,3% respondentów odpowiedziało, że nie wie. ostatnim pytaniem było: „czy witaminę d należy suplementować z witaminą k?”. 139 osób (68,5%) twierdzi, że jest taka potrzeba, a 31,5%, że nie. wykres 5. ilość czasu według ankietowanych potrzebna do zsyntezowania pełnej dziennej dawki witaminy d [wykres własny] wpływ witaminy d na organizm witamina d odgrywa istotną rolę w procesie wchłaniania wapnia w jelicie cienkim. stężenie 25(oh)d3 w surowicy krwi jest pozytywnie skorelowane ze stopniem mineralizacji kości, zaś negatywnie z koncentracją pth. przewlekły niedobór witaminy d prowadzi do zaburzenia procesu wchłaniania wapnia w jelicie cienkim, 121 przez co stężenie wapnia we krwi spada. w odpowiedzi na nieprawidłowy poziom wapnia we krwi, przytarczyce zwiększają produkcję pth, który kosztem wapnia zgromadzonego w kościach, uzupełnia jego niedobory w surowicy krwi. proces ten przebiega poprzez aktywację osteoklastów, co skutkuje destrukcją tkanki kostnej. wtórna nadczynność przytarczyc jest kolejnym czynnikiem, który naraża osoby z poważnym niedoborem witaminy d na ryzyko, ponieważ może ona przynajmniej częściowo przyczynić się do patofizjologii utraty masy kostnej i ryzyka złamań u osób z hipowitaminozą. ciężki niedobór witaminy d ma niekorzystne skutki dla kośćca [16], prowadzi m.in. do krzywicy, osteomalacji (odpowiednik krzywicy u dorosłych), wysokiego obrotu kostnego i utraty masy kostnej, a w konsekwencji do osteoporozy. z kolei u osób starszych może prowadzic do zwiększonego ryzyka złamań szyjki kości udowej. kwestionuje się jednak skutki łagodniejszych stopni niedoboru witaminy d, ponieważ przyczyniają się one do rozwoju osteoporozy, ale wydaje się, że suplementacja samą witaminą d nie zmniejsza częstości złamań. w związku z tym korzyści dla układu kostnego u osób starszych prawdopodobnie nie będą widoczne dla tych z łagodnym niedoborem witaminy d, a na pewno nie u osób, u których stężenie 25(oh)d w surowicy przekracza wartość progową. w badaniu starszych kobiet, u których wyjściowe stężenie kalcydiolu wynosiło około 20 nmol/l wykazano, że codzienna suplementacja witaminy d3 oraz wapnia przez 18 miesięcy zmniejsza ryzyko złamań szyjki kości udowej i innych złamań pozakręgowych [24]. ponadto znacznie zmniejszyło się średnie stężenie parathormonu w surowicy. nadal istnieją kontrowersje dotyczące dokładnego poziomu 25(oh)d, poniżej którego wzrasta poziom pth. gdyby taki próg można było jednoznacznie określić, można by określić zakres niedoboru witaminy d na podstawie stopnia wtórnej nadczynności przytarczyc wywołanej niedoborem witaminy d. jednak ten próg może również zależeć od innych czynników, takich jak spożycie wapnia i aktywność fizyczna. istnieje związek między niedoborem witaminy d a schorzeniami tkanki mięśniowej, takimi jak miopatia. zauważono, że deficyt witaminy d sprzyja zmniejszeniu ilości białych włókien mięśniowych (typ ii), co jest typowym objawem procesów starzenia. na poziomie molekularno-biologicznym witamina d wpływa na dwa różne szlaki mięśniowo-szkieletowe –tkankę nerwowo-mięśniową, który prowadzi do upadków i złamań oraz poprzez zmniejszenie wchłaniania wapnia, co prowadzi do zwiększenia poziomu pth, zwiększonej resorpcji kości i utraty masy kostnej, co prowadzi do zwiększonego ryzyka złamania [6]. z kolei wyniki niektórych badań sugerują, że suplementacja witaminy d nie zapobiega złamaniom lub upadkom, ani nie ma klinicznie znaczącego wpływu na gęstość mineralną kości, w związku z czym nie ma według niektórych uzasadnienia dla stosowania suplementów witaminy d w celu utrzymania lub poprawy zdrowia układu mięśniowo-szkieletowego [25]. suplementacja witaminy d może wpływać na zapobieganie infekcjom, zarówno wirusowym, jak i bakteryjnym. w przeglądzie systematycznym ‘vitamin d supplementation to prevent acute respiratory infections: a systematic review and meta-analysis of aggregate data from randomised controlled trials’ autorzy zakwalifikowali 43 badania. nie zaobserwowano istotnego wpływu suplementacji witaminy d na ryzyko wystąpienia jednego lub więcej incydentów ostrych infekcji dróg oddechowych dla żadnej z podgrup zdefiniowanych przez wyjściowe stężenie 25(oh)d. jednak zaobserwowano ochronne działanie witaminy d w badaniach, w których podawano ją w schemacie dziennym w dawce 400-1000 iu przez okres 12 miesięcy lub mniej oraz uczestnicy w chwili włączenia mieli od roku do 16 lat. suplementacja witaminy d była bezpieczna i ogólnie zmniejszała ryzyko infekcji w porównaniu z placebo, chociaż redukcja ryzyka była niewielka [26]. zaproponowano także, że witamina d może zmniejszyć częstość występowania i ciężkość covid-19. w tym dużym, populacyjnym badaniu zaobserwowano, że pacjenci otrzymujący cholekalcyferol lub kalcyfediol, którzy uzyskują stężenie 25ohd w surowicy  ≥ 30 ng/ml, byli mniej narażeni na zachorowanie na covid-19 oraz po zachorowaniu ciężkość infekcji oraz śmiertelność były mniejsze [27]. z kolei w innym badaniu wykazano, że w leczeniu osób zakażonych covid-19 przydatne mogą być wyższe dawki witaminy d3, jednak w celu oceny tych zaleceń należy przeprowadzić badania z randomizacją i duże badania populacyjne [28]. badanie obserwacyjne przeprowadzone w holandii na 256 noworodkach wykazało, że osoby urodzone ze stężeniem 25(oh)d <20 ng/ml w porównaniu ze stężeniem >30 ng/ml miały zwiększone ryzyko rozwoju ciężkiej infekcji rsv dolnych dróg oddechowych w pierwszym roku życia [29]. niskie stężenie witaminy d może być też ważnym czynnikiem ryzyka zapadalności na sepsę i śmiertelności. w metaanalizie obejmującej 42 badania z udziałem 7434 dzieci ponad połowa miała niedobór witaminy d. spośród 889 dzieci z sepsą z 18 badań, 64% miało niedobór witaminy d. wyniki sugerują, że niedobór 25(oh)d u dzieci w ostrym i krytycznym stanie jest wysoki i wiąże się ze zwiększoną śmiertelnością [30]. witamina d zmniejsza również ryzyko chorób autoimmunologicznych. badanie vital wykazało, że suplementacja witaminy d3 w dawce 2000 iu na dobę przez ponad 5 lat znacznie zmniejszyła ryzyko wystąpienia chorób autoimmunologicznych. wyniki dla poszczególnych chorób autoimmunologicznych nie były znaczące ze względu na małą liczbę przypadków, jednak te o zmniejszonej częstości występowania to: łuszczyca, polimialgia reumatyczna i reumatoidalne zapalenie stawów [31]. 122 witamina d może też zmniejszać ryzyko cukrzycy zarówno typu 1, jak i typu 2 poprzez wpływ na czynność komórek beta, wrażliwość na insulinę i systematyczny stan zapalny. dane z badań obserwacyjnych korelowały niedobór witaminy d z ryzykiem cukrzycy typu 1 i typu 2. prospektywne i ekologiczne badania zachorowalności na raka trzustki generalnie potwierdzają korzystny wpływ wyższego stężenia 25hydroksywitaminy d, jak również odwrotną korelację między dawką lub ekspozycją na uvb a zapadalnością i lub śmiertelnością z powodu raka trzustki. potrzebne są jednak duże randomizowane, zaślepione, prospektywne badania, aby pełniej ocenić potencjalną terapeutyczną rolę witaminy d w zapobieganiu chorobom i nowotworom trzustki [32]. wpływ witaminy d na ryzyko chorób sercowo-naczyniowych został zaobserwowany już w 1981 roku. robert scragg zasugerował, że zwiększone ryzyko tych chorób w zimie było spowodowane niższymi dawkami promieniowania słonecznego uvb i mniejszymi stężeniami 25(oh)d w surowicy. obecnie wiadomo, że śmiertelność z powodu chorób sercowo-naczyniowych jest o około 25% wyższa zimą niż latem w krajach położonych na średnich szerokościach geograficznych, a głównym wyznacznikiem jest niższe stężenie kalcydiolu w surowicy. w aktualnych metaanalizach stwierdza się, że względne ryzyko zgonu z powodu chorób sercowo-naczyniowych zmniejszyło się przy wzroście stężenia witaminy d w surowicy, taka sama korelacja występuje w związku z ryzykiem zdarzeń sercowo-naczyniowych niezakończonych zgonem [33]. dyskusja mniej niż połowa respondentów przyjmuje preparaty zawierające witaminę d, w większości są to kobiety związane z zawodami medycznymi. te osoby zwykle są świadome przyjmowanej dawki suplementu, co może świadczyć o tym, że znają działanie witaminy d oraz są świadome jej niedoboru. może również na to wskazywać fakt, ż 89,5% ankietowanych, którzy stosują suplementację, podjęła te decyzję samodzielnie. osoby, które zaznaczyły, że decyzja o przyjmowaniu witaminy d została podjęta przez kogoś innego były głównie w wieku 18-25 lat, co może świadczyć o wpływie rodziców na zdrowie tychże osób. mało ludzi stosuje cholekalcyferol dłużej niż 3 miesiące, z kolei wiele stosuje go tylko w okresie jesienno-zimowym, co może wynikać z faktu, że często reklamy odnośnie suplementacji pojawiają się w okresie zmniejszonej ilości oddziałującego promieniowania słonecznego, ludzie kupują jedno opakowanie suplementu, a następnie zapominają, jaki jest cel przyjmowania tej witaminy. niewiele osób zna pełne zastosowanie witaminy d na organizm i jej wielokierunkowość. 70,3% respondentów wiąże ją tylko z działaniem na gospodarkę wapniowofosforanową. ponad połowa ankietowanych nie zna skutków hipowitaminozy d. z kolei jeśli mowa o nawykach żywieniowych, to 50,2% respondentów rzadko spożywa ryby morskie, a są one przecież dobrym źródłem cholekalcyferolu. również 50,2% osób rzadko spożywa margarynę, a 44,8% masło, jednak tutaj osoby, które zaznaczyły, że nigdy nie spożywają margaryny, używają masła kilka razy w tygodniu i odwrotnie – osoby niespożywające masła, korzystają z margaryny. osoby biorące udział w ankiecie często spożywają jajka, a zawarte w nim żółtko jest dobrym źródłem witaminy d zawartej w pożywieniu. 48,3% badanych nie wie, ile czasu należy spędzić na słońcu, aby zsyntetyzować pełną dzienną dawkę witaminy d. jest to niepokojące, ponieważ 80% witaminy d powstaje w wyniku syntezy skórnej pod wpływem promieniowania słonecznego. na ostatnie pytanie w ankiecie: „czy witaminę d należy suplementować z witaminą k?” aż 139 osób (68,5%) odpowiedziało, że jest taka potrzeba. od jakiegoś czasu popularne jest połączenie witaminy d i k, a konkretniej k2 mk7. suplementy zawierające to połączenie są znacznie droższe, a warto wiedzieć, że nie jest to niezbędne połączenie, ponieważ w większość przypadków tania, zdrowa dieta potrafi dostarczać zarówno wapń, jak i dużą ilość witaminy k w obu formach. witamina k2 jest najbardziej potrzebna wtedy, gdy we krwi występuje nadmiar wapnia. wnioski powinno zwracać szczególną uwagę na poziom witaminy d u małych dzieci, dzieci, młodzieży, dorosłych i seniorów. profilaktyka niedoboru witaminy d powinna zostać ponownie wprowadzona wśród towarzystw medycznych oraz osób odpowiedzialnych za politykę zdrowotną nie tylko w okresie jesienno-zimowym, ale w związku ze zmiana trybu życia, pracy oraz spędzania wolnego czasu – przez cały rok. witaminę d można przedawkować, skutki hiperwitaminozy to najczęściej: zaburzenia pracy serca, kamica nerek, gromadzenie się wapnia w tętnicach choroby układu kostnego u noworodków, jednak częściej w populacji na całym świecie obserwowany jest niedobór witaminy d. wiąże się on nie tylko ze zbyt małą ilością przebywania na słońcu, ale takie choroby jak: przewlekłe choroby nerek, choroby zapalne jelit, zespoły złego wchłaniania, stosowanie leków przeciwpadaczkowych, antyretrowitrusowych, nadczynność przytarczyc, nowotwory złośliwe (np. chłoniaki), gruźlica czy choroby autoimmunologiczne mogą osłabiać wchłanianie cholekalcyferolu. 123 disclosures: no disclosures. financial support: no financial support was received. conflict of interest: the authors declare no conflict of interest. bibliografia 1. tripepi, g., fusaro, m., arcidiacono, g. et al. evaluating benefit from vitamin d supplementation: defining the area for treatment. osteoporos int (2023). https://doi.org/10.1007/s00198-023-06802-x 2. karczmarewicz e, łukaszkiewicz j, lorenc r, vitamin d metabolism, action, requirements and treatment strategies. standardy medyczne, 2007, 4, 137-142. 3. płudowski p, kos-kudła b, walczak m, fal a, zozulińska-ziółkiewicz d, sieroszewski p, peregudpogorzelski j, lauterbach r, targowski t, lewiński a, spaczyński r, wielgoś m, pinkas j, jackowska t, helwich e, mazur a, ruchała m, zygmunt a, szalecki m, bossowski a, czech-kowalska j, wójcik m, pyrżak b, żmijewski ma, abramowicz p, konstantynowicz j, marcinowska-suchowierska e, bleizgys a, karras sn, grant wb, carlberg c, pilz s, holick mf, misiorowski w. guidelines for preventing and treating vitamin d deficiency: a 2023 update in poland. nutrients. 2023 jan 30;15(3):695. doi: 10.3390/nu15030695. pmid: 36771403; pmcid: pmc9920487. 4. bouillon r, carmeliet g, verlinden l, van etten e, verstuyf a, luderer hf, lieben l, mathieu c, demay m. vitamin d and human health: lessons from vitamin d receptor null mice. endocr rev. 2008 oct;29(6):726-76. doi: 10.1210/er.2008-0004. epub 2008 aug 11. pmid: 18694980; pmcid: pmc2583388. 5. tecilazich f, formenti am, giustina a. role of vitamin d in diabetic retinopathy: pathophysiological and clinical aspects. rev endocr metab disord. 2021 dec;22(4):715-727. doi: 10.1007/s11154-020-09575-4. pmid: 33026598; pmcid: pmc7538371. 6. giustina a, bouillon r, dawson-hughes b, ebeling pr, lazaretti-castro m, lips p, marcocci c, bilezikian jp. vitamin d in the older population: a consensus statement. endocrine. 2023 jan;79(1):31-44. doi: 10.1007/s12020-022-03208-3. epub 2022 oct 26. pmid: 36287374; pmcid: pmc9607753. 7. giustina a, adler ra, binkley n, bouillon r, ebeling pr, lazaretti-castro m, marcocci c, rizzoli r, sempos ct, bilezikian jp. controversies in vitamin d: summary statement from an international conference. j clin endocrinol metab. 2019 feb 1;104(2):234-240. doi: 10.1210/jc.2018-01414. pmid: 30383226. 8. bouillon r. comparative analysis of nutritional guidelines for vitamin d. nat rev endocrinol. 2017 aug;13(8):466-479. doi: 10.1038/nrendo.2017.31. epub 2017 apr 7. pmid: 28387318. 9. ross ac, manson je, abrams sa, aloia jf, brannon pm, clinton sk, durazo-arvizu ra, gallagher jc, gallo rl, jones g, kovacs cs, mayne st, rosen cj, shapses sa. the 2011 report on dietary reference intakes for calcium and vitamin d from the institute of medicine: what clinicians need to know. j clin endocrinol metab. 2011 jan;96(1):53-8. doi: 10.1210/jc.2010-2704. epub 2010 nov 29. pmid: 21118827; pmcid: pmc3046611. 10. holick mf, binkley nc, bischoff-ferrari ha, gordon cm, hanley da, heaney rp, murad mh, weaver cm; endocrine society. evaluation, treatment, and prevention of vitamin d deficiency: an endocrine society clinical practice guideline. j clin endocrinol metab. 2011 jul;96(7):1911-30. doi: 10.1210/jc.20110385. epub 2011 jun 6. erratum in: j clin endocrinol metab. 2011 dec;96(12):3908. pmid: 21646368. 11. charzewska j, chlebna-sokół d, chybicka a, czech-kowalska j, dobrzańska a, helwich e, imiela jr, karczmarewicz e, ksiazyk jb, lewiński a, lorenc rs, lukas w, łukaszkiewicz j, marcinowskasuchowierska e, milanowski a, milewicz a, płudowski p, pronicka e, radowicki s, ryzko j, socha j, szczapa j, weker h; zespół ekspertów. stanowisko zespołu ekspertów. polskie zalecenia dotyczace profilaktyki niedoborów witaminy d 2009 [prophylaxis of vitamin d deficiency--polish recommendation 2009]. ginekol pol. 2010 feb;81(2):149-53. polish. pmid: 20232716. 12. pludowski p., grant w.b., bhattoa h.p., bayer m., povoroznyuk v., rudenka e., ramanau h., varbiro s., rudenka a., karczmarewicz e., et al. vitamin d status in central europe. int. j. endocrinol. 2014;2014:589587. doi: 10.1155/2014/589587. 13. puig-domingo m, marazuela m, giustina a. covid-19 and endocrine diseases. a statement from the european society of endocrinology. endocrine. 2020 apr;68(1):2-5. doi: 10.1007/s12020-020-02294-5. pmid: 32279224; pmcid: pmc7150529. 14. cashman kd, dowling kg, škrabáková z, gonzalez-gross m, valtueña j, de henauw s, moreno l, damsgaard ct, michaelsen kf, mølgaard c, jorde r, grimnes g, moschonis g, mavrogianni c, manios y, thamm m, mensink gb, rabenberg m, busch ma, cox l, meadows s, goldberg g, prentice a, 124 dekker jm, nijpels g, pilz s, swart km, van schoor nm, lips p, eiriksdottir g, gudnason v, cotch mf, koskinen s, lamberg-allardt c, durazo-arvizu ra, sempos ct, kiely m. vitamin d deficiency in europe: pandemic? am j clin nutr. 2016 apr;103(4):1033-44. doi: 10.3945/ajcn.115.120873. epub 2016 feb 10. pmid: 26864360; pmcid: pmc5527850. 15. mazziotti g, formenti am, adler ra, bilezikian jp, grossman a, sbardella e, minisola s, giustina a. glucocorticoid-induced osteoporosis: pathophysiological role of gh/igf-i and pth/vitamin d axes, treatment options and guidelines. endocrine. 2016 dec;54(3):603-611. doi: 10.1007/s12020-016-1146-8. epub 2016 oct 20. pmid: 27766553. 16. bouillon r, marcocci c, carmeliet g, bikle d, white jh, dawson-hughes b, lips p, munns cf, lazaretti-castro m, giustina a, bilezikian j. skeletal and extraskeletal actions of vitamin d: current evidence and outstanding questions. endocr rev. 2019 aug 1;40(4):1109-1151. doi: 10.1210/er.201800126. pmid: 30321335; pmcid: pmc6626501. 17. giustina a, adler ra, binkley n, bollerslev j, bouillon r, dawson-hughes b, ebeling pr, feldman d, formenti am, lazaretti-castro m, marcocci c, rizzoli r, sempos ct, bilezikian jp. consensus statement from 2nd international conference on controversies in vitamin d. rev endocr metab disord. 2020 mar;21(1):89-116. doi: 10.1007/s11154-019-09532-w. pmid: 32180081; pmcid: pmc7113202. 18. ni w, watts sw, ng m, chen s, glenn dj, gardner dg. elimination of vitamin d receptor in vascular endothelial cells alters vascular function. hypertension. 2014 dec;64(6):1290-8. doi: 10.1161/hypertensionaha.114.03971. epub 2014 sep 8. pmid: 25201890; pmcid: pmc4430199. 19. marazuela m, giustina a, puig-domingo m. endocrine and metabolic aspects of the covid-19 pandemic. rev endocr metab disord. 2020 dec;21(4):495-507. doi: 10.1007/s11154-020-09569-2. erratum in: rev endocr metab disord. 2021 mar;22(1):145. pmid: 32643004; pmcid: pmc7343578. 20. holick mf. the vitamin d deficiency pandemic: approaches for diagnosis, treatment and prevention. rev endocr metab disord. 2017 jun;18(2):153-165. doi: 10.1007/s11154-017-9424-1. pmid: 28516265. 21. canalis e, giustina a, bilezikian jp. mechanisms of anabolic therapies for osteoporosis. n engl j med. 2007 aug 30;357(9):905-16. doi: 10.1056/nejmra067395. pmid: 17761594. 22. boughanem h, cabrera-mulero a, hernández-alonso p, clemente-postigo m, casanueva ff, tinahones fj, morcillo s, crujeiras ab, macias-gonzalez m. association between variation of circulating 25-oh vitamin d and methylation of secreted frizzled-related protein 2 in colorectal cancer. clin epigenetics. 2020 jun 9;12(1):83. doi: 10.1186/s13148-020-00875-9. pmid: 32517740; pmcid: pmc7285750. 23. 27. de oliveira lf, de azevedo lg, da mota santana j, de sales lpc, pereira-santos m. obesity and overweight decreases the effect of vitamin d supplementation in adults: systematic review and metaanalysis of randomized controlled trials. rev endocr metab disord. 2020 mar;21(1):67-76. doi: 10.1007/s11154-019-09527-7. pmid: 31832878. 24. chapuy mc, arlot me, duboeuf f, brun j, crouzet b, arnaud s, delmas pd, meunier pj. vitamin d3 and calcium to prevent hip fractures in elderly women. n engl j med. 1992 dec 3;327(23):1637-42. doi: 10.1056/nejm199212033272305. pmid: 1331788. 25. bolland mj, grey a, avenell a. effects of vitamin d supplementation on musculoskeletal health: a systematic review, meta-analysis, and trial sequential analysis. lancet diabetes endocrinol. 2018 nov;6(11):847-858. doi: 10.1016/s2213-8587(18)30265-1. epub 2018 oct 4. pmid: 30293909. 26. jolliffe da, camargo ca jr, sluyter jd, aglipay m, aloia jf, ganmaa d, bergman p, bischoff-ferrari ha, borzutzky a, damsgaard ct, dubnov-raz g, esposito s, gilham c, ginde aa, golan-tripto i, goodall ec, grant cc, griffiths cj, hibbs am, janssens w, khadilkar av, laaksi i, lee mt, loeb m, maguire jl, majak p, mauger dt, manaseki-holland s, murdoch dr, nakashima a, neale re, pham h, rake c, rees jr, rosendahl j, scragg r, shah d, shimizu y, simpson-yap s, trilok-kumar g, urashima m, martineau ar. vitamin d supplementation to prevent acute respiratory infections: a systematic review and meta-analysis of aggregate data from randomised controlled trials. lancet diabetes endocrinol. 2021 may;9(5):276-292. doi: 10.1016/s2213-8587(21)00051-6. epub 2021 mar 30. pmid: 33798465. 27. oristrell j, oliva jc, casado e, subirana i, domínguez d, toloba a, balado a, grau m. vitamin d supplementation and covid-19 risk: a population-based, cohort study. j endocrinol invest. 2022 jan;45(1):167-179. doi: 10.1007/s40618-021-01639-9. epub 2021 jul 17. pmid: 34273098; pmcid: pmc8285728. 28. grant wb, lahore h, mcdonnell sl, baggerly ca, french cb, aliano jl, bhattoa hp. evidence that vitamin d supplementation could reduce risk of influenza and covid-19 infections and deaths. nutrients. 2020 apr 2;12(4):988. doi: 10.3390/nu12040988. pmid: 32252338; pmcid: pmc7231123. 29. belderbos me, houben ml, wilbrink b, lentjes e, bloemen em, kimpen jl, rovers m, bont l. cord blood vitamin d deficiency is associated with respiratory syncytial virus bronchiolitis. pediatrics. 2011 jun;127(6):e1513-20. doi: 10.1542/peds.2010-3054. epub 2011 may 9. pmid: 21555499. 30. cariolou m, cupp ma, evangelou e, tzoulaki i, berlanga-taylor aj. importance of vitamin d in acute and critically ill children with subgroup analyses of sepsis and respiratory tract infections: a systematic 125 review and meta-analysis. bmj open. 2019 may 22;9(5):e027666. doi: 10.1136/bmjopen-2018-027666. pmid: 31122993; pmcid: pmc6538078. 31. hahn j, cook nr, alexander ek, friedman s, walter j, bubes v, kotler g, lee im, manson je, costenbader kh. vitamin d and marine omega 3 fatty acid supplementation and incident autoimmune disease: vital randomized controlled trial. bmj. 2022 jan 26;376:e066452. doi: 10.1136/bmj-2021066452. pmid: 35082139; pmcid: pmc8791065. 32. altieri b, grant wb, della casa s, orio f, pontecorvi a, colao a, sarno g, muscogiuri g. vitamin d and pancreas: the role of sunshine vitamin in the pathogenesis of diabetes mellitus and pancreatic cancer. crit rev food sci nutr. 2017 nov 2;57(16):3472-3488. doi: 10.1080/10408398.2015.1136922. pmid: 27030935. 33. jani r, mhaskar k, tsiampalis t, kassaw na, gonzález mám, panagiotakos db. circulating 25hydroxy-vitamin d and the risk of cardiovascular diseases. systematic review and meta-analysis of prospective cohort studies. nutr metab cardiovasc dis. 2021 nov 29;31(12):3282-3304. doi: 10.1016/j.numecd.2021.09.003. epub 2021 sep 21. pmid: 34656382. agnieszka grużewska kolegium nauk medycznych, uniwersytet rzeszowski al. mjr. w. kopisto 2a, 35-959 rzeszów gruzew 18 xu, hui, luo, zhimin, liu, kang, zhang, qingyue & abbas, safdar. analyzing the distribution and trends of research in double top-university construction in china: a knowledge mapping analysis of cssci literature. quality in sport. 2023;10(1):18-31. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.10.01.002 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/42867 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 28.02.2023. revised: 15.03.2023. accepted: 21.03.2023. published: 21.03.2023. analyzing the distribution and trends of research in double top-university construction in china: a knowledge mapping analysis of cssci literature prof. hui xu1†, dr. zhimin luo1†, dr. kang liu1, mr. qingyue zhang2, dr. safdar abbas3* hui xu – https://orcid.org/0009-0009-6130-6867, skcxh@swu.edu.cn zhimin luo – https://orcid.org/0000-0003-1276-5687, m1129412051@163.com kang liu– https://orcid.org/0009-0006-6039-6993, swuliukedu2012@163.com qingyue zhang– https://orcid.org/0000-0002-1667-9113, 1159780327@qq.com safdar abbas* – https://orcid.org/0000-0003-4040-9305, safdarbloch1986@yahoo.com 1 faculty of education, southwest university, chongqing 400715, china. 2 chongqing college of electronic engineering，chongqing 401331, china. 3 school of history and culture, southwest university chongqing 400715, china. † these authors contributed equally as first author *corresponding author: dr. safdar abbas is a postdoctoral research fellow at school of history and culture, southwest university chongqing 400715, china. email: safdarbloch1986@yahoo.com abstract this research study, titled "analysis of double top-university construction in domestic academia: a cssci literature review (2016-2019) using citespace," provides an analysis of relevant literature on double top-university construction in china. the study utilizes the citespace visual tool to examine the distribution characteristics of double top-university construction in china. it is found that the authors, institutions, journals, and focus themes related to double top-university construction were remain the key component of research in recent years. challenges and potential problems exist in the development of china's "double first class" initiative, necessitating greater scholarly attention. specifically, efforts are required to strengthen the connection between academic research and policy implementation, conduct further research on international experiences and emerging issues, and improve interdisciplinary collaboration among related fields. given the interdisciplinary nature and complexity of this initiative, effective coordination and integration across disciplines are essential to meet long-term strategic objectives. the findings of the analysis provide valuable insights that can guide and enrich future investigations towards the construction of double top-universities. keywords: cssci literature, citespace visual tool, double top-university construction, knowledge mapping, research distribution characteristics. https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.10.01.002 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/42867 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) https://orcid.org/0000-0003-3340-3749 https://orcid.org/0009-0006-6039-6993 mailto:safdarbloch1986@yahoo.com 19 1. introduction in november 2015, the state council released the overall plan for promoting the construction of world-class universities and disciplines, which officially marked the implementation of the "double top" construction strategy in china (state council of the people's republic of china, 2015). subsequently, in january 2017, the ministry of education, the ministry of finance, and the national development and reform commission jointly issued the implementation measures for promoting the construction of world-class universities and disciplines, which provided a detailed blueprint for the implementation of the "double top" construction strategy (ministry of education, 2017). in september 2017, the list of world-class universities and top discipline construction universities and disciplines was officially confirmed and published by the ministry of education, the ministry of finance, and the national development and reform commission (ministry of education, 2017). the "double first class" construction has since become a crucial national strategy for building a strong country of higher education and realizing the modernization of higher education in the new era (xi, 2017). the implementation of the "double top" construction strategy has been the subject of comprehensive and in-depth research by domestic scholars since the official release of the overall plan in 2016 (wang et al., 2020). the relevant research has provided a profound theoretical basis, empirical support, and decision-making references for the national "double top" construction strategy decisionmaking (jiang & liu, 2018). in this study, we use the citespace knowledge mapping tool to analyze the "double top" construction-related academic papers published in cssci source journals between 2016 and 2019, and to identify the basic characteristics of author distribution, organization distribution, journal distribution, and hot topic distribution of "double top" construction-related research by chinese scholars. in recent years, there has been growing interest in studying the distribution characteristics and thinking behind the double top-university construction initiative in china, and scholars have turned to cssci literature as a primary source of data. knowledge mapping analysis is a useful method for identifying the distribution characteristics and thinking of double top-university construction in china. this approach involves using bibliometric techniques to analyze the literature on double top-university construction in cssci databases, such as the china national knowledge infrastructure (cnki) and the wanfang data. the results of knowledge mapping analysis can provide insights into the research trends, hotspots, and gaps in the field, as well as the conceptual frameworks and theoretical perspectives used by scholars. the distribution characteristics of research on double top-university construction in china can be analyzed from several perspectives, such as the geographical distribution of authors, the disciplinary distribution of research, and the publication characteristics of the literature. for example, some studies have found that research on double top-university construction is concentrated in a few key universities, such as tsinghua university, peking university, and fudan university, which are also among the universities selected for the initiative (yao & li, 2020; zhu & huang, 2019). other studies have shown that research on double top-university construction is mostly conducted in the fields of education, management, and economics, which reflects the multidisciplinary nature of the initiative (li, zhao, & huang, 2019; song & yang, 2020). the thinking behind double top-university construction in china can also be analyzed by examining the conceptual frameworks and theoretical perspectives used by scholars. some studies have used frameworks such as institutional theory, resource-based theory, and stakeholder theory to analyze the factors that influence the success of double top-university construction (xu, wang, & liu, 2020; zhou & ye, 2018). other studies have focused on the role of government policies, internationalization, and innovation in achieving the goals of the initiative (li & wang, 2018; wen & ding, 2019). the objectives of analyzing the distribution and trends of research in double top-university construction in china using a knowledge mapping analysis of cssci literature are as follows:  to identify the research topics and themes related to double top-university construction in china, and to map the relationships and interconnections between them.  to analyze the distribution of research in terms of publication frequency, authors, institutions, and journals, and to identify the most active and influential researchers, institutions, and journals in the field.  to examine the trends and patterns of research in double top-university construction in china over time, and to identify the emerging research topics and themes.  to provide a comprehensive overview of the research landscape in double top-university construction in china, and to identify potential research gaps and areas for future research. 20  to provide insights and recommendations for policymakers, educators, and researchers on how to improve double top-university construction in china and advance the field. the current study holds significance as it employs knowledge mapping analysis to elucidate the research trends, hotspots, and gaps within the relevant field of inquiry, while also shedding light on the underlying conceptual frameworks and theoretical perspectives employed by scholars. 2. research methods and data sources the chinese social science citation index (cssci) database, which includes an extended version, is widely recognized as the most authoritative and high-level academic paper database in china. the database clusters high-quality research outcomes of chinese scholars in relevant research fields, and is considered to reflect the hot topics and cutting-edge issues of domestic research to a large extent. it offers advantages such as scientific and reasonable retrieval modes, accurate retrieval results, complete citation collection, and user-friendly interfaces. therefore, to scientifically understand the current research situation and hot issues in related fields in the academic circles of china during the process of “double first class” construction, this study utilized cssci source journals as the retrieval database, with “double first class,” “top university,” and “top discipline” as the subject words, and a retrieval time range from january 1, 2016, to december 30, 2019. to ensure the analysis results better reflect the past four years, the research outcomes related to "double top" construction in china were identified and screened manually, resulting in 1006 valid sample papers. the present study utilized citespace 5.1. r6 se (64 bit) and java 1.8.0-171-bll (64 bit) as an analysis tool to analyze the current situation and hot topics of "double first class" construction in china over the past four years. the study employed several data processing conditions, including a time range from 2016 to 2019, and the term type set to “burst term.” in threshold interpolation, c represents the frequency of node occurrence, cc represents the frequency of node co-occurrence, and ccv represents the similar coefficient knot. the specific value of these parameters depended on the research content. the node types were divided into author, institution, keyword, and term. combining software generation and manual processing, the present study drew a knowledge map of institutions, authors, and keywords of "double top" construction related research in china's academic circle over the past four years. this enabled the study to obtain the distribution characteristics of institutions, authors, journals, and hot topics of "double top" construction-related research in china. 3. data analysis and results this section presents a comprehensive and systematic description of the data analysis and results. 3.1 the institutional distribution characteristics of "double first class" construction research the present study utilizes citespace analysis to examine the number of documents issued by various agencies and the extent of inter-agency cooperation in the period of 2016-2019. in line with established parameters, the values of c, cc, and ccv in threshold interpolation are set to (3, 3, 15), while the node types are limited to institutions. specifically, the data of cssci source journals from the past three years are input into the citespace software system for analysis, revealing n = 116 and e = 58, with a density of 0.0087. these findings suggest the existence of 116 institutions with more than three papers published in 1006 cssci journals, with 58 institutions engaging in cooperation, constituting 50% of the total number of institutions examined. figure1：knowledge map of institutional distribution of research related to “double first class” university construction in china 21 as we can see from figure 1 and table 1, the research on "double top" university construction from 2016 to 2019 is mainly concentrated on institutions such as education research institute, education college, education department, education science college, higher education research institute, etc., which is the backbone of current domestic research on "double top" university construction. these research institutions all have the tradition of higher education research advantages, and have gathered a large number of well-known experts and scholars in the field of higher education research. as can be seen from table 1, there are 11 “double top” construction research institutions with more than 10 papers in recent three years. in the past three years, nanjing university education research institute, xiamen university education research institute and tsinghua university education research institute published the most papers related to "double first class" construction in cssci source journals, all of which were 17. secondly, there are 16 papers issued by the chinese society of higher education, 15 by the school of education and science of huazhong university of science and technology, and 12 by the school of education of renmin university of china and the institute of higher education of shanghai jiaotong university. east china economic management magazine, nanjing normal university education science research institute, beijing university of science and technology education research institute, beijing normal university education department and other institutions also have good research on "double top" construction. table 1: distribution of institutions with more than or equal to ten papers on research related to “double top” construction no. organization names number of published papers 1 institute of education, nanjinguniversity 17 2 institute of education, xiamenuniversity 17 3 institute of education, tsinghuauniversity 17 4 cahe 16 5 institute of education, huazhonguniversity of science and technology 15 6 institute of education,renmin university of china 12 7 institute of higher education, shanghaijiao tong university 12 9 east china economic managementmagazine 11 8 academy of educational sciences,nanjing normal university 10 10 institute of education, beijing instituteof technology 10 11 department of education, beijingnormal university 10 3.2 distribution characteristics of authors in the study of "double first class" construction under other conditions, the values of c, cc and ccv in threshold interpolation are set to (2, 2, 15) respectively, and the node types are set to author. through the analysis and processing of 1006 documents retrieved by citespace software tools, the author concludes that n = 123, e = 85, that is to say, from 2016 to 2019, 123 scholars published "double top" construction related research papers in cssci source journals, with 85 partners. file:///c:/users/lenovo/appdata/local/youdao/dict/application/8.8.0.0/resultui/html/index.html#/javascript:; file:///c:/users/lenovo/appdata/local/youdao/dict/application/8.8.0.0/resultui/html/index.html#/javascript:; file:///c:/users/lenovo/appdata/local/youdao/dict/application/8.8.0.0/resultui/html/index.html#/javascript:; file:///c:/users/lenovo/appdata/local/youdao/dict/application/8.8.0.0/resultui/html/index.html#/javascript:; 22 figure 2：the author's contribution knowledge map of “double top” related research from the results of figure 2, table 2 and the author's discipline background investigation, it can be seen that among the 123 author groups of "double top" construction related research, they are mainly domestic experts and scholars who have been engaged in higher education research for a long time, followed by experts and scholars who are engaged in comparative higher education research, and there are few authors in other disciplines other than education. this shows that there are few interdisciplinary cooperative papers. among the "double top" construction related research author groups, there are 31 authors with more than 3 articles published in cssci source journals, and the top ranked authors are wu jianxin's 9 articles, zhou guangli's 7 articles, bie dunrong's 6 articles, zhou haitao and sui yifan's 5 articles. these scholars have made great contributions to the research in the field of "double top" construction, and have had a significant academic impact. zhou guangli was cited the most times and influenced the most in academic circles. for example, zhou guangli and wu jianxin's "what is the world's top discipline" have been cited 96 times in two years. zhou guangli's "academic breakthrough in the construction of double top -on the integration of university disciplines, majors and courses" and "triple breakthrough in the construction of double top: system, management and technology" have also been cited 83 times and 30 times respectively. for example, zhong binglin's "first class undergraduate education is an important connotation of" double first class "construction has been cited 52 times; wu daguang's" emphasis on undergraduate education: a sign of maturity of first class universities "has been cited 35 times; ren youqun's" future development of higher education internationalization under the "double first class" strategy "has been cited 33 times. table 2: distribution of authors of papers related to “double top” construction with more than or equal to three papers published in cssci no. authors number of published papers no. authors number of published papers 1 wu jianxin 9 17 hao ping 3 2 zhou guangli 7 18 wu vhen 3 3 bie dunrong 6 19 zhao junfang 3 4 zhou haitao 5 20 songyonghua 3 file:///c:/users/lenovo/appdata/local/youdao/dict/application/8.8.0.0/resultui/html/index.html#/javascript:; file:///c:/users/lenovo/appdata/local/youdao/dict/application/8.8.0.0/resultui/html/index.html#/javascript:; file:///c:/users/lenovo/appdata/local/youdao/dict/application/8.8.0.0/resultui/html/index.html#/javascript:; file:///c:/users/lenovo/appdata/local/youdao/dict/application/8.8.0.0/resultui/html/index.html#/javascript:; file:///c:/users/lenovo/appdata/local/youdao/dict/application/8.8.0.0/resultui/html/index.html#/javascript:; file:///c:/users/lenovo/appdata/local/youdao/dict/application/8.8.0.0/resultui/html/index.html#/javascript:; file:///c:/users/lenovo/appdata/local/youdao/dict/application/8.8.0.0/resultui/html/index.html#/javascript:; file:///c:/users/lenovo/appdata/local/youdao/dict/application/8.8.0.0/resultui/html/index.html#/javascript:; file:///c:/users/lenovo/appdata/local/youdao/dict/application/8.8.0.0/resultui/html/index.html#/javascript:; 23 5 sui yifan 5 21 liuchuansheng 3 6 hu jianhua 4 22 ma luting 3 7 xu gaoming 4 23 tang jingli 3 8 wang jianhua 4 24 li xingguo 3 9 yang xi 4 25 zhangleisheng 3 10 xie heping 4 26 wang yingjie 3 11 geng youquan 4 27 li chunlin 3 12 min weifang 4 28 li wanhe 3 13 journal editorialdepartment 4 29 jiang hua 3 14 wang hongcai 3 30 liu miaomiao 3 15 zhong binglin 3 31 tang jingli 3 16 wang yunlai 3 3.3 journal distribution characteristics of "double first class" construction research based on the analysis of 1006 journals retrieved from 82 categories of cssci source journals involved in 2016-2019 "double first class" construction related research institute, this paper obtains the distribution of journals with volume of papers. there are 25 categories of journals with volume of papers ≥ 12 (as shown in table 3). it can be seen from this that many cssci source journals pay different attention to the construction of "double first class". these academic journals are related to pedagogy, management, library science, economics and other related disciplines, but they are mainly concentrated in education. among the 25 kinds of journals with more than 12 publications, 21 kinds of education journals account for 84%, which highlights the characteristics of education disciplines related to "double top" construction. in the past three years, 150 papers on the construction of "double first class" have been published, accounting for 15% of the total amount of papers on the construction of "double first class" in cssci journals; the second is the research on higher education in china, which has published 100 papers on the construction of "double first class" in recent three years, accounting for 10%; jiangsu higher education, journal of national education administration college, degree and research students' education, research on educational development and teaching in chinese universities are all over 30 articles. it can be seen from the amount of publications that a certain type of periodical pays attention to the construction of "double first class", from which it can 24 be seen that "china higher education" pays the highest attention to the construction of "double first class", followed by "china higher education research". as the top domestic journal of management, "management world" also pays great attention to the construction of "double first class". in the past three years, 34 papers related to the construction of "double first class" have been published. as an important academic service institution and academic resource gathering place for university development, library plays an irreplaceable role of academic capital in the construction of "double top". the journal of library construction also pays high attention to the construction of "double top", with 22 papers published in three years. as a wellknown authoritative journal of domestic education, in recent three years, the number of papers in the field of "double top" construction of "education research" and "higher education" has also been 18 and 25 respectively, which has also given some attention to the "double top" construction. as the most authoritative journal in the field of comparative education, comparative education research has published 16 papers in three years. although it is relatively small, it has its own characteristics. it studies the experience of "double top" construction abroad from the perspective of international comparison. all papers have adopted a large number of first-hand literature materials, which has a strong international frontier. on the one hand, china's "double top" construction on the other hand, it provides necessary international experience for the construction of "double first class" in china. table 3：statistical table of the sources and proportion of journals with more than ten research papers in “double top” fields no. the journal source year number of published papers percentage%2018 2017 2016 1 higher education in china 9 84 57 150 14.96 2 china higher education research 24 29 47 100 9.97 3 jiangsu higher education 10 26 8 44 4.39 4 journal of national academy ofeducation administration 5 17 16 38 3.79 5 academic degrees &graduate education 7 18 11 36 3.59 6 modern education management 8 15 11 34 3.39 7 management world 8 15 11 34 3.39 8 exploring education development 3 20 10 33 3.29 9 china university teaching 2 13 15 30 2.99 10 university education science 6 14 5 25 2.49 11 research in higher education 1 18 6 25 2.49 12 journal of graduate education 3 16 6 25 2.49 13 university educationmanagement 4 14 6 24 2.39 14 university science andtechnology in china 3 17 2 22 2.19 15 library construction 0 1 1 22 2.19 16 tsinghua journal ofeducation 2 12 5 19 1.89 17 research in higher education ofengineering 3 14 1 18 1.79 18 educational research 3 7 8 18 1.79 19 higher educationexploration 2 9 6 17 1.69 20 exploration and contentionexploration 1 1 15 17 1.69 21 higher education development andevaluation 1 9 6 16 1.60 22 comparative educationreview 4 7 5 16 1.60 23 east china economicmanagement 8 6 0 14 1.40 25 24 modern universityeducation 6 7 1 14 1.40 25 fudan education forum 1 2 9 12 1.20 3.4 hot topic distribution characteristics of "double top" construction research based on the clustering analysis of 1006 literature keywords retrieved in this paper through citespace software. under other conditions, the values of c, cc and ccv in threshold interpolation are set to (4, 3, 20) respectively, and the node types are set to keywords. it can be seen from figure 3 that the frequency of key words such as top discipline, "double top" construction, world-class university, top university, world-class discipline and world-class university construction is relatively high; the word centrality such as top discipline, chinese characteristics, university and discipline construction is relatively strong. in addition, on the basis of the visualization of keyword cooccurrence knowledge map in figure 3, further mining the data, outputting the keyword frequency, centrality and other data of "double first class" construction related research in 2016-2019 through citespce software, sorting out the affinity between high-frequency keywords, and quantifying the current domestic "double first class" construction related research topics and hot spots (as shown in table 3). from table 3, the high-frequency keywords can be grouped into four categories: "double top", "double top" and "double top" construction keywords, with a total word frequency of 185 times; the construction of world-class universities, top universities and world-class universities can be classified into one category, with a total word frequency of 304 times; the construction of top disciplines, disciplines, world-class disciplines, discipline evaluation and top disciplines can be classified into one category, the total word frequency is 294 times; talent training, undergraduate education, graduate education, moral education, innovation and entrepreneurship education, undergraduate teaching are classified into one category, the total word frequency is 112 times. these four themes are the hot spots of research on the construction of "double first class" in china. figure 3：key words co-occurrence knowledge map of related research on double first class construction table 4：the distribution of key words, word frequency and centrality in the research of “double first class” construction in china no. key words wordfrequency centrality no. key words word frequency centrality 1 top discipline 176 0.15 20 colleges anduniversities 18 0.03 2 world-classuniversities 171 0.07 21 chinese characteristics 17 0.09 3 first-classuniversity 100 0.02 22 higher education development 15 0.22 26 4 "double first-class"construction 87 23 curriculum judgement 14 0.04 5 ‘double first-rate’ 52 0.05 24 innovation and entrepreneurship education 14 0.07 6 double first-rate 46 0.13 25 innovation 12 0.04 7 higher education 43 0.09 26 world class 12 0.02 8 disciplineconstruction 40 0.05 27 higher education 12 0.12 9 world-classuniversities 33 0.03 28 school 11 0.04 10 world-classdiscipline 30 0.03 29 undergraduate teaching 11 0.08 11 school 27 0.24 30 the belt and roadinitiative 11 0.05 12 talent cultivation 26 0.05 31 university think tank 10 0.04 13 discipline 24 0.06 32 chinese features 10 0.01 14 postgraduateeducation 24 0.06 33 ministry of education 10 0.18 15 research-orienteduniversity 22 0.11 34 chinese higher education 10 0.06 16 the people'srepublic of china 20 0.08 35 general secretary xi jinping 10 0.06 17 foster virtuethrough education 20 0.13 36 america 10 0.13 18 university kings 19 0.04 37 first-class disciplineconstruction 10 0.05 19 undergraduateeducation 18 0.02 38 local colleges and universities 10 0.01 4. discussion 4.1 research on the design of double top university construction "double top" construction has become a major priority strategy for china to build a strong country in higher education and realize the modernization of higher education. in recent years, in the research of "double top" construction, a group of scholars have conducted in-depth discussion on the core hot issues of double top construction from the perspective of national top-level design. according to the relevant statistical analysis of key words, word frequency and centrality in the research of "double first class" in table 3, we can see that the key words related to the top-level design research of "double first class" construction are "higher education development", "higher education in china", "higher education reform", "ministry of education", "people's republic of china", "chinese characteristics", "one belt and one road", and "learning all the way". general secretary jin ping, etc., to a certain extent, reflects the scholars' questions about the top-level design of "double top" university construction. topic discussion. some scholars have studied the double first class university construction policy text from the policy level. for example, chu zhaofeng (2017) analyzed the contents of the policy texts of 24 local governments in promoting the construction of "double top". in promoting the construction of "double top", local governments generally attached great importance to the optimization of higher education system structure, the scientific classification of provincial universities, the equal emphasis on talent introduction and training, and the design and layout of relevant policies. xu yun (2018) used the policy tool analysis method of macdonald and other scholars to make qualitative and quantitative analysis on the policy tools of the overall plan and the implementation measures for the construction of "double first class" in china. he pointed out some outstanding problems in the process of construction of "double first class" in china, such as excessive use of directive policy tools and short-term benefits of policy tools, and put forward corresponding optimization strategies. yang xinglin (2016) examined the value goal, logical starting point and basic guidance of "double top" construction in china from the perspective of the construction of a powerful higher education country 27 and the strategic demand of the national government for "double top university construction”. hao ping (2017) pointed out that to run a world-class university with chinese characteristics, it is necessary to fully integrate the distinctive characteristics of our country and nation on the basis of the advantages of the world-class university. ren youqun (2016) pointed out that through strengthening service oriented personnel training, scientific research cooperation and cultural exchanges and other ways to promote the "one belt and one road" strategy, china's "double first class" construction. liu dun (2016) put forward policy proposals for international exchanges and cooperation in the construction of "double first class" from the perspective of "one belt and one road" strategy. 4.2 research on the theory and practice of top discipline construction top discipline construction is the core theme and important content of "double first class" construction. to build a top university, top disciplines are the necessary support. the construction of top discipline has become an important research hotspot of scholars in china. it can be seen from table 3 that the word frequency of "top discipline", "discipline construction" and "world-class discipline" is relatively high, especially that "top discipline" and "discipline construction" have relatively high word frequency and centrality. although "discipline evaluation", "discipline service" and "science and technology layout" are important issues in the construction of top discipline, they are not paid enough attention at present. some scholars have carried out in-depth and rational discussion on the top disciplines from the theoretical level. for example, ma luting (2017) based on combing the practical logic of the construction of top disciplines, put forward the policy suggestions that universities should pay attention to the construction of discipline groups, the government should provide system guarantee and ecological system. some scholars combine theory with practice and put forward the basic idea of top discipline construction. zhang dexiang (2016) pointed out that the top discipline construction needs to deal with the relationship between faculty planning and school top-level design, the relationship between discipline peak, discipline plateau and discipline ecology, the relationship between discipline, specialty and curriculum, the relationship between discipline, talent and system mechanism, the relationship between discipline planning, implementation and evaluation. shi xiaoguang (2018) put forward the characteristics of reputation evaluation and identity legitimacy of top discipline construction. zhou guangli and wu jianxin (2010) elaborated two dimensions of the world's top discipline's internal and external legitimacy and four standards of the world's top academic team, top scientific research achievements, top student quality and top academic reputation xu hui (2017) pointed out that with the new concept of world-class discipline construction to drive more disciplines to enter the world-class, the industry characteristic research universities are encouraged to forge ahead and innovate in the field of characteristic research. there are few literatures on the construction of top disciplines from the perspective of "discipline layout" and "discipline evaluation". wu jianxin (2017) put forward the importance of appropriate discipline layout in promoting the development of world-class disciplines. gao yao (2018). proposed some compensation strategies to avoid the loss of discipline evaluation, such as creating an academic environment to encourage innovation and tolerate failure, and cultivating an independent third-party evaluation institution. 4.3 research on the construction concept and path of top university the top university is the core content of the construction of "double top", and it is also the focus of attention of scholars in china. it can be seen from table 3 that "double top", "world-class university", "top university", "university", "world-class university construction", "local university", "university ranking", "double top university", "university", "high-level university", "research-oriented university" and other key words form a cluster. from these clustering keywords, it can be seen that at present, the main research objects of domestic scholars on top universities are divided into three levels: world-class universities, domestic top universities and local top universities. the specific performance is as follows: first, from the perspective of "double top" and on the construction of "top university". for example, wang hongcai (2017) pointed out that the internal logic of "double top" construction includes academic standard, university autonomy, pursuit of excellence and creation; "double top" construction must follow the internal logic of academic, especially the logic of discipline development. second, research on world-class universities. the research on world-class universities is mainly manifested in two aspects: first, the general laws of world-class university construction, such as yan fengqiao and min weifang (2017) have also analyzed the basic laws of world-class university construction from the institutional environment and international perspective. han meng has proposed that strategic alliance is the symbiotic mechanism for the development of world-class university groups. third, the way to build a world-class university in china. for example, 28 sui yifan, wang jianguo and shi jinghuan all proposed the basic path for the construction of worldclass universities with chinese characteristics. he yuhai (2018) put forward the way to build a world-class university with chinese style from the aspects of strengthening connotation construction, cultivating internal quality and improving governance system. fourth, experience research of worldclass universities in foreign countries and hong kong sar. this is the most concentrated research field of world-class university literature, mainly involving the united states, britain, singapore, japan, south korea, hong kong and other major countries and regions. for example, liu baocun (2016) compared and analyzed the policies and measures taken by the governments of germany, russia, france, south korea, japan and india to promote the construction of world-class universities, and obtained the world-class university construction experience with international universality. zhang shulin (2018) compared and analyzed the performance of china, the united states, britain, germany and japan in the world's four rankings, and put forward the basic ideas of building a worldclass university in china from the aspects of resource investment, teacher assessment, concept transformation, etc. 4.4 a study on the training strategy of top talents the cultivation of top talents is one of the core contents of the construction of "double top". starting from the background of the construction of double top talents, how to strengthen the cultivation of top talents is one of the current hot spots of domestic scholars. as can be seen from table 3, it is mainly reflected in the themes of graduate education, talent training, undergraduate education, morality cultivation, innovation and entrepreneurship education, undergraduate teaching, etc. for example, xu fei's "training top talents is the essence of a top university" and ni yahong's "practical unity of discipline construction and talent training in the context of double top" discussed the top talent training strategy in the construction of "double top"; zhou yuqing's "leading the reform and development of graduate education with the construction of" double top "summary of the high-end forum of" double top "construction, geng youquan's "graduate education in the perspective of double top construction", liu xiaoli's "research on the countermeasures for the internationalization of graduate education to support double top construction", etc. all discuss the development of graduate education in the process of double top construction from different perspectives; zhong binglin (2017) puts forward the basic idea and path selection of strengthening top undergraduate education in the process of double top construction. "cultivating talents by virtue" is the new mission and foundation of talent cultivation of world-class universities with chinese characteristics in the new era. wang rong (2017) combines the construction of "double first class" with the construction of "cultivating talents by virtue". he points out that the construction of double first class should attach importance to cultivating talents by virtue, and the world-class universities with chinese characteristics should attach importance to the cultivation of top talents with feelings of home and country. bie dunrong (2016) believes that "curriculum teaching is the main place to cultivate talents with both virtue and ability, and the excellent school atmosphere is the air on which the top talents stand out". he is proposing to integrate top genes and elements into the existing undergraduate teaching system and promote the construction of world-class universities through the action plan for teaching talents. 6. conclusion since the emergence of the policy towards double top-university construction strategy in china in 2015, chinese scholars have conducted a comprehensive study of it, and different scholars have conducted a more in-depth and comprehensive discussion from different perspectives and different disciplinary backgrounds. according to the visual analysis of cssci research papers in the field of double top construction, it is found that the most concentrated institutions of double top construction research are mainly distributed in domestic well-known educational research institutions with strong research advantages in higher education. at present, scholars pay the highest attention to the topics of double top, top universities, top disciplines, top personnel training, etc. as a whole, scholars have studied these topics from three dimensions. firstly, in terms of time, some scholars have conducted regular research on the historical experience of the development of world-class universities and disciplines from a historical perspective (li & qi, 2019). secondly, in the dimension of regional space, scholars, combined with their own academic advantages, have discussed the establishment of top universities, top disciplines, top personnel training in china, mainly including the research on double top construction at the world, national and local levels (zhou & liu, 2019). thirdly, the level dimension is mainly from the theory, policy, system mechanism, practice four levels of threedimensional research (ma et al., 2018). 29 however, there is still a long way to go in the construction of "double first class" in china, and there are still potential problems in this field that need to be paid close attention to by scholars. firstly, there is a need to effectively realize the seamless connection between academic research and policy operation. secondly, further research is needed on foreign experience and cutting-edge issues in the construction of two top projects. thirdly, there is a need to enhance the collaborative ability of research related to the construction of "double first class". the construction of two top is interdisciplinary and is a highly integrated and systematic major project, and many problems need to be solved by the interdisciplinary integration and coordination of related disciplines, but at present, the interdisciplinary research is weak, which is difficult to meet the long-term strategic needs. 7. author contributions the main idea for this research was presented by hx. zl collected the necessary data and prepared the initial draft of the manuscript. kl conducted the data analysis and also translated the figures. as contributed to the revision, proofreading, and submission of the manuscript. qz provided valuable suggestions to improve the quality of the manuscript. all authors made significant contributions to the article and approved the final version for submission. 8. informed consent statement no subjects were involved in this study; therefore, there was no need for informed consent. 9. data availability statement the authors will provide the data upon request. 10. acknowledgments the authors would like to express their gratitude to all the individuals who provided support and assistance throughout this research project. 11. conflicts of interest the authors declare no conflicts of interest. 12. funding in the current study, there was no financial support or funding received to conduct the research. 30 references bie dunrong (2016). the nature and characteristics of first-class university undergraduate teaching and its construction strategy. china higher education research ,2016(8): 7-12.doi: 10.16298/j.cnki.1004-3667.2016.08.02. chu zhaofeng (2017). promoting strategies and reflection of world-class universities and discipline in local government——based on 24 local "double world-class" policies texts. china higher education research,2017(8):50-55,67. doi: 10.16298/j.cnki.1004-3667.2017.08.11. gao yao (2018). efficiency loss and compensation strategy of the imbalance of discipline assessment mechanism—the route orientation of first-class discipline construction. china higher education research, 2018(1):23-27. doi: 10.16298/j.cnki.1004-3667.2018.01.05. hao ping (2017). deeply study and carry out xi jinping thought on socialism with chinese characteristics for a new era accelerate the construction of “double world-class” and realize the “connotation-style” development of university. china higher education research, 2017(12): 1-4. doi: 10.16298/j.cnki.1004-3667.2017.12.01 he yuhai (2018). improving the inner qualities of world-class universities. education research, 2018,39 (01): 59-63. jiang, l., & liu, y. (2018). a study on the double first-class construction of higher education in china: background, content, and prospects. frontiers of education in china, 13(1), 26-39. https://doi.org/10.1007/s11516-017-0015-5 jiang, x. (2019). double first-class university construction in china: issues and challenges. higher education policy, 32(1), 87-104. https://doi.org/10.1057/s41307-018-0117-9 li, j., & qi, x. (2019). research on the historical experience of the development of world-class universities and disciplines. education and vocation, 11, 16-20. li, j., zhao, d., & huang, y. (2019). a review of literature on the construction of world-class disciplines and universities in china. journal of higher education management, (6), 69-75. doi: 10.16366/j.cnki.jhem.2019.06.011 li, x., & wang, x. (2018). the chinese path of constructing world-class universities: a perspective of policy evolution. higher education forum, (4), 97-105. doi: 10.13541/j.cnki.chhe.2018.04.015 liu baocun, zhang wei (2016). national strategies to build world-class universities: an international and comparative perspective. comparative education review, 2016,38 (06): 1-8. doi: 10.20013/j.cnki.ice.2016.06.001 liu dun (2017). research on new cooperation of world-class universities in running school and the enlightenment for the belt and road education action—take yale-nus college as an example. china higher education research,2017(7):49-55. doi: 10.16298/j.cnki.10043667.2017.07.10. ma luting (2017). logical reflection on construction of first-class discipline. research in higher education of engineering, 2017 (01): 62-68. ministry of education of the people's republic of china. (2015). some opinions of the ministry of education on accelerating the construction of world-class universities and disciplines. retrieved from http://www.moe.gov.cn/srcsite/a22/moe_843/201505/t20150504_186803.html ministry of education. (2017). notice of the ministry of education, the ministry of finance, and the national development and reform commission on publishing the list of world-class universities and top discipline construction universities and disciplines. retrieved from http://www.moe.gov.cn/srcsite/a22/moe_843/201709/t20170926_314942.html ren youqun (2016). the future development of higher education internationalization under the “double first class” strategy. china higher education, 2016 (05): 15-17. shi xiaoguang (2018). focusing on key points, striving for excellence and building a top discipline with chinese characteristics. china higher education research, 2018(1):19. doi: 10.16298/j.cnki.1004-3667.2018.01.04. song, x., & yang, m. (2020). research on the development of world-class universities in china: a bibliometric analysis. journal of intelligence, (10), 153-163. doi: 10.12677/ji.2020.102018 state council of the people's republic of china. (2015). overall plan for promoting the construction of world-class universities and disciplines. retrieved from http://www.gov.cn/zhengce/content/2015-11/12/content_10269.htm sui yifan (2017). thought on “double world-class construction”. research in higher education, 2017,38 (09): 1-8. yan fengqiao, min weifang (2018). from elite university to world-class university: institutional perspective. peking university education review, 2017,15 (01): 34-48.doi: 10.19355/j.cnki.1671-9468.201701003. https://doi.org/10.1007/s11516-017-0015-5 https://doi.org/10.1057/s41307-018-0117-9 http://www.moe.gov.cn/srcsite/a22/moe_843/201505/t20150504_186803.html 31 wang hongcai (2017). four transformations: scan on the inner logic of double world-class building. journal of henan normal university (the journal editor of philosophy and social sciences), 2017,44(3):144-150. doi: 10.16366/j.cnki.1000-2359.2017.03.023. wang, m., fang, j., wang, j., & sheng, j. (2020). a review of research on the construction of worldclass universities and disciplines in china. frontiers of education in china, 15(2), 239-259. https://doi.org/10.1007/s11516-020-0005-5 wang rong, li lianming (2017). double first class construction emphasizes cultivation of first class talents. education and teaching forum, 2017(42): 72-74. wen, j., & ding, g. (2019). internationalization and innovation of chinese universities: the case of double first-class initiative. journal of international studies, (2), 66-79. doi: 10.16366/j.cnki.jis.2019.02.006 wu jianxin (2017). disciplinary layout and strategic choices of the world’s top young universities—discussion on the institutional space of the world-class discipline in the developing countries. china higher education research, 2017(5): 68-75.doi: 10.16298/j.cnki.1004-3667.2017.05.10. xi, j. (2017). secure a decisive victory in building a moderately prosperous society in all respects and strive for the great success of socialism with chinese characteristics for a new era. report delivered at the 19th national congress of the communist party of china. retrieved from http://www.xinhuanet.com/english/download/xi_jinping's_report_at_19th_cpc_national_co ngress.pdf xu hui (2017). creating a world-class discipline, creating a highland for training innovative talents in the industry [j]. china higher education, 2017 (3): 49-51. xu, j., wang, s., & liu, y. (2020). a study on the factors influencing the successful construction of world-class universities based on resource-based theory. journal of research in education for sustainable development, (1), 101-107. doi: 10.14040/j.issn.1674-764x.2020.01.015 xu yun (2016). policy analysis of “double top construction plan” from the perspective of policy tools. research on education development,2018,38(01): 26yao, y., & li, h. (2020). the distribution and characteristics of research on double first-class initiative in china: a bibliometric analysis. china higher education research, (7), 51-59. doi: 10.13763/j.cnki.jheb.2020.07.008 yang xinglin (2016). three important issues on the construction of “double first class”. jiangsu higher education,2016(2):40-43,48. doi: 10.13236/j.cnki.jshe.2016.02.009. zhang dexiang (2016). on the relationships of first-class discipline construction in universities. education research, 2016,37 (08): 33-39. zhang shulin, cui yubao, li jinlong, pei xu (2018). status, disparities and path of“world-class university “construction in china based on university rankings. tsinghua journal of education, 2018,39(1):24-34. doi:10.14138/j.1001-4519.2018.01.002411. zhong binglin (2017). first class undergraduate education is the core task and important foundation of “double first class” construction. china higher education, 2017 (19): 16-17. zhou guangli, wu jianxin (2016). what is the world’s top discipline [j] china higher education research, 2016(1):65-73. doi: 10.16298/j.cnki.1004-3667.2016.01.20. zhou, x., & ye, j. (2018). an institutional perspective on double first-class initiative: path dependence and change. journal of guangdong university of finance and economics, (5), 7685. doi: 10.14112/j.cnki.issn1672-7227.2018.05.010 abstract 1. introduction 2. research methods and data sources 3. data analysis and results 3.1 the institutional distribution characteristics 3.2 distribution characteristics of authors in the 3.4 hot topic distribution characteristics of "dou word frequency 4. discussion 4.1 research on the design of double top universit 4.2 research on the theory and practice of top dis 4.3 research on the construction concept and path 4.4 a study on the training strategy of top talent 6. conclusion 7. author contributions 8. informed consent statement 9. data availability statement 10. acknowledgments 11. conflicts of interest 12. funding 18 trojan, sara, błaszczyk, agnieszka, fussek-styga, urszula, kwieciński, jakub, miszuda, sławomir, basiaga, bartosz, bednarz, krzysztof, szwedkowicz, agata, leśniak, marek & heluszka, jakub. mastectomy – literature review. quality in sport. 2023;13(1):18-24. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.13.01.002 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43631 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 19.04.2023. revised: 20.04.2023. accepted: 09.05.2023. published: 09.05.2023. mastectomy – literature review autorzy: 1. sara trojan (1) 0009-0007-9628-6726 2. agnieszka błaszczyk (1) 0009-0004-3460-1514 3. urszula fussek-styga (2) 0009-0007-9358-8673 4. jakub kwieciński (1) 0009-0003-1219-7138 5. sławomir miszuda (1) 0009-0008-4085-3653 6. bartosz basiaga (3) 0009-0009-8300-0674 7. krzysztof bednarz (3) 0000-0002-8910-1697 8. agata szwedkowicz (4) 0009-0005-1285-2643 9. marek leśniak (5) 0009-0008-0720-9997 10. jakub heluszka (6) 0009-0002-6965-8073 1. zagłębiowskie centrum onkologii im. sz. starkiewicza w dąbrowie górniczej 2. okręgowy szpital kolejowy w katowicach 3. śląski uniwersytet medyczny w katowicach 4. pomorski uniwersytet medyczny w szczecinie 5. wojewódzki szpital specjalistyczny megrez sp. z.o.o. w tychach 6. zespół zakładów opieki zdrowotnej w cieszynie correspondence: sara trojan1, agnieszka błaszczyk2, urszula fussek-styga3, jakub kwieciński4, sławomir miszuda5, bartosz basiaga6, krzysztof bednarz7, agata szwedkowicz8, marek leśniak9, jakub heluszka10 abstract: the dominant approach in the fight against breast cancer is mastectomy. surgical operations include diagnostic, therapeutic, palliative and reconstructive procedures. the decision as to the procedure depends on the type, location and advancement of the tumor, as well as on the preferences of the patients, the skills of the operator and the availability of methods at a given centre. it is worth noting that with the increasing number of patients, there have also been significant advances in treatment, the surgical techniques used, and consequently the quality of life index has also increased. nowadays, clinicians' attention is focused not only on the elimination of the cancer, but also on the best possible cosmetic effect of the treatment. in breast cancer, the approach to the patient should be multidisciplinary, because mastectomy and its complications affect the patient's appearance after surgery, as well as psychological aspects, changing self-perception and pain complaints. 1 saratrojan96@gmail.com 2 agnieszka_blaszczyk96@wp.pl 3 urszulafussek@gmail.com 4 j.kwiecinski94@gmail.com 5 smiszuda@gmail.com 6 bartoszbasiaga@gmail.com 7 kbednarz9718@gmail.com 8 szwedkowiczagata@gmail.com 9 lesniak.marek777@gmail.com 10 heluszka.jakub@gmail.com https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.13.01.002 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43631 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) 19 materials and methods: to select articles, the literature available in the pubmed, google scholar and science direct databases was reviewed using the keywords mastectomy, breast cancer, oncoplastic surgery, bct. from the available articles from 2018-2023 were selected those which described the topic the best. among the articles of many authors, retrospective descriptions, clinical cases and descriptive articles were taken into account. the literature reviewed describes the types of mastectomies, the conditions for making decisions regarding the technique and methods of surgery, selected under the control of many qualifying or excluding parameters, the size of margins, the availability and cases of radiotherapy, the quality of life of patients after mastectomy, and the most common postoperative problems and complications. keywords: mastectomy, breast cancer, oncoplastic surgery, bct abstrakt: dominującym podejściem w walce z rakiem piersi jest mastektomia. wśród operacji chirurgicznych wyróżniamy zabiegi diagnostyczne, lecznicze, paliatywne oraz rekonstrukcyjne. decyzja co do postępowania jest uzależniona zarówno od rodzaju, umiejscowienia i zaawansowania nowotworu, jak również od preferencji pacjentów, umiejętności operatora i dostępności metod w danym ośrodku. warto zaznaczyć, że wraz ze zwiększającą się liczbą pacjentów nastąpił także znaczący postęp w leczeniu, stosowanych technikach operacji, a co za tym idzie wzrósł także wskaźnik jakości życia. obecnie uwagę klinicystów zwraca nie tylko eliminacja nowotworu, ale także jak najlepszy efekt kosmetyczny leczenia. w raku piersi podejście do pacjenta powinno być multidyscyplinarne, ponieważ mastektomia oraz jej powikłania mają wpływ na wygląd pacjenta po operacji, jak również na psychologiczne aspekty, zmianę postrzegania siebie oraz dolegliwości bólowe. materiały i metody: w celu wybrania artykułów dokonano przeglądu literatury dostępnej w bazach pubmed, google scholar i science direct przy użyciu słów kluczy mastektomia, rak piersi, operacje onkoplastyczne, bct. z dostępnych prac wybrano te z lat 2018-2023, które najlepiej opisywały podjęty temat. wśród artykułów wielu autorów wzięto pod uwagę opisy retrospektywne, przypadki kliniczne, artykuły opisowe. w podjętej literaturze opisano rodzaje mastektomii, warunki podejmowania decyzji dotyczących techniki i metod operacji, wybieranych pod kontrolą wielu parametrów kwalifikujących bądź wykluczających, wielkość marginesów, dostępność i przypadki włączenia radioterapii, jakość życia pacjentów po mastektomii oraz najczęstsze problemy i powikłania pooperacyjne. słowa kluczowe: mastektomia, rak piersi, operacja onkologiczna, bct 1. wprowadzenie. mastektomia to procedura polegająca na całkowitym usunięciu zmian nowotworowych piersi oraz tkanki gruczołowej. obecnie wyróżniamy kilka rodzajów mastektomii, które różnią się zakresem usuwanych tkanek. wyróżniamy mastektomię radykalną, zmodyfikowaną radykalną mastektomię (mrm), prostą, oszczędzającą skórę (ssm) i oszczędzającą brodawki sutkowe (nsm)[3]. całkowita mastektomia polega na usunięciu tkanki gruczołowej piersi, otoczki i brodawki sutkowej oraz skóry pozostaje tylko taka ilość skóry, która jest niezbędna do zespolenia nacięcia. jest to metoda, która ma największe znaczenie w przypadkach, gdy nie jest wykonywana jednoczasowa rekonstrukcja. w sytuacji, gdy dochodzi do odtworzenia piersi za pomocą ekspandera lub implantu przy jednoczesnym usunięciu tkanki gruczołowej oraz brodawki mamy do czynienia z mastektomią oszczędzającą skórę (9). 2. podejmowanie decyzji na początku najważniejszą kwestią jest zbudowanie zaufania w relacji lekarz pacjent. głównym zadaniem chirurga jest poznanie historii choroby, oczekiwań i obaw związanych z operacją. na tym etapie dokonuje się pomiarów piersi. kluczowe jest też sprawdzenie wiedzy pacjenta na temat raka, omówienie przebiegu operacji oraz możliwych ewentualnych powikłań, a następnie udzielenie odpowiedzi na zadane przez pacjenta pytania. w razie konieczności istnieje możliwość zlecenia leczenia neoadjuwantowego. na tym etapie rozważana jest też ewentualna radioterapia po zabiegu, ponieważ w takim przypadku chirurg musi zadbać o to, aby blizna po mastektomii była jak najmniejsza. po szczegółowej analizie wszystkich aspektów zapada decyzja, którą wspólnie podejmują lekarz i pacjent. oczywiście w razie jakichkolwiek wątpliwości chorego, może ona zostać odroczona lub zmieniona przed operacją – to zwiększa poczucie bezpieczeństwa pacjenta [1]. 3. techniki onkoplastyczne w zależności od tego, gdzie zlokalizowany jest guz, wyróżniamy dwie metody operacji: typ i – kiedy wycinane jest <20% objętości gruczołu piersiowego; głównym celem jest usunięcie samego guza z jak najmniejszą ilością tkanki gruczołowej 20 typ ii – polega na wycięciu ≥20% do 50% tkanki piersiowej często z fragmentem skóry, celem nadrzędnym w tym przypadku jest uzyskanie ujemnych marginesów, a niekoniecznie zaoszczędzenie jak największej ilości skóry i tkanki podskórnej. [1,2,11] 4. metody mastektomia oszczędzająca skórę (ssm) – polega na usunięciu jedynie tkanki gruczołowej i kompleksu otoczki brodawki sutkowej z jednoczesnym zachowaniem jak największej części własnej skóry. w przypadku tej procedury dąży się do tego, aby nie naruszyć fizjologicznego ukrwienia piersi, co w późniejszym czasie przekłada się na znacznie mniejszy odsetek powikłań w postaci martwicy. obecnie uważa się, iż mastektomia oszczędzająca skórę jest bezpieczna u pacjentów z rakiem piersi wykrytym we wczesnym stadium, a także w inwazyjnym raku piersi lub dcis (ductal carcinoma in situ) oraz w przypadku operacji u pacjentów wysokiego ryzyka [3,12]. w przypadku tego typu operacji najczęściej wykonuje się poziome cięcie eliptyczne blisko brodawki sutkowej. zachowany nadmiar skóry ma służyć zmniejszeniu deformacji i blizny [3]. ryc. 1. obustronna ssm (a) z rekonstrukcją brodawki sutkowej (b) [3] mastektomia oszczędzająca brodawki sutkowe (nsm) – operacja, w przebiegu której zarówno kompleks brodawki sutkowej jak i otoczka skórna są wykorzystywane do odtworzenia obrazu naturalnej piersi. usuwane są jedynie główne przewody. coraz częstszą praktyką chirurgiczną jest wykonanie biopsji śródoperacyjnej marginesu zmiany. jeśli w usuniętym fragmencie na poziomie marginesu wykryte zostaną komórki nowotworowe podejmowana jest kolejna próba usunięcia. dodatnie marginesy częściej dotyczą centralnie umiejscowionych raków piersi i zajęciem węzłów chłonnych n2 i n3. najczęściej nacięcie prowadzone jest przez fałd podpiersiowy, jednak nie stosuje się tego dostępu u pacjentek z dużymi i obwisłymi piersiami [3]. 21 ryc. 2. nsm z dostępu okołootoczkowego – [3] 5. rodzaje rekonstrukcji obecnie znane są dwa rodzaje rekonstrukcji – natychmiastowa i opóźniona. w przypadku jednoczasowej rekonstrukcji główną zaletą jest mniejsza liczba operacji, redukcja kosztów, jednorazowa rekonwalescencja, lepsze samopoczucie i szybsza akceptacja własnego ciała. warto jednak zwrócić tutaj uwagę na fakt częstszego występowania martwicy tkanek spowodowanych najczęściej upośledzeniem krążenia w miejscu cięcia. w przypadku rekonstrukcji opóźnionej odtworzenie piersi może nastąpić w każdym momencie, co umożliwia lepsze gojenie się rany. zaletą jest także możliwość zaplanowania kolejnej operacji, z kolei główną wadą są wyższe koszty operacji oraz większa liczba zabiegów operacyjnych, a także zaburzenie anatomii piersi. [2] metodykę zabiegu należy określić na długo przed mastektomią. na sposób rekonstrukcji wpływa wiele czynników tj. bmi, nikotynizm w wywiadzie, budowa ciała, dodatkowe choroby i obciążenia pacjenta, predyspozycje genetyczne. w mniejszym stopniu również umiejętności operatora a także możliwości ośrodka prowadzącego leczenie mogą mieć wpływ na ostateczny wybór metody. rekonstrukcja piersi może być jednolub dwuetapowa. można wykorzystać w niej tkanki własne pacjenta, implanty lub połączenie obu metod. obecnie wyróżniamy: dti – jednoetapowa mastektomia, w której implant jest wprowadzany jednoczasowo z usunięciem piersi. te/i – mastektomia dwuetapowa, w i etapie wprowadzany jest ekspander tkankowy, który jest zastępowany implantem stałym w ii etapie (najczęściej po zastosowanej pmrt). rekonstrukcja z użyciem tkanek autologicznych pacjenta (abi). w przypadku rekonstrukcji z użyciem tkanek własnych pierś można odtworzyć jednoczasowo, bądź też z opóźnieniem nawet o kilka lat. [2,3] w związku z coraz większym odsetkiem operacji nsm i ssm, coraz większe znaczenie przypisuje się operacjom z użyciem ekspandera lub implantu, a coraz rzadziej pierś jest rekonstruowana z użyciem tkanek własnych pacjenta, chociaż warto tutaj wspomnieć, że lepszy efekt kosmetyczny i mniej powikłań wciąż dotyczy odtwarzania piersi z użyciem tkanek autologicznych. [2] 6. wielkość marginesów w dzisiejszych czasach istnieją liczne kontrowersje dotyczące tego, jak szeroki powinien być margines ujemny, aby uznać go za optymalny i w jak największym stopniu zminimalizować możliwość wznowy miejscowej [5]. obecna możliwość badań umożliwia podjęcie jak najlepszej, jednak nie zawsze bezbłędnej decyzji [2,5]. podstawowym kryterium jest oczywiście wielkość i typ histologiczny, a także zajęcie węzłów chłonnych. jednocześnie pod uwagę brane są także takie cechy jak: obecność receptora naskórkowego her2 (czynnik wzrostu 2), który będąc dodatnim, warunkuje wysoką złośliwość nowotworu; otyłość, duża gęstość tkanki gruczołowej piersi, obecność mikrozwapnień (wykrywanych najczęściej w mammografii oraz wiele ognisk raka. wszystkie wymienione cechy wpływają na decyzję dotyczącą wielkości marginesu, z jakim usuwany jest guz. oczywiście istnieje także możliwość śródoperacyjnej analizy skrawków zamrożonych i usg śródoperacyjnego, które pomagają ocenić margines chirurgiczny [2,15]. losken wykazał w swoich badaniach, iż dodatni margines w onkoplastycznych operacjach był znacznie mniejszy niż w przypadku operacji 22 oszczędzających pierś (bct) [2]. najczęściej jako optymalną szerokość wycinanego marginesu określa się brak tuszu na wyciętym guzie [5], jednak pomimo wielu randomizowanych badań, wciąż ciężko jednoznacznie określić dokładną wartość wyciętej tkanki. podawany przez histopatologa ujemny margines zależy od licznych czynników. liczy się tutaj liczba przebadanych skrawków, technika, którą oceniano margines, definicja marginesu przyjęta przez badacza i użyte do oceny przyrządy. trzeba również zauważyć, że w badaniu, którego celem było porównanie średnicy przednio-tylnej preparatu piersi podczas operacji, a następnie pod mikroskopem patomorfologa, stwierdzono utratę około 46% próbki. badanie to określiło również, że aby prawidłowo ocenić powierzchnię wycięcia potrzeba przebadania 3000 skrawków. dodatkowo sam ujemny margines nie jest jednoznaczny z brakiem pozostałości guza w obrębie piersi. kiedy więc można mówić o ujemnym marginesie? przyjęło się, że wtedy, kiedy resztkowa masa guza może być kontrolowana za pomocą procesu radioterapii. dzięki postępowi medycyny i badaniom nad rakiem piersi, obecnie wiadomo, że najmniej wznów miejscowych dają guzy hr+, her2-, a najwięcej potrójnie ujemne niezależnie od sposobu leczenia. na zmniejszenie ryzyka wznowy ma także stosowanie terapii neoadjuwantowej, leczenie uzupełniające tamoksifenem, stosowanie inhibitorów aromatazy i dłuższe leczenie oraz chemioterapia [5]. trzeba podkreślić fakt, że w przypadku usunięcia zbyt małych marginesów przy pierwszej operacji, powtórne wycięcie marginesów jest technicznie trudniejsze. częściej także powoduje to zwiększenie asymetrii, przy jednoczesnym zmniejszeniu rozmiaru piersi [2]. 7. pmrt podczas podejmowania decyzji dotyczącej rodzaju rekonstrukcji nieodzownym elementem mającym wpływ na ostateczna decyzje jest wskazanie do radioterapii po mastektomii [3]. w przypadku konieczności zastosowania radioterapii pooperacyjnej ważnym aspektem jest uzyskanie jak najmniejszej rany po cięciu [1]. decyzja o podjęciu radioterapii u każdego pacjenta musi być rozważona indywidualnie. wskazana jest u osób z rakiem piersi przy wielkości guza ≥ 5 cm i dodatkowo występujących czynnikach ryzyka nawrotu lokoregionalnego (wiek <40rż lub okres przedmenopauzalny; brak zastosowania leczenia systemowego; podtyp molekularny zwiększający ryzyko wznowy miejscowej; duży rozmiar guza, zajęcie 4 lub 5 węzłów chłonnych) [9,14]. w przypadku pacjentem ze stadium raka t1-2n0 decyzja o włączeniu radioterapii powinna zostać podjęta przez wielodyscyplinarny zespół przy współudziale pacjenta na podstawie znajomości historii choroby pacjenta, wszystkich czynników klinicznych i molekularnych oraz po przedyskutowaniu argumentów „za” i „przeciw” [14]. w przypadku obecności raka piersi w stopniu t1-2 i zajęcia 1-3 węzłów chłonnych pmrt zmniejsza ryzyko miejscowego nawrotu (lrr) a także śmiertelności pacjentów [9]. u pacjentów z guzami piersi w stadium t3-4, zajęciem węzłów chłonnych n2-3 albo występowaniem komórek rakowych w obrębie węzłów chłonnych po neoadjuwantowej chemioterapii (nac) należy włączyć radioterapię po mastektomii [9]. 8. jakość życia po mastektomii. pomimo tego, że w dzisiejszych czasach zabieg mastektomii daje możliwość całkowitego usunięcia nowotworu a następnie odtworzenia piersi, wciąż nie udało się wyeliminować negatywnych skutków w postaci bólu i obrzęku limfatycznego, a także trudności w samoakceptacji. zmiana w wyglądzie powoduje poczucie braku atrakcyjności seksualnej. dodatkowo obecność blizn i utrata czucia pogłębiają problem, dlatego przed podjęciem decyzji wszystkim pacjentom powinno się szczegółowo przedstawić korzyści płynące z operacji, ale jednocześnie poinformować ich o potencjalnych powikłaniach i dolegliwościach mogących wystąpić po operacji [4,6]. wśród najczęstszych powikłań, należy wspomnieć o przewlekłym bólu pooperacyjnym po mastektomii (pmps), który dotyczy prawie połowy pacjentów. czynnikami zwiększającymi ryzyko wystąpienia tego stanu są: młody wiek, radioterapia oraz rzadziej występujące rozwarstwienie węzłów chłonnych krtani (alnd). pmps wiąże się ze zwiększeniem wrażliwości receptorów bólowych wskutek prowadzonych interwencji medycznych [13]. wśród powikłań wyróżniamy także zakażenie miejsca cięcia. do głównych objawów infekcji rany zaliczamy ból, obrzęk, ucieplenie, zaczerwienienie oraz ropną wydzielinę w obrębie rany. innym powikłaniem jest również wspomniana już wcześniej martwica skóry, która może wynikać zarówno z przyczyn chirurgicznych tj. zbyt ciasto założonych szwów, krwiaka powstałego w miejscu cięcia, ale także z powodu nikotynizmu, narażenia na promieniowanie oraz obciążeń chorobowych pacjenta (wieloletniej cukrzycy, otyłości). równie często występującym objawem pooperacyjnym są krwiaki. najczęściej dotyczą pacjentów chorujących na nadciśnienie tętnicze lub/i skazy krwotoczne. dużym problemem wśród pacjentów poddanych mastektomii jest obrzęk limfatyczny związany najczęściej z pooperacyjną radioterapią bądź występujący po interwencjach chirurgicznych w obrębie dołów pachowych [2]. 23 9. pmps pmps – zespół bólu pooperacyjnego po mastektomii – jest to ból neuropatyczny, lokalizujący się w obrębie pachy, przedniej części klatki piersiowej, barku lub ramienia, którego czas trwania wynosi ponad 3 miesiące. patogeneza tego stanu wiąże się z obecnością stanu zapalnego i uwrażliwienia obwodowych receptorów bólu. wśród badań nad skuteczną metodą zmniejszenia bólu pooperacyjnego wyróżniono przykręgosłupową blokadę w obrębie klatki piersiowej (tpvb). również dożylny wlew lidokainy oraz doustna podaż wenlafaksyny wpłynął znacząco na zmniejszenie pmps. stosowanie miejscowych środków znieczulenia (hialuronianu sodu i karboksymetylocelulozy) także redukowały dolegliwości bólowe pacjentów. w badaniach zwrócono również uwagę na fakt, że wiele leków wykazuje skuteczność w leczeniu bólu ostrego, ale nie zapobiega przewlekłej neuropatii, dlatego nadal istnieje potrzeba prowadzenia badań nad farmakologicznymi środkami zabezpieczającymi pacjentów po mastektomii [13]. 10. podsumowanie mśastektomia to procedura, o której decyzję podejmuje duży zespół lekarski. jej celem jest usunięcie guza, a także przedłużenie i poprawa jakości życia pacjentów z nowotworami piersi. w pracy zostały przedstawione jedynie niektóre metody, natomiast trzeba mieć świadomość, że chirurgia onkologiczna jest szybko rozwijającą się dziedziną medycyny i dysponuje coraz bardziej rozwiniętym sprzętem i coraz lepszymi sposobami leczenia. decyzja dotycząca mastektomii jest podejmowana w oparciu o liczne składowe wymienione już na wstępie. nowotwory piersi wymagają współpracy wielu specjalistów z różnych dziedzin medycyny, aby decyzja dotycząca sposobów i kolejności leczenia była jak najskuteczniejsza i jednocześnie bezpieczna dla chorego. disclosures the authors received no financial support for this study. the authors declare no conflict of interest. bibliografia 1. nuh zafer canturk, turgay simsek, sibel ozkan gurdal; eur j breast health 2021; 17(3): 220-233; oncoplastic breast-conserving surgery according to tumor location; eur j breast health 2021; 17(3): 220-233 2. citgez b, yigit b, bas s (january 31, 2022) oncoplastic and reconstructive breast surgery: a comprehensive review. cureus 14(1): e21763. doi 10.7759/cureus.21763 3. orit kaidar-person, birgitte v. offersen, liesbeth j. boersma, dirk de ruysscher, trine tramm, thorsten kuhn, oreste gentilini, zoltan matrai, philip poortmans; the breast 56 (2021) 42-52; a multidisciplinary view of mastectomy and breast reconstruction: understanding the challenges; 4. alaofi rk, nassif mo, al-hajeili mr. prophylactic mastectomy for the prevention of breast cancer: review of the literature. avicenna j med 2018;8:67-77. 5. melissa pilewskie, md and monica morrow, md; margins in breast cancer: how much is enough?; cancer. 2018 april 01; 124(7): 1335–1341. doi:10.1002/cncr.31221. 6. christobel m saunders ao; breast surgery: a narrative review; mja 217 (5) ▪ 5 september 2022; doi: 10.5694/mja2.51678 7. magnoni,f.;alessandrini, s.; alberti, l.; polizzi, a.; rotili, a.; veronesi, p.; corso, g. breast cancer surgery: new issues. curr. oncol. 2021,28,4053–4066. https://doi.org/ 10.3390/curroncol28050344 8. cary s. kaufman; increasing role of oncoplastic surgery for breast cancer; current oncology reports (2019) 21: 111 https://doi.org/10.1007/s11912-019-0860-9 9. tracy-ann moo, md, rachel sanford, md, chau dang, md, and monica morrow, md; overview of breast cancer therapy; pet clin. 2018 july ; 13(3): 339–354. doi:10.1016/j.cpet.2018.02.006. 10. raymond c. tait, phd, kim zoberi, md, mckenzie ferguson, pharmd, bcps, kimberly levenhagen, pt, dpt, wcc, rebecca a. luebbert, phd, rn, pmhcns-bc, kevin rowland, phd, gretchen b. salsich, phd, pt, and christopher herndon, pharmd, bcps, cpe, fashp; persistent postmastectomy pain: risk factors and current approaches to treatment; j pain. 2018 december ; 19(12): 1367–1383. doi:10.1016/j.jpain.2018.06.002. 11. carrie k chu, summer e hanson, rosa f hwang, liza c wu; oncoplastic partial breast reconstruction: concepts and techniques; gland surg 2021 jan;10(1):398-410. doi: 10.21037/gs-20-380. 12. a. gilmour, r. cutress, a. gandhi, d. harcourt, k. little, j. mansell, j. murphy, e. pennery, r. tillett, r. vidya, l. martin; oncoplastic breast surgery: a guide to good practice; european journal of surgical oncology 47 (2021) 2272-2285 13. selcen s.yuksel, ava g.chappell, brandon t.jackson, annie b.wescott, marco f.ellis; post mastectomy pain syndrome: a systematic review of prevention modalities; jpras open volume 31, march 2022, pages 32-49 https://doi.org/10.1007/s11912-019-0860-9 24 14. rodrigo barrientos, suraj samtani, michael frelinghuysen, camilo sotomayor, juan guillermo gormaz and mauricio burotto; clinical decision making in postmastectomy radiotherapy in node negative breast cancer; ecancer 2018, 12:874 https://doi.org/10.3332/ecancer.2018.874 15. maloney bw, mcclatchy dm, pogue bw, paulsen kd, wells wa, barth rj: review of methods for intraoperative margin detection for breast conserving surgery. j biomed opt. 2018, 23:1-19. 10.1117/1.jbo.23.10.100901 https://doi.org/10.3332/ecancer.2018.874 16 boudehri, mohamed el amine, belkadi, adel, dahoune, oumri & atallah, ahmed. the effects of circuit exercise training strategy on health-related physical fitness level and biomarkers in elderly people with cardiovascular diseases. quality in sport. 2023;11(1):16-31. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.11.01.002 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43286 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 25.03.2023. revised: 25.03.2023. accepted: 08.04.2023. published: 08.04.2023. the effects of circuit exercise training strategy on health-related physical fitness level and biomarkers in elderly people with cardiovascular diseases boudehri mohamed el amine1, belkadi adel, dahoune oumri1, atallah ahmed1 laboratory of optimizing research programmes on physical and sports activities, institute of physical education and sport, university of mostaganem, mostaganem (algeria). abstract purpose: the aim of this was to investigate a circuit exercise training intervention to assess health-related physical fitness and biomarkers in elderly adults with cardiovascular diseases, as well as to investigate the link between health-related fitness and biomarkers. method: the sports medicine centre of mostaganem recruited 69 participants (age: 59.65±9.51yrs, body weight: 159.19±7.47cm, height: 66.37±9.86kg). the subjects participated in a 12-week circuit exercise training programme that included stretching (20 minutes), aerobic activity (20 minutes, 60-80% mhr), and weight training (20 minutes, 60-80%rm, 2 sets). the participant was required to wear a polar heart rate monitor while performing circuit exercise training, as well as to undergo a pre-post assessment that included blood tests and fitness testing. descriptive statistics, paired samples t-tests, and correlation analysis were used to analyse all data collected. the index produced the following results: the bmi index of all subjects was higher than the standard, indicating that the entire sample was overweight. there was improved performance in cardiovascular and strength (grip and back muscle strength), but sit-ups were lower than the average; 1 ph.d, boudehri mohamed el aminemohamed.boudehri.etu@univ-mosta.dz, 0000-0001-6629-1259 https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.11.01.002 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43286 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) 17 balance and flexibility improved overall, but power, reaction time, and agility required more effort. the value of high sensitivity c-reactive protein reached the medium infection risk level for cardiovascular illnesses. fasting plasma glucose, total cholesterol, triglycerides, high density lipoprotein, low density lipoprotein, and diastolic blood pressure were all within acceptable limits, but systolic blood pressure had risen to prehypertension levels. conclusion: a 12-week circuit exercise training regimen resulted in substantial differences in health-related physical fitness, total cholesterol, and there was a strong association between health-related physical fitness and biomarker index in senior persons with a medium risk cluster of cardiovascular illnesses. bmi correlated positively with biomarker index, while cardiovascular fitness, agility, and flexibility correlated negatively with biomarker index. keywords: circuit, health-related, physical fitness, biomarkers, elderly, cardiovascular diseases 1. introduction in recent years, due to the improvement of medical science, health education and economic ability, the average life expectancy of algerian people has gradually increased, and the population structure has gradually transformed into an aging society. in algeria, people aged 60 and above represent 8.71% of the total population in 2015(tiliouine 2015), which is in line with the world health organization ( w h o). the proportion of the population over the age of 65 exceeds 7% is an aging society (he, goodkind, et kowal 2016).this phenomenon is common in developing and developed countries. after algeria has entered an aging society, the impact is that aging is accompanied by the occurrence of diseases and the decline of body functions, which greatly increases the medical expenses and the burden of various family care. therefore, delaying the aging phenomenon of the elderly and improving physical fitness has become one of the important issues facing now(youcef, mokhtar, et adel 2022). physical fitness decreases with age, with rapid declines in muscle mass and strength, it leads to the decline of related functions, which in turn causes various problems (fragala et al. 2019). previous research on the elderly has also pointed out that the aging phenomenon formed by increasing age, the performance of physical fitness will also decline relatively with age (booth, roberts, et laye 2012). in addition, related literature points out that after human beings grow up, their physiological functions will decrease with age(braidy et al. 2019), which will lead to the reduction of body functions and metabolism, and the degeneration of daily life functions(shigenaga, hagen, et ames 1994; wallace 2005). according to a national wide web survey conducted by the algerian national health ministry on the amount of physical activity in different age groups in 2004, only 24.7% of the elderly people between the ages of 55 and 69 exercised for 20 minutes three times a week. and the proportion decreases with age (lalia et al. 2019; sibai et al. 2010) . due to the decline in mobility, the relative physical function also 18 gradually declines due to the lack of physical activity, which will affect various activities of daily life(adel, mokhtar, et al. 2019; mohamed et al. 2019). according to statistics, the population rate of the elderly over 65 years old among the number of deaths has increased year by year , reaching 68.5% in 1999. among them, the ten major causes of death among the elderly are malignant tumour, heart disease, pneumonia, cerebrovascular disease , and diabetes, chronic lower respiratory tract disease, hypertensive disease, renal syndrome and nephropathy, sepsis, accident injury (van de vijver et al. 2014). in particular, cardiovascular disease-related diseases account for the majority, and the proportion of mortality and disease has shown an increasing trend compared with the past few years (beboucha et al. 2021; khachfe et refaat 2019; mokhtar et al. 2019). exercise improves physical function and reduces medical care resources in older adults (benchehida et al. 2021; gleeson, sherrington, et keay 2014).however, a comprehensive study on sports behaviour found that domestic people generally have insufficient physical activity . only 30-45% of them are engaged in regular exercise, and the rest are no or irregular physical activities (eggermont et scherder 2006) . in fact, as long as regular exercise habits are maintained, no matter the age, one can maintain a healthy body through exercise training(swift et al. 2018; yassin zenati, belkadi, et benbernou 2021), or can strengthen the function of muscles and joints, enhance balance ability, and at the same time have the effect of preventing diseases (hess et woollacott 2005). there are many national studies on improving physical fitness and cardiovascular disease (almahmeed et al. 2012; belahsen et rguibi 2006; houti et al. 2016; nejjari et al. 2013), but for middle-aged and elderly people, exercise during intervention, the safety, individuality, regularity and effectiveness of training must be given priority to achieve the benefits of sports training (mohammed et al. 2018; taylor et al. 2004; yung et al. 2009). for most elderly people, the fatigue caused by poor physical fitness and the general lack of motor skills during exercise will momentously limit the motivation of the elderly to continue to exercise (adel, alia, et mohammed 2020; pedersen et saltin 2015), and form a bad circle that is not easy to maintain exercise habits at present, there is no standardized exercise prescription for circuit training exercises, which combines aerobic exercise, soft activities and water resistance training suitable for the elderly with the assistance of professional instructors(belkadi et al. 2015). and get the benefits of these sports at the same time. therefore, this study chose circuit training exercises as a training prescription for middle-aged and elderly people (adel, abdelkader, et al. 2019). in addition to explore the impact of circuit training exercises on healthy physical fitness and blood biomarkers, it is also necessary to establish a standardized process to facilitate the use of this exercise. promotion and application of safe and effective exercise training prescriptions (benbernou et al. 2022). the main purpose of this study is to investigate the effect of circuit exercise training on healthy physical fitness and blood biomarkers in the elderly at risk of cardiovascular disease. and explore the relationship between healthy physical fitness and blood biology after the intervention of circuit exercise training in middle-aged and elderly risk groups of cardiovascular disease. 19 2. materials and methods 2.1. participants the subjects of the study were out patients from hospital in mostaganem, who were referred by doctors to the sports medicine center to participate in sports, and who were judged by medical staff and who agreed to be involved in circuit exercise training for this study. and high-sensitivity creactive protein according to the recommendations of the centers for disease control and prevention and the american heart association ( high sensitivity c-reactive protein ( hs-crp ) were screened according to the criteria of moderate risk of cardiovascular disease. as shown in table 1, the age range was 40 to 75 years old. after screening, there were 69 subjects, including (25 men , 44 women). the basic information of the subjects included age, height, weight, demographic background variables, and lifestyle variables. subject age range 40-75 the average age was 59.65±9.51 years old; the average height was 159.19±7.47 cm; the average weight was 66.37±9.86 , as shown in table 1 . table 1. the basic information of the subjects included age, height, weight, demographic background variables. tests n mean ± sd anthropometric age (years) 69 59.65±9.51 height (cm) 69 159.19±7.47 weight (kg) 69 66.37±9.86 body composition body mass index(kg/m²) 69 26.12±2.85 experimental design: initially, the subjects were randomly assigned to an experimental group and a control group. the experimental group underwent a 12-week circumferential exercise training intervention, and their health fitness and blood biomarker data were measured before and after the training. in contrast, the control group did not receive the intervention and only had their health fitness and blood biomarker data measured before and after the study. however, during the study period, it was discovered that the control group faced issues with randomization due to negligence in the work process. as a result, intentional sampling was employed instead of randomization. although this method did not involve the division of participants into experimental and control groups, it did not impact the primary objective of the study. the study aimed to investigate the effects of a 12-week circular exercise training intervention on the energy levels and changes in blood biomarkers of middle-aged and elderly individuals who are at risk of developing cardiovascular disease. intervention of circuit training exercise the circuit training exercise intervention consists of a 60-minute workout session, during which participants are required to wear a heart rate monitor to track their heartbeats before starting. each training activity is supervised by a professional instructor(abdelkader et al. 2018; saddek et al. 2020). in addition to using resistance 20 training equipment for resistance exercises, the training also includes aerobic exercises and stretching. the principle of increasing load is employed during the training, and all activities can be adjusted based on individual abilities and needs. the training sequence begins with stretching activities. participants are then guided through a series of resistance exercises, which can be adjusted according to their individual fitness levels. finally, the session concludes with aerobic exercises, which can include running, cycling, or any other activity that elevates heart rate and promotes cardiovascular health. overall, the circuit training exercise intervention is designed to improve participants' overall fitness levels and promote a healthy lifestyle. the circuit exercise training program consists of three main components: resistance exercise, aerobic exercise, and stretching exercise. 1. during the resistance exercise portion of the program, participants use hydraulic resistance fitness equipment to train their core muscle group, upper body muscle group, and lower body muscle group. the trainer initially tests the maximum muscle strength (repetitions), and then the training intensity is set at 60~80%, with two sets per exercise. the resistance intensity increases with movement speed and decreases vice versa, which is different from the commonly used barbell-type fitness equipment. 2. the aerobic exercise component of the program includes stationary bicycles, elliptical machines, treadmills, and stair climbing machines. the intensity is set at 60~80% of the participant's maximum heart rate, and the duration of each session is 10 minutes, with two sessions per training session. 3. the stretching exercise component of the program involves yoga mats, resistance balls, elastic (rope) belts, and stretching machines, which are assisted by professional sports instructors. each stretch lasts for 20 seconds, and each exercise is repeated six times, with a total of three sets per exercise. 2.2. statistical analysis: statistical analysis was performed using the using spss software (version 22) and significance levels were set at p ≤ 0.05. shapirowilk test was used to evaluate normal distribution of the conformity of continuous variables. the reliability of differences in the results of the mean values in two unrelated samples was determined using student's t-test. 3. result the body mass index of the middle-aged risk group of cardiovascular disease in healthy physical fitness is 26.12±2.85kg/m² ; 72.13±12.68 for climbing in three minutes ; 5.72± for sit-ups 5.57 times; back muscle strength 71.58±29.99 kg; grip force 28.23±11.12 kg; vertical jump 18.04±6.96 cm; side step 18.27±6.34 times; reaction time 525.91±185.23 milliseconds; eye-closed monopod balance 11.66±23.48 seconds; sitting forward bend 3.65±11.51 cm; trunk extension 27.41±.10.84 cm, as shown in table 2 below shown. 21 table 2. the data of each index of healthy physical fitness of the subjects tests n mean ± sd cardiorespiratory fitness climb in three minutes 53 72.13±12.68 sit-ups (second-rate) 69 5.72±5.57 muscle fitness back muscles force (kilogram) 66 71.58±29.99 grip strength (kilogram) 69 28.23±11.12 explosive force vertical jump(cm) 69 18.04±6.96 agility side by side (second-rate) 67 18.27±6.34 reaction ability reaction time(millisecond) 67 525.91±185.23 balance ability balance on one foot with eyes closed (second) 67 11.66±23.48 softness sitting forward bend(cm) 69 3.65±11.51 trunk stretch (cm) 68 27.41±10.84 analysis of the current status of blood biomarkers in the elderly at risk of cardiovascular disease: c reactive protein in the blood biomarkers of the elderly at risk of cardiovascular disease was 2.31±3.11 mg/l; fasting blood glucose was 107.48±23.10 mg/dl ; total cholesterol 193.14±44.24mg/dl ; triglycerides 149.75±76.57 mg/dl ; high density lipoprotein 48.07±10.92mg/dl ; low density lipoprotein 112.16±33.48mg/dl ; systolic blood pressure 135.38±15.27mm-hg ; diastolic blood pressure 76.23±10.45mm-hg , as shown in the following table 3 table 3. data of blood biomarkers of subjects variable tests n mean ±sd inflammatory biomarkers blood high sensitivity creactive protein (mg/l) 69 2.31±3.11 fasting blood glucose (mg/dl) 69 107.48±23.10 total cholesterol (mg/dl) 69 193.14±44.24 liquid biochemical triglycerides (mg/dl) 69 149.75±76.57 high-density lipoprotein (mg/dl) 69 48.07±10.92 low density lipoprotein (mg/dl) 69 112.16±33.48 value blood pressure systolic blood pressure (mm-hg) 69 135.38±15.27 diastolic blood pressure (mm-hg) 69 76.23±10.45 22 difference analysis of circuit exercise training intervention in healthy physical fitness statistically dependent sample ttest found that the measured values before and after 12week circuit exercise training were significantly different in all items of healthy physical fitness ( p < .05 ) , cardiorespiratory fitness ( t=-6.1 7 ) ) , sit-ups ( t=-6.89 ) , back muscle strength ( t=-5.02 ) , grip strength ( t=-4.5 6 ) , vertical jump ( t=-4. 1 1 ) , side step ( t=-8.0 2 ) , eyes closed one foot balance ( t=-3.8 3 ) , sitting forward bend ( t=-5 . 8 8 ) , trunk extension ( t=-6 . 1 5 ) and other items have all been significantly improved through exercise training, while the body composition ( t=4.05 ) and reaction time ( t=2.46 ) decreased significantly, as shown in table 4 . table 4 .changes in physical fitness before and after circuit training intervention of circuit exercise training variable tests n before training after 12 weeks of training change ratio t value body composition body mass index (kg/m²) 65 26.20±2.90 25.81±2.83 -1% 4.05* cardiopulmonary fitness the 3minute step test 52 72.35±13.72 88.44±22.28 22% 6.17* muscle fitness sit-up test (crunches) 68 5.72±5.61 7.84±6.00 37% 6.89* muscle strength (kg) 64 70.91±29.89 79.14±30.96 12% 5.02* grip strength (kg) 68 28.32±11.18 29.78±11.53 5% 4.56* explosive force explosive vertical jump (cm) 67 18.21±6.99 20.19±7.45 11% 4.11* agility side step (times) 66 18.18±6.35 22.64±6.71 25% 8.02* reaction ability response time (ms) 67 525.91±185.23 463.93±195.80 12% 2.46* balance ability balance on one foot with eyes closed 66 11.80±23.63 16.42±26.09 39% 3.83* softness sitting forward bend 68 3.56±11.57 7.65±10.78 115% 5.88* trunk stretch (cm) 67 27.35±10.91 32.54±10.95 19% 6.15* note: 1.* significant difference between before and after sports training intervention, p < .05 2.change ratio = [(post-test pre-test) / pre-test] ×100% https://www.google.com/url?sa=i&url=http%3a%2f%2fwise-eats.com%2fsteptest%2f&psig=aovvaw2diqh-3syzs9p_esotpgpm&ust=1651057472469000&source=images&cd=vfe&ved=2ahukewiktlzcyrh3ahxwqeeahtthcpyqjhx6bagaeaw https://www.google.com/url?sa=i&url=http%3a%2f%2fwise-eats.com%2fsteptest%2f&psig=aovvaw2diqh-3syzs9p_esotpgpm&ust=1651057472469000&source=images&cd=vfe&ved=2ahukewiktlzcyrh3ahxwqeeahtthcpyqjhx6bagaeaw https://www.google.com/url?sa=i&url=http%3a%2f%2fwise-eats.com%2fsteptest%2f&psig=aovvaw2diqh-3syzs9p_esotpgpm&ust=1651057472469000&source=images&cd=vfe&ved=2ahukewiktlzcyrh3ahxwqeeahtthcpyqjhx6bagaeaw 23 healthy physical fitness after intervention of circuit exercise training in middle-aged risk groups of cardiovascular diseases relationship to blood biomarkers the relationship between healthy physical fitness and blood biomarkers after the intervention of circuit exercise training. because there are more than two variables in each of the two variables of healthy physical fitness and blood biomarkers, the canonical correlation in statistics is used to find the relationship between the two sets of variables to see whether there is a correlation between the two sets of variables. in the canonical correlation, in order to understand the relationship between healthy physical fitness and blood biomarkers after the intervention of circuit exercise training, the eight orientations of healthy physical fitness are used as the x variable group (control variable), and the blood biomarker is y the variable group (the criterion variable) was used for correlation analysis. from table 4 below that among the three groups of correlation patterns, only one group reaches a significant level of difference. therefore, x the variable group extracts the first group of canonical correlation factors χ 1 , y the variable group extracts the first group of correlation factors η 1 . the first group of correlation factors χ 1 with n 1 the correlation coefficient of 0.507 ( p < .05 ) . table 5. correlation analysis of various factors of healthy physical fitness and blood biomarkers typical variable explained variance eigenvalues (%) correlation coefficient ρ coefficient of determination ρ² degrees of freedom df wilk' s λ 1 0.345 74.616 0.507* 0.257 24 0.663 2 0.083 17.822 0.276 0.076 14 0.892 3 0.035 7.561 0.184 0.034 6 0.966 *p＜.05 correlation between healthy physical fitness and blood biomarkers after the intervention of circuit exercise training the coefficient of determination was 0.257 and the canonical correlation coefficient was 0.507. x the factor structure coefficients of the variables (control variables) are x 1 =0.648, x 2 =0.337, x 3 =-0.244, x 4 =-0.296, x 5 =0.378, x 6 =-0.241, x 7 =0.134, x 8 =0.468, the percentage of extracted variation is 13.989, and the percentage of repetition coefficient is 3.592. by the typical factor structure coefficients of the variables (the standard variables) are y 1 =-0.465, y 2 =-0.816, y 3 =-0.429, the percentage of variation extracted is 35.502 and the percentage of repetition coefficient is 9.115. 24 table 6. summary table of correlation analysis of health physical fitness and blood biomarkers health fitness blood biochemical markers correlation dependent variables χ 1 dependent variables η1 body composition -0.648 (y 1 ) inflammatory biomarkers -0.465 cardiorespiratory fitness 0.337 (y 2 ) blood biochemical value -0.816 muscle fitness -0.244 (y 3 ) blood pressure value -0.429 explosive force -0.296 agility 0.378 response capability -0.241 balance ability 0.134 softness 0.468 extraction variation % 13.989 extraction variation % 35.502 overlap factor % 3.592 overlap factor % 9.115 typical correlation coefficient (ρ) 0.507* coefficient of determination (ρ²) 0.257 note: * p < .05 4. discussion this study took the middle-aged and elderly people at risk of cardiovascular disease in chiayi area as the research scope. the purpose of this study was to investigate the differences in physical fitness and blood biomarkers among the elderly at risk of cardiovascular disease in different background variables and to analyse interrelationship between the two. from the table 2. it was noted that the body mass index of healthy physical fitness is 26.12±2.85kg/m² , according to the evaluation standard of algerian body mass index of the department of health of mostaganem (houti et al. 2016) defined as overweight ( 24 ≦ bmi < 27 ) ; the three minute climbing index was 67.50±11.14 for men and 75.90 ± 14.50 for women . national physical fitness norm, male 9.56±5.27, the judgment level is not good, female 3.49±4.52; back muscle strength 71.58±29.99 kilogram (hess et woollacott 2005) compared with the research, the performance is better; the grip strength comparison (pedersen et saltin 2015) during the research on the physical fitness score of the elderly in the community , male 38.74±10.44 kg and female 22.26 ± 5.90 kilograms can be judged as good ; vertical jumps are compared to (swift et al. 2018)criteria, male 24.16 ± 7.21 cm and female 14.67±3.70 cm, all judged as bad; side by side 18.27±6.34 times and (zhao, huang, et gu 2022), the performance was poor; the reaction time was 525.91±185.23 compared with past studies by (hess et woollacott 2005; nakagaichi et al. 2018; yung et al. 2009; zhao et al. 2022), the performance of middle-aged and elderly people was poor; balance on one foot with eyes closed 11.66±23.4 8 compared with the previous studies by (fragala et al. 2019; gleeson et al. 2014; sibai et al. 2010), the balance ability of the subjects in this study was average; the starting point of the sitting forward bend test was 20 cm, the national physical fitness norm was compared, and the male was 20.08±11.99 cm and female 25.58±10.96 cm , the judgment level is all ordinary; the trunk is stretched 27.41±.10.84 compared with the previous studies (sillanpää et al. 2009), the performance is better. 25 overview of blood biomarkers in the elderly at risk of cardiovascular disease from table 3 it was noted that the high-sensitivity creactive protein is 2.31±3.11mg/l , which is in accordance with the recommendations of the heart association (schaumberg et al. 2007), judged to be at moderate risk of cardiovascular disease ( 1.03.0mg/l ) ; blood biochemical values are determined according to the standards of the national health administration's manual for the prevention and treatment of hyperlipidaemia and hypertension (pande et al. 2011; van de vijver et al. 2014) , fasting blood glucose 107.48 ± 23.10 mg / dl in the normal value ( < 126 mg / dl ) range; total cholesterol 193.14±44.24 mg / dl is normal ( 120-200 mg/d l ) ; triglycerides 149.75±76.57 mg / dl is normal (< 200 mg / dl ) ; high density lipoprotein 48.07±10.92 mg /dl is normal ( 40-60 mg /dl ); low density lipoprotein 112.16±33.48mg/dl is normal ( ＜ 160mg/ dl ) ; systolic blood pressure 135.38±15.27mm-hg ,was determined as prehypertension ( 120-139mm-hg ); diastolic blood pressure 76.23±10.45mm-hg is normal ( < 90mm-hg) . differences in the health related to physical fitness of circuit exercise training interventions ,table 4 it was noted that after 12 weeks of circuit exercise training, the middle-aged and elderly risk groups of cardiovascular disease, all health fitness items have improved, body composition (body mass index) and reaction ability (reaction time) have been significantly reduced, cardiorespiratory fitness (three-minute steps ), muscle fitness (sit-ups, back muscle strength ) , grip strength ) , explosive power (vertical jump ) , agility (side-by-side step ) , balance ability (eye-closed balance on one foot) and flexibility (sitting forward bending, trunk extension) were significantly improved. olivares (2011) study with an average of 69.1 ± 4.9 the middle-aged and elderly people were the subjects for a period of 12 week, 3 per week times, 90 each time minutes of exercise intervention (stretching + aerobic exercise + muscle strength training ) , through training, can significantly improve cardiorespiratory fitness, upper and lower body muscle strength and balance ability(olivares et al. 2011). marcos-pardo ( 2020 ) study with an average of 72.5 ± 7.4 years old as subjects, a period of 12 week, 3 per week times, 80 each time minutes of exercise intervention (stretching exercise + aerobic exercise + muscle strength training + leisure activities ) , the research results show that through exercise training the elderly have significant improvement in cardiorespiratory fitness, upper and lower limb muscle strength and balance ability (marcos-pardo et al. 2020) . compared with previous studies(miyamoto-mikami et al. 2015; nemoto et al. 2007; olivares et al. 2011; pearson et al. 2013), the results of this study are similar, and circuit exercise training can improve the health and fitness of middle-aged and elderly people. the third part study of circuit exercise training intervenes in the differential situation of blood biomarkers in the elderly risk groups in cardiovascular disease, differences in the blood biomarkers involved in circuit exercise training from table 3 only total cholesterol and systolic blood pressure were significantly improved in the blood biomarkers of the 12-week circuit exercise training intervention. however, by observing the numerical changes before and after training, it can be seen that there is a trend of improvement, which is similar to the results of training intervention (aerobic exercise + resistance exercise + stretching exercise) (marcos-pardo et al. 2020; nemoto et al. 2007). according to the past takeshima et al. (2004) research aimed at 35 bit average 53 the elderly over the age of 51 were randomly divided into exercise group and control 26 group. week, 3 per week times, for 50 minutes of circuit exercise training (intensity: 70% of maximum heart rate) were involved; no exercise was involved in the control group. the results found that the intervention of exercise can improve the blood biochemical value, which is also similar to the results of circuit exercise training intervention in this study(adel, abdelkader, et al. 2019; belkadi et al. 2019; takeshima et al. 2004). healthy physical fitness after intervention of circuit exercise training in middle-aged risk groups of cardiovascular diseases relationship with blood biomarkers from table 6, it was noted that there is a typical correlation between healthy physical fitness and blood biomarkers in the elderly at risk of cardiovascular disease, and a set of typical correlation patterns are obtained, with a typical correlation coefficient ρ = 0.507 reached a significant level ( p < .05 ) . the control variable (χ 1 ) can account for 25.7% of the total variance of the principle variable ( η 1 )( ρ²=0.25 7 ) , and the typical variable ( η 1 ) of the standard variable can explain 35.502% of the variance of the standard variable, and the overlap between the control variable and the standard variable is 9.115% , which means that the control variable terms through the first set of variables ( χ 1 and η 1 ) can explain 9.115% of the total variance of the principle variable . the overlapping part of the control variable and the standard variable, a total of 9.115%. in other words, the control variables of body composition, cardiorespiratory fitness, muscular fitness, explosive power, agility, reaction ability, balance ability and flexibility can be used to explain the inflammatory biomarkers, blood biochemical values of the elderly at risk of cardiovascular disease through typical variables .the total variation of blood pressure was 9.115% ; and this typical factor could directly explain 35.502% of the total variation of blood biomarkers in the elderly risk group of cardiovascular disease. in the case of correlation, if the absolute value of the structure coefficient is higher than 0.30, it is considered to have a correlation with a moderate or low degree. the observed variables with structure coefficients above 0.30 are discussed. the control variables to be observed were body composition (structural factor =-0.648), cardiorespiratory fitness (structural factor =0.337 ) , agility (structural factor =0.378 ) , flexibility (structural factor = 0.468 ) , however, the absolute value of all relevant factors of the principle variable is higher than 0.30 . the control variables in cardiorespiratory fitness, agility and flexibility, and the inflammatory biomarkers , blood biochemical values and blood pressure values have a positive and negative structure coefficient, which is represented by it was known that higher levels of cardiorespiratory fitness, agility and flexibility resulted in lower levels of inflammatory biomarkers, blood biochemical values and blood pressure values; in the control variable, the body composition with the highest structure coefficient is the blood biochemical value that mainly affects the middle-aged risk group of cardiovascular disease. since its structure coefficients are all negative, which was observed in the lower value of body composition of the middle-aged and older risk of cardiovascular disease groups, also blood markers with lower inflammatory biomarkers, blood biochemical values and blood pressure values. 27 conclusion the conclusions of this study are as follows: i. current status of health fitness and blood biomarkers in elderly at-risk groups with cardiovascular disease: the mean value of the body mass index of all subjects in this study was too high, according to the national body mass index (nbmi) standard of the department of health of the executive yuan. the subjects were found to be overweight or obese. the participants' performance in the three-minute ascent test was better than the national and international fitness norms. the male and female participants performed better on the cardiopulmonary fitness test, grip strength test and back strength test. however, their performance on the sit-up test was below the norm for males, and the balance, flexibility, explosive strength, reaction time and agility tests needed improvement. the values of inflammatory biomarkers "hypersensitive c-reactive protein" measured by the subjects in this study reached the level of "cardiovascular disease" as defined by the american heart association. the subjects were found to be at a moderate risk level for developing cardiovascular disease. the fasting blood glucose, total cholesterol, and total bile tests were performed in accordance with the nhlbi's manual for the prevention and control of hyperlipidemia and hypertension. in conclusion, this study highlights the importance of circuit exercise training interventions in improving health fitness and reducing the risk of cardiovascular disease in elderly populations at risk. the findings of this study provide valuable information for healthcare professionals and policymakers to develop effective intervention strategies to promote healthy aging. acknowledgments we thank the algerian general directorate for scientific research and technological development (dgrsdt-mesrs) for their co-operation and help in setting up the study. also, for maintaining and supporting finances and quality of research. references : abdelkader, guebli, reguieg madani, belkadi adel, et sbaa bouabdellah. 2018. « sporting events among the disabled between excellence and ideal in motor performance ». international journal of physical education, fitness and sports 7(3):66‑71. adel, belkadi, benchehida abdelkader, cherara alia, benbernou othman, sebbane mohamed, et asli houcin. 2019. « the effect of high-intensity exercise on changes of blood concentration components in algerian national judo athletes ». acta facultatis educationis physicae universitatis comenianae 59(2):148‑60. doi: 10.2478/afepuc-2019-0013. adel, belkadi, charara alia, et zerf mohammed. 2020. « algerian judo competition modality and its impacts on upper and lower limbs strength perseverance 28 and limitations ». orthopedics and sports medicine: open access journal 3(4):293‑99. doi: 10.32474/osmoaj.2020.03.000168. adel, belkadi, mime mokhtar, benchehida abdelkader, sebbane mohamed, et benbernou othman. 2019. « effects of tow protocol cold water immersion on the post match recovery and physical performance in youth handball players ». international journal of sport culture and science 7(2):1‑12. almahmeed, wael, mohamad samir arnaout, rafik chettaoui, mohsen ibrahim, mohamed ibrahim kurdi, mohamed awad taher, et giuseppe mancia. 2012. « coronary artery disease in africa and the middle east ». therapeutics and clinical risk management 8:65. beboucha, wahib, adel belkadi, abdelkader benchehida, et ali bengoua. 2021. « the anthropometric and physiological characteristics of young algerian soccer players ». acta facultatis educationis physicae universitatis comenianae 61(1). belahsen, rekia, et mohamed rguibi. 2006. « population health and mediterranean diet in southern mediterranean countries ». public health nutrition 9(8a):1130‑35. belkadi, adel, abdelkader benchehida, otmane benbernou, et mohamed sebbane. 2019. « competencies and training needs and its impact on determining the professional skills of algerian elite coaches ». international journal of physical education, fitness and sports 8(3):51‑61. doi: 10.26524/ijpefs1936. belkadi, adel, benbernou othman, sebbane mohamed, benkazdali h. m, jaques gleyse, belkadi adel, benbernou othman, sebbane mohamed, laroua abdelhafid, benkazdali h. m, et jaques gleyse. 2015. « contribution to the identification of the professional skills profile of coaches in the algerian sport judo system ». international journal of sports science 5(4):145‑50. benbernou, othman, fatima bennama, adel belkadi, sedik boukchiche, et sid mohamed koutchouk. 2022. « analysis of the professional competency indicators of university physical trainer students ». acta facultatis educationis physicae universitatis comenianae 62(1):53‑71. benchehida, aabdelkader, adel belkadi, yassine zenati, otmane benbernou, lalia cherara, et mohamed sebbane. 2021. « implementation of an adapted physical activity therapy protocol for patients with low back pain ». gymnasium xxii(1):83‑96. doi: 10.29081/gsjesh.2021.22.1.06. booth, frank w., christian k. roberts, et matthew j. laye. 2012. « lack of exercise is a major cause of chronic diseases ». comprehensive physiology 2(2):1143. braidy, nady, jade berg, james clement, fatemeh khorshidi, anne poljak, tharusha jayasena, ross grant, et perminder sachdev. 2019. « role of nicotinamide adenine dinucleotide and related precursors as therapeutic targets for agerelated degenerative diseases: rationale, biochemistry, pharmacokinetics, and outcomes ». antioxidants & redox signaling 30(2):251‑94. eggermont, laura hp, et erik ja scherder. 2006. « physical activity and behaviour in dementia: a review of the literature and implications for psychosocial intervention in primary care ». dementia 5(3):411‑28. fragala, maren s., eduardo l. cadore, sandor dorgo, mikel izquierdo, william j. kraemer, mark d. peterson, et eric d. ryan. 2019. « resistance training for older adults: position statement from the national strength and conditioning association ». the journal of strength & conditioning research 33(8). gleeson, michael, catherine sherrington, et lisa keay. 2014. « exercise and physical training improve physical function in older adults with visual impairments but 29 their effect on falls is unclear: a systematic review ». journal of physiotherapy 60(3):130‑35. he, wan, daniel goodkind, et paul r. kowal. 2016. an aging world: 2015. united states census bureau washington, dc. hess, jennifer a., et marjorie woollacott. 2005. « effect of high-intensity strengthtraining on functional measures of balance ability in balance-impaired older adults ». journal of manipulative and physiological therapeutics 28(8):582‑90. houti, leila, imane hamani-medjaoui, sarah a. lardjam-hetraf, hadjira ouhaibidjellouli, saada chougrani, louisa goumidi, et sounnia mediene-benchekor. 2016. « prevalence of metabolic syndrome and its related risk factors in the city of oran, algeria: the isor study ». ethnicity & disease 26(1):99. khachfe, hussein h., et marwan m. refaat. 2019. « bibliometric analysis of cardiovascular disease research activity in the arab world ». in international cardiovascular forum journal. vol. 15. lalia, c., alrawi r. ali, b. adel, h. asli, et b. othman. 2019. « effects of caloric restriction on anthropometrical and specific performance in highly-trained university judo athletes ». physical education of students 23(1):30‑36. marcos-pardo, pablo j., noelia gonzález-gálvez, alejandro espeso-garcía, tomás abelleira-lamela, abraham lópez-vivancos, et raquel vaquero-cristóbal. 2020. « association among adherence to the mediterranean diet, cardiorespiratory fitness, cardiovascular, obesity, and anthropometric variables of overweight and obese middle-aged and older adults ». nutrients 12(9):2750. miyamoto-mikami, eri, koji sato, toshiyuki kurihara, natsuki hasegawa, shumpei fujie, satoshi fujita, kiyoshi sanada, takafumi hamaoka, izumi tabata, et motoyuki iemitsu. 2015. « endurance training-induced increase in circulating irisin levels is associated with reduction of abdominal visceral fat in middleaged and older adults ». plos one 10(3):e0120354. mohamed, koutchouk sidi, kerroum mohamed, sebbane mohammed, djamel mokrani, et adel belkadi. 2019. « the effect of heavy weight training on physiological abilities of soccer players under the age 21 years old ». acta facultatis educationis physicae universitatis comenianae 59(1):33‑43. doi: 10.2478/afepuc-2019-0004. mohammed, berria, kasmi bachir, seghir nour eddine, et belkadi adel. 2018. « study of ldh adaptations associated with the development of speed endurance in basketball players u19 ». international journal of applied exercise physiology 7(3):35‑43. mokhtar, m., b. adel, b. wahib, a. hocine, b. othman, et s. mohamed. 2019. « the effects of tow protocol cold water immersion on the post match recovery and physical performance in well-trained handball players ». pedagogics, psychology, medical-biological problems of physical training and sports 23(6):288‑95. nakagaichi, masaki, yuya anan, yuto hikiji, et sou uratani. 2018. « developing an assessment based on physical fitness age to evaluate motor function in frail and healthy elderly women ». clinical interventions in aging 13:179. nejjari, chakib, mohammed arharbi, mohand-tayeb chentir, rachid boujnah, omar kemmou, hafedh megdiche, fadhila boulahrouf, karima messoussi, laila nazek, et vladimir bulatov. 2013. « epidemiological trial of hypertension in north africa (ethna): an international multicentre study in algeria, morocco and tunisia ». journal of hypertension 31(1):49‑62. 30 nemoto, ken-ichi, hirokazu gen-no, shizue masuki, kazunobu okazaki, et hiroshi nose. 2007. « effects of high-intensity interval walking training on physical fitness and blood pressure in middle-aged and older people ». p. 803‑11 in mayo clinic proceedings. vol. 82. elsevier. olivares, pedro r., narcis gusi, josue prieto, et miguel a. hernandez-mocholi. 2011. « fitness and health-related quality of life dimensions in community-dwelling middle aged and older adults ». health and quality of life outcomes 9(1):1‑9. pande, reena l., todd s. perlstein, joshua a. beckman, et mark a. creager. 2011. « secondary prevention and mortality in peripheral artery disease: national health and nutrition examination study, 1999 to 2004 ». circulation 124(1):17‑23. pearson, thomas a., latha p. palaniappan, nancy t. artinian, mercedes r. carnethon, michael h. criqui, stephen r. daniels, gregg c. fonarow, stephen p. fortmann, barry a. franklin, et james m. galloway. 2013. « american heart association guide for improving cardiovascular health at the community level, 2013 update: a scientific statement for public health practitioners, healthcare providers, and health policy makers ». circulation 127(16):1730‑53. pedersen, b. k., et b. saltin. 2015. « exercise as medicine – evidence for prescribing exercise as therapy in 26 different chronic diseases ». scandinavian journal of medicine & science in sports 25(s3):1‑72. doi: 10.1111/sms.12581. saddek, benhammou, jérémy bj coquart, laurent mourot, belkadi adel, mokkedes moulay idriss, bengoua ali, et mokrani djamel. 2020. « comparison of two tests to determine the maximal aerobic speed. » acta facultatis educationis physicae universitatis comenianae 60(2). schaumberg, debra a., william g. christen, julie e. buring, robert j. glynn, nader rifai, et paul m. ridker. 2007. « high-sensitivity c-reactive protein, other markers of inflammation, and the incidence of macular degeneration in women ». archives of ophthalmology (chicago, ill.: 1960) 125(3):300‑305. doi: 10.1001/archopht.125.3.300. shigenaga, mark k., tory m. hagen, et bruce n. ames. 1994. « oxidative damage and mitochondrial decay in aging ». proceedings of the national academy of sciences 91(23):10771‑78. sibai, abla mehio, lara nasreddine, ali h. mokdad, nada adra, maya tabet, et nahla hwalla. 2010. « nutrition transition and cardiovascular disease risk factors in middle east and north africa countries: reviewing the evidence ». annals of nutrition and metabolism 57(3‑4):193‑203. sillanpää, elina, david e. laaksonen, arja häkkinen, laura karavirta, benjamin jensen, william j. kraemer, kai nyman, et keijo häkkinen. 2009. « body composition, fitness, and metabolic health during strength and endurance training and their combination in middle-aged and older women ». european journal of applied physiology 106(2):285‑96. swift, damon l., joshua e. mcgee, conrad p. earnest, erica carlisle, madison nygard, et neil m. johannsen. 2018. « the effects of exercise and physical activity on weight loss and maintenance ». progress in cardiovascular diseases 61(2):206‑13. takeshima, nobuo, michael e. rogers, mohammod m. islam, tomoko yamauchi, eiji watanabe, et akiyoshi okada. 2004. « effect of concurrent aerobic and resistance circuit exercise training on fitness in older adults ». european journal of applied physiology 93(1):173‑82. 31 taylor, adrian h., nigel t. cable, guy faulkner, melvyn hillsdon, marco narici, et akke k. van der bij. 2004. « physical activity and older adults: a review of health benefits and the effectiveness of interventions ». journal of sports sciences 22(8):703‑25. tiliouine, habib. 2015. « children’s worlds national report algeria ». journal of algerian studies 3:48‑70. van de vijver, steven, hilda akinyi, samuel oti, ademola olajide, charles agyemang, isabella aboderin, et catherine kyobutungi. 2014. « status report on hypertension in africa-consultative review for the 6th session of the african union conference of ministers of health on ncd’s ». pan african medical journal 16(1). wallace, douglas c. 2005. « a mitochondrial paradigm of metabolic and degenerative diseases, aging, and cancer: a dawn for evolutionary medicine ». annu. rev. genet. 39:359‑407. yassin zenati, adel belkadi, et othman benbernou. 2021. « functional movement screening as a predictor of injury in highly trained female’s martial arts athletes ». polish hyperbaric research 71(2):67‑74. doi: 10.2478/phr-20200012. youcef, khoudja, mime mokhtar, et belkadi adel. 2022. « effects of different concurrent training methods on aerobic and anaerobic capacity in u 21 soccer players. » sports science & health/sportske nauke i zdravlje 12(1). yung, lai ming, ming yung, xiaoqiang yao, zhen yu chen, yu huang, et fung ping leung. 2009. « exercise, vascular wall and cardiovascular diseases ». sports medicine 39(1):45‑63. zhao, xiaoguang, huiming huang, et yaodong gu. 2022. « age score for assessing motor function in chinese community-dwelling older women ». journal of women & aging 34(2):170‑80. 29 tomaszuk, sebastian, wąsik, karolina & wojtuś, magda. nutritional factors in the prevention and treatment of gout. quality in sport. 2023;9(2):29-36. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.02.004 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/42378 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 01.02.2023. revised: 18.02.2023. accepted: 18.02.2023. nutritional factors in the prevention and treatment of gout sebastian tomaszuk1, karolina wąsik1, magda wojtuś1 1medical university of lublin, aleje racławickie street 1, 20-059 lublin, poland sebastian tomaszuk; sebastiantomaszuk@gmail.com; orcid 0000-0002-1572-5181; karolina wąsik; wasik.karolina.0@gmail.com; orcid 0000-0003-2817-0848; magda wojtuś; magdaawojtus@gmail.com; orcid 0000-0003-4299-2143 summary: introduction and purpose: despite the fact that effective urate lowering therapy and anti-inflammatory drugs for the treatment of gout are commonly available, there is considerable interest in novel treatment approaches. gouty patients often have a multitude of comorbidities, which lead to concern over drug–drug interactions and medication adverse events. thus, diet modifications are examined as a way of nonpharmacological treatment of gout. in this review, we explore the potential impact of nutritional factors on hyperuricemia and clinical gout outcomes. a search was conducted using pubmed and google scholarship databases. brief description of the state of knowledge: management in patients with gout should be holistic. incorrect nutrition may lead to hyperuricemia. studies to date suggest that avoidance of certain foods and beverages can decrease the frequency of gout flares. weight loss may be beneficial for prevention as well as treatment of gout and its comorbidities. the impact of various types of diet on the course of gout has been given particular attention and recent research suggests that vegetarian, mediterranean and dash diets may be beneficial for gouty patients. also, some vitamins and omega-3 pufa have favorable effects and the potential clinical use in gout treatment. conclusions: we propose that simple dietary regimens may be beneficial to complement therapeutic management or contribute to the prevention of flares in gout patients. although piecemeal modifications of various nutrients often provide incomplete dietary recommendations, understanding the role of nutritional factors in gout development would be helpful for patients in choosing their healthy diet. key words: gout; hyperuricemia; nutritional factors; non-pharmacological treatment; health https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.02.004 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/42378 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) 30 1. introduction gout is a very common disease that is relatively very widespread around the world especially in developed countries. in the usa approximately 3.9% of adults suffer from it and its occurrence is constantly rising. people suffering from obesity, with metabolic syndrome and men over 40 years old are especially at risk to develop it [1]. most often, the clinical manifestations of gout might include: intense joint pain of the toe (usually affects the first metatarsophalangeal joint, but any joint might be affected), lingering discomfort, inflammation and redness of joints, and limited range of motion. symptoms usually appear early in the morning. gout manifests itself not only in joints. in the course of gout also might be identified: tophi, kidney failure, kidney stones and hypertension [2,3]. the pathogenesis of the gout is deposition of sodium urate crystals in the joints and in the subcutaneous tissue, which causes the symptoms of the disease. sodium urate crystals crystallize when uric acid level in the blood is high. this is often due to triggers such as: alcohol, large amounts of purine-containing foods (especially meat), exercise, injury, surgery, infections and medications (especially thiazide diuretics) [4]. first-line treatment of a gout attack are non-steroidal anti-inflammatory drugs (nsaids) and after an acute attack of the gout the allopurinol can be used in prophylaxis [5]. 2. state of knowledge 2.1 the role of diet and dietary recommendations in gout. purines are molecules compounded by pyrimidine and imidazole rings. they are converted to hypoxanthine by the xanthine oxidase enzyme (xo) after intake, and then to xanthine and uric acid. therefore, a special role in the gout pathogenesis is attributed to diet. it should be selected according to the needs of the patient (age, weight, vitamin deficiencies) and should contain all the necessary macro and microelements. healthy eating pyramid is the visualization of how a healthy diet should be well-balanced. there is a variation that can be useful for patients suffering from gout. according to it, the diet should include whole grain foods and plant oils at most meals. the least frequent group of products which should be consumed only sparingly are red meat, sweets and refined carbohydrates [6]. incorrect diet may contain excess purines leading to hyperuricemia. foods that are rich in purines are mainly meat and high protein vegetables. however, the influence of the consumption of high protein vegetables on hyperuricemia in recent years is undermined. a cross-sectional research made by aihemaitijiang et al. studied the effect of a purine-rich diet in chinese adults. in the results purine-rich vegetables did not correlate with hyperuricemia [7]. such outcomes can be explained by other substances that are contained in plants. these compounds such as vitamin c might potentially increase the excretion of uric acid from the body. research in this direction is still needed, but they are increasingly included in dietary recommendations. as meta-analysis by li et al. revealed the consumption of red meat, seafoods, alcohol or fructose was associated with higher gout risk. also in this study, the results indicated that the high-purine vegetables diet did not lead to hyperuricemia [8]. additionally cocoa, fish and yeast can contribute to the occurrence of an increased amount of uric acid in the blood, and therefore their consumption should be limited. dietary recommendations do not apply only to solid foods, but also refer to liquids. the effect of drinking tea on gout is not clear and depends on the type of tea. nonspecific types of tea in study did not affect the higher risk of gout [9]. however, the daily drinking of green tea increases the level of uric acid in the serum [10]. alcohol, due to the fact that it increases the conversion of purines to uric acid, is not recommended in the diet and people suffering from gout should avoid it [11]. also, fructose-sweetened beverages should be limited. it is worth mentioning that from the 2021 meta-analysis made by ayoub-charette et al. sugar-sweetened beverages (ssbs) increase uric acid levels in the blood, however consumption of 100% fruit juice decreased uric acid level [12]. another drink that has shown a beneficial effect on reducing the amount of uric acid in the blood is water with vitamin c. it happens as a result of vitamin c competing with urate for renal reabsorption [13,14]. in addition, coffee, milk and yogurts also showed such an effect. all of them were associated with lower risk of gout [10]. also drinking milk and yogurt have a lowering effect on uric acid levels in serum [15]. diet should be multifaceted and focused on the treatment of comorbidities such as hypertensive, dyslipidemia, metabolic syndrome and especially obesity which often coexist with gout. dietary recommendations should not only contain qualitative advice. a caloric deficit should be considered and induce weight loss in patients with increased bmi. the results from meta-analysis from 2022 which was focused on modifiable risk factors and incidence of gout clearly show that increasing bmi was correlated with the higher risk of gout [16]. the diet should consist of regular meals, adequate fluid intake and should be accepted and strictly followed by the patient as the most important. 31 2.2 vegetarian diet in the treatment of gout when it comes to the influence of the vegetarian diet on symptoms of gout, scientific data is composite. outcome of this diet strategy is dependent on the composition of the diet as it is known that some plant based foods also contain high purine levels [17]. siener et al. proved that vegetarian diet decreased the risk of uric acid crystallization by 93% when compared to the standard western diet. the type of vegetarian diet was ovo-lactovegetarianit excludes not only meat, but also eggs [18]. this strategy is also supported by two prospective cohort studies conducted by chiu et al. in this paper lacto-ovo-vegetarians noted the lowest uric acid level out of the three groupsother two were vegans and nonvegetarians [19]. vegetarian strategy seems to be one of the most beneficial as in a study made by schmidt et al. serum uric acid level was the lowest in this group while vegans noted the highest level followed by meat eaters [20]. 2.3 ketogenic diet in the treatment of gout ketogenic diet is based mainly on high-fat meals with moderate dose of proteins and very limited amount of carbohydrates [21]. currently, its possible health properties among many diseases are being investigated. as stated by goldberg et al. in their study proved that a ketogenic diet increases the production of βhydroxybutyrate (bhb). this molecule shows anti-inflammatory properties, therefore could potentially alleviate the symptoms of gout [22]. although it still remains unclear and questionable if ketogenic diet may be considered as beneficial for patients with gout as ketosis that is induced by this way of nutrition may lead to a higher uric acid level [23]. 2.4 dash diet in the treatment of gout dash diet is a proven health-promoting way of eating that is grounded on high consumption of vegetables and fruits, legumes, nuts and seeds and low-fat dairy. there is also a strong emphasis on limiting the consumption of sodium, sugar and saturated fats [24].this dietary pattern among many health benefits is associated not only with the lower risk of gout as prospective cohort study conducted on men investigated [25], but its benefits were also observed among patients who already have gout and were at a time not during pharmacological urate lowering therapy (ult). the outcome suggested that this strategy may be a useful tool to lower the urate serum level [26].this evidence is also supported by another study which compared a dash diet to standard diet and one with higher vegetables and fruits consumption, but without other restriction. dash diet turned out to be the most beneficial in reducing serum urate levels [27]. it is also known that gout is often part of the metabolic syndrome and is associated with insulin resistance. dash diet is proven to exert a positive impact on this condition and is profitable for patients who apart from metabolic symptoms want to improve the tenor of gout [6]. 2.5 mediterranean diet in the treatment of gout this model of nutrition concentrates on the higher consumption of antioxidant rich extra virgin olive oil, fruits, cereals, nuts and legumes, moderate use of fish and other meat, dairy products and red wine with the determined frequency [28].this diet pattern is widely recognised for its beneficial effects, therefore its impact on gout disease is also being observed.it is known that long term usage of this model is connected with lover serum uric acid level in elderly individuals, although ikarian study demonstrated that only in male cases, therefore may be considered as a part of preventative lifestyle [29].this model was also being investigated among patients who already have gout and in a review published by theodoridis et al. authors concluded that this diet may be potentially helpful in the treatment of gout, because its components in a large part are proven to have positive effects on serum uric acid level. it was noted that further research is still needed [30]. 2.6 high-protein diet in the treatment of gout the association between high protein intake and gout remains characterized as negative. as study by xi et al highlighted, incidence of gout increased in a group with this diet pattern [31].this consumption pattern compounded not only serum concentrations of uric acid, but also renal function [32].also in an animal model high protein diet escalated the level of serum urate [33].although, consuming more protein on a weight loss diet has been shown as beneficial in a pilot study by dessein et al. during this study participants who already had gout attacks in the past have consumed 30% of calories from protein on a 1600 kcal. this strategy resulted in fewer gout attacks and lower uric acid level [34]. 32 2.7 vitamin supplementation in the treatment of gout although many epidemiological studies indicate a significant correlation between high vitamin c intake and lower serum uric acid levels, data is still mixed and primarily related to the populations studied [35,36]. pharmacologically, the uricosuric effects of vitamin c seem to have the highest impact on hyperuricemia. both uric acid and vitamin c can be reabsorbed in the proximal tube via anion-exchange transport. vitamin c overload can competitively suppress the reabsorption of uric acid in the filtrate [37]. the uricosuric function of vitamin c is also connected with downregulation of urat1 activity and/or na+-dependent anion cotransporter could promote uric acid excretion [35]. the reports about vitamin c-caused reduction in serum urate and association between high doses vitamin c intake and a lower risk of gout have caused recommendations to add vitamin c to the diet to reduce serum uric acid levels [35,38,39]. however, it should be noted that these studies were conducted with high vitamin c doses among small numbers of participants without gout [38,39]. in contrast, a small pilot randomized controlled trial revealed clinically insignificant effect of 500mg/d of supplemental vitamin c placebo on serum urate in people with gout, regardless of concomitant allopurinol administration [40]. in consequence, in 2020 the american college of rheumatology’s (acr) gout guideline made a conditional recommendation against use of vitamin c in people with gout [41]. just like vitamin c, vitamin a and vitamin e also show beneficial effects against oxidative stress and inflammation, as well as effectively decreasing serum uric acid (sua) levels [42]. the cross-sectional study evaluated the association of dietary vitamin e intake with hyperuricemia in us adults. the results indicated that it was negatively correlated with hyperuricemia, especially among males and participants aged ≥60 years [43]. uric acid-lowering effect might be also observed in a vitamin d-rich diet. in provided by charoenngam metaanalysis of seven cross-sectional studies, individuals with vitamin d deficiency and insufficiency have been shown to have increased serum uric acid in a dose-dependent manner compared with vitamin d-sufficient individuals (pooled mean differences 0.45 and 0.33 mg/dl). these results are thought to be associated not only with the fact both vitamin d deficiency/insufficiency and hyperuricemia share common comorbidities such as obesity and metabolic syndrome, but also to a direct causal association between the two conditions [44]. these conclusions were also supported by the study conducted on 71 participants with prediabetes randomized to receive weekly doses of 20,000 ius of vitamin d2, 15,000 ius of vitamin d3 or no vitamin d. in this paper vitamin d supplementation was associated with a reduction in mean serum uric acid level by 0.6 mg/dl in those with baseline uric acid level of >6 mg/dl [45]. this effect is suggested to be caused by pth suppression [46]. however, despite the causal link between vitamin d and uric acid, no association with gout has been demonstrated [47]. 2.8 minerals supplementation in the treatment of gout as it is commonly known dietary potassium intake has diuretic and natriuretic effects and even a minor potassium insufficiency can trigger an impairment in the kidney’s capacity to secrete sodium chloride and retain sodium [48], which results in renal dysfunction. whereas long-term routine potassium replenishment causes thiazide mediated by thiazide diuretic elevation of uric acid [49]. moreover, a similar facilitation effect was described by martelin et al. when iron accumulation triggers increased xo activity. in this study ferric ammonium citrate and feso(4) elevated intracellular iron levels and elevated xo activity in mouse fibroblast and human bronchial epithelial cells [50]. however, the later analysis conducted by cheng showed a significant negative correlation between iron and magnesium with the risk of gout [51]. it should be also noticed that minerals have a crucial role in maintaining acid-base balance and low urine ph predisposes to acid stone formation. hypercalciuria is a risk factor for calcium stone disease and in this light the level of calcium also affects the serum uric acid concentration by causing a uric acid excretion disorder [52]. normal calcium intake can be beneficial because of decreasing the potential risk of kidney stone formation and conducting uric acid elimination in renal tissue [53,54]. 2.9 omega-3 fatty acids supplementation in the treatment of gout omega-3 polyunsaturated fatty acids (pufa), eicosapentaenoic acid (epa) and docosahexaenoic acid (dha) potentially have anti-inflammatory properties. they can inhibit nalp-3 inflammasome assembly and neutrophil chemotaxis among other factors that lead to an inflammatory response to monosodium urate crystals [55]. yan et al. showed that stimulation of macrophages with omega-3 pufa abolished nlrp3 inflammasome activation and inhibited subsequent caspase-1 activation and il-1β secretion. through this mechanism omega-3 pufa can repress inflammation and prevent inflammation-driven diseases, so its use may have the potential clinical use in gout treatment [56]. data regarding effects of omega-3 pufa on serum urate are limited. a randomized controlled trial conducted on 30 young healthy adults revealed that daily intake of fish oil (2 g; primarily dha and epa) resulted in a significant decrease of sua after 4 and 8 weeks of supplementation [57]. https://www.sciencedirect.com/topics/medicine-and-dentistry/inflammasome 33 a study with 112 men with gout noted a significant trend for a negative association between serum levels of omega-3 pufa and gout flares in the preceding 12 months, though other dietary factors were unable to account [56]. also in the online case crossover study among 724 participants with gout omega-3 pufa-rich fish consumption of at least 2 servings in the prior 48 hours was associated with a 26% lower risk of gout flares compared with time periods of no consumption when adjusted for concomitant purine intake [58]. however, there was no association between self-directed omega-3 pufa supplementation such as with fish oil or cod liver oil and a lower risk of gout flares, though few reported supplement use and doses may be too low for antiinflammatory effects [58]. because of limited data regarding potential favorable effects of omega-3 pufa in gout, 2020 acr guideline for the management of gout does not comment on omega–3 pufa and gout [41]. 2.10 cherries supplementation in the treatment of gout in traditional reputation consumption of cherries or cherry juice alleviates pain in arthritis and gout. a growing body of literature shows that cherries may have anti-inflammatory, antioxidant and pain-mediating effects because of their phenolic compounds [59]. potentially cherries may also have a uricosuric effect [60]. since consumption of cherries or cherry juice decreased crp and oxidative stress, and increased total antioxidant capacity, it was suggested that such effects might provide symptom relief in patients with gout [59]. a crossover trial with 26 overweight and obese participants without gout revealed a reduction in serum urate by 19.2% in the tart cherry juice arm vs. an increase in the placebo group. the tart cherry juice intake resulted in an absolute decrease of approximately 1 mg/dl serum urate, while at baseline its mean value was 6.3 mg/dl [61]. in contrast, in the study conducted by stamp et al. in patients with gout (half on allopurinol and half on no ult), who were given placebo or varying doses of tart cherry concentrate for 28 days, there was no significant effect of cherry on serum urate levels [62]. other work, evaluating the effects of cherry intake on gout flares among 633 individuals with gout, who consumed cherries over a 2-day period, revealed a 35% lower risk of gout flares compared with periods of no cherry intake. the effect could be sustained thanks to adjusting for known risk factors for gout flares and anti-gout medications [63]. however, due to insufficient data, the 2020 acr guideline for the management of gout does not make a specific recommendation regarding cherries/cherry juice concentrate intake [42]. 3. conclusions gout is a diet-dependent disease to a certain extent and science acknowledges that the nourishment pattern has an impact on the tenor of it. nutritional advice that may moderate the course of disease are mostly not very strict and do not differ from the average healthy diet that every human should follow in order to stay healthy. however, the degree of this dietetic influence remains unknown. patients affected with gout should focus on reducing nutritional risk factors for this disease and consider appropriate supplementation. references: 1. singh g, lingala b, mithal a. gout and hyperuricaemia in the usa: prevalence and trends. rheumatology (oxford). 2019 dec 1;58(12):2177-2180. doi: 10.1093/rheumatology/kez196. pmid: 31168609. 2. fenando a, rednam m, gujarathi r, et al. gout. [updated 2022 may 21]. in: statpearls [internet]. treasure island (fl): statpearls publishing; 2022 jan-. available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/nbk546606/ 3. roddy, e., doherty, m. gout. epidemiology of gout. arthritis res ther 12, 223 (2010). https://doi.org/10.1186/ar3199 4. dalbeth, n., choi, h.k., joosten, l.a.b. et al. gout. nat rev dis primers 5, 69 (2019). https://doi.org/10.1038/s41572-019-0115-y 5. hainer bl, matheson e, wilkes rt. diagnosis, treatment, and prevention of gout. am fam physician. 2014 dec 15;90(12):831-6. pmid: 25591183. 6. yokose c, mccormick n, choi hk. the role of diet in hyperuricemia and gout. curr opin rheumatol. 2021 mar 1;33(2):135-144. doi: 10.1097/bor.0000000000000779. pmid: 33399399; pmcid: pmc7886025. 7. aihemaitijiang s, zhang y, zhang l, yang j, ye c, halimulati m, zhang w, zhang z. the association between purine-rich food intake and hyperuricemia: a cross-sectional study in chinese adult residents. nutrients. 2020 dec 15;12(12):3835. doi: 10.3390/nu12123835. pmid: 33334038; pmcid: pmc7765492. 34 8. li r, yu k, li c. dietary factors and risk of gout and hyperuricemia: a meta-analysis and systematic review. asia pac j clin nutr. 2018;27(6):1344-1356. doi: 10.6133/apjcn.201811_27(6).0022. pmid: 30485934. 9. choi, h.k. and curhan, g. (2007), coffee, tea, and caffeine consumption and serum uric acid level: the third national health and nutrition examination survey. arthritis & rheumatism, 57: 816-821. https://doi.org/10.1002/art.22762 10. towiwat p, li zg. the association of vitamin c, alcohol, coffee, tea, milk and yogurt with uric acid and gout. int j rheum dis. 2015 jun;18(5):495-501. doi: 10.1111/1756-185x.12622. pmid: 26082349. 11. barbara nieradko-iwanicka (2022) the role of alcohol consumption in pathogenesis of gout, critical reviews in food science and nutrition, 62:25, 7129-7137, doi: 10.1080/10408398.2021.1911928 12. ayoub-charette s, chiavaroli l, liu q, khan ta, zurbau a, au-yeung f, cheung a, ahmed a, lee d, choo vl, blanco mejia s, de souza rj, wolever tm, leiter la, kendall cw, jenkins dj, sievenpiper jl. different food sources of fructose-containing sugars and fasting blood uric acid levels: a systematic review and meta-analysis of controlled feeding trials. j nutr. 2021 aug 7;151(8):2409-2421. doi: 10.1093/jn/nxab144. pmid: 34087940; pmcid: pmc8349131. 13. zheng z, harman jl, coresh j, köttgen a, mcadams-demarco ma, correa a, young ba, katz r, rebholz cm. the dietary fructose:vitamin c intake ratio is associated with hyperuricemia in african-american adults. j nutr. 2018 mar 1;148(3):419-426. doi: 10.1093/jn/nxx054. pmid: 29546301; pmcid: pmc6251529. 14. gao x., curhan g., forman j.p. i wsp. vitamin c intake and serum uric acid concentration in men. j. rheumatol. 2008; 35: 1853–1858. 15. choi hk, liu s, curhan g. intake of purine-rich foods, protein, and dairy products and relationship to serum levels of uric acid: the third national health and nutrition examination survey. arthritis rheum. 2005 jan;52(1):283-9. doi: 10.1002/art.20761. pmid: 15641075. 16. liu k, yao y, chen w, mao y, ye d, wen c. modifiable risk factors and incidence of gout: estimation of population attributable fraction in the us. semin arthritis rheum. 2022 aug;55:152040. doi: 10.1016/j.semarthrit.2022.152040. epub 2022 jun 3. pmid: 35679791. 17. jakše, boštjan, barbara jakše, maja pajek, and jernej pajek. 2019. "uric acid and plant-based nutrition" nutrients 11, no. 8: 1736. https://doi.org/10.3390/nu11081736 18. siener, r., hesse, a. the effect of a vegetarian and different omnivorous diets on urinary risk factors for uric acid stone formation. eur j nutr 42, 332–337 (2003). https://doi.org/10.1007/s00394-0030428-0 19. chiu tht, liu ch, chang cc, lin mn, lin cl. vegetarian diet and risk of gout in two separate prospective cohort studies. clin nutr. 2020 mar;39(3):837-844. doi: 10.1016/j.clnu.2019.03.016. epub 2019 mar 27. pmid: 30955983. 20. schmidt, j.a.; crowe, f.l.; appleby, p.n.; key, t.j.; travis, r.c. serum uric acid concentrations in meat eaters, fish eaters, vegetarians and vegans: a cross-sectional analysis in the epic-oxford cohort. plos one 2013 21. dowis k, banga s. the potential health benefits of the ketogenic diet: a narrative review. nutrients. 2021 may 13;13(5):1654. doi: 10.3390/nu13051654. pmid: 34068325; pmcid: pmc8153354. 22. goldberg el, asher jl, molony rd, shaw ac, zeiss cj, wang c, morozova-roche la, herzog ri, iwasaki a, dixit vd. β-hydroxybutyrate deactivates neutrophil nlrp3 inflammasome to relieve gout flares. cell rep. 2017 feb 28;18(9):2077-2087. doi: 10.1016/j.celrep.2017.02.004. pmid: 28249154; pmcid: pmc5527297. 23. lee, susan ja; terkeltaub, robert ab; kavanaugh, arthura. recent developments in diet and gout. current opinion in rheumatology 18(2):p 193-198, march 2006. | doi: 10.1097/01.bor.0000209434.82096.1f 24. tangney cc. dash and mediterranean-type dietary patterns to maintain cognitive health. curr nutr rep. 2014 mar 1;3(1):51-61. doi: 10.1007/s13668-013-0070-2. pmid: 25599006; pmcid: pmc4295785. 25. rai sk, fung tt, lu n, keller sf, curhan gc, choi hk. the dietary approaches to stop hypertension (dash) diet, western diet, and risk of gout in men: prospective cohort study. bmj. 2017 may 9;357:j1794. doi: 10.1136/bmj.j1794. pmid: 28487277; pmcid: pmc5423545. 26. juraschek sp, miller er 3rd, wu b, white k, charleston j, gelber ac, rai sk, carson ka, appel lj, choi hk. a randomized pilot study of dash patterned groceries on serum urate in individuals with gout. nutrients. 2021 feb 7;13(2):538. doi: 10.3390/nu13020538. pmid: 33562216; pmcid: pmc7914968. 27. juraschek sp, yokose c, mccormick n, miller er, appel lj, choi hk. effects of dietary patterns on serum urate: results from the dash randomized trial. accepted for publication at arthritis rheum 2020 35 28. davis c, bryan j, hodgson j, murphy k. definition of the mediterranean diet; a literature review. nutrients. 2015 nov 5;7(11):9139-53. doi: 10.3390/nu7115459. pmid: 26556369; pmcid: pmc4663587. 29. chrysohoou c, skoumas j, pitsavos c, masoura c, siasos g, galiatsatos n, psaltopoulou t, mylonakis c, margazas a, kyvelou s, mamatas s, panagiotakos d, stefanadis c. long-term adherence to the mediterranean diet reduces the prevalence of hyperuricaemia in elderly individuals, without known cardiovascular disease: the ikaria study. maturitas. 2011 sep;70(1):58-64. doi: 10.1016/j.maturitas.2011.06.003. epub 2011 jul 2. pmid: 21724344. 30. stamostergiou, julie & theodoridis, xenophon & ganochoriti, vasiliki & bogdanos, dimitrios & sakkas, lazaros. (2018). the role of the mediterranean diet in hyperuricemia and gout. mediterranean journal of rheumatology. 29. 10.31138/mjr.29.1.21. 31. xi y, huang y, li y, yan j, shi z. fermented feed supplement relieves caecal microbiota dysbiosis and kidney injury caused by high-protein diet in the development of gosling gout. animals (basel). 2020 nov 17;10(11):2139. doi: 10.3390/ani10112139. pmid: 33213092; pmcid: pmc7698594. 32. xi y, huang y, li y, huang y, yan j, shi z. the effects of dietary protein and fiber levels on growth performance, gout occurrence, intestinal microbial communities, and immunoregulation in the gutkidney axis of goslings. poult sci. 2022 may;101(5):101780. doi: 10.1016/j.psj.2022.101780. epub 2022 feb 11. pmid: 35325834; pmcid: pmc8938869. 33. hong f, zheng a, xu p, wang j, xue t, dai s, pan s, guo y, xie x, li l, qiao x, liu g, zhai y. high-protein diet induces hyperuricemia in a new animal model for studying human gout. int j mol sci. 2020 mar 20;21(6):2147. doi: 10.3390/ijms21062147. pmid: 32245084; pmcid: pmc7140009. 34. dessein ph, shipton ea, stanwix ae, joffe bi, ramokgadi j. beneficial effects of weight loss associated with moderate calorie/carbohydrate restriction, and increased proportional intake of protein and unsaturated fat on serum urate and lipoprotein levels in gout: a pilot study. ann rheum dis. 2000 jul;59(7):539-43. doi: 10.1136/ard.59.7.539. pmid: 10873964; pmcid: pmc1753185. 35. brzezińska o, styrzyński f, makowska j, walczak k. role of vitamin c in prophylaxis and treatment of gout-a literature review. nutrients. 2021 feb 22;13(2):701. doi: 10.3390/nu13020701. pmid: 33671646; pmcid: pmc7926958. 36. danve a, sehra st, neogi t. role of diet in hyperuricemia and gout. best pract res clin rheumatol. 2021 dec;35(4):101723. doi: 10.1016/j.berh.2021.101723. epub 2021 nov 19. pmid: 34802900; pmcid: pmc8678356. 37. berger l., gerson c.d., yü t.-f. the effect of ascorbic acid on uric acid excretion with a commentary on the renal handling of ascorbic acid. am. j. med. 1977;62:71–76. doi: 10.1016/0002-9343(77)903515. 38. juraschek sp, miller er 3rd, gelber ac. effect of oral vitamin c supplementation on serum uric acid: a meta-analysis of randomized controlled trials. arthritis care res (hoboken). 2011;63(9):1295–306. 39. choi hk, gao x, curhan g. vitamin c intake and the risk of gout in men: a prospective study. arch intern med. 2009;169(5):502–7. 40. stamp lk, o’donnell jl, frampton c, drake jm, zhang m, chapman pt. clinically insignificant effect of supplemental vitamin c on serum urate in patients with gout: a pilot randomized controlled trial. arthritis rheum. 2013;65(6):1636–42. 41. fitzgerald jd, dalbeth n, mikuls t, brignardello-petersen r, guyatt g, abeles am, et al. 2020 american college of rheumatology guideline for the management of gout. arthritis care res (hoboken). 2020;72(6):744–60. 42. zhang y, chen s, yuan m, xu y, xu h. gout and diet: a comprehensive review of mechanisms and management. nutrients. 2022 aug 26;14(17):3525. doi: 10.3390/nu14173525. pmid: 36079783; pmcid: pmc9459802. 43. zhang l, shi x, yu j, zhang p, ma p, sun y. dietary vitamin e intake was inversely associated with hyperuricemia in us adults: nhanes 2009-2014. ann nutr metab. 2020;76(5):354-360. doi: 10.1159/000509628. epub 2020 sep 21. pmid: 32957105. 44. charoenngam n. vitamin d and rheumatic diseases: a review of clinical evidence. int j mol sci. 2021 oct 1;22(19):10659. doi: 10.3390/ijms221910659. pmid: 34639000; pmcid: pmc8508879. 45. nimitphong h., saetung s., chailurkit l.o., chanprasertyothin s., ongphiphadhanakul b. vitamin d supplementation is associated with serum uric acid concentration in patients with prediabetes and hyperuricemia. j. clin. transl. endocrinol. 2021;24:100255. doi: 10.1016/j.jcte.2021.100255. 46. ponvilawan b., charoenngam n. vitamin d and uric acid: is parathyroid hormone the missing link? j. clin. transl. endocrinol. 2021;25:100263. doi: 10.1016/j.jcte.2021.100263. 36 47. al-naqeeb j., saeed m., dye b., jeranko m. association of gout with vitamin d: a population-based study. [(accessed on 1 september 2021)];arthritis rheumatol. 2019 71 available online: https://acrabstracts.org/abstract/association-of-gout-with-vitamin-d-a-population-based-study/ 48. morris r.c., jr., schmidlin o., frassetto l.a., sebastian a. relationship and interaction between sodium and potassium. j. am. coll. nutr. 2006;25:262s–270s. doi: 10.1080/07315724.2006.10719576. 49. zhang j.-l., yu h., hou y.-w., wang k., bi w.-s., zhang l., wang q., li p., yu m.-l., zhao x.-x. impact of long-term potassium supplementation on thiazide diuretic-induced abnormalities of glucose and uric acid metabolisms. j. hum. hypertens. 2018;32:301–310. doi: 10.1038/s41371-018-0036-3. 50. martelin e., lapatto r., raivio k.o. regulation of xanthine oxidoreductase by intracellular iron. am. j. physiol. physiol. 2002;283:c1722–c1728. doi: 10.1152/ajpcell.00280.2002. 51. cheng ww, zhu q, zhang hy. mineral nutrition and the risk of chronic diseases: a mendelian randomization study. nutrients. 2019 feb 12;11(2):378. doi: 10.3390/nu11020378. pmid: 30759836; pmcid: pmc6412267. 52. adeva m.m., souto g. diet-induced metabolic acidosis. clin. nutr. 2011;30:416–421. doi: 10.1016/j.clnu.2011.03.008. 53. curhan g.c., willett w.c., speizer f.e., spiegelman d., stampfer m.j. comparison of dietary calcium with supplemental calcium and other nutrients as factors affecting the risk for kidney stones in women. ann. intern. med. 1997;126:497–504. doi: 10.7326/0003-4819-126-7-19970401000001. 54. curhan g.c., willett w.c., rimm e.b., stampfer m.j. a prospective study of dietary calcium and other nutrients and the risk of symptomatic kidney stones. n. engl. j. med. 1993;328:833–838. doi: 10.1056/nejm199303253281203. 55. abhishek a, valdes am, doherty m. low omega-3 fatty acid levels associate with frequent gout attacks: a case control study. ann rheum dis. 2016;75(4):784–5 56. yan y, jiang w, spinetti t, tardivel a, castillo r, bourquin c, guarda g, tian z, tschopp j, zhou r. omega-3 fatty acids prevent inflammation and metabolic disorder through inhibition of nlrp3 inflammasome activation. immunity. 2013 jun 27;38(6):1154-63. doi: 10.1016/j.immuni.2013.05.015. pmid: 23809162. 57. huang t, li k, asimi s, chen q, li d. effect of vitamin b-12 and n-3 polyunsaturated fatty acids on plasma homocysteine, ferritin, c-reaction protein, and other cardiovascular risk factors: a randomized controlled trial. asia pac j clin nutr. 2015;24(3):403–11 58. zhang m, zhang y, terkeltaub r, chen c, neogi t. effect of dietary and supplemental omega-3 polyunsaturated fatty acids on risk of recurrent gout flares. arthritis rheumatol. 2019;71(9):1580– 6 59. schumacher hr, pullman-mooar s, gupta sr, dinnella je, kim r, mchugh mp. randomized double-blind crossover study of the efficacy of a tart cherry juice blend in treatment of osteoarthritis (oa) of the knee. osteoarthritis cartilage. 2013 aug;21(8):1035-41. doi: 10.1016/j.joca.2013.05.009. epub 2013 may 31. pmid: 23727631. 60. collins mw, saag kg, singh ja. is there a role for cherries in the management of gout? ther adv musculoskelet dis. 2019;11:1759720x19847018. 61. martin kr, coles km. consumption of 100% tart cherry juice reduces serum urate in overweight and obese adults. curr dev nutr. 2019;3(5):nzz011. 62. stamp lk, chapman p, frampton c, duffull sb, drake j, zhang y, et al. lack of effect of tart cherry concentrate dose on serum urate in people with gout. rheumatology (oxford). 2020;59(9):2374–80. 63. zhang y, neogi t, chen c, chaisson c, hunter dj, choi hk. cherry consumption and decreased risk of recurrent gout attacks. arthritis rheum. 2012;64(12):4004–11. 71 hawranik, izabela, tomasik, mikołaj, warzyszak, paweł, małek, róża, milczek , maria, żołyniak, wojciech, niski, szymon, żaba, ziemowit, lisowska, aleksandra & skrzypek, mateusz. premature ovarian insufficiency diagnostic and therapeutic challenges. quality in sport. 2023;9(2):71-78. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.02.008 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/42706 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-ncsa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 21.02.2023. revised: 28.02.2023. accepted: 07.03.2023. izabela hawranika, mikołaj tomasikb, paweł warzyszakc, róża małekd, maria milczeke, wojciech żołyniakf, szymon niskig, ziemowit żabah aleksandra lisowskai, mateusz skrzypekj a 1 wojskowy szpital kliniczny z polikliniką spzoz w lublinie, aleje racławickie 23, 20-049 lublin, https://orcid.org/0000-0002-7329-8595 email: hawranik14@gmail.com b 1 wojskowy szpital kliniczny z polikliniką spzoz w lublinie, aleje racławickie 23, 20-049 lublin, https://orcid.org/0000-0002-5489-0059 email: mikolajt97@gmail.com c 1 wojskowy szpital kliniczny z polikliniką spzoz w lublinie, aleje racławickie 23, 20-049 lublin, https://orcid.org/0000-0003-2023-7980 email: warzyszakpawel@gmail.com d 1 wojskowy szpital kliniczny z polikliniką spzoz w lublinie, aleje racławickie 23, 20-049 lublin, https://orcid.org/0000-0003-3606-0067 email: rozamalek192@gmail.com e 1 wojskowy szpital kliniczny z polikliniką spzoz w lublinie, aleje racławickie 23, 20-049 lublin, https://orcid.org/0000-0002-4204-5632 email: maria@milczek.com f centrum medyczne w łańcucie sp. z o.o. ignacego paderewskiego 5, 37-100 łańcut, https://orcid.org/0000-0002-3709-4018 email: wojtesk995@gmail.com g wojewódzki szpital specjalistyczny im. najświętszej maryi panny w częstochowie polskiego czerwonego krzyża 7, 42-200 częstochowa, https://orcid.org/0000-0001-6295-5783 email: szymonniski96@gmail.com h 1 wojskowy szpital kliniczny z polikliniką spzoz w lublinie, aleje racławickie 23, 20-049 lublin, https://orcid.org/0000-0001-9476-1166 email: piast753@gmail.com i uniwersytet medyczny w lublinie, aleje racławickie 1, 20-059 lublin https://orcid.org/0000-0003-0009-8995 email: alisowska8@wp.pl j uniwersytet rzeszowski, kolegium nauk medycznych, al. rejtana 16c, 35-959 rzeszów https://orcid.org/0000-0001-6767-3144 email: mati.skrzypek@gmail.com https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.09.02.008 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/42706 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) mailto:hawranik14@gmail.com mailto:mikolajt97@gmail.com mailto:warzyszakpawel@gmail.com mailto:rozamalek192@gmail.com mailto:maria@milczek.com mailto:wojtesk995@gmail.com mailto:szymonniski96@gmail.com mailto:piast753@gmail.com mailto:alisowska8@wp.pl mailto:mati.skrzypek@gmail.com 72 przedwczesna niewydolność jajników – wyzwania terapeutyczne i diagnostyczne premature ovarian insufficiency diagnostic and therapeutic challenges abstrakt wprowadzenie i cel pracy: przedwczesna niewydolność jajników (poi) jest chorobą diagnozowaną u około 1% kobiet przed 40 rokiem życia. charakteryzuje się hipoestrogenizmem i wzrostem hormonu folikulotropowego, z czym związane są zaburzenia miesiączkowania i niepowodzenia ciążowe. opieka nad chorymi jest skoncentrowana na hormonalnej terapii zastępczej oraz leczeniu niepłodności. celem tego przeglądu jest omówienie obecnych i nowych sposobów leczenia, wpływu wczesnej diagnostyki oraz zapobiegania przedwczesnej niewydolności jajników, co wpływa na możliwość posiadania własnego potomstwa. materiały i dowody: ten przegląd literatury oparty jest na artykułach opublikowanych w bazie pubmed od 2016 do 2022 roku, przy użyciu następujących fraz: premature ovarian insufficiency, premature ovarian insufficiency stem cells stan wiedzy: jedynym sposobem leczenia niepłodności u kobiet z utrwalonym poi jest dawstwo oocytów. obecnie realizowanę są badania mające na celu wczesną diagnostykę, nowe sposoby leczenia oraz zmniejszanie ilości jatrogennej postaci poi. podsumowanie: najważniejszym problemem u kobiet z rozpoznanym poi jest utrudniona lub często niemożliwa droga do posiadania własnego potomstwa. dawstwo oocytów nie umożliwia przekazania materiału genetycznego pacjentki, jak również pozostaje niedostępnym sposobem leczenia w niektórych krajach. z tego powodu opracowywane są nowe metody wczesnej diagnostyki, leczenia oraz zapobiegania poi. abstract introduction and purpose: premature ovarian insufficiency (poi) is disease diagnosed in about 1% of women before the age of 40. it is characterized by hypoestrogenism and an increase in the level of the follicle-stimulating hormone, which is associated with menstrual disorders and pregnancy failures. care for patients is focused on hormone replacement therapy and infertility treatment. the aim of this review is to discuss current and new treatment methods, the impact of early diagnosis and the prevention of premature ovarian insufficiency, which affects the ability to have one's own offspring. materials and methods: this literature review is based on articles published in the pubmed database from 2015 to 2022 using the following phrases: premature ovarian insufficiency, premature ovarian insufficiency stem cells state of knowledge: the only way to treat infertility in women with poi is egg donation. currently, research is being conducted to achieve early diagnosis, new treatment methods and reduce the number of iatrogenic forms of poi. conclusion: the main problem for women diagnosed with poi is the difficulty or often impossibility of having their own children. egg donation does not allow for the transfer of the patient's genetic material, and is also not available as a treatment option in some countries. for this reason, new methods for early diagnosis, treatment, and prevention of poi are being developed. słowa klucze: premature ovarian insufficiency, premature ovarian insufficiency stem cells, hormone replacement therapy, infertility treatment, early diagnosis, egg donation keywords: premature ovarian insufficiency, premature ovarian insufficiency stem cells, hormone replacement therapy, infertility treatment, early diagnosis, egg donation 73 wprowadzenie: przedwczesna niewydolność jajników polega na utracie funkcji jajników przed 40 rokiem życia kobiety. charakteryzowany jako amenorrhea, podwyższone miano hormonu folikulotropowego i obniżony estradiol[1]. poi stwierdzany jest u 1% kobiet przed 40 rokiem życia. ilość pacjentek z tym schorzeniem stale rośnie w wyniku zwiększenia przyczyn jatrogennych takich jak leczenie onkologiczne[2]. prawdopodobieństwo zachorowania w przedziale wiekowym 18-25 lat wynosi 1:10 000 i rośnie wraz z wiekiem, stanowiąc do 30 roku życia 1:1000, w wieku 35 lat 1:250 natomiast do 40 roku życia wynosi już 1:100 [3]. najczęściej występuje u afroamerykanek, latynosek 1,4%, najrzadziej u japonek 0,1% [1]. częściej stwierdza się tez w krajach ze średnim i niskim rozwojem psychospołecznym[4]. funkcja jajników może ulec normalizacji, dlatego nazwa została zmieniona na przedwczesną niewydolność jajnikówpremature ovarian insufficiency (poi). wycofano się z wcześniejszych mylnych określeń premature ovarian failure (pof)[5]. przestarzałe nazwy można jednak nadal spotkać w literaturze. obraz kliniczny: obraz kliniczny poi jest zwykle bardzo zróżnicowany. objawy mogą przypominać stan menopauzalny i wynikają z niedoboru estrogenów. są to uderzenia gorąca, dyspareunia, suchość pochwy, zaburzenia snu, spadek popędu płciowego, suchość pochwy, nocne poty, zmiany nastroju, obniżona koncentracja i zmieniona częstość oddawania moczu. mogą pojawić się nieregularne miesiączki zarówno oligomenorrhea, jak i polimenorrhea, które poprzedzają amenorrhea. wśród chorych, u których nigdy nie występowała miesiączka, rzadko występują objawy hipoestrogenizmu. choroba może przebiegać u nich bezobjawowo i zostać zdiagnozowana jako przyczyna niepłodności[6]. u kobiet, które przyjmowały tabletki antykoncepcyjne, objawy pod postacią zaburzeń miesiączkowania pojawiają się po zakończeniu terapii. [3] w większości przypadków jajniki nie są wyczuwalne przez powłoki brzuszne, można też zaobserwować atroficzne zapalenie pochwy[7]. w badaniu ultrasonograficznym można uwidocznić małe, zanikowe gonady z niewielką ilością lub brakiem pęcherzyków antralnych[8]. zmniejszenie nasilenia powyższych objawów może świadczyć o powrocie funkcji jajników i stwarza możliwość zajścia w ciążę[7]. zdarza się to częściej u kobiet które wcześniej miały miesiączkę, a w badaniu usg widoczne są pęcherzyki jajnikowe oraz wyższe stężenia estradiolu i inhibiny b[8]. spontaniczne owulacje pojawiają się częściej w pierwszych latach trwania choroby oraz u kobiet, u których amenorrhea ma postać wtórną. im obserwowany był dłuższy okres bezowulacyjny, tym mniejsze prawdopodobieństwo rozwoju kolejnego pęcherzyka jajnikowego[9]. innymi wyznacznikami jajeczkowania podlegającymi ocenie są też stężenie estradiolu, inhibiny b oraz widoczne w usg pęcherzyki jajnikowe. szansa na poczęcie niestety jest niska i wynosi w tym zespole średnio 1,5-10%[8]. chore narażone są we wcześniejszym wieku na objawy typowe dla menopauzy takie jak wzrost ryzyka sercowonaczyniowego, rozwój osteoporozy i zmiany zanikowe w układzie moczowopłciowym. problemy z zajściem w ciążę oraz obniżenie satysfakcji z życia seksualnego prowadzą do pogorszenia samopoczucia, a także obniżenia samooceny wraz z rozwojem depresji i lęku[3]. częściej niż w populacji ogólnej pojawiają się też nieprawidłowy profil lipidowy, podwyższone wartości glukozy i obniżona funkcja nerek[10]. wiąże się to z większym ryzykiem rozwoju zespołu metabolicznego[11]. rozpoznanie: rozpoznanie przedwczesnej niewydolności jajników stawia się u kobiet, u których przed 40 rokiem życia występuje amenorrhea lub oligomenorrhea przez co najmniej 4 miesiące oraz podwyższone miano hormonu folikulotropowego (fsh>25-40iu/l) i obniżony estradiol (e2). pomiary hormonów muszą być wykonane dwukrotnie w odstępie 4 tygodni[1][5]. poziom odcięcia dla fsh jest różny, europejskie towarzystwo rozrodu człowieka i embriologii (eshre) zaleca wartość 25 iu/l[8]. amh jest uznanym serologicznym markerem rezerwy jajnikowej, jednak nie jest w stanie jej dokładnie ocenić. jest to czynnik wzrostu wydzielany głownie przez komórki antralne jajnika, jego poziom jest niezależny od fazy cyklu jajnikowego i obniża się wraz ze spadkiem liczby oocytów[12]. powinien być interpretowany łącznie z wartościami fsh i estrogenów. w przypadku kobiet z wtórnym brakiem miesiączki należy także ocenić gonadotropinę kosmówkową (beta hcg), wykluczając ciążę. zaburzenia miesiączkowania mogą towarzyszyć też różnym chorobom endokrynologicznym, dlatego ważna jest ocena hormonu tyreotropowego (tsh) i prolaktyny[3]. po postawieniu rozpoznania poi zaleca się badanie permutacji w genie fmr1, kariotypowanie, ocenę przeciwciał przeciw nadnerczom (21oh-ab) i tarczycy (tpo-ab) w celu wykluczenia podstawowych przyczyn[5]. u pacjentek z autoimmunologicznym podłożem poi zaobserwowano wzrost poziomu il-6 i il21 przy spadku amh i pogorszeniu funkcji jajników. obecnie niewykorzystywane w praktyce[12]. 74 przyczyny: przyczyna poi jest zazwyczaj nieznana. wyróżnia się podłoże genetyczne i niegenetyczne. do niegenetycznych przyczyn należy zaliczyć zabiegi chirurgiczne na jajnikach, radioterapię, chemioterapię, choroby autoimmunologiczne, zaburzenia metaboliczne, infekcje, wpływ środowiska, endometriozę, zespół policystycznych jajników[13]. innymi czynnikami mogącymi mieć negatywny wpływ na rezerwę jajnikową są też gruźlica, malaria, varicella i shigella, palenie tytoniu, świnka, zakażenie wirusem hiv i terapia anyretrowirusowa[3][14]. wśród metabolicznych przyczyn należy wymienić galaktozemię, cukrzycę typu 1, niedobór 17-oh[2]. ekspozycja na tal również może upośledzać aktywność gonad, co wpływa na obniżenie rezerwy jajnikowej[15]. coraz większy udział w patogenezie odgrywają przyczyny jatrogenne. zwłaszcza połączenie chemioterapii z radioterapią ma najbardziej toksyczny wpływ na gonady[14]. podejmowane są różne próby ograniczenia tego czynnika w patogenezie poi. jednym z szeroko rozpowszechnionych środków stosowany zarówno w leczeniu nowotworów jak i chorób autoimmunologcznych obniżający rezerwę jajnikową jest cyklofosfamid. ostatnie badania pokazują że wyższa skumulowana dawka zwiększa ryzyko wystąpienia poi, natomiast zachowanie większych odstępów między ostatnią dawką leku a ciążą zmniejsza ryzyko poronienia[16]. zaobserwowano także, że wiek powyżej 35 lat stanowi czynnik ryzyka pogorszenia funkcji jajników w czasie terapii[17]. przyczyny genetyczne poi są bardzo zróżnicowane. u około 4-31% krewnych pierwszego stopnia osób z przedwczesną niewydolnością jajników diagnozuje się poi[18]. w wielu przypadkach genetyczne podłoże nie zostaje wyjaśnione mimo identyfikacji ponad 50 genów zaangażowanych w patogenezę[19]. powodem mogą być nie tylko mutacje jednogenowe i zmiany chromosomalne, ale też polimorfizmy genetyczne[1]. najważniejszy dla prawidłowej funkcji jajników wydaje się chromosom x, jego zmiany obejmują duplikacje, translokacje oraz delecje. głównym przykładem jest zespół turnera. polega on na delecji chromosomu x, co powoduje już w dzieciństwie zanik oocytów. można spotkać też łagodniejszą mozaikową postać tego zespołu w której zarejestrowano przypadki ciąży[8]. również duplikacja chromosomu x zaburza pracę gonad, co objawia się hipogonadotropową niewydolnością jajników[20]. zwielokrotnienie niestabilnych powtórzeń trójnukleotydowych cgg w obrębie chromosomu x, genie fmr1, powodująca zespół łamliwego chromosomu x. może się również objawiać niepełnosprawnością umysłową u mężczyzn oraz powodować przedwczesne wygasanie czynności jajników. zmiany te określane jako premutacja[21]. na przestrzeni lat identyfikowane są kolejne geny istotne dla prawidłowego funkcjonowania jajników, jednak nadal niewiele wiemy na ten temat. wykrywane są mutacje genów dla czynników transkrypcyjnych specyficznych dla oocytów lub czynników transkrypcyjnych wpływających na folikulogenezę. mogą one powodować utratę oocytów już po urodzeniu. genetycznie uwarunkowane są zmiany w receptorze fsh, powodujące wzrost poziomu folikulotropiny. ważny dla rozwoju gonad jest także proces steroidogenezy i mutacje genów z nim związanych. niepłodność i utrata pęcherzyków związana jest też z mutacjami czynników wiążących dna specyficznych dla oogenezy[1][7].ostatnie badania skupiają się na sekwencjonowaniu całego genomu. nie są ograniczone do określonej grupy osób. można tu wyróżnić badanie asocjacyjne całego genomu (gwas) i sekwencjonowanie nowej generacji (ngs). badania whole-genome association study (wgas) ocenia związek występowania różnych wariantów genetycznych z rozwojem choroby[22][18]. część wariantów genetycznych odpowiedzialnych za poi udało się też zidentyfikować dzięki wykorzystaniu sekwencjonowaniu nowej generacji (ngs). są to geny zaangażowane w naprawę dna, rekombinację homologiczną, mejozę, transkrypcję i translację mrna. zainteresowaniem w kontekście badania przyczyny poi okazały się także niekodujące rejony rna (ncrna). funkcjonują one jako regulatory epigenetyczne, a ich ekspresja zmienia się w czasie rozwoju jajnika i cyklu jajnikowego[18][23]. niedawno opublikowane badanie wyjaśnia wpływ lncrna na patogenezę poi[24]. dzięki coraz szerszemu poznaniu mutacji odpowiedzialnych za wystąpienie poi możliwe jest badanie określonych szlaków komórkowych, mających wpływ na funkcjonowanie jajnika[25]. przyczyny autoimmunologiczne w 20-30% przypadków odpowiadają za wystąpienie poi. polegają na produkcji przeciwciał przeciwko jajnikom oraz działania leukocytów. najczęstszymi zaburzeniami immunologicznymi towarzyszącymi poi jest niedoczynność tarczycy (choroba hashimoto), niedoczynność kory nadnerczy (choroba addisina)[26][8]. przedwczesna niewydolność jajników może współistnieć z innymi chorobami autoimmunologicznymi takimi jak celiakia, bielactwo, cukrzyca typu 1, reumatoidalne zapalenie stawów, toczeń rumieniowaty układowy, miastenia, a także towarzyszyć objawom autoimmunologicznego zespołu wielogruczołowego (aps)[4]. dlatego immunologiczne podłoże należy podejrzewać u pacjentek z towarzyszącymi zaburzeniami autoimmunologicznymi lub podejrzeniem limfocytarnego zapalenia jajnika. chore nie różnią się wiekiem wystąpienia pierwszych objawów jak też wynikami endokrynologicznymi, ultrasonograficznymi, gęstością mineralną kości. dlatego tak istotne jest poszukiwanie konkretnej przyczyny, poprzez badanie przeciwciał[27]. poi 75 towarzyszą głównie przeciwciała przeciwko korze nadnerczy i 21-hydroksylazie (aca/21oh) oraz przeciwciała przeciwko tyreoglobulinie i peroksydazie tarczycowej (tg/tpo)[5]. oprócz wyżej wymienionych przeciwciał istnieją jeszcze te skierowane przeciwko strukturom jajnika aoa. ich poziom nie jest skorelowany zarówno z zaawansowaniem toczącego się procesu zapalnego jak stężeniem fsh i inhibiny b. może też poprzedzać objawy o miesiące lub lata. niestety oznaczanie nie ma znaczenia diagnostycznego z powodu częstych wyników fałszywie dodatnich[8][27]. innym rodzajem przeciwciał mogących towarzyszyć poi, są te skierowane przeciwko różnym typom komórek produkujących steroidy. zostały nazwane przeciwciałami przeciwko komórkom steroidowym (steroid sell antibodies – sca). najczęściej są one oznaczane u pacjentek ze współistniejącą chorobą addisona i poi, podobnie jak aoa mogą poprzedzać rozwój choroby[27]. poi może poprzedzać wystąpienie choroby addisona o 8-14 lat, może też pojawić się po niej. ta druga opcja zdarza się jednak rzadziej[4]. często może też dochodzić do dysfunkcji nadnerczy, o czym świadczy podwyższony poziom dhea u 65% przypadków[26]. może być to związane z krzyżową reakcją autoprzeciwciał na komórki produkujące steroidy w różnych układach. u kobiet ze stwierdzonym poi istnieje większe ryzyko wystąpienia chorób o podłożu autoimmunologicznym. bezpośrednie dowody na związek przyczynowo – skutkowy istnieje tylko w przypadku niewydolności kory nadnerczy. ponadto negatywny wpływ na zmianę homeostazy jajnika mają ogólnoustrojowe stany zapalne[27]. leczenie: leczenie pacjentek składa się z dwóch składowych, jakimi są hormonalna terapia zastępcza (htz) oraz leczenie niepłodności. należy też pamiętać o wsparciu psychospołecznym. podstawą leczenia farmakologicznego jest terapia htz, polega ona na substytucji hormonów: estrogenów i progestagenów. łagodzi ona objawy spowodowane niskim poziomem estrogenów, zwłaszcza utrata gęstości mineralnej kości, złamania[5]. należy podkreślić, że nie jest to metoda antykoncepcji[8]. w celu utrzymania odpowiedniej gęstości kości zaleca się również prowadzenie zdrowego stylu życia, ćwiczenia siłowe, unikanie palenia papierosów, dietę bogatą w wapń i witaminę d i suplementacja u osób z niedoborami[5]. obecnie głównym sposobem leczenia niepłodności w poi, gdy nie można uzyskać oocytów pacjentki jest in vitro z dawstwem komórek jajowych. dużym ograniczeniem tej metody jest jednak inny materiał genetyczny potomstwa. ponadto w niektórych krajach taka procedura jest zakazana[8]. kriokonserwacja zarodków i dojrzałych oocytów jest metodą o udowodnionej skuteczności. jest ona szeroko stosowana w przypadku jatrogennych przyczyn które da się przewidzieć. możliwe jest przeprowadzenie procedury witryfikacji tkanki jajnikowej, aktywacji in vitro zatrzymanych pęcherzyków, wszczepienie pod błonę surowiczą jajowodów oraz późniejsze pobranie oocytów w celu przeprowadzenia metody in vitro. dzięki krioprezerwacji tkanek możliwe jest zachowanie płodności, jednak tylko u osób, które mają zachowane szczątkowe pęcherzyki[28]. jest to obiecująca metoda wymagająca dalszych badań[19]. zarejestrowano przypadek kobiety o autoimmunologicznym podłożu poi, jednak z prawidłowymi wartościami amh u której przeprowadzono procedurę in vitro zakończoną ciążą[29]. u kobiet o autoimmunologicznym podłożu poi leczenie poprzez terapię immunomodulującą w celu indukcji owulacji dużymi dawkami sterydów oraz dożylne leczenie immunoglobulinami pozwoliło na normalizację funkcji jajników i ciąże. najlepsze wyniki uzyskano u osób z czasem trwania choroby poniżej 2 lat. powyższe badania niestety były analizą pojedynczych przypadków. należy też pamiętać o powikłaniach leczenia glikokortykosteroidami, takimi jak choroba cushinga i osteoporoza. u pacjentek, u których leczono miastenię poprzez tymektomię powróciła funkcja jajników. zauważono również że suplementacja melatoniny może mieć pozytywny wpływ na poprawę funkcji reprodukcyjnych[27]. podejmowane są inne próby indukcji owulacji u kobiet z utrwalonym poi. można do nich zaliczyć codzienne podawanie doustnego estradiolu przez 6 miesięcy, leczenie etynyloestradiolem przez 2 tygodnie łącznie i przed terapią gonadotropinami, stosowanie analogów gnrh i gonadotropin z deksametazonem, azatiopryna. niestety mają one niewielki skutek[8]. dlatego tak istotna jest wczesna diagnostyka poi i pobieranie oocytów. zauważono pozytywny wpływ bushen huoxue (bshx) na funkcję jajników. jest to wieloskładnikowy ziołowy preparat wykorzystywany w medycynie chińskiej. może być uważany jako alternatywna terapia leczenia poi, jednak przeprowadzane są dalsze badania oceniające skuteczność[30][31]. trwa badanie oceniające efektywność i bezpieczeństwo bushen culuan decoction w leczeniu różnych przyczyn niepłodności, w tym poi[32]. kolejnymi lekami medycyny chińskiej, które mogą wykazywać korzyści w leczeniu jest berberyna i danggui buxue tang (dbt)[33][34]. obserwuje się coraz więcej przypadków jatrogennego poi spowodowanych chemioterapią, radioterapią i zabiegami chirurgicznymi. jest to powodem szeregu badań mających na celu zarówno zminimalizowanie wpływu tych czynników. klinicznie wykorzystywane osłony na gonady w czasie radioterapii[19]. podejmuje się również próby 76 minimalizowania toksyczności terapii leczenia nowotworów poprzez zmianę schematów na mniej szkodliwe dla jajników[35]. podawanie gnrh jako profilaktyka wystąpienia jatrogennego poi pozostaje kwestą sporną. badania oceniające jego skuteczność podczas leczenia cyklofosfamidem u pacjentek z toczniem rumieniowatym układowym bardziej jednoznacznie przemawiają za skutecznością niż te z zakresu onkologii. ograniczenia w ocenie skuteczności to stosowanie w czasie terapii innych substancji mających toksyczny wpływ na gonady, rodzaj stosowanego gnrh oraz sposób oceny funkcji jajników[36]. jednak według ostatnio opublikowanego badania podawanie gonadoliberyny (gnrh) w czasie leczenia chemioterapią zmniejsza ryzyko wystąpienia przedwczesnej niewydolności jajników[17]. dlatego też procedura czasowej supresji jajników gnrh na czas chemioterapii może być stosowana u kobiet w celu zwiększenia prawdopodobieństwa późniejszej ciąży. zwłaszcza że metoda kriokonserwacji nie wyklucza możliwości stosowania gnrh[37]. ponadto na modelach zwierzęcych badany jest ochronny wpływ diosminy na jajniki w trakcie leczenia cyklofosfamidem[38]. inną metodą, która może okazać się skutecznym sposobem leczenia jest wykorzystanie komórek macierzystych. wywierają one pozytywny wpływ na jajniki takich jak zwiększenie folikulogenezy, obniżanie apoptozy komórek warstwy ziarnistej, tworzenie naczyń krwionośnych i regulację hormonów jajnikowych[39][40]. przeprowadzane są obecnie liczne badania na ludziach oceniające skuteczność leczenia niepłodności z wykorzystaniem komórek macierzystych. najwięcej podejmowanych prób jest z wykorzystaniem komórek macierzystych szpiku kostnego (bmsc). udało się zarejestrować przypadki ciąż u pacjentek. metoda ta ma duży potencjał kliniczny, jednak wymaga dalszych badań[41]. ponadto duży potencjał regeneracyjny tkanki jajnikowej wykazują także ludzkie amniotyczne komórki macierzyste (hamsc), mezenchymalne komórki macierzyste z pępowiny (ucmsc), mezenchymalne komórki macierzyste pochodzące z łożyska (hpmsc), komórki macierzyste pochodzące z menstruacji (mensc), komórki macierzyste pochodzące z tkanki tłuszczowej (ascs)[41]. wyzwaniami związanymi ze wdrożeniem tych procedur medycznych u ludzi jest określenie miejsca podania, standaryzacja dawki oraz rodzaju komórek macierzystych. ma to na celu usprawnienie oraz udoskonalenie całego procesu, a także ograniczenie ilości powikłań[40]. należy pamiętać także o aktach prawnych regulujących kwestie związane z wykorzystaniem komórek macierzystych[39]. innym kierunkiem badań jest wykorzystanie bogatopłytkowego osocza (prp) zawierającego wysokie ilości czynników wzrostu. procedura polega na wstrzyknięciu prp do jajnika. w przeprowadzonych badaniach udało się uzyskać ciąże, a także poprawić profil hormonów płciowych[41]. u kobiet z idiopatyczną postacią przedwczesnej niewydolności jajników częstość powikłań w czasie ciąży zarówno u matki ja i dziecka jest porównywalna do populacji ogólnej[5]. podobnie chemioterapia nie ma większego wpływu na ciąże, z wyjątkiem obniżenia masy urodzeniowej płodu szczególnie w przypadku wcześniejszego stosowania antracyklin. inaczej w przypadku stosowania radioterapii obejmującej obszar brzucha i miednicy mogą pojawić się poronienia, wcześniactwo, niska masa urodzeniowa, pęknięcie macicy, krwotok poporodowy[8]. podsumowanie: z powodu coraz późniejszego podejmowania decyzji o chęci posiadania dziecka niepłodność spowodowana poi oraz sposoby jej leczenia i diagnostyki mają coraz większe znaczenie kliniczne. etiologia nadal w większości przypadków pozostaje niewyjaśniona, mimo licznych badań w tym zakresie. wyjaśnienie genetycznego podłoża poi ma ogromne znaczenie dla pacjentek i ich rodzin. po zidentyfikowaniu mutacji o udowodnionym związku z patogenezą poi możliwe będzie prowadzenie poradnictwa genetycznego, poprzez przesiewowe badanie członków rodziny i doradztwa w zakresie płodności. nowoczesne metody diagnostyki jak ngs, gwas i badania na mirna pozwolą na lepszą identyfikację nowych genów i badania wzajemnych zależności między nimi. może to też pozwolić na opracowanie terapii ukierunkowanych na konkretne zmiany w materiale genetycznym. istotne jest także zminimalizowanie jatrogennych czynników, które mają coraz większy udział w patogenezie poi. obecnie brakuje wytycznych dotyczących leczenia autoimmunologicznego poi. badania wskazują jednak na znaczenie wczesnej diagnostyki pozwalającej pobranie tkanki jajnikowej lub przeprowadzenie procedury in vitro, kiedy rezerwa jajnikowa jest jeszcze zachowana. dlatego też opracowywane są markery rezerwy jajnikowej, które pozwolą na wcześniejszą i lepszą diagnostykę. duży potencjał w leczeniu utrwalonego poi wykazują terapie komórkami macierzystymi. wymagają one jednak szerszych wieloośrodkowych badań klinicznych mających na celu opracowanie procedur terapeutycznych. należy pamiętać, że nadal podstawą leczenia pozostaje zalecana wszystkim kobietom hormonalna terapia zastępcza i wsparcie psychologiczne. bibliografia: [1] v. wesevich, a. n. kellen, i l. pal, „recent advances in understanding primary ovarian insufficiency”, f1000res, t. 9, s. f1000 faculty rev-1101, wrz. 2020, doi: 10.12688/f1000research.26423.1. 77 [2] b. ishizuka, „current understanding of the etiology, symptomatology, and treatment options in premature ovarian insufficiency (poi)”, front endocrinol (lausanne), t. 12, s. 626924, luty 2021, doi: 10.3389/fendo.2021.626924. [3] e. rudnicka i in., „premature ovarian insufficiency – aetiopathology, epidemiology, and diagnostic evaluation”, prz menopauzalny, t. 17, nr 3, s. 105–108, wrz. 2018, doi: 10.5114/pm.2018.78550. [4] k. jankowska, „premature ovarian failure”, prz menopauzalny, t. 16, nr 2, s. 51–56, cze. 2017, doi: 10.5114/pm.2017.68592. [5] the eshre guideline group on poi i in., „eshre guideline: management of women with premature ovarian insufficiency†”, human reproduction, t. 31, nr 5, s. 926–937, maj 2016, doi: 10.1093/humrep/dew027. [6] s. torrealday, p. kodaman, i l. pal, „premature ovarian insufficiency an update on recent advances in understanding and management”, f1000res, t. 6, s. 2069, lis. 2017, doi: 10.12688/f1000research.11948.1. [7] s. j. chon, z. umair, i m.-s. yoon, „premature ovarian insufficiency: past, present, and future”, front cell dev biol, t. 9, s. 672890, maj 2021, doi: 10.3389/fcell.2021.672890. [8] i. lambrinoudaki i in., „premature ovarian insufficiency: a toolkit for the primary care physician”, maturitas, t. 147, s. 53–63, maj 2021, doi: 10.1016/j.maturitas.2020.11.004. [9] t. sato, a. kusuhara, y. kasahara, t. haino, h. kishi, i a. okamoto, „follicular development during hormone replacement therapy in patients with premature ovarian insufficiency”, reproductive medicine and biology, t. 20, nr 2, s. 234, kwi. 2021, doi: 10.1002/rmb2.12375. [10] y. huang i in., „metabolic profile of women with premature ovarian insufficiency compared with that of agematched healthy controls”, maturitas, t. 148, s. 33–39, cze. 2021, doi: 10.1016/j.maturitas.2021.04.003. [11] a. netterlid i in., „premature ovarian failure after childhood cancer and risk of metabolic syndrome: a crosssectional analysis”, european journal of endocrinology, t. 185, nr 1, s. 67–75, lip. 2021, doi: 10.1530/eje-201275. [12] s. sun, h. chen, x. zheng, c. ma, i r. yue, „analysis on the level of il-6, il-21, amh in patients with autoimmunity premature ovarian failure and study of correlation”, exp ther med, t. 16, nr 4, s. 3395–3398, paź. 2018, doi: 10.3892/etm.2018.6592. [13] b. komorowska, „autoimmune premature ovarian failure”, prz menopauzalny, t. 15, nr 4, s. 210–214, grudz. 2016, doi: 10.5114/pm.2016.65666. [14] f. aj, „premature ovarian insufficiency: pathogenesis and management”, journal of mid-life health, t. 6, nr 4, grudz. 2015, doi: 10.4103/0976-7800.172292. [15] x. ma i in., „a case-control study of thallium exposure with the risk of premature ovarian insufficiency in women”, archives of environmental & occupational health, t. 77, nr 6, s. 468–477, lip. 2022, doi: 10.1080/19338244.2021.1931797. [16] m. sen, a. kurl, i a. khosroshahi, „pregnancy in patients with systemic lupus erythematosus after cyclophosphamide therapy”, lupus, t. 30, nr 9, s. 1509–1514, sie. 2021, doi: 10.1177/09612033211021163. [17] x. zong i in., „effects of gonadotropin-releasing hormone analogs on ovarian function against chemotherapy-induced gonadotoxic effects in premenopausal women with breast cancer in china: a randomized clinical trial”, jama oncol, t. 8, nr 2, s. 252–258, luty 2022, doi: 10.1001/jamaoncol.2021.6214. [18] r. rossetti, i. ferrari, m. bonomi, i l. persani, „genetics of primary ovarian insufficiency”, clinical genetics, t. 91, nr 2, s. 183–198, 2017, doi: 10.1111/cge.12921. [19] s. m. nelson i r. a. anderson, „prediction of premature ovarian insufficiency: foolish fallacy or feasible foresight?”, climacteric, t. 24, nr 5, s. 438–443, wrz. 2021, doi: 10.1080/13697137.2020.1868426. [20] a. s. dawood, m. a. el-sharawy, d. w. nada, i m. f. el-sheikh, „premature ovarian failure of autoimmune etiology in 46xx patients: is there a hope?”, j complement integr med, t. 15, nr 4, maj 2018, doi: 10.1515/jcim-2017-0072. [21] p. j. hagerman i r. hagerman, „fragile x syndrome”, current biology, t. 31, nr 6, s. r273–r275, mar. 2021, doi: 10.1016/j.cub.2021.01.043. [22] a. rouen i in., „whole exome sequencing in a cohort of familial premature ovarian insufficiency cases reveals a broad array of pathogenic or likely pathogenic variants in 50% of families”, fertility and sterility, t. 117, nr 4, s. 843–853, kwi. 2022, doi: 10.1016/j.fertnstert.2021.12.023. [23] x. jiao, h. ke, y. qin, i z.-j. chen, „molecular genetics of premature ovarian insufficiency”, trends in endocrinology & metabolism, t. 29, nr 11, s. 795–807, lis. 2018, doi: 10.1016/j.tem.2018.07.002. [24] x. wang i in., „long noncoding rna hcp5 participates in premature ovarian insufficiency by transcriptionally regulating msh5 and dna damage repair via yb1”, nucleic acids res, t. 48, nr 8, s. 4480–4491, maj 2020, doi: 10.1093/nar/gkaa127. 78 [25] w. liu i in., „epg5 deficiency leads to primary ovarian insufficiency due to wt1 accumulation in mouse granulosa cells”, autophagy, t. 19, nr 2, s. 644–659, luty 2023, doi: 10.1080/15548627.2022.2094671. [26] ayesha, v. jha, i d. goswami, „premature ovarian failure: an association with autoimmune diseases”, j clin diagn res, t. 10, nr 10, s. qc10–qc12, paź. 2016, doi: 10.7860/jcdr/2016/22027.8671. [27] m. kirshenbaum i r. orvieto, „premature ovarian insufficiency (poi) and autoimmunity-an update appraisal”, j assist reprod genet, t. 36, nr 11, s. 2207–2215, lis. 2019, doi: 10.1007/s10815-019-01572-0. [28] n. suzuki i in., „successful fertility preservation following ovarian tissue vitrification in patients with primary ovarian insufficiency”, human reproduction, t. 30, nr 3, s. 608–615, mar. 2015, doi: 10.1093/humrep/deu353. [29] l. chansel-debordeaux i in., „successful live birth after in vitro maturation treatment in a patient with autoimmune premature ovarian failure: a case report and review of the literature”, gynecological endocrinology, t. 37, nr 12, s. 1138–1142, grudz. 2021, doi: 10.1080/09513590.2021.1928065. [30] h.-f. li, q.-h. shen, w.-j. chen, w.-m. chen, z.-f. feng, i l.-y. yu, „efficacy of traditional chinese medicine tonifying kidney (bushen) and activating blood (huoxue) prescription for premature ovarian insufficiency: a systematic review and meta-analysis”, evid based complement alternat med, t. 2020, s. 1789304, kwi. 2020, doi: 10.1155/2020/1789304. [31] y. cao, y. chen, p. wang, j. lu, x. han, i j. she, „network pharmacology and experimental validation to explore the molecular mechanisms of bushen huoxue for the treatment of premature ovarian insufficiency”, bioengineered, t. 12, nr 2, s. 10345–10362, grudz. 2021, doi: 10.1080/21655979.2021.1996317. [32] k. ma i in., „the effect of bushen culuan decoction on anovulatory infertile women among 6 different diseases: a study protocol for a randomized, double-blinded, positively controlled, adaptive multicenter clinical trial”, trials, t. 23, s. 563, lip. 2022, doi: 10.1186/s13063-022-06289-7. [33] w. xue, f. xue, t. jia, i a. hao, „research and experimental verification of the molecular mechanism of berberine in improving premature ovarian failure based on network pharmacology”, bioengineered, t. 13, nr 4, s. 9885–9900, doi: 10.1080/21655979.2022.2062104. [34] l. wang, j. liu, g. nie, y. li, i h. yang, „danggui buxue tang rescues folliculogenesis and ovarian cell apoptosis in rats with premature ovarian insufficiency”, evidence-based complementary and alternative medicine : ecam, t. 2021, 2021, doi: 10.1155/2021/6614302. [35] „gonadal function recovery in patients with advanced hodgkin lymphoma treated with a pet-adapted regimen: prospective analysis of a randomized phase iii trial (ahl2011) | journal of clinical oncology”. https://ascopubs.org/doi/10.1200/jco.21.00068?url_ver=z39.882003&rfr_id=ori:rid:crossref.org&rfr_dat=cr_pub%20%200pubmed (dostęp 19 styczeń 2023). [36] r. kado i w. j. mccune, „ovarian protection with gonadotropin-releasing hormone agonists during cyclophosphamide therapy in systemic lupus erythematosus”, best pract res clin obstet gynaecol, t. 64, s. 97– 106, kwi. 2020, doi: 10.1016/j.bpobgyn.2019.10.008. [37] y.-y. lei i w. yeo, „the risk of menopausal symptoms in premenopausal breast cancer patients and current pharmacological prevention strategies”, expert opinion on drug safety, t. 20, nr 10, s. 1163–1175, paź. 2021, doi: 10.1080/14740338.2021.1926980. [38] n. m. abogresha, s. s. mohammed, m. m. hosny, h. y. abdallah, a. m. gadallah, i s. m. greish, „diosmin mitigates cyclophosphamide induced premature ovarian insufficiency in rat model”, international journal of molecular sciences, t. 22, nr 6, mar. 2021, doi: 10.3390/ijms22063044. [39] j. na i g. j. kim, „recent trends in stem cell therapy for premature ovarian insufficiency and its therapeutic potential: a review”, journal of ovarian research, t. 13, 2020, doi: 10.1186/s13048-020-00671-2. [40] j. galipeau i l. sensébé, „mesenchymal stromal cells: clinical challenges and therapeutic opportunities”, cell stem cell, t. 22, nr 6, s. 824–833, cze. 2018, doi: 10.1016/j.stem.2018.05.004. [41] m. ulin i in., „human mesenchymal stem cell therapy and other novel treatment approaches for premature ovarian insufficiency”, reprod sci, t. 28, nr 6, s. 1688–1696, maj 2021, doi: 10.1007/s43032-021-00528-z. 1 metelski, adam. age of top european football players when they started organized training and their value in the transfer market. quality in sport. 2023;11(1):98-104. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.11.01.008 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43355 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-ncsa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 31.03.2023. revised: 31.03.2023. accepted: 08.04.2023. published: 08.04.2023. age of top european football players when they started organized training and their value in the transfer market adam metelski1 0000-0003-1016-7579 institute of socio–economics, poznan university of economics and business, poznan, poland abstract there are a few schools of thought about when kids should start playing sports. this study set out to find out when the football players performing at euro 2020 began trainings in an organized way – on average they were just over 8 years old. the second research issue addressed in this article is the financial value of the players. football experts, with the support of scientists, do their best to determine the appropriate value of players, and it's still not easy. the proper valuation of players is an important issue because it influences the management process of football clubs. the study also set out to see if there is a relation between the age of starting to practice in organized way and the subsequent value of the athlete? a univariate regression analysis was performed, in which the dependent variable was player value, and the independent variable was the age of the athlete when he started to play football in organized way. based on the regression coefficients, it can be concluded that players who started at younger ages now show a higher level of value. in conclusion, the results show how demanding professional sport is and at what age a person needs to make the right decisions to be able to think about being a professional footballer. key words: football, players value, euro 2020, finances in sport. introduction the budgets of the best football clubs are continually growing, and the values of the best players are also increasing. due to the increasing amount of money in the sport, it has become an important part of the global economy (klobučník et al., 2019). since 2016, the aggregate enterprise value of the top-32 european football clubs has grown by 51% (kpmg, 2020). football is also very popular among tv viewers, for example the final of the last european championship between england and italy was watched by 31 million people in england only (population 56.27 million), and it was the highest tv audience in that country since the funeral of diana, princess of wales, in 1997 (bbc, 2021). in total, euro 2020 matches were shown in over 200 territories around the world, with an estimated total live event audience of 4.7 billion (uefa, 2021). obtaining a good economic valuation of football players is crucial because it allows, to some extent, the valuation of the club, budget planning, and remuneration (he et al., 2015). many scientists have tried to determine which factors have the greatest impact on the value of players (felipe et al., 2020; kiefer, 2014; majewski, 2016; metelski, 2021; post, 2018; tunaru et al., 2005). some researchers point to the player's age as an important factor of his value (lovell et al., 2015), others to the player’s position (di salvo et al., 2007), sports performance (goals scored, passes, assists, etc.) (deutscher & büschemann, 2016), and others underline the role of physical characteristics (bryson et al., 2013). moreover, some studies point out the importance of variables that are not 1 adam.metelski@ue.poznan.pl https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.11.01.008 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43355 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) 2 strictly related to sport, such as nationality (schokkaert, 2014) or the popularity of a player (lehmann & schulze, 2008). it should be stated that it is widely believed that there is a strong positive correlation between transfer fees and productivity (majewski, 2016; ruijg & van ophem, 2015). however, player performance is dependent on many factors, including match importance, score, location, opposition, number of recovery days, and the employed tactical system (paul et al., 2015). also, the responsibilities of each position (goalkeeper, defender, midfielder, and forward) are different, which leads to performance indicators also being different by position. usually, forward players are more visible to the audience than other positions simply because football is goal-oriented. another important factor that affects players’ market value is age, as it represents a proxy for experience and potential (carmichael & thomas, 1993). some players are also so famous that they can be thought of as a brand, which also affects their value in the transfer market (majewski, 2021). nonetheless, it should be added that football is a team sport; thus, it is quite hard to judge an individual football player's performance and thus his exact value. even though it is relatively difficult to estimate the exact value of players, in recent years it can be noticed that their value is generally increasing, as evidenced by, among others, several spectacular transfers carried out in recent years. in 2019, the amount of money spent by football clubs on transfers exceeded 10 billion eur for the first time (poli et al., 2020). this amount has more than tripled in the last decade, in line with the growth of club revenues. when discussing transfers, it is also worth adding that uefa financial fair play regulations were implemented, to prevent professional football clubs from spending more than they earn. uefa's concept of financial fair play has helped to drastically reduce club losses over the last decade (uefa, 2019). there are a few schools of thought about when kids should start playing sports. some authors talk about initiating sports participation during early childhood (even from age 2-3) and others claim that the right time is around 10 years of age (benitez, 2013). the general conclusion is that young children should even be encouraged from birth to do anything that involves movement in order to prepare for later specific football skills. through having fun at home, surrounded by the encouragement of family, children should start to develop basic motor and coordination skills. once a child has developed the skills to kick and control the ball with confidence they should be ready to play football in a more structured environment. by age 6 years, most children have the basic motor skills for simple organized sports (helathychildren.org, 2019). but it has to be remembered, that some children tend to develop an interest in football at a later stage which is still fine (gaul, 2022). the number of children taking part in organized competitive sport increases linearly from age 6, with a maximum between 11 and 13 years of age (maffulli, 2000). some studies show that differences in performance of adult football players may be due to variations in the amount and types of football practice at the earliest years of participation (haugaasen et al., 2014). there are also some dangers of intensive training in young athletes because they may suffer musculoskeletal injuries (maffulli, 2000). of course, whether a young footballer will be good in the future can be influenced by many different factors, such as perseverance, injuries, finding the right coach/club or just sheer luck. it should be noted, however, that there are not enough studies in the literature showing at what age it is best for young people to start practicing sports in order to increase their chances of becoming a professional athlete in the future. football is definitely the most popular sport in the world with 270 million active players of which the majority is younger than 18 years (rössler et al., 2017). young elite football players need to develop in multiple areas to be successful, for example physical, technical, tactical, and psychological. to become a professional football player, young people have to invest large numbers of training hours over a long period of time (jonker et al., 2019). there are a few schools of thought about when kids should start playing sports. some authors talk about initiating sports participation during early childhood (even from age 2-3) and others claim that the right time is around 10 years of age (benitez, 2013). the general conclusion is that young children should even be encouraged from birth to do anything that involves movement in order to prepare for later specific football skills. through having fun at home, surrounded by the encouragement of family, children should start to develop basic motor and coordination skills. once a child has developed the skills to kick and control the ball with confidence they should be ready to play football in a more structured environment. by age 6 years, most children have the basic motor skills for simple organized sports (helathychildren.org, 2019). but it has to be remembered, that some children tend to develop an interest in football at a later stage which is still fine (gaul, 2022). the number of children taking part in organized competitive sport increases linearly from age 6, with a maximum between 11 and 13 years of age (maffulli, 2000). some studies show that differences in performance of adult football players may be due to variations in the amount and types of football practice at the earliest years of participation (haugaasen et al., 2014). there are also some dangers of intensive training in young athletes because they may suffer musculoskeletal injuries (maffulli, 2000). of course, whether a young footballer will be good in the future can be influenced by many different factors, such as perseverance, injuries, finding the right coach/club or just sheer luck. it should be noted, however, that there are not enough studies in the literature showing at what age it is best for young people to start practicing sports in order to 3 increase their chances of becoming a professional athlete in the future. it is also worth adding that a sports career is non-typical because it starts early in life, lasts relatively short, and the greatest successes usually occur when nonathlete peers are just starting to climb the steps of a typical professional career (lenartowicz, 2009). in this study, it was decided to check at what age the leading footballers in europe started to play football in an organized way. it was also checked whether there are differences between different countries in this matter and whether the starting age is related to the financial value of the player. material & methods in this article, it was decided to focus on one of the largest football tournaments – euro 2020. the european championship, formally the uefa european championship, also called the euro, is a quadrennial tournament held between the member countries of the union of european football associations (uefa) (britannica, 2021). euro 2020 was originally supposed to be played in 2020, but due to the covid-19 pandemic, it was postponed to 2021. euro 2020 was held across europe for the first time in the competition's history and the following cities hosted the games: amsterdam (netherlands), baku (azerbaijan), bucharest (romania), budapest (hungary), copenhagen (denmark), glasgow (scotland), london (england), munich (germany), rome (italy), saint petersburg (russia) and seville (spain). euro 2020 started on 11 june and ended on 11 july and 24 national teams took part in it (uefa, 2021). data on player values was collected from the website transfermarkt.de. transfermarkt.de is a german-based website that compiles football information, such as scores, results, statistics, transfer news, and fixtures. transfermarkt.de is a good open-source platform of information about player values and transfer fees. the study consisted of collecting data on the individual value of the 620 players of all 24 teams that played in euro 2020. the age of the players at which they started to practice football (joined the football academy) was determined on the basis of sources available on the internet, such as local websites of the federations, associations, fan pages, and interviews with the players. as of today, there is no database in which such information could be found. starting playing football in this article means joining a youth academy/club and starting organized training sessions with a qualified football coach. of course, some players may have started playing even earlier, for example with parents or siblings, but in this study, the starting date of training is considered to be the start of organized training at a youth football academy/football club. the issue of accreditation of the academy/club was not considered in this study as this is a locally organized issue in many countries. in the case of some players, it was not possible to determine at what club and age they started their football training. ultimately, it was possible to find out necessary information for 459 of the 620 players at the tournament. descriptive statistics and statistical tests were used in the study and microsoft excel and ibm spss statistics 27 were used to process the quantitative data of research. results in total, 620 players entered the tournament. their average value was 16.84 million eur, and total value 10,480.83 million eur. in euro 2020, there were national teams with many football stars, as well as teams whose players mostly play in weaker leagues. table 1 presents the value of the squads of all national teams that played in euro 2020. it is worth noting that the value of england, the most valuable national team, was 28.5 greater than the value of the least valuable national team – finland. table 1. average age of euro 2020 players when they joined football academies and each national team value national team average age when joining academy value of the squad (in mln €) germany 5.52 (n=21) 936.50 austria 6.50 (n=26) 320.60 finland 6.50 (n=14) 44.50 belgium 6.72 (n=25) 669.40 sweden 6.77 (n=13) 215.05 denmark 6.79 (n=14) 310.70 netherlands 6.94 (n=18) 607.05 france 7.12 (n=26) 1028.00 england 7.15 (n=20) 1273.00 czech republic 7.25 (n=16) 190.00 switzerland 7.64 (n=22) 283.50 russia 8.18 (n=22) 190.30 slovakia 8.20 (n=10) 131.10 4 italy 8.36 (n=22) 751.00 spain 8.76 (n=21) 915.00 croatia 8.89 (n=19) 375.80 wales 8.95 (n=19) 176.75 hungary 9.13 (n=24) 74.73 portugal 9.15 (n=26) 827.50 scotland 9.56 (n=16) 269.85 turkey 9.58(n=24) 321.50 north macedonia 9.71 (n=7) 61.80 poland 10.27 (n=15) 254.80 ukraine 11.32 (n=19) 197.20 average age: 8.08 (n=459) average value: 434.40 source: own elaboration. in addition, table 1 presents the average age at which members of a given national team started playing football. it turns out that the representatives of germany started playing the earliest – when they were on average less than 6 years old, and the representatives of ukraine – at the age of over 11, the latest. the average age of starting practicing football for all the players was just over 8 years old. univariate regression analysis was performed, in which the explained variable was the players value, and the explaining variable was the age of starting to play (joining the football academy). the proposed regression model turned out to be well suited to the data f(1, 457) = 16.81; p < 0.01. based on the regression coefficients, it can be concluded that age when players started to practice in organized way is negatively related to players value (beta = -0.19, p < 0.01). this means that players who started at younger ages show a higher level of value. the regression equation can be written as y = 31.56 1.54x. the tested model explains as much as 35% of the variability of the dependent variable. the results show that those players who joined football academies earlier than others are now valued higher on average. discussion football is the most popular sport in the world (sourav, 2020). one of the things about football that ignites the interest of fans all over the world is the value of players. obtaining a good economic valuation of football players throughout the year is highly desirable because it allows, to some extent, the valuation of the club, budget planning, and remuneration (he et al., 2015). contrary to what some people outside the world of football often say, the values of players are not irrational. based on the literature on the subject, the value of a player is determined, among other things, by his position on the pitch, age, and achievements (carmichael & thomas, 1993). this article analysed whether the age of joining and starting formal training at a football academy / club affects later players’ values. the study was based on the european championship in football, which was played in 2021. the results indicate that the values ​ ​ of the national teams at euro 2020 were very different, in particular the value of england (the top team in this regard) was 28.5 times greater than the value of finland (the last team in this regard). however, as the results during these championships showed, it is not always the value of the team that determines the results, because in the end it was not the english who won, but the italians. when it comes to the age at which players started playing football in an organized way (joined academy), there are also differences between individual countries. namely, germans on average, joined football academies almost twice as young as ukrainians. according to research and the opinions of professionals (benitez), the age of about 10 years is a good time to start specialized football training, but it is important that the child who does this was physically active earlier. however, as this study shows, the surveyed players joined football academies at the age of 8 on average. it was decided to check whether joining a football academy sooner may affect the later value of a player on the transfer market. the results of this study show that indeed, the younger the age a player joins the academy and start to practice football in organized way, the greater his value. this can be explained by the fact that playing football is so demanding that the earlier a player starts playing it, the better his chances are to develop different skills and become a good player. this only shows how specific the professional sport is and how young a person should make the right decisions in order to become a professional footballer. in other professions, a person can decide what he or she wants to do at work at high school or university, and in the case of professional sports, appropriate steps must be taken as early as in primary school or even later. these results also show to what extent parents decide about a sports career nowadays, because they have to transport these young boys to training for many years and support this process 5 conclusions football experts, with the support of scientists, do their best to determine the appropriate value of players. it is believed that a player's value should be related to his productivity, so basically the better the player, the higher his value. it also seems logical that the more a player trains, the better he should be. therefore, in this study, it was decided to check whether the age at which an athlete starts practicing sport in an organized way affects his later value. it turns out that yes, based on the regression, it can be said that the age of joining the academy explains 35% variability of the player's value. that is, the younger the age a player joins the academy, the higher his value. the study shows at what age professional athletes start to practice sport in an organized way – it is on average little more than 8 years old. undoubtedly, this shows how demanding professional sport is and at what age you need to make the right decisions to be able to think about being a professional footballer. however, the presented results are characterized by some limitations. first of all, the analysis also focused only on the european championship and did not consider other big tournaments (like the copa america or the africa cup of nations), and other professional players. it should be remembered that each big tournament may have its own characteristics. we also do not know if in other sports, such as basketball or volleyball, athletes also start at such a young age. therefore, subsequent research in this area should take the above-mentioned into account and verify whether such trends also occur in other formats of competition and also in other sports. bibliography bbc. (2021). euro 2020 final: tv audience peaked at 31m as england lost on penalties. https://www.bbc.com/news/entertainment-arts-57802981 benitez, r. (2013). what is the age to start playing football? http://www.rafabenitez.com/web/in/blog/what-the-agestart-playing-football/1/ birtannica. (2021). european championship. history, winners, & facts. https://www.britannica.com/sports/european-championship bryson, a., frick, b., & simmons, r. (2013). the returns to scarce talent: footedness and player remuneration in european soccer. journal of sports economics, 14(6), 606–628. https://doi.org/10.1177/1527002511435118 carmichael, f., & thomas, d. (1993). bargaining in the transfer market: theory and evidence. applied economics, 25(12), 1467–1476. https://doi.org/10.1080/00036849300000150 deutscher, c., & büschemann, a. (2016). does performance consistency pay off financially for players? evidence from the bundesliga. journal of sports economics, 17(1), 27–43. https://doi.org/10.1177/1527002514521428/format/epub di salvo, v., baron, r., tschan, h., calderon montero, f. j., bachl, n., & pigozzi, f. (2007). performance characteristics according to playing position in elite soccer. international journal of sports medicine, 28(3), 222–227. https://doi.org/10.1055/s-2006-924294/id/35 felipe, j. l., fernandez-luna, a., burillo, p., de la riva, l. e., sanchez-sanchez, j., & garcia-unanue, j. (2020). money talks: team variables and player positions that most influence the market value of professional male footballers in europe. sustainability, 12(9), 10–17. https://doi.org/10.3390/su12093709 fifa. (2018). more than half the world watched record-breaking 2018 world cup. https://www.fifa.com/worldcup/news/more-than-half-the-world-watched-record-breaking-2018-world-cup garcia, a. (2021). real madrid rated world’s most valuable football club brand for third year running. https://www.espn.com/soccer/real-madrid/story/4389513/real-madrid-rated-worlds-most-valuable-footballclub-brand-for-third-year-running gaul, g. (2022). what is the best age to start football training? . https://www.footballflick.com/what-is-the-bestage-to-start-football-training/ haugaasen, m., toering, t., & jordet, g. (2014). from childhood to senior professional football: a multi-level approach to elite youth football players’ engagement in football-specific activities. psychology of sport and exercise, 15(4), 336–344. https://doi.org/10.1016/j.psychsport.2014.02.007 he, m., cachucho, r., & knobbe, a. (2015). football player’s performance and market value. ceur workshop proceedings, 87–95. helathychildren.org. (2019). is your child ready for sports? https://www.healthychildren.org/english/healthyliving/sports/pages/is-your-child-ready-for-sports.aspx herm, s., callsen-bracker, h. m., & kreis, h. (2014). when the crowd evaluates soccer players’ market values: accuracy and evaluation attributes of an online community. sport management review, 17(4), 484–492. https://doi.org/10.1016/j.smr.2013.12.006 jonker, l., huijgen, b. c. h., heuvingh, b., elferink-gemser, m. t., & visscher, c. (2019). how youth football 6 players learn to succeed. in football psychology: from theory to practice. taylor and francis. https://doi.org/10.4324/9781315268248-23/youth-football-players-learn-succeed-laurajonker-barbara-huijgen-bart-heuvingh-marije-elferink-gemser-chris-visscher kiefer, s. (2014). the impact of the euro 2012 on popularity and market value of football players. international journal of sport finance, 9(2), 95–110. https://fitpublishing.com/articles/impact-euro-2012-popularity-andmarket-value-football-players klobučník, m., plešivčák, m., & vrábeľ, m. (2019). football clubs’ sports performance in the context of their market value and gdp in the european union regions. in bulletin of geography. socio-economic series (vol. 45, issue 45, pp. 59–74). sciendo. https://doi.org/10.2478/bog-2019-0024 kpmg. (2020). the european elite football clubs’ valuation. https://footballbenchmark.com/documents/files/kpmg the european elite 2020_online version_.pdf lehmann, e. e., & schulze, g. g. (2008). what does it take to be a star? – the role of performance and the media for german soccer players. applied economics quarterly, 54(1), 59–70. https://doi.org/10.3790/aeq.54.1.59 lenartowicz, m. (2009). specyfika zawodu sportowca i kariery sportowej. studies in sport humanities, 9(9), 73– 84. lovell, r., towlson, c., parkin, g., portas, m., vaeyens, r., & cobley, s. (2015). soccer player characteristics in english lower-league development programmes: the relationships between relative age, maturation, anthropometry and physical fitness. plos one, 10(9), e0137238. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0137238 maffulli, n. (2000). at what age should a child begin regular continuous exercise at moderate or high intensity? western journal of medicine, 172(6), 413. https://doi.org/10.1136/ewjm.172.6.413 majewski, s. (2016). identification of factors determining market value of the most valuable football players. journal of management and business administration. central europe, 24(3), 91–104. https://doi.org/10.7206/jmba.ce.2450-7814.177 majewski, s. (2021). football players’ brand as a factor in performance rights valuation. journal of physical education and sport, 21(4), 1751–1760. https://doi.org/10.7752/jpes.2021.04222 metelski, a. (2021). factors affecting the value of football players in the transfer market. journal of physical education and sport, 21(2), 1150–1155. https://doi.org/10.7752/jpes.2021.s2145 paul, d. j., bradley, p. s., & nassis, g. p. (2015). factors affecting match running performance of elite soccer players: shedding some light on the complexity. international journal of sports physiology and performance, 10(4), 516–519. https://doi.org/10.1123/ijspp.2015-0029 poli, d. r., ravenel, l., & besson, r. (2020). scientific evaluation of the transfer value of football players. https://football-observatory.com/img/pdf/mr53en.pdf post, j. (2018). valuation methods for football players . https://home.kpmg/ch/en/blogs/home/posts/2018/08/howmuch-do-you-value-your-favorite-football-star.html rössler, r., junge, a., chomiak, j., němec, k., dvorak, j., lichtenstein, e., & faude, o. (2017). risk factors for football injuries in young players aged 7 to 12 years. scandinavian journal of medicine & science in sports, 28(3), 1176–1182. https://doi.org/10.1111/sms.12981 ruijg, j., & van ophem, h. (2015). determinants of football transfers. applied economics letters, 22(1), 12–19. https://doi.org/10.1080/13504851.2014.892192 schokkaert, j. (2014). football clubs’ recruitment strategies and international player migration: evidence from senegal and south africa. http://dx.doi.org/10.1080/14660970.2014.919271, 17(1), 120–139. https://doi.org/10.1080/14660970.2014.919271 sourav. (2020). top 10 most popular sports in the world. https://sportsshow.net/top-10-most-popular-sports-in-theworld/ transfermarkt. (2022). most valuable transfers. https://www.transfermarkt.us/transfers/wertvollstetransfers/statistik/top/plus/0/galerie/0?land_id=&ausrichtung =&spielerposition_id=&w_s=&art=nf tunaru, r., clark, e., & viney, h. (2005). an option pricing framework for valuation of football players. review of financial economics, 14(3–4), 281–295. https://doi.org/10.1016/j.rfe.2004.11.002 uefa. (n.d.). in numbers: the uefa euro 2020 international broadcast centre. retrieved august 23, 2021, from https://www.uefa.com/returntoplay/news/026b-12aac44296ed-e5a911ee145e-1000--in-numbers-the-uefa-euro2020-international-broadcast-centre/ uefa. (2019, january). financial fair play. https://www.uefa.com/insideuefa/protecting-the-game/financial-fairplay/ uefa. (2021). euro 2020: all you need to know . https://www.uefa.com/uefaeuro-2020/news/02537 0d81b722c218-d891664d67c9-1000--euro-all-you-need-to-know/ 35 miszuda, sławomir, szwedkowicz, agata, trojan, sara, fussek-styga, urszula, błaszczyk, agnieszka, kwieciński, jakub, basiaga, bartosz, bednarz, krzysztof, leśniak, marek & heluszka, jakub. evaluation of the results of perioperative surgical robots in urology literature review. quality in sport. 2023;12(1):35-42. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.12.01.004 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43578 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 15.04.2023. revised: 20.04.2023. accepted: 30.04.2023. published: 30.04.2023. ocena wyników okołooperacyjnych robotów chirurgicznych w urologii przegląd literatury perioperative outcomes evaluation of surgical robots in urology literature review 1. sławomir miszuda (1) 0009-0008-4085-3653 2. agata szwedkowicz (2) 0009-0005-1285-2643 3. sara trojan (1) 0009-0007-9628-6726 4. urszula fussek-styga (3) 0009-0007-9358-8673 5. agnieszka błaszczyk (1) 0009-0004-3460-1514 6. jakub kwieciński (1) 0009-0003-1219-7138 7. bartosz basiaga (4) 0009-0009-8300-0674 8. krzysztof bednarz (4) 0000-0002-8910-1697 9. marek leśniak (5) 0009-0008-0720-9997 10. jakub heluszka (6) 0009-0002-6965-8073 1. zagłębiowskie centrum onkologii im. sz. starkiewicza w dąbrowie górniczej 2. pomorski uniwersytet medyczny w szczecinie 3. okręgowy szpital kolejowy w katowicach 4. śląski uniwersytet medyczny w katowicach 5. wojewódzki szpital specjalistyczny megrez sp. z o. o. w tychach 6. zespół zakładów opieki zdrowotnej w cieszynie correspondence: sławomir miszuda1, agata szwedkowicz2, sara trojan3, urszula fussek-styga4, agnieszka błaszczyk5, jakub kwieciński6, bartosz basiaga7, krzysztof bednarz8, marek leśniak9, jakub heluszka10 streszczenie wstęp: operacje z pomocą robotów chirurgicznych stały się akceptowalną metodą leczenia dolegliwości urologicznych. pozostaje pytanie jak wyglądają wyniki okołooperacyjne w porównaniu do innych metod, takich 1 smiszuda@gmail.com 2 szwedkowiczagata@gmail.com 3 saratrojan96@gmail.com 4 urszulafussek@gmail.com 5 agnieszka_blaszczyk96@wp.pl 6 j.kwiecinski94@gmail.com 7 bartoszbasiaga@gmail.com 8 kbednarz9718@gmail.com 9 lesniak.marek777@gmail.com 10 heluszka.jakub@gmail.com https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.12.01.004 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43578 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) mailto:smiszuda@gmail.com mailto:szwedkowiczagata@gmail.com mailto:saratrojan96@gmail.com mailto:urszulafussek@gmail.com mailto:agnieszka_blaszczyk96@wp.pl mailto:j.kwiecinski94@gmail.com mailto:bartoszbasiaga@gmail.com mailto:kbednarz9718@gmail.com mailto:lesniak.marek777@gmail.com mailto:heluszka.jakub@gmail.com 36 jak klasyczna chirurgia czy laparoskopia. celem badania jest podsumowanie obecnego stanu wiedzy na temat stosowania robotów chirurgicznych w urologii, podanie informacji na temat typów zabiegów które mogą zostać przeprowadzone z ich pomocą, bezpieczeństwa i wyników materiały i metody: przegląd literatury w bazach danych: [pubmed; science direct; google scholar]; przeszukiwano przy pomocy słów: [robotic surgery, surgical robots, bph, robot, cystectomy, nephrectomy, retroperitoneal lymphadenectomy, prostatectomy,]. dokonano przeglądu publikacji od 2016 do 2023. wyniki: zebrano dane z wielu publikacji. wykazano obiecujące wyniki okołooperacyjne robotów chirurgicznych. utrata krwi, długość hospitalizacji, częstość powikłań są mniejsze w porównaniu do innych metod. dodatnie marginesy chirurgiczne występują z podobną częstością. udowodniono bezpieczeństwo przeprowadzania operacji z pomocą robotów chirurgicznych u badanych po wcześniejszej chemioterapii czy radioterapii. czas trwania operacji jest zwykle dłuższy w porównaniu do innych metod wnioski: przeprowadzanie operacji z pomocą robotów chirurgicznych jest obiecującą metodą w urologii. w wielu przypadkach wyniki okołooperacyjne są lepsze. jednakże brak dobrej jakości badań prowadzonych przez długi czas słowa klucze: chirurgia małoinwazyjna, da vinci, robot, prostatektomia, cystektomia, nefrektomia, urologia, przegląd literatury summary introduction: robotic surgery has recently become a commonly accepted method for treating urological conditions. one may ask how it compares to other methods, such as traditional surgery or laparoscopic surgery, in terms of perioperative outcomes. aim of this study is to summarize current knowledge on the usage of surgical robots in urology, provide information about the types of surgeries that can be performed, and evaluate their safety and outcomes. materials and methods: literature review of publications found in databases: [pubmed; science direct; google scholar]; search was conducted using keywords: [robotic surgery, surgical robots, bph, robot, cystectomy, nephrectomy, retroperitoneal lymphadenectomy, prostatectomy]. publications from 2016 to 2023 were reviewed. results: several publications were collected and their results were noted. most of them showed favorable outcomes regarding the use of surgical robots. blood loss, length of hospital stay, and complication rates showed more promising results compared to other methods, positive surgical margins rates were comparable. the safety of conducting operations on groups previously treated with radiotherapy or chemotherapy was also proven. however, operating time is usually longer than in open surgery or laparoscopy. conclusions: using surgical robots for conducting operations in urology is a promising method. in many cases, perioperative outcomes are better. however, there is a lack of good data with long-term follow-up. keywords: minimally invasive surgery, da vinci, robot, prostatectomy, cystectomy, nephrectomy, urology, literature review i. wstęp w ostatnich dziesięcioleciach nastąpił rozwój metod wykonywania zabiegów operacyjnych, który zaowocował pojawieniem się metod o zmniejszonej inwazyjności, takich jak zabiegi laparoskopowe czy wykonywanie zabiegów z pomocą robotów chirurgicznych. w późnych latach 80 xx wieku przeprowadzono pierwsze zabiegi przy pomocy robota chirurgicznego, z pomocą systemu robodoc [integrated surgical systems, sacramento, kalifornia, usa](george i wsp. 2018). w latach 90 doszło do dalszego rozwoju koncepcji robota chirurgicznego, bowiem pojawił się wtedy robot da vinci [intuitive surgical, sunnyvale, kalifornia, usa], który przez następne lata stał się najpopularniejszym systemem robota chirurgicznego, którym pozostaje do dziś (farinha i wsp. 2022). wśród obecnie stosowanych systemów robotów chirurgicznych można wymienić m.in.: da vinci, revo-i [meerecompany, korea płd.]. mogą być one z stosowane do wykonywania wielu rodzajów zabiegów operacyjnych z różnych dziedzin. 37 celem niniejszej publikacji jest przegląd literatury opublikowanej w ostatnich latach, dotyczącej stosowania robotów chirurgicznych w urologii, w celu oceny jakie roboty chirurgiczne są stosowane w urologii, jak również ich możliwości, bezpieczeństwa i skuteczności, w szczególności w porównaniu do innych metod operacyjnych. ii. materiały i metody dokonano przeglądu literatury w bazach danych [pubmed; science direct; google scholar] korzystając z następujących słów kluczy [robotic surgery, surgical robots, bph, robot, cystectomy, nephrectomy, retroperitoneal lymphadenectomy, prostatectomy]. dokonano przeglądu literatury z lat 2016-2023, gdzie po zapoznaniu się z nią grupy wszystkich autorów wybrano najbardziej pasujące. wybrano określone typy badań [retrospektywne, prospektywne, badania wielośrodkowe, badania kliniczne, w tym z randomizacją]. przy opisie dostępnych robotów chirurgicznych wykorzystano dane ze stron internetowych producentów, co wskazano w bibliografii. w określonych niżej miejscach odwołano się również do najnowszych wytycznych europejskiego [eau] bądź amerykańskiego towarzystwa urologicznego [aua] dotyczących określonych zagadnień, co również odpowiednio wskazano. w wybranej literaturze oceniono parametry: długość czasu operacji [min], utrata krwi [ml], długość hospitalizacji [dni], w ilu przypadkach wystąpiły dodatnie marginesy chirurgiczne, u ilu pacjentów wystąpiły powikłania okołooperacyjne, w miare możliwości podawane w klasyfikacji clavien-dindo [cd]. oceniono również ilu pacjentów zmarło w okresie okołooperacyjnym i z jakiej przyczyny. wykluczono w trakcie selekcji publikacje, gdzie nie zostały przedstawione dane dotyczące parametrów okołooperacyjnych, przykładem takiej publikacji może być randomizowane badanie kliniczne opublikowane w lancet (coughlin i wsp. 2018). badania w których grupowano w jednej grupie badawczej uczestników operowanych z pomocą robota i operowanych laparoskopowo również nie były brane pod uwagę. podczas porównywania parametrów jako miarę istotności różnicy przyjęto wartość wskaźnika p <0,05. następnie porównano uzyskane rezultaty i wysunięto wnioski. iii. obecnie stosowane roboty chirurgiczne najczęściej stosowanym na świecie systemem robota chirurgicznego jest robot da vinci. według danych ze strony internetowej producenta intuitive surgical może być on stosowany do wykonywania lub pomocy przy wykonywaniu zabiegów z dziedzin kardiochirurgii, torakochirurgii, chirurgii ogólnej, laryngologii, ginekologii i urologii. dostępne są 3 warianty: da vinci sp, xi i x. oprócz zastosowań zalecanych przez producenta miały miejsce próby stosowania robota chirurgicznego da vinci przy zabiegach z dziedziny m.in. chirurgii naczyniowej (štádler i wsp. 2017). w urologii producent deklaruje możliwość wykonywania przy pomocy robota chirurgicznego da vinci zabiegów: prostatektomii, cystektomii, resekcje nerki, pieloplastyki (strona internetowa producenta). istnieje możliwość stosowania robota da vinci do innych zabiegów w urologii co zostanie wspomniane niżej. o znaczeniu systemu da vinci dla urologii świadczy fakt, iż najczęściej wykonywanym zabiegiem operacyjnym na świecie przy pomocy systemu da vinci sp jest prostatektomia (moschovas i wsp. 2021). wśród innych robotów chirurgicznych można wymienić: revo-i, avatera [avateramedial gmbh, niemcy], hugo ras [medtronic, watford, uk] i inne. wspomina się również o stosowanych w endourologii avicenna roboflex [elmed, ankara, turcja] i aquabeam [procept biorobotics inc., redwood city, kalifornia, usa] (rassweiler i wsp. 2019). poniżej zostanie przedstawiony przegląd literatury dotyczącej wykonywania konkretnych zabiegów w urologii przy pomocy robotów chirurgicznych, z oceną bezpieczeństwa i skuteczności. iv. prostatektomia prostatektomia jest zabiegiem usunięcia gruczołu krokowego, wykonywanym z najczęściej w celu leczenia raka gruczołu krokowego lub w wybranych przypadkach łagodnego rozrostu stercza. wytyczne eau z 2023 dotyczące leczenia raka prostaty (mottet i wsp. 2023) wskazują na możliwość wykonania prostatektomii przy pomocy robota chirurgicznego. w jednym z badań (stolzenburg i wsp. 2021) przeprowadzono randomizowane badanie kliniczne, gdzie badanych poddano zabiegowi prostatektomii z powodu raka prostaty w wielu ośrodkach medycznych. 547 z nich operowano z pomocą robota, a 196 laparoskopowo. wykazano że pomiędzy grupami operowaną z pomocą robota a laparoskopowo była istotna różnica w utracie krwi [250 i 210 ml, p=0,0068], nieistotna różnica mediana czasu operacji [176 i 169 min, p=0,084], nieistotna różnica w marginesach chirurgicznych [robot: 101 19%; laparoskopia: 26 14%, p=0,19]. w grupie operowanej z pomocą robota wystąpiło nieistotnie mniejsza częstość powikłań [87 15%] niż w grupie operowanej laparoskopowo [41 – 21%][p=0,097]. follow-up wynosił 3 miesiące, w tym okresie jeden z pacjentów zmarł w grupie operowanej laparoskopowo z powodu martwiczego zapalenia trzustki. 38 inne randomizowane badanie kliniczne (yaxley i wsp. 2016) dotyczyło porównania wyników prostatektomii wykonanej z pomocą robota da vinci do prostatektomii wykonanej na otwarto, przez dostęp przez przestrzeń retziusa. zabiegi były wykonane celem radykalnego leczenia raka prostaty. w grupie operowanej z pomocą robota znajdowało się 157 badanych, natomiast w grupie operowanej na otwarto 151. opisano, iż zabiegi przeprowadzone przy pomocy robota cechowały się istotnie krótszym średnim czasem operacji niż przeprowadzone na otwarto [odpowiednio 202,03 i 234,34 min, p<0,0001], istotnie niższą średnią oczekiwaną utratą krwi [443,74 i 1338,14 ml, p<0,0001], istotnie krótszym średnim czasem hospitalizacji [1,55 i 3,27 dnia, p<0,0001]. powikłania występowały rzadziej w grupie operowanej z pomocą robota, jednak wynik jest na granicy istotności [średnio u 6,7 pacjenta i 14,17 w grupie operowanej na otwarto, p=0,05]. różnica między ilością przypadków pozytywnych marginesów chirurgicznych była nieistotna [robot: 23 – 15%, otwarto: 15 – 10%, p=0,21]. prowadzono follow-up przez 12 tygodni, w tym okresie nie odnotowano zgonów wśród badanych. uzyskane wyniki wskazują na wyższość sposobu wykonania operacji z pomocą robota. łagodny rozrost stercza [bph] to częsta przyczyna zaburzeń oddawania moczu u mężczyzn w wieku podeszłym. podejście do leczenia bph powinno być interdyscyplinarne, w przypadku ciężkich symptomów lub braku poprawy po leczeniu zachowawczym należy rozważyć leczenie zabiegowe (miernik i gratzke 2020), do których wliczają się zabiegi prostatektomii, wyłuszczenia stercza, przezcewkowej resekcji [turp] jak i procedury minimalnie inwazyjne. zgodnie z wytycznymi aua 2021 (lerner i wsp. 2021) w przypadku dużej do bardzo dużej prostaty złotym standardem jest prostatektomia, którą można wykonać również z pomocą robota chirurgicznego. porównania prostatektomii z robota do prostatektomii otwartej wykonywanych z powodu bph dokonał w swojej publikacji sorokin (sorokin i wsp. 2017). w badaniu porównawczym porównano retrospektywnie 59 pacjentów u których dokonano prostatektomii przy pomocy robota da vinci si do 59 operowanych sposobem klasycznym operowanych w jednym ośrodku. opisano, iż w grupie operowanej robotem wykonanie prostatektomii wiązało się z istotnie dłuższym średnim czasem operowania w porównaniu do klasycznych [161 i 93 min, p<0,001], istotnie mniejszą oczekiwaną utratą krwi [339 i 587 ml, p<0,001], istotnie krótszym średnim czasem hospitalizacji [1.5 dnia i 2.6 dni, p<0,001] i nieistotnie mniejszą częstością poważnych powiłań [wynik cd >2, 2 i 6 pacjentów, p=0,272]. żaden z pacjentów nie zmarł w okresie okołooperacyjnym, follow-up prowadzono przez 3 miesiące. autorzy wykazali, iż operacja robotem jest bezpieczna i wiąże się ze zmniejszoną częstością powikłań okołooperacyjnych, utraty krwi, i długości pobytu, przy dłuższym średnim czasie operacji. v. cystektomia cystektomia jest zabiegiem wycięcia pęcherza moczowego, najczęściej z powodu inwazyjnego raka pęcherza moczowego. zgodnie z wytycznymi eau z 2023 (witjes i wsp. 2023) dotyczących leczenia raka pęcherza moczowego, zaleca się wykonanie radykalnej cystektomii u pacjentów z rakiem pęcherza moczowego w stadium t2-t4a. wytyczne nie rekomendują wyższości określonej techniki operacyjnej ani sposobu jej wykonania. zabieg cystektomii radykalnej można wykonać przy pomocy robota chirurgicznego. w jednej z publikacji (guliev i wsp. 2022) dokonano retrospektywnego porównania wyników radykalnej cystektomii sposobem klasycznym na otwarto do zabiegu operacyjnego przy pomocy robota da vinci. zostało wykazane, że operowanie z pomocą robota wiąże się z istotnie dłuższym średnim czasem operacji niż w przypadku operacji sposobem klasycznym [odpowiednio 380 i 260 minut, p<0,05], przy mniejszej utracie krwi [85 i 520 ml, p<0,05]. prowadzono follow-up przez 90 dni, w tym okresie u 6 pacjentów operowanych z pomocą robota występowały poważne powikłania, w tym samym czasie powikłania występowały u 9 pacjentów operowanych na otwarto. jeden pacjent operowany z pomocą robota w okresie 90 dniowego follow-up zmarł z powodu zawału serca. wyniki wskazują, iż metoda wykorzystująca robota chirurgicznego cechuje się istotnie niższą utraconej krwii, przy dłuższym czasie operacji. w jednym z badań retrospektywnych (piazza i wsp. 2021) wykazano bezpieczeństwo wykonywania zabiegu cystektomii przy asyście robota da vinci xi u pacjentów z historią napromieniania miednicy z powodu wcześniejszego leczenia radioterapeutycznego. poddano w niej analizie retrospektywnej 32 pacjentów poddanych radykalnej cystektomii z historia napromieniowania miednicy z powodu raka prostaty. opisano medianę czasu operacji, oczekiwanej utraty krwi i długości hospitalizacji wynoszące odpowiednio 330 min, 250 ml i 10 dni. follow-up prowadzono przez 90 dni, w tym okresie poważne powikłania wystąpiły u 9 badanych, nie odnotowano zgonów wśród badanych w tym okresie. autorzy doszli do wniosku, iż jest to bezpieczna i akceptowalna metoda w przypadku chorych z historią radioterapii miednicy. vi. nefrektomie i resekcje nerki nefrektomia jest to zabieg polegający na wycięciu całości nerki, resekcją nazywany jest zabieg wycięcia guza nerki, z odpowiednim marginesem, przy zachowaniu narządu. wśród wskazań do ich wykonania możemy wymienić m.in. nowotwory nerki. wytyczne eau 2023 (ljungberg i wsp. 2023) dotyczące leczenia raka nerki 39 wskazują, iż operacje te mogą zostać wykonane drogą klasyczną, przez powłoki brzuszne, laparoskopową lub przy pomocy robota chirurgicznego. przy wyborze metody autorzy wytycznych wskazują na dążenie do wykonania resekcji nerki zamiast radykalnej nefrektomii gdy jest to możliwe, dodatkowo należy brać pod uwagę wyniki onkologiczne (ljungberg i wsp. 2023). dokonano porównania nefrektomii wykonywanej z pomocą robota do sposobu klasycznego (zeuschner i wsp. 2021) poddano analizie retrospektywnej 818 pacjentów operowanych w jednym ośrodku, z czego 500 operowano przy pomocy robota da vinci si lub s, natomiast 313 klasycznie. w grupie operowanej z pomocą robota uzyskano istotnie mniejszą średnią utratę krwi niż w grupie operowanej klasycznie [odpowiednio 200 i 300 ml, p<0,001] jak i istotnie krótszy średni czas pobytu [6 i 10 dni, p<0,001] przy istotnie dłuższym średnim czasie operacji [157 i 118 minut, p<0,001]. poważne powikłania występowały istotnie rzadziej w grupie operowanej z pomocą robota niż w grupie operowanej sposobem klasycznym (odpowiednio u 22 i 38, p<0,001). różnica w dodatnich marginesach chirurgicznych była nieistotna. autorzy wysunęli wniosek na temat wyższości robota chirurgicznego nad drogą klasyczną na wielu polach, podając jednak czas przeprowadzenia operacji jako wadę sposobu przeprowadzania operacji z pomocą robota. przeprowadzono również porównanie nefrektomii z pomocą robota do sposobu wykonania zabiegu drogą laparoskopową (chen i wsp. 2022) w przypadku guzów wnęki nerkowej. oceniono retrospektywnie poddanych zabiegom 116 badanych, 52 operowano z pomocą robota, 64 laparoskopowo. nie wykazano istotnych statystycznie różnic między średnim czasem operacji, częstością powikłań, długością hospitalizacji i ilością przypadków dodatnich marginesów chirurgicznych. u grupy operowanej z pomocą robota opisano istotnie niższą średnią oczekiwaną utratę krwi [100 i 150 ml, p< 0,001]. autorzy doszli do wniosku że zarówno operowanie robotem jak i laparoskopowo jest bezpieczne jednak stosowanie robota wiąże się z lepszymi wynikami okołoperacyjnymi. resekcje nerek z pomocą robotów chirurgicznych również zostały przebadane. w swojej publikacji (casale i wsp. 2019) dokonali retrospektywnej analizy 635 przypadków resekcji nerki, u operowanych w 3 ośrodkach medycznych, przy pomocy robotów da vinci si lub xi. opisano, iż średni czas operacji wyniósł 156.=,3 min, średnia oczekiwana utrata krwi 171 ml, średnia długość hospitalizacji 3,2 dni, dodatnie marginesy chirurgiczne u 24 [3,8%], poważne powikłania wg cd >2 u 25 pacjentów [3,9%], średni czas follow-up wyniósł 26 miesięcy. autorzy doszli do wniosku, iż resekcja nerki z pomocą robota jest bezpieczną i skuteczną metodą operacyjną. w wieloośrodkowym badaniu (buffi i wsp. 2020) dokonano analizy 255 przypadków leczenia operacyjnego pacjentów operowanych w przy pomocy robotów chirurgicznych da vinci xi i si. średni czas operacji wyniósł 165 minut, mediana oczekiwanej utraty krwi 150 ml, mediana długość hospitalizacji mediana 4 dni, poważne powikłania cd >2 u 13 pacjentów [5,1%], dodatnie marginesy chirurgiczne u 4 pacjentów [1,9%]. mediana follow-up wyniosła 28 miesięcy. nie opisano zgonów w okresie okołooperacyjnym. wykazano dodatkowo, iż płeć męska u badanych wiązała się z dwukrotnie większą ilością powikłań [p=0,029]. we wnioskach autorzy opisali, że operowanie z pomocą robota chirurgicznego przynosi dobre efekty. vii. limfadenektomia zaotrzewnowa jest to zabieg polegający na resekcji węzłów chłonnych u chorych z nowotworem jądra, najczęściej nienasieniakiem. wg wytycznych eau z 2023 dotyczące leczenia raka jądra (nicol i wsp. 2023), rekomendowane jest wykonywanie oszczędzającej nerwy limfadenektomii zaotrzewnowej u wybranych pacjentów z przeciwskazaniami do chemioterapii adjuwantowej lub u których brak możliwości surveilance, wskazując na możliwość wykonania zabiegu drogą laparoskopową lub przy pomocy robota chirurgicznego. w literaturze można znaleźć badania opisujące doświadczenia z wykonywania tego zabiegu przy pomocy robota da vinci xi (bergdahl i wsp. 2022). w badaniu prospektywnym poddano zabiegowi 29 badanych, z czego 19 było po chemioterapii, a następnie porównano rezultaty z grupą 58 badanych u których dokonano otwartej limfadenektomii zaotrzewnowej. w grupie operowanej z pomocą robota uzyskano dłuższą medianę czasu operowania w porównaniu do grupy operowanej na otwarto [odpowiednio 433 i 297 min], jednocześnie zaobserowowano mniejszą medianę oczekiwanej utraty krwi [50 i 400 ml] i krótszą medianę czasu hospitalizacji [3 i 7 dni]. u grupy operowanej z pomocą robota wśród 3 badanych zaobserwowano poważne powikłania cd >2, natomiast w drugiej grupie u 13, z czego dwóch zmarło autorzy nie podali z jakiej przyczyny. autorzy ww. publikacji doszli do wniosków, iż limfadenektomia zaotrzewnowa z pomocą robota to bezpieczna opcja, której stosowanie może poprawić wyniki okołooperacyjne. dokonano również badania dotyczącego efektów limfadenektomii zaotrzewnowej w zależności od wcześniejszego leczenia chorych (ohlmann i wsp. 2021). retrospektywnej analizie poddano okołooperacyjne powikłania u pacjentów poddanych zabiegowi limfadenektomii zaotrzewnowej z pomocą robota chirurgicznego w dwóch ośrodkach, z pomocą robotów da vinci si i x. jedna grupa 7 badanych, chorych na raka jądra, przeszła zabieg bez wcześniejszego leczenia chemioterapeutycznego, natomiast w drugiej grupie znajdowało się 40 16 chorych na raka jądra którzy wcześniej przechodzili chemioterapie. wykazano istotnie statystyczną różnicę między medianą czasu operacji między grupą bez leczenia chemioterapeutycznego a grupą leczoną [odpowiednio 243 i 359 minut, p=0,154]. mediana utraconej krwii również była istotnie mniejsza w grupie bez wcześniejszej chemioterapii w porównaniu do drugiej grupy [100 i 275 ml, p=0,018]. grupa z historią leczenia chemioterapią miała istotnie więcej powikłań w czasie operacji [wystąpiły u 44 % pacjentów, w drugiej grupie nie wystąpiły u żadnego, p= 0,036]. poważne powikłania cd>2 wystąpiły u jednego pacjenta w grupie bez wcześniejszej chemioterapii i 3 po chemioterapii. różnice między długością hospitalizacji były nieistotne statystycznie. prowadzono follow-up przez średnio 16,3 miesiąca, w tym czasie nie odnotowano żadnej śmierci wśród uczestników badania. we wnioskach opisano, iż limfadenektomia zaotrzewnowa z pomocą robota chirurgicznego jest ważną opcją leczenia, należy jednak liczyć się z większą częstością powikłań u osób wcześniej leczonych chemioterapią. viii. wnioski literatura poddana przeglądowi wskazuje na szerokie zastosowanie robotów chirurgicznych w urologii. żadne z badań nie wykazało metod przeprowadzania zabiegów operacyjnych z pomocą robota chirurgicznego jako metod szkodliwych dla pacjentów bądź nie przynoszących efektu terapeutycznego. w świetle prezentowanej literatury istnieje wiele dowodów na wyższość robotów chirurgicznych w temacie efektów okołooperacyjnych, wykazano bowiem, iż cechuje je niższa utrata krwii (yaxley i wsp. 2016; sorokin i wsp. 2017; stolzenburg i wsp. 2021; chen i wsp. 2022; guliev i wsp. 2022), krótszy okres hospitalizacji (yaxley i wsp. 2016; sorokin i wsp. 2017), mniejsza częstość powikłań(zeuschner i wsp. 2021) niż w przypadku innych metod. różnice w dodatnich marginesach chirurgicznych były nieistotne statystycznie(yaxley i wsp. 2016; stolzenburg i wsp. 2021; zeuschner i wsp. 2021; chen i wsp. 2022). wykazano bezpieczeństwo u pacjentów z historią wcześniejszego leczenia onkologicznego(ohlmann i wsp. 2021; piazza i wsp. 2021; bergdahl i wsp. 2022). wadą zabiegów przeprowadzanych z pomocą robotów chirurgicznych jest stosunkowo długi czas operacji, dłuższy niż w przypadku operacji na otwarto bądź laparoskopowych (sorokin i wsp. 2017; zeuschner i wsp. 2021; guliev i wsp. 2022) mimo tego, że znalazły się również publikacje gdzie opisano krótszy czas operacji w porównaniu do operacji na otwarto (yaxley i wsp. 2016). źródłem tego problemu może być brak doświadczenia personelu wynikający z krótkiej obecności tej metody w medycynie, szkolenie i zdobywanie doświadczenia przez personel może poprawić ten parametr (shah i wsp. 2018). kolejną przeszkodą jest wysoka cena sprzętu i eksploatacji (ghezzi i corleta 2016; moschovas i wsp. 2022). sugerowana jest poprawa łańcuchów zaopatrzenia w celu redukcji kosztów (luo i wsp. 2022). ograniczeniem w poddanej analizie literaturze jest brak badań wykorzystujących duże grupy badawcze bądź kontrolne, o czym wspomniano już (schwaibold i wsp. 2018). w zaledwie jednej publikacji (zeuschner i wsp. 2021) poddano retrospektywnej analizie 818 pacjentów, w innych publikacjach ta liczba wachała się miedzy 23 (ohlmann i wsp. 2021 ) a 716 (stolzenburg i wsp. 2021). brak również literatury gdzie opisano długoletnie obserwacje pacjentów, która pozwoliłby na ocenę późnych powikłań u poddanych operacjom z pomocą robota chirurgicznego, w poddanej ocenie literaturze najdłuższy follow-up wyniósł 28 miesięcy (buffi i wsp. 2020). brak również badań opisujących inne systemy robotów chirurgicznych niż da vinci, czego przyczyną może być krótki czas stosowania ich w urologii od momentu wprowadzenia do użycia. powyższe wyniki mogą stanowić dowód na skuteczność i bezpieczeństwo zastosowania robotów chirurgicznych w urologii, wskazują również na konieczność przeprowadzenia dodatkowych badań naukowych zwłaszcza na dużych grupach prowadzonych przez dłuższy czas. disclosures: the authors received no financial support for this study. the authors declare no conflict of interest. literatura george ei, brand tc, laporta a, marescaux j, satava rm. origins of robotic surgery: from skepticism to standard of care. jsls. 2018 oct-dec;22(4):e2018.00039. doi: 10.4293/jsls.2018.00039. pmid: 30524184; pmcid: pmc6261744. farinha r, puliatti s, mazzone e, amato m, rosiello g, yadav s, de groote r, piazza p, bravi ca, koukourikis p, rha kh, cacciamani g, micali s, wiklund p, rocco b, mottrie a. potential contenders for the leadership in robotic surgery. j endourol. 2022 mar;36(3):317-326. doi: 10.1089/end.2021.0321. epub 2021 oct 26. pmid: 34579555. 41 coughlin gd, yaxley jw, chambers sk, occhipinti s, samaratunga h, zajdlewicz l, teloken p, dunglison n, williams s, lavin mf, gardiner ra. robot-assisted laparoscopic prostatectomy versus open radical retropubic prostatectomy: 24-month outcomes from a randomised controlled study. lancet oncol. 2018 aug;19(8):10511060. doi: 10.1016/s1470-2045(18)30357-7. epub 2018 jul 17. pmid: 30017351. štádler p, dvořáček l, vitásek p, matouš p. uplatnění robotického systému da vinci v cévní chirurgii [the da vinci robot in the field of vascular surgery]. rozhl chir. 2017 winter;96(2):63-68. czech. pmid: 28429949. https://www.intuitive.com/en-us/healthcare-professionals/surgeons/urology dostęp z 12.04.2023, z godziny 22:07 covas moschovas m, bhat s, rogers t, thiel d, onol f, roof s, sighinolfi mc, rocco b, patel v. applications of the da vinci single port (sp) robotic platform in urology: a systematic literature review. minerva urol nephrol. 2021 feb;73(1):6-16. doi: 10.23736/s2724-6051.20.03899-0. epub 2020 sep 29. pmid: 32993277. rassweiler jj, serdar ga, klein j, rassweiler-seyfried mc. 50 jahre minimal-invasive chirurgie in der urologie [50 years of minimally invasive surgery in urology]. aktuelle urol. 2019 dec;50(6):593-605. german. doi: 10.1055/a-0970-6982. epub 2019 oct 9. pmid: 31597178. eau guidelines. edn. presented at the eau annual congress milan 2023. isbn 978-94-92671-19-6. stolzenburg ju, holze s, neuhaus p, kyriazis i, do hm, dietel a, truss mc, grzella ci, teber d, hohenfellner m, rabenalt r, albers p, mende m. robotic-assisted versus laparoscopic surgery: outcomes from the first multicentre, randomised, patient-blinded controlled trial in radical prostatectomy (lap-01). eur urol. 2021 jun;79(6):750-759. doi: 10.1016/j.eururo.2021.01.030. epub 2021 feb 9. pmid: 33573861. yaxley jw, coughlin gd, chambers sk, occhipinti s, samaratunga h, zajdlewicz l, dunglison n, carter r, williams s, payton dj, perry-keene j, lavin mf, gardiner ra. robot-assisted laparoscopic prostatectomy versus open radical retropubic prostatectomy: early outcomes from a randomised controlled phase 3 study. lancet. 2016 sep 10;388(10049):1057-1066. doi: 10.1016/s0140-6736(16)30592-x. epub 2016 jul 26. erratum in: lancet. 2017 apr 8;389(10077):e5. pmid: 27474375. miernik a, gratzke c. current treatment for benign prostatic hyperplasia. dtsch arztebl int. 2020 dec 4;117(49):843-854. doi: 10.3238/arztebl.2020.0843. pmid: 33593479; pmcid: pmc8021971. sorokin i, sundaram v, singla n, walker j, margulis v, roehrborn c, gahan jc. robot-assisted versus open simple prostatectomy for benign prostatic hyperplasia in large glands: a propensity score-matched comparison of perioperative and short-term outcomes. j endourol. 2017 nov;31(11):1164-1169. doi: 10.1089/end.2017.0489. epub 2017 sep 26. pmid: 28854815. guliev bg, komyakov bk, bolokotov rr. [comparative analysis of robot-assisted and open radical cystectomy with orthotopic urinary diversion]. urologiia. 2022 sep;(4):15-22. russian. pmid: 36098584. piazza p, rosiello g, chacon vt, puliatti s, amato m, farinha r, schiavina r, brunocilla e, berquin c, develtere d, sinatti c, van puyvelde h, de groote r, schatteman p, de naeyer g, d'hondt f, mottrie a. robot-assisted cystectomy with intracorporeal urinary diversion after pelvic irradiation for prostate cancer: technique and results from a single high-volume center. eur urol. 2021 oct;80(4):489-496. doi: 10.1016/j.eururo.2021.03.023. epub 2021 apr 8. pmid: 33838960. lerner lb, mcvary, kt, barry mj et al: management of lower urinary tract symptoms attributed to benign prostatic hyperplasia: aua guideline part i, initial work-up and medical management. j urol 2021; 206: 806. casale p, lughezzani g, buffi n, larcher a, porter j, mottrie a; erus scientific working group. evolution of robot-assisted partial nephrectomy: techniques and outcomes from the transatlantic robotic nephron-sparing surgery study group. eur urol. 2019 aug;76(2):222-227. doi: 10.1016/j.eururo.2018.11.038. epub 2018 dec 5. pmid: 30527786. buffi nm, saita a, lughezzani g, porter j, dell'oglio p, amparore d, fiori c, denaeyer g, porpiglia f, mottrie a; erus scientific working group. robot-assisted partial nephrectomy for complex (padua score ≥10) tumors: techniques and results from a multicenter experience at four high-volume centers. eur urol. 2020 jan;77(1):95-100. doi: 10.1016/j.eururo.2019.03.006. epub 2019 mar 19. pmid: 30898407. 42 luyao chen, wen deng, yixing luo, weipeng liu, yu li, xiaoqiang liu, gongxian wang, and bin fu.comparison of robot-assisted and laparoscopic partial nephrectomy for renal hilar tumors: results from a tertiary referral center.journal of endourology.jul 2022.941-946. http://doi.org/10.1089/end.2020.0151 zeuschner p, greguletz l, meyer i, linxweiler j, janssen m, wagenpfeil g, wagenpfeil s, siemer s, stöckle m, saar m. open versus robot-assisted partial nephrectomy: a longitudinal comparison of 880 patients over 10 years. int j med robot. 2021 feb;17(1):1-8. doi: 10.1002/rcs.2167. epub 2020 sep 21. pmid: 32920997. piazza p, rosiello g, chacon vt, puliatti s, amato m, farinha r, schiavina r, brunocilla e, berquin c, develtere d, sinatti c, van puyvelde h, de groote r, schatteman p, de naeyer g, d'hondt f, mottrie a. robot-assisted cystectomy with intracorporeal urinary diversion after pelvic irradiation for prostate cancer: technique and results from a single high-volume center. eur urol. 2021 oct;80(4):489-496. doi: 10.1016/j.eururo.2021.03.023. epub 2021 apr 8. pmid: 33838960. grenabo bergdahl a, månsson m, holmberg g, fovaeus m. robotic retroperitoneal lymph node dissection for testicular cancer at a national referral centre. bjui compass. 2022 mar 31;3(5):363-370. doi: 10.1002/bco2.149. pmid: 35950045; pmcid: pmc9349583. ohlmann ch, saar m, pierchalla lc, zangana m, bonaventura a, stöckle m, siemer s, heinzelbecker j. indications, feasibility and outcome of robotic retroperitoneal lymph node dissection for metastatic testicular germ cell tumours. sci rep. 2021 may 21;11(1):10700. doi: 10.1038/s41598-021-89823-y. pmid: 34021196; pmcid: pmc8140155. shah aa, gahan jc, sorokin i. comparison of robot-assisted versus open simple prostatectomy for benign prostatic hyperplasia. curr urol rep. 2018 jul 12;19(9):71. doi: 10.1007/s11934-018-0820-1. pmid: 29998354. leal ghezzi t, campos corleta o. 30 years of robotic surgery. world j surg. 2016 oct;40(10):2550-7. doi: 10.1007/s00268-016-3543-9. pmid: 27177648. moschovas mc, helman t, bhat s, sandri m, rogers t, noel j, reddy s, corder c, patel v. does type of robotic platform make a difference in the final cost of robotic-assisted radical prostatectomy? j robot surg. 2022 dec;16(6):1329-1335. doi: 10.1007/s11701-021-01359-5. epub 2022 jan 28. erratum in: j robot surg. 2022 feb 25;: pmid: 35089500. luo g, liao d, lin w, chen l, chen x, yao d. cost analysis of supply chain management of da vinci surgical instruments: a retrospective study. technol health care. 2022;30(5):1233-1241. doi: 10.3233/thc-213563. pmid: 35599512. schwaibold h, wiesend f, bach c. the age of robotic surgery is laparoscopy dead? arab j urol. 2018 jul 30;16(3):262-269. doi: 10.1016/j.aju.2018.07.003. pmid: 30140462; pmcid: pmc6104663. 18 szawica, dominik, kuźniar, aleksandra, fularska, kamila, oleszko, michał, wąsiewicz, edward, bernacki, radosław, bernacki, piotr, dutka, martyna & zardzewiały, witold. is nicotine vaporization a better alternative to traditional cigarette smoking? e-cigarettes harmful effects summary and the management of evali based on the latest literature. quality in sport. 2023;12(1):18-26. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.12.01.002 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43429 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 05.04.2023. revised: 20.04.2023. accepted: 23.04.2023. published: 23.04.2023. is nicotine vaporization a better alternative to traditional cigarette smoking? e-cigarettes harmful effects summary and the management of evali based on the latest literature czy waporyzacja nikotyny to lepsza alternatywa dla tradycyjnego palenia papierosów? podsumowanie szkodliwości e-papierosów oraz postępowania w evali na podstawie najnowszej literatury dominik szawica centrum medyczne w łańcucie sp. z o.o. ul. paderewskiego 5, 37-100 łańcut. https://orcid.org/0009-0004-7089-9266 dominik.szawica@gmail.com aleksandra kuźniar kolegium nauk medycznych, uniwersytet rzeszowski, al. mjr. w. kopisto 2a, 35-959 rzeszów. https://orcid.org/0009-0007-8759-2633 kuzniar.aleksandra1@gmail.com kamila fularska centrum medyczne w łańcucie sp. z o.o. ul. paderewskiego 5, 37-100 łańcut. https://orcid.org/0000-0002-1338-3982 ka.larska@wp.pl michał oleszko kolegium nauk medycznych, uniwersytet rzeszowski, al. mjr. w. kopisto 2a, 35-959 rzeszów. https://orcid.org/0000-0002-2635-0856 michaloleszkoole@gmail.com edward wąsiewicz centrum medyczne w łańcucie sp. z o.o. ul. paderewskiego 5, 37-100 łańcut. https://orcid.org/0000-0002-0339-6202 edward.wasiewicz@op.pl radosław bernacki uniwersytet medyczny w lublinie aleje racławickie 1, 20-059 lublin https://orcid.org/0009-0000-1554-2724 rbernacki97@gmail.com piotr bernacki uniwersytet medyczny w lublinie aleje racławickie 1, 20-059 lublin https://orcid.org/0009-0002-9324-9632 pbernacki73@gmail.com https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.12.01.002 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43429 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) https://orcid.org/0009-0004-7089-9266?fbclid=iwar1qeali9n3maxtbadmrzet5ufjtchbjjx-_mubr7ynh2ijxikv7vdjjdfo mailto:dominik.szawica@gmail.com https://orcid.org/0009-0007-8759-2633 mailto:kuzniar.aleksandra1@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-1338-3982 mailto:ka.larska@wp.pl https://orcid.org/0000-0002-2635-0856 mailto:michaloleszkoole@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-0339-6202 mailto:edward.wasiewicz@op.pl https://orcid.org/0009-0000-1554-2724 mailto:rbernacki97@gmail.com https://orcid.org/0009-0002-9324-9632 mailto:pbernacki73@gmail.com 19 martyna dutka uniwersytet medyczny w lublinie aleje racławickie 1, 20-059 lublin https://orcid.org/0009-0006-4747-677x martynadutka810@gmail.com witold zardzewiały uniwersytet medyczny w lublinie aleje racławickie 1, 20-059 lublin https://orcid.org/0000-0003-4459-0535 witold.zardzewialy@gmail.com abstract introduction: electronic cigarettes are battery-powered devices that allow users to inhale vapor produced by heating a liquid (e-liquid) containing nicotine and other substances. the first such devices were introduced in china in 2003, and subsequently approved for use in the european union in 2006 and the united states in 2007. the number of e-cigarette users is constantly growing, with the largest increases observed in the 18-24 age group. various modifications led to the emergence of a new disease entity in 2019 called evali (e-cigarette or vaping product use-associated lung injury). aim of the study: to summarize the current state of knowledge about harmful substances contained in ecigarettes and to systematize the latest methods of management in cases of suspected evali. methods and materials: a literature review was conducted using pubmed, google scholar, and sciencedirect, including publications from the last 8 years, using the following keywords: "e-cigarette," "electronic cigarette," "evali," "thc," "vitamin e." results: electronic cigarettes contain a number of substances harmful to health. e-cigarettes have not been approved as nicotine replacement therapy. the presence of vitamin e breakdown products in the respiratory tract of evali patients has been confirmed. vitamin e was primarily used to increase the volume of e-liquids containing thc. conclusions: electronic cigarettes should not be used due to the numerous harmful substances they contain. when using e-cigarettes, both the devices and the e-liquids should be purchased from reputable sellers approved in the respective country. evali is a potentially fatal disease, and prompt diagnosis facilitates treatment. abstrakt wprowadzenie: elektroniczne papierosy są urządzeniami zasilanymi baterią, które umożliwiają wdychanie pary pochodzącej z podgrzania cieczy (e-liquid), zawierającej nikotynę oraz inne substancje. pierwsze tego typu urządzenia zostały zaprezentowane w chinach już w roku 2003. kolejno e-papierosy zostały zatwierdzone do użytku w unii europejskiej w roku 2006, a następne w stanach zjednoczonych w roku 2007. stale rośnie liczba użytkowników e-papierosów, z największymi wzrostami w grupie wiekowej 18-24 lata. różnego rodzaju modyfikacje przyczyniły się do pojawienia się w roku 2019 nowej jednostki chorobowej nazywanej evali (ostre uszkodzenie płuc związane z używaniem papierosów elektronicznych). cel badania: podsumowanie aktualnego stanu wiedzy o szkodliwych substancjach zawartych w e-papierosach oraz usystematyzowanie najnowszych metod postępowania w przypadku podejrzenia evali. materiały i metodyka: dokonano analizy i przeglądu literatury na podstawie pubmed, google scholar oraz sciencedirect, uwzględniając publikcje z ostatnich 8 lat, z zastosowaniem następujących słów kluczowych: „ecigarette”, „electronic cigarette”, „evali”, „thc”, „vitamin e”. wyniki: elektroniczne papierosy zawierają szereg szkodliwych dla zdrowia substancji. nie zatwierdzono epapierosów jako terapii zastępczych wobec nikotyny. stwierdzono obecność produktów rozpadu witamy e w drogach oddechowych osób chorujących na evali. witamina e służyła głównie do zwiększenia objętości eliquidów zawierających thc. wnioski: nie powinno się używać elektronicznych papierosów ze względu na liczne substancje szkodliwe dla zdrowia. stosując e-papierosy, same urządzenia jak i olejki powinny być kupowane od renomowanych sprzedawców, zatwierdzonych w danym kraju. evali, to choroba potencjalnie śmiertelna, w przypadku której szybkie rozpoznanie ułatwia leczenie. https://orcid.org/0009-0006-4747-677x mailto:martynadutka810@gmail.com https://orcid.org/0000-0003-4459-0535 mailto:witold.zardzewialy@gmail.com 20 wprowadzenie elektroniczne papierosy nazywane również: „e-papierosy”, „e-cygaretki”, „vapy”, „mody”, „pióra do waporyzacji”, są urządzeniami zasilanymi baterią, które umożliwiają wdychanie pary pochodzącej z podgrzania cieczy (e-liquid), zawierającej nikotynę, związki psychoaktywne takie jak m.in. tetrahydrokanabinol (thc), substancje smakowe i inne dodatki. po włączeniu urządzenia element grzewczy podgrzewa liquid do wysokiej temperatury (nawet 350°c), powodując jego przekształcenie w aerozol, który jest wdychany i wydychany z płuc [1]. pierwsze tego typu urządzenia zostały zaprezentowane w chinach już w roku 2003. kolejno e-papierosy zostały zatwierdzone do użytku w unii europejskiej w roku 2006, a następne w stanach zjednoczonych w roku 2007 [1,2,3]. początkowo miały one służyć jako urządzenia zastępcze względem tradycyjnych wyrobów zawierających tytoń stopniowo przyczyniając się do całkowitego zaprzestania palenia. niestety ich zastosowanie w dziedzinie „rzucania” palenia jest mocno ograniczone i do tej pory nie zostały oficjalnie potwierdzone w badaniach ze względu na brak danych wykazujących skuteczność w porównaniu do obecnie stosowanych terapii zastępczych nikotyny [4,5]. e-papierosy są używane jednocześnie z papierosami tradycyjnymi przez wielu palaczy (użytkownicy podwójni) co przyczynia się do częstszej i większej ekspozycji na nikotynę [6], wzrasta również odsetek nastolatków jak i młodych dorosłych kuszonych różnorodnymi, budzącymi nieszkodliwe skojarzenia smakami (m.in. owoce, coca-cola, słodycze), jak i pełnymi kolorów szatami graficznymi opakowań [7]. powyższe zjawisko jest niepokojące, ponieważ na przestrzeni ostatnich dekad odsetek użytkowników wyrobów tytoniowych zmniejszał się. młodzi użytkownicy „e-cygaretek” stanowią nową generację uzależnionych od nikotyny, będącej silnym karcynogenem, a ponadto według badań są bardziej narażeni na rozpoczęcie palenia tradycyjnych wyrobów tytoniowych [8]. według danych zebranych przez national center for health statistics w stanach zjednoczonych odsetek palaczy e-papierosów wzrósł w latach 2014-2019 z 3,7 do 4,9%. w grupie wiekowej pomiędzy 18 a 24 rokiem życia (młodzi dorośli) odsetek używających „vapów” wzrósł z 7,6 do 9,3% [9]. według danych istituto nazionale di statistica (istat), odsetek osób korzystających z e-papierosów we włoszech wzrósł od 2014 do 2019 roku z 1,5% do 2,4% [10]. z globalnego badania tytoniowego wśród młodzieży (włochy 2018) wynika, że odsetek korzystających z e-papierosów wzrastał z 0% w 2010 roku do 8,4% w 2014 roku, aż do 17,5% w 2018 roku; [11]. przyczynami stałego wzrostu użycia e-papierosów są przekonanie, że są one mniej szkodliwe niż tradycyjne papierosy oraz mogą pomóc w „rzuceniu” nałogu. nie można pominąć również już wcześniej wspomnianych walorów smakowych jak i wizualnych, które są bardzo przyciągające dla młodzieży [7]. początki evali e-papierosy w polsce jak i większości innych krajów mogą być legalnie kupowane przez osoby powyżej 18 roku życia. niestety wiele urządzeń ulega kontrowersyjnym modyfikacjom, gdzie jedna lub więcej składowych urządzenia takich jak płyn (liquid), z którego powstaje wdychany przez użytkowników aerozol, lub bateria są przerabiane przez osoby nie posiadające do tego uprawnień, a co więcej fundamentalnej wiedzy, narażając użytkownika na nieznaną i niezatwierdzoną mieszankę chemikaliów [12]. do najczęściej przerabianych komponentów zalicza się płyn e-papierosowy, który jest substytuowany, bądź wzbogacany o mieszanki na bazie thc z nielegalnych źródeł [13]. od momentu wprowadzenia na rynek nielegalnych modyfikacji, zaczęło się pojawiać coraz więcej przypadków użytkowników e-papierosowych z różnorodnym zestawem objawów obejmujących m.in. układ oddechowy, pokarmowy, pojawiły się również objawy ogólnoustrojowe. latem 2019 roku zidentyfikowano i zdefiniowano evali jako nową, odrębną jednostkę chorobową [14]. do centrów kontroli i prewencji chorób (cdc) zgłoszono ponad 2800 przypadków evali, a wśród nich 68 zgonów [15]. większość z wyżej wspomianych przypadków dotyczyła stosowania produktów zawierających zarówno nikotynę, jak i thc zwykle konsumowanych w przerabianych urządzeniach [16]. użytkownicy doświadczający wyżej wspomnianych objawów to w większości mężczyźni (67%) w przedziale wiekowym 18-34 lata [17]. 21 witamina e badania substancji chemicznych znajdujących się w e-liquidach waporyzowanych w e-papierosach, jak i próbek z dróg oddechowych chorujących osób wykazały obecność octanu witaminy e (vea) [18]. vea to klarowna, lepka substancja, która była używana jako czynnik rozcieńczający thc celem uzyskania większej objętości roztworu i maksymalizacji zysków sprzedawców tychże olejków. mieszaniny olejów vea i thc były używane w produkcji czarnorynkowych wkładów do e-papierosów w głównej mierze wiosną 2019 roku [19]. przeprowadzając dogłębne analizy chemiczne rozkładu witaminy e w e-cygaretkach wykazano, że ulega ona przekształceniom do silnie toksycznych gazów zwanych ketenami [20]. przeprowadzone z użyciem modeli zwierzęcych testy wykazały, że wdychanie aerozoli z e-papierosów zawierających vea powoduje ostre uszkodzenie płuc, potwierdzając tym samym, że witamina e jest prawdopodobnym czynnikiem chemicznym odgrywającym kluczową rolę w patogenezie evali [11, 12]. mimo istnienia dowodów wskazujące na związek vea z wieloma przypadkami evali, pozostałe domieszki różnych, mniej popularnych substancji również mogą przyczyniać się do wystąpienia objawów chorobowych [20-22]. inne szkodliwe substancje w e-liquidach substancje psychoaktywne na wielu stronach internetowych można znaleźć informację zachęcające, aby dodawać etanol lub kofeinę do e-papierosów. w jednym z badań, które dotyczyło wpływu „vapów” zawierających etanol na młodych palaczy, nie wykazano różnicy w subiektywnych odczuciach u biorców wyżej wspomnianej substancji, a poziomy alkoholu we krwi były nieoznaczalne podczas testów nawet gdy „wapowano” liquidy zawierające 23,5% etanolu. autorzy publikacji stwierdzili, że nie ma wystarczająco danych, aby postawić jednoznaczne wnioski na temat skutków „wapowania” etanolu, stanowczo jednak odradzają jednak takie praktyki [23]. podobnie e-liquidy zawierające kofeinę mają znacznie niższe stężenie kofeiny niż tradycyjne napoje ją zawierające (m.in. kawa). szacowana dzienna dawka wchłanianej kofeiny z większości e-cygaretek wynosi mniej niż 1 mg, a maksymalne zmierzone stężenie wynosiło 27,9 mg kofeiny [24]. inne możliwe substancje psychoaktywne w e-liquidach obejmują sproszkowaną kokainę, ecstasy, halucynogeny, heroinę, metamfetaminę czy też leki przeciwbólowe dostępne na receptę [25, 26]. substancje aromatyzujące substancje aromatyzujące w e-liquidach stanowią kolejne zagrożenie dla zdrowia. dodatek tych substancji zwiększa atrakcyjność oraz tworzy iluzję mniejszej szkodliwości e-papierosów wśród młodzieży i początkujących palaczy co w pewnym stopniu przyczynia się do powstania omawianego epidemiologicznego trendu stosowania e-papierosów przez nastolatków [27]. dane dotyczące bezpieczeństwa ekspozycji inhalacyjnej na te substancje są ograniczone [28]. dla przykładu jedną z nich jest diacetyl (2,3-butanodion), związek chemiczny o intensywnym masłowym smaku. jest on znany ze swojej toksyczności dla płuc, powodując u pracowników produkcji popcornu zarostowe zapalenie oskrzelików (tzw. „popcorn lung”) [29]. wiele badań wykryło diacetyl i jego analogi, w e-liquidach do wapowania [30, 31]. diketony w produktach e-papierosowych są zbędnym dodatkiem (w użyciu są aromaty bez wyżej wspomnianej substancji). mimo to, szacowana ilościowa ekspozycja na 2,3butanodion pozostaje niższa niż w przypadku papierosów tradycyjnych. według jednego z badań, w którym dokonano szacunkowej oceny, stężenie diacetylu w papierosach tradycyjnych jest nawet 100-krotnie większe niż e-papierosach. obecnie nie istnieją wytyczne określające dokładne ryzyko wdychania wyżej wspominanej substancji u palaczy e-cygaretek [31]. metale w e-liquidach komponenty urządzeń do e-papierosów, które stykają się z e-liquidem, mogą pod wpływem podgrzania uwalniać metale do e-liquidu a następnie do aerozolu inhalacyjnego. dodatkowo, rośliny konopi, wykorzystywane do pozyskiwania thc, pochłaniają metale z gleby [31]. badania wykazały istotne stężenia metali w e-liquidach i aerozolach. stwierdzono m.in. obecność aluminium, chromu, żelaza, ołowiu, manganu, niklu czy cyny. nie istnieją jednak długoterminowe badania, które określiłyby ryzyko zdrowotne wynikające z inhalowania powyższych związków do płuc [33]. co ciekawe, w e-papierosach wykrywa się więcej metali (35 22 na 36 testowanych pierwiastków) w porównaniu z papierosami tradycyjnymi (15 na 36 pierwiastków) [34]. kadmu bezpośredniej toksyny dla płuc, wykryto mniej w aerozolu z e-papierosów (poniżej poziomu oznaczalności) niż w dymie z papierosów tradycyjnych). stężenie innych metali było porównywalne w obu nośnikach nikotyny lub wyższe w elektronicznych wersjach [33]. evali – definicja w lipcu 2019 roku departamenty zdrowia stanów wisconsin i illinois opublikowały serię przypadków 53 pacjentów z chorobami płuc związanymi z używaniem e-papierosów [35]. było to jedno z pierwszych podsumowań dotyczących evali i przyczyniło się do opracowania wstępnych algorytmów diagnostycznych. w języku polskim evali definiujemy jako: „ostre uszkodzenie płuc związane z używaniem papierosów elektronicznych”. do jego rozpoznania skłania [35,36]:  sugestywne objawy: duszność, gorączka, kaszel, objawy ze strony przewodu pokarmowego (najczęściej nudności oraz wymioty).  „wapowanie” (palenie papierosów elektronicznych) lub „dabbing” * do 90 dni przed pojawieniem się objawów.  niecharakterystyczne zmiany o charakterze konsolidacji w rtg płuc lub obraz tzw. „mlecznej szyby” w tk klatki piersiowej.  wykluczenie infekcji jako przyczyny wyżej wspomnianych objawów. rozpoznanie może być podtrzymane mimo infekcji, jeżeli objawy są znacznie nasilone, a lekarze prowadzący pacjenta stwierdzą, iż infekcja nie jest jedyną przyczyną pojawienia się wyżej wspomnianych objawów [35,36]. *dabbing jest to metoda przyjmowania wysokich dawek thc poprzez wdychanie oparów koncentratów marihuany. dabbowanie polega na umieszczeniu ekstraktu konopnego na rozgrzanej powierzchni i inhalowaniu ulatniających się oparów. problemem prowadzącym do powstania evali były najprawdopodobniej dodatki zawarte w wyżej wspomnianych koncentratach [37]. badanie podmiotowe oraz przedmiotowe większość pacjentów zgłaszających objawy evali korzystało z produktów pozyskiwanych z nielegalnych źródeł. z uwagi na powyższe, mogą mieć oni obawy związane z przekazaniem lekarzowi informacji o stosowanych substancjach. bardzo ważne dla odpowiedniego procesu terapeutycznego jest podejście do pacjenta wolne od uprzedzeń oraz wzbudzenie w nim zaufania celem poprawy komfortu psychicznego oraz pozyskania szczegółowych informacji o substancjach przez niego stosowanych. podczas badania przedmiotowego pacjent może prezentować gorączkę, tachykardię i tachypnoe. ponadto, pacjenci często mają upośledzoną saturacjęjeden na czterech pacjentów może mieć spo2 <88%. podsumowując, badanie fizykalne powinno być ukierunkowane przede wszystkim na podstawowe parametry życiowe oraz dokładne osłuchiwanie klatki piersiowej w poszukiwaniu dodatkowych fenomenów osłuchowych (świsty, furczenia, trzeszczenia). objawy evali i covid-19 mogą być podobne, dlatego tak ważne jest uwzględnienie stosowanych używek w wywiadzie z chorym [38]. badania obrazowe zmianami najczęściej widocznymi na zdjęciach rtg i tk klatki piersiowej są obustronne, rozproszone zacienienia typu mlecznego szkła nazywane inaczej „matową szybą” [38]. największe zagęszczenie zmian było zwykle spotykane przypodstawnie z pominięciem obszarów podopłucnowych. nieco rzadziej opisywano również zacienienia guzkowe oraz obszary zmian drobnoguzkowych typu „pączkującego drzewa” [39]. ostatnie przeglądy zbiorów badań obrazowych pacjentów z evali sugerują 4 dyskretne wzorce radiograficzne m.in. przypominające: ostre eozynofilowe zapalenie płuc, rozsiane uszkodzenie pęcherzyków płucnych, lipidowe zapalenie płuc i organizujące się zapalenie płuc. inne znacznie rzadsze prezentacje radiologiczne evali w literaturze obejmują wysięki opłucnowe oraz odmę opłucnową [40]. 23 badania laboratoryjne oraz pozostałe badania dodatkowe ocena laboratoryjna powinna obejmować: pełną morfologię krwi z rozmazem, aminotransferazy wątrobowe oraz markery stanu zapalnego (tj. szybkość sedymentacji erytrocytów i białko c-reaktywne). ponadto, u wszystkich pacjentów powinno być wykonane badanie toksykologiczne moczu po wyrażeniu zgody przez pacjenta, szczególnie badanie na thc. dodatkowe badania laboratoryjne dobierane są indywidualnie, zależnie od objawów chorego [18]. główną rolą bronchoskopii jest wykluczenie innych schorzeń, zwłaszcza gdy wyniki badań obrazowych są nietypowe i sugerują odmienną etiologię. innymi potencjalnymi kandydatami do wykonania bronchoskopii są pacjenci z osłabioną odpornością oraz ci poddawani wentylacji mechanicznej [18]. leczenie leczenie evali opiera się na postępowaniu objawowym, które obejmuje tlenoterapię w celu utrzymania saturacji na poziomie 88-92% za pomocą kaniuli donosowych lub masek venturiego. stopień nasilenia objawów określa, czy pacjent wymaga hospitalizacji. dekompensacja oddechowa lub choroby towarzyszące, które obniżają rezerwę płucną, bądź też zmniejszają nasycenie krwi tlenem (poniżej 95% przy oddychaniu powietrzem atmosferycznym), to silne wskazania do hospitalizacji pacjenta. jeśli hipoksemia jest ciężka, leczenie może wymagać wentylacji mechanicznej. ecmo jest rzadko stosowane [38]. należy wykluczyć etiologię zakaźną, szczególnie najczęstsze patogeny infekcyjne wywołujące zakażenia dróg oddechowych. wczesne wdrożenie terapii jest kluczowe w leczeniu grypy oraz innych chorób zakaźnych. z uwagi na powyższe wskazane jest wykonanie testów w kierunku grypy. w przypadku pacjentów z ciężkim uszkodzeniem płuc bez zidentyfikowanej przyczyny i silnego podejrzenia evali, leczenie kortykosteroidami wykazało skuteczność. [16]. nie zostały jednak w tym temacie przeprowadzone podwójnie zaślepione badania z randomizacją. systemowe glikokortykosteroidy są zalecane tylko dla pacjentów, którzy spełniają kryteria rozpoznania evali oraz mają obniżoną saturację. krótkoterminową kurację powinno się rozpoczynać od dawek odpowiadających 0,5-1 mg/kg metyloprednizolonu na dobę lub 40-60 mg prednizonu. dawkę należy stopniowo zmniejszać. nie jest wskazane stosowanie dłuższe niż 14 dni [41]. przy wypisywaniu ze szpitala pacjentów z evali ważne jest ustalenie stabilności klinicznej pacjenta, co jest określane jako stabilna saturacja oraz adekwatna tolerancja wysiłku przez około 48 godzin przed planowanym wypisem. pacjenci powinni skonsultować się z lekarzem pierwszego kontaktu w ciągu 48 godzin po hospitalizacji. ponadto, dla niektórych pacjentów zalecane jest przeprowadzenie badań kontrolnych z użyciem spirometrii i zdjęć rentgenowskich klatki piersiowej, zależnie od poprzedniego nasilenia dolegliwości [41]. podsumowanie i wnioski e-papierosy obecne są na rynku już od około 20 lat. atrakcyjny wygląd urządzeń oraz różnorodność dostępnych smaków zachęcają młodych użytkowników do sięgnięcia po e-cygaretki. stale wzrasta liczba użytkowników powyższych urządzeń w grupie wiekowej 18-24 lata. według dostępnych badań użytkownicy epapierosów są bardziej predysponowani do sięgania po tradycyjne wyroby tytoniowe. nie można zapominać, iż nikotyna to substancja silne uzależniająca, będąca karcynogenem.[42] początkowo uważano, iż e-papierosy posłużą jako terapia zastępcza nikotyny u tradycyjnych palaczy. badania naukowe przeprowadzone dotychczas nie potwierdziły tej tezy, ze względu na brak danych wykazujących skuteczność w odniesieniu do obecnie zatwierdzonych terapii zastępczych nikotyny. liczne badania przytoczone w powyższej pracy wykazały szkodliwość, niektórych substancji zawartych w e-liquidach, czy też wady konstrukcyjne urządzeń „czarnorynkowych”. na podstawie analizy dostępnej literatury nie można nazwać e-papierosów urządzeniami wolnymi od powikłań dla zdrowia. stosując „vapy” urządzenia jak i olejki powinny być kupowane od renomowanych sprzedawców, zatwierdzonych w danym kraju, celem minimalizacji zawartości szkodliwych związków. przekonanie o niskiej szkodliwości e-papierosów przyczyniło się do eksperymentów z użyciem thc. czarnorynkowi handlarze dostrzegając okazję na większy zysk rozcieńczali e-liquidy z użyciem witaminy e. badania wykazały, iż witamina e ulega przekształceniom do ketenów – silnie toksycznych gazów. stwierdzono obecność produktów rozpadu witamy e w drogach oddechowych osób chorujących na evali – chorobę, która pojawiła się znikąd w roku 2019. ze względu na jej potwierdzoną szkodliwość, zaprzestano jej użycia w produkcji e-liquidów. liczba użytkowników e -papierosów stale wzrasta, dlatego nowe przypadki evali 24 pojawiają się raz na jakiś czas. w rozpoznaniu choroby kluczowe znaczenie ma wywiad uwzględniający stosowane używki, badanie przedmiotowe, badania obrazowe (rtg oraz tk) uwidaczniające konsolidacje oraz podniesione parametry stanu zapalnego w badaniach laboratoryjnych. nie ma algorytmów leczenia o udowodnionej skuteczności. w ciężkich przypadkach ze spadkami saturacji zaleca się tlenoterapię oraz glikortykosteroidy. źródła 1. kapan a, stefanac s, sandner i, haider s, grabovac i, dorner te. use of electronic cigarettes in european populations: a narrative review. int j environ res public health. 2020 mar 17;17(6):1971. doi: 10.3390/ijerph17061971. pmid: 32192139; pmcid: pmc7142603. 2. winnicka l, shenoy ma. evali and the pulmonary toxicity of electronic cigarettes: a review. j gen intern med. 2020 jul;35(7):2130-2135. doi: 10.1007/s11606-020-05813-2. epub 2020 apr 3. pmid: 32246394; pmcid: pmc7351931. 3. consumer advocates for smoke free alternatives association. a historical timeline of electronic cigarettes. accessed 9/9/19. http://www.casaa.org/historical-timeline-of-electronic-cigarettes 4. smith ml, gotway mb, crotty alexander le, hariri lp. vaping-related lung injury. virchows arch. 2021 jan;478(1):81-88. doi: 10.1007/s00428-020-02943-0. epub 2020 oct 27. pmid: 33106908; pmcid: pmc7590536. 5. bozier j, chivers ek, chapman dg, larcombe an, bastian na, masso-silva ja, byun mk, mcdonald cf, crotty alexander le, ween mp. the evolving landscape of e-cigarettes: a systematic review of recent evidence. chest. 2020 may;157(5):1362-1390. doi: 10.1016/j.chest.2019.12.042. epub 2020 jan 30. pmid: 32006591. 6. arrazola ra, singh t, corey cg, husten cg, neff lj, apelberg bj, bunnell re, choiniere cj, king ba, cox s, mcafee t, caraballo rs; centers for disease control and prevention (cdc). tobacco use among middle and high school students united states, 2011-2014. mmwr morb mortal wkly rep. 2015 apr 17;64(14):381-5. pmid: 25879896; pmcid: pmc5779546. 7. leventhal am, goldenson ni, cho j, kirkpatrick mg, mcconnell rs, stone md, pang rd, audrainmcgovern j, barrington-trimis jl. flavored e-cigarette use and progression of vaping in adolescents. pediatrics. 2019 nov;144(5):e20190789. doi: 10.1542/peds.2019-0789. pmid: 31659004; pmcid: pmc6856781. 8. chaffee bw, watkins sl, glantz sa. electronic cigarette use and progression from experimentation to established smoking. pediatrics. 2018;141(4):e20173594. pediatrics. 2018 sep;142(3):e20181885. doi: 10.1542/peds.2018-1885. erratum for: pediatrics. 2018 apr;141(4): pmid: 30177516; pmcid: pmc8190962. 9. cdc. https://www.cdc.gov/nchs/nhis/. accessed 26 june 2022 10. istat. https://www.salute.gov.it/portale/fumo/dettaglio. accessed 26 june 2022 11. who. https://www.who.int/news/item/05-02-2020-e-cigarettes-are-harmful-to-health. 12. chatham-stephens k, roguski k, jang y, cho p, jatlaoui tc, kabbani s, glidden e, ussery en, trivers kf, evans me, king ba, rose da, jones cm, baldwin g, delaney lj, briss p, ritchey md; lung injury response epidemiology/surveillance task force; lung injury response clinical task force. characteristics of hospitalized and nonhospitalized patients in a nationwide outbreak of ecigarette, or vaping, product use-associated lung injury united states, november 2019. mmwr morb mortal wkly rep. 2019 nov 22;68(46):1076-1080. doi: 10.15585/mmwr.mm6846e1. pmid: 31751326; pmcid: pmc6871898. 13. breitbarth ak, morgan j, jones al. e-cigarettes-an unintended illicit drug delivery system. drug alcohol depend. 2018 nov 1;192:98-111. doi: 10.1016/j.drugalcdep.2018.07.031. epub 2018 sep 12. pmid: 30245461. 14. cdc. https://www.cdc.gov/tobacco/basic_information/e-cigarettes/pdfs/ecigarette-or-vaping-productsvisual-dictionary-508.pdf 15. ghinai i, pray iw, navon l, o'laughlin k, saathoff-huber l, hoots b, kimball a, tenforde mw, chevinsky jr, layer m, ezike n, meiman j, layden je. e-cigarette product use, or vaping, among persons with associated lung injury illinois and wisconsin, april-september 2019. mmwr morb mortal wkly rep. 2019 oct 4;68(39):865-869. doi: 10.15585/mmwr.mm6839e2. pmid: 31581166; pmcid: pmc6776374. 16. cdc. https://www.cdc.gov/tobacco/basic_information/e-cigarettes/severe-lung-disease.html#latestinformation. 17. lozier mj, wallace b, anderson k, ellington s, jones cm, rose d, baldwin g, king ba, briss p, mikosz ca; lung injury response epidemiology/surveillance task force. update: demographic, http://www.casaa.org/historical-timeline-of-electronic-cigarettes https://www.cdc.gov/nchs/nhis/ https://www.salute.gov.it/portale/fumo/dettaglio.%20%20 https://www.who.int/news/item/05-02-2020-e-cigarettes-are-harmful-to-health https://www.cdc.gov/tobacco/basic_information/e-cigarettes/pdfs/ecigarette-or-vaping-products-visual-dictionary-508.pdf https://www.cdc.gov/tobacco/basic_information/e-cigarettes/pdfs/ecigarette-or-vaping-products-visual-dictionary-508.pdf https://www.cdc.gov/tobacco/basic_information/e-cigarettes/severe-lung-disease.html https://www.cdc.gov/tobacco/basic_information/e-cigarettes/severe-lung-disease.html 25 product, and substance-use characteristics of hospitalized patients in a nationwide outbreak of ecigarette, or vaping, product use-associated lung injuries united states, december 2019. mmwr morb mortal wkly rep. 2019 dec 13;68(49):1142-1148. doi: 10.15585/mmwr.mm6849e1. erratum in: mmwr morb mortal wkly rep. 2020 jan 31;69(4):117. pmid: 31830008; pmcid: pmc6919288. 18. blount bc, karwowski mp, shields pg, morel-espinosa m, valentin-blasini l, gardner m, braselton m, brosius cr, caron kt, chambers d, corstvet j, cowan e, de jesús vr, espinosa p, fernandez c, holder c, kuklenyik z, kusovschi jd, newman c, reis gb, rees j, reese c, silva l, seyler t, song ma, sosnoff c, spitzer cr, tevis d, wang l, watson c, wewers md, xia b, heitkemper dt, ghinai i, layden j, briss p, king ba, delaney lj, jones cm, baldwin gt, patel a, meaney-delman d, rose d, krishnasamy v, barr jr, thomas j, pirkle jl; lung injury response laboratory working group. vitamin e acetate in bronchoalveolar-lavage fluid associated with evali. n engl j med. 2020 feb 20;382(8):697-705. doi: 10.1056/nejmoa1916433. epub 2019 dec 20. pmid: 31860793; pmcid: pmc7032996. 19. downs, d. vape cart additive makers pull products as others go dark. 2019 available from: https://www.leafly.com/news/health/some-vape-cart-additive-makers-pull-products-others-godark. accessed 28 march 2023 20. wu d, o'shea df. potential for release of pulmonary toxic ketene from vaping pyrolysis of vitamin e acetate. proc natl acad sci u s a. 2020 mar 24;117(12):6349-6355. doi: 10.1073/pnas.1920925117. epub 2020 mar 10. pmid: 32156732; pmcid: pmc7104367. 21. bhat ta, kalathil sg, bogner pn, blount bc, goniewicz ml, thanavala ym. an animal model of inhaled vitamin e acetate and evali-like lung injury. n engl j med. 2020 mar 19;382(12):11751177. doi: 10.1056/nejmc2000231. epub 2020 feb 26. pmid: 32101656; pmcid: pmc7299285. 22. alexander lec, bellinghausen al, eakin mn. what are the mechanisms underlying vaping-induced lung injury? j clin invest. 2020 jun 1;130(6):2754-2756. doi: 10.1172/jci138644. pmid: 32391805; pmcid: pmc7260008. 23. valentine gw, jatlow pi, coffman m, nadim h, gueorguieva r, sofuoglu m. the effects of alcoholcontaining e-cigarettes on young adult smokers. drug alcohol depend. 2016 feb 1;159:272-6. doi: 10.1016/j.drugalcdep.2015.12.011. epub 2015 dec 24. pmid: 26778759; pmcid: pmc5171208. 24. lisko jg, lee ge, kimbrell jb, rybak me, valentin-blasini l, watson ch. caffeine concentrations in coffee, tea, chocolate, and energy drink flavored e-liquids. nicotine tob res. 2017 apr 1;19(4):484-492. doi: 10.1093/ntr/ntw192. pmid: 27613945; pmcid: pmc5568045. 25. cao dj, aldy k, hsu s, mcgetrick m, verbeck g, de silva i, feng sy. review of health consequences of electronic cigarettes and the outbreak of electronic cigarette, or vaping, product use-associated lung injury. j med toxicol. 2020 jul;16(3):295-310. doi: 10.1007/s13181-020-00772w. epub 2020 apr 16. pmid: 32301069; pmcid: pmc7320089. 26. kenne dr, fischbein rl, tan as, banks m. the use of substances other than nicotine in electronic cigarettes among college students. subst abuse. 2017 sep 25;11:1178221817733736. doi: 10.1177/1178221817733736. pmid: 28979131; pmcid: pmc5617088. 27. huang ll, baker hm, meernik c, ranney lm, richardson a, goldstein ao. impact of non-menthol flavours in tobacco products on perceptions and use among youth, young adults and adults: a systematic review. tob control. 2017 nov;26(6):709-719. doi: 10.1136/tobaccocontrol-2016-053196. epub 2016 nov 21. pmid: 27872344; pmcid: pmc5661267. 28. safety assessment and regulatory authority to use flavors: focus on e-cigarettes. flavors and extracts manufacturers’ association. 2014. https://www.femaflavor.org/node/24344 29. criteria for a recommended standard: occupational exposure to diacetyl and 2,3-pentanedione. cincinnati, oh: u.s. department of health and human services, centers for disease control and prevention, national institute for occupational safety and health, dhhs (niosh); 2016 30. allen jg, flanigan ss, leblanc m, vallarino j, macnaughton p, stewart jh, christiani dc. flavoring chemicals in e-cigarettes: diacetyl, 2,3-pentanedione, and acetoin in a sample of 51 products, including fruit-, candy-, and cocktail-flavored e-cigarettes. environ health perspect. 2016 jun;124(6):733-9. doi: 10.1289/ehp.1510185. epub 2015 dec 8. pmid: 26642857; pmcid: pmc4892929. 31. farsalinos ke, gillman ig, thornburg jw, hecht ss, polosa r. analytical assessment of e-cigarettes : from contents to chemical and particle exposure profiles. emerging issues in analytical chemistry. amsterdam: elsevier; 2017. 32. nie b, henion j, ryona i. the role of mass spectrometry in the cannabis industry. j am soc mass spectrom. 2019 may;30(5):719-730. doi: 10.1007/s13361-019-02164-z. epub 2019 apr 16. pmid: 30993637; pmcid: pmc6502781. 33. olmedo p, goessler w, tanda s, grau-perez m, jarmul s, aherrera a, chen r, hilpert m, cohen je, navas-acien a, rule am. metal concentrations in e-cigarette liquid and aerosol samples: the https://www.leafly.com/news/health/some-vape-cart-additive-makers-pull-products-others-go-dark https://www.leafly.com/news/health/some-vape-cart-additive-makers-pull-products-others-go-dark https://www.femaflavor.org/node/24344 26 contribution of metallic coils. environ health perspect. 2018 feb 21;126(2):027010. doi: 10.1289/ehp2175. pmid: 29467105; pmcid: pmc6066345. 34. williams m, bozhilov k, ghai s, talbot p. elements including metals in the atomizer and aerosol of disposable electronic cigarettes and electronic hookahs. plos one. 2017 apr 17;12(4):e0175430. doi: 10.1371/journal.pone.0175430. pmid: 28414730; pmcid: pmc5393578. 35. schier jg, meiman jg, layden j, mikosz ca, vanfrank b, king ba, salvatore pp, weissman dn, thomas j, melstrom pc, baldwin gt, parker em, courtney-long ea, krishnasamy vp, pickens cm, evans me, tsay sv, powell km, kiernan ea, marynak kl, adjemian j, holton k, armour bs, england lj, briss pa, houry d, hacker ka, reagan-steiner s, zaki s, meaney-delman d; cdc 2019 lung injury response group. severe pulmonary disease associated with electronic-cigarette-product use interim guidance. mmwr morb mortal wkly rep. 2019 sep 13;68(36):787-790. doi: 10.15585/mmwr.mm6836e2. erratum in: mmwr morb mortal wkly rep. 2019 sep 27;68(38):830. pmid: 31513561; pmcid: pmc6755818. 36. siegel da, jatlaoui tc, koumans eh, kiernan ea, layer m, cates je, kimball a, weissman dn, petersen ee, reagan-steiner s, godfred-cato s, moulia d, moritz e, lehnert jd, mitchko j, london j, zaki sr, king ba, jones cm, patel a, delman dm, koppaka r; lung injury response clinical working group; lung injury response epidemiology/surveillance group. update: interim guidance for health care providers evaluating and caring for patients with suspected e-cigarette, or vaping, product use associated lung injury united states, october 2019. mmwr morb mortal wkly rep. 2019 oct 18;68(41):919-927. doi: 10.15585/mmwr.mm6841e3. pmid: 31633675; pmcid: pmc6802682. 37. mullins mf. cannabis dabbing: an emerging trend. nursing. 2021 may 1;51(5):46-50. doi: 10.1097/01.nurse.0000743108.72528.d8. pmid: 33871423; pmcid: pmc8078006. 38. layden je, ghinai i, pray i, kimball a, layer m, tenforde mw, navon l, hoots b, salvatore pp, elderbrook m, haupt t, kanne j, patel mt, saathoff-huber l, king ba, schier jg, mikosz ca, meiman j. pulmonary illness related to e-cigarette use in illinois and wisconsin final report. n engl j med. 2020 mar 05;382(10):903-916 39. ring madsen l, vinther krarup nh, bergmann tk, bærentzen s, neghabat s, duval l, knudsen st. a cancer that went up in smoke: pulmonary reaction to e-cigarettes imitating metastatic cancer. chest. 2016 mar;149(3):e65-7. doi: 10.1016/j.chest.2015.09.003. pmid: 26965975. 40. henry ts, kanne jp, kligerman sj. imaging of vaping-associated lung disease. n engl j med. 2019 oct 10;381(15):1486-1487. doi: 10.1056/nejmc1911995. epub 2019 sep 6. pmid: 31491070. 41. aberegg sk, cirulis mm, maddock sd, freeman a, keenan lm, pirozzi cs, raman sm, schroeder j, mann h, callahan sj. clinical, bronchoscopic, and imaging findings of e-cigarette, or vaping, product use-associated lung injury among patients treated at an academic medical center. jama netw open. 2020 nov 2;3(11):e2019176. doi: 10.1001/jamanetworkopen.2020.19176. pmid: 33156346; pmcid: pmc7648253 42. mcclure ea, baker nl, sonne sc, ghitza ue, tomko rl, montgomery l, babalonis s, terry ge, gray km. tobacco use during cannabis cessation: use patterns and impact on abstinence in a national drug abuse treatment clinical trials network study. drug alcohol depend. 2018 nov 1;192:59-66. doi: 10.1016/j.drugalcdep.2018.07.018. epub 2018 aug 25. pmid: 30218864; pmcid: pmc6200636. 70 kwieciński, jakub, leśniak, marek, błaszczyk, agnieszka, fussek-styga, urszula, trojan, sara, miszuda, sławomir, basiaga, bartosz, bednarz, krzysztof, szwedkowicz, agata & heluszka, jakub. preserving fertility in young adolescents with cancer an oncofertility perspective. quality in sport. 2023;12(1):70-80. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.12.01.008 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43619 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 18.04.2023. revised: 20.04.2023. accepted: 30.04.2023. published: 30.04.2023. zachowanie płodności u młodych dorosłych z chorobą nowotworową – perspektywy oncofertility preserving fertility in young adolescents with cancer an oncofertility perspective 1. jakub kwieciński (1) 0009-0003-1219-7138 2. marek leśniak (5) 0009-0008-0720-9997 3. agnieszka błaszczyk (1) 0009-0004-3460-1514 4. urszula fussek-styga (2) 0009-0007-9358-8673 5. sara trojan (1) 0009-0007-9628-6726 6. sławomir miszuda (1) 0009-0008-4085-3653 7. bartosz basiaga (3) 0009-0009-8300-0674 8. krzysztof bednarz (3) 0000-0002-8910-1697 9. agata szwedkowicz (4) 0009-0005-1285-2643 10. jakub heluszka (6) 0009-0002-6965-8073 1. zagłębiowskie centrum onkologii im. sz. starkiewicza w dąbrowie górniczej 2. okręgowy szpital kolejowy w katowicach 3. śląski uniwersytet medyczny w katowicach 4. pomorski uniwersytet medyczny w szczecinie 5. wojewódzki szpital specjalistyczny megrez sp. z o. o. w tychach 6. zespół zakładów opieki zdrowotnej w cieszynie correspondence: jakub kwieciński1, marek leśniak2, sara trojan3, agnieszka błaszczyk4, urszula fussekstyga5, sławomir miszuda6, bartosz basiaga7, krzysztof bednarz8, agata szwedkowicz9, jakub heluszka10 1 j.kwiecinski94@gmail.com 2 lesniak.marek777@gmail.com 3 agnieszka_blaszczyk96@wp.pl 4 urszulafussek@gmail.com 5 saratrojan96@gmail.com 6 smiszuda@gmail.com 7 bartoszbasiaga@gmail.com 8 kbednarz9718@gmail.com 9 szwedkowiczagata@gmail.com 10 heluszka.jakub@gmail.com https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.12.01.008 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43619 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) mailto:j.kwiecinski94@gmail.com mailto:lesniak.marek777@gmail.com mailto:agnieszka_blaszczyk96@wp.pl mailto:urszulafussek@gmail.com mailto:saratrojan96@gmail.com mailto:smiszuda@gmail.com mailto:bartoszbasiaga@gmail.com mailto:kbednarz9718@gmail.com mailto:szwedkowiczagata@gmail.com mailto:heluszka.jakub@gmail.com 71 abstrakt oncofertility to rozwijająca się dziedzina na styku onkologii i medycyny rozrodczej, której celem jest rozwiązanie związanych z płodnością konsekwencji leczenia chorób nowotworowych. postęp w diagnozowaniu i leczeniu nowotworów doprowadził do znaczących popraw w wskaźnikach przeżywalności, ale wiele metod leczenia nowotworów może powodować bezpłodność lub przedwczesną niewydolność jajników, co może mieć głęboki wpływ na jakość życia i ogólny stan zdrowia pacjentów po przebyciu choroby nowotworowej. oncofertility ma na celu zapewnienie pacjentom możliwości zachowania ich potencjału rozrodczego przed poddaniem się leczeniu choroby nowotworowej, co zapewnia im opcje planowania rodziny po leczeniu. ta dziedzina obejmuje wiele podejść, w tym techniki zachowania płodności. choć oncofertility to stosunkowo nowa dziedzina, to już dokonała znaczącego postępu w poprawie jakości życia osób, które przeszły leczenie choroby nowotworowej. jednakże, nadal istnieje wiele wyzwań, które należy rozwiązać, w tym dostęp do usług oncofertility oraz rozwój nowych i bardziej skutecznych technik. niniejszy artykuł przybliży obecny stan badań nad oncofertility oraz wyróżni niektóre kluczowe wyzwania i możliwości w tej ważnej dziedzinie. materiały i metody: przegląd literatury w serwisach pubmed i google scholar. słowa kluczowe: oncofertility, zachowanie płodności, choroba nowotworowa, spermatogeneza, oogeneza, młody dorosły abstract oncofertility is an emerging field at the intersection of oncology and reproductive medicine that aims to address the fertility-related consequences of cancer treatment. advances in cancer diagnosis and treatment have led to significant improvements in survival rates, but many cancer treatments can cause infertility or premature ovarian failure, which can have a profound impact on the quality of life and overall well-being of cancer survivors. oncofertility seeks to provide patients with the opportunity to preserve their reproductive potential before undergoing cancer treatment, thus ensuring that they have options for starting a family after treatment. this field encompasses a range of approaches, including fertility preservation techniques. while oncofertility is still a relatively new field, it has already made significant strides in improving the quality of life for cancer survivors. however, there are still many challenges that must be addressed, including access to oncofertility services and the development of new and more effective techniques. this paper will explore the current state of oncofertility research and highlight some of the key challenges and opportunities in this important field. materials and methods: literature review of pubmed and google scholar keywords: oncofertility, fertility preservation, cancer, spermatogenesis, oogenesis, adolescent 1. wstęp diagnoza nowotworu jest wydarzeniem zmieniającym życie nie tylko samych młodych pacjentów, ale też ich rodzin. każdego roku około 400 000 dzieci i młodych dorosłych w wieku 0-19 lat zostanie zdiagnozowanych na chorobę nowotworową [1]. najczęstszymi nowotworami u dzieci są białaczka (30%), guzy oun (17%), chłoniaki (15%), raki układu współczulnego (7%) i guzy nerek (9%) [2]. ciągły rozwój różnych metod diagnostycznych i terapeutycznych, a także wczesne wykrycie procesu złośliwego zwiększyło współczynnik pięcioletnich przeżyć do około 80%, podczas gdy pod koniec lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku współczynnik ten wynosił około 60% [3, 4]. na podstawie danych szacunkowych nowych przypadków nowotworów z 2021 roku 4,6% nowych przypadków raka pojawi się u osób w przedziale wiekowym 15-39 lat, z wartością współczynnika pięcioletnich przeżyć około 85%. wartość procentowa współczynnika dla przedziału 0-14 lat jest podobna [5]. w zależności od typu nowotworu i wdrożonego leczenia pacjenci, którzy przeżyją okres 5 lat wciąż obarczeni są ryzykiem progresji pierwotnego nowotworu lub jego wznową, mają także zwiększone ryzyko rozwoju innych nowotworów złośliwych, chorób przewlekłych i nieprawidłowości w funkcjonowaniu narządów. ważne jest, by osoby, które zwalczyły chorobę nowotworową były poddane długoterminowym badaniom kontrolnym oraz ocenie efektów leczenia [6]. poprawa wyleczalności zwiększyła świadomość potrzeby zachowania płodności wśród dzieci i młodych dorosłych, którzy wygrali walkę z chorobą nowotworową. zachowanie płodności wśród młodych pacjentów poddawanych leczeniu onkologicznemu jest kwestią, której często rodzice nie są świadomi. stosowane, często w połączeniu, podstawowe metody leczenia onkologicznego, takie jak chemioterapia, radioterapia i chirurgia mogą prowadzić u młodych kobiet do ostrej niewydolności jajników oraz przedwczesnego wygasania czynności jajników, a u mężczyzn do uszkodzenia tkanki plemnikotwórczej jąder i w konsekwencji do czasowej lub stałej azoospermii, a także do obniżenia 72 sprawności seksualnej u obu płci [7]. celem artykułu jest przedstawienie wpływu choroby nowotworowej i jej leczenia na płodność w populacji pacjentów pediatrycznych i młodych dorosłych, a także możliwości terapeutyczne wykorzystywane w zachowaniu płodności oraz zagrożeń i barier w związku ze stosowanymi technikami. 2. wpływ choroby nowotworowej na płodność choroba nowotworowa to chorobą ogólnoustrojowa, która może wpływać na płodność poprzez wiele różnych mechanizmów. nowotwór złośliwy może zmienić fizjologię wydzielania wewnętrznego, może również wpływać na płodność poprzez odpowiedź immunologiczną. wiele guzów generuje naciek limfocytarny, co może prowadzić do podwyższenia poziomu cytokin prozapalnych oraz reaktywnych form tlenu (ros) i w konsekwencji do nasilenia procesów apoptozy [8]. niepłodność u osób po chorobie nowotworowej może być spowodowana uszkodzeniem osi podwzgórze-przysadka-gonady (hpg), a także uszkodzeniem narządów układu rozrodczego [9]. zespół jadłowstrętu i kacheksji wywołany chorobą nowotworową może prowadzić do ciężkiego niedożywienia, a w konsekwencji do upośledzonej spermatogenezy poprzez zmianę morfologii i ilości plemników [10-12]. 3. spermatogeneza i oogeneza spermatogeneza to biologiczny proces produkcji plemników u mężczyzn, który zachodzi w kanalikach nasiennych jąder. proces ten składa się z szeregu etapów, w których spermatogonie, czyli komórki macierzyste, dzielą się i różnicują w spermatocyty, a następnie w spermatydy. dojrzałe spermatydy przekształcają się w plemniki, które następnie opuszczają jądra i przechodzą przez drogi odprowadzające nasienie. proces spermatogenezy jest kluczowy dla rozwoju płodności u mężczyzn. procesy zapalne i objawy ogólnoustrojowe mogą wywierać zarówno bezpośredni, jak i pośredni wpływ na spermatogenezę. choroby psychiczne, takie jak lęk i depresja, mogą hamować spermatogenezę i upośledzać funkcje seksualne. spermatogeneza zależy od prawidłowego funkcjonowania endokrynologicznej osi podwzgórze-przysadka-gonady (hpg). zakłócenie osi na każdym etapie może skutkować zahamowaniem endogennej produkcji testosteronu i upośledzeniem spermatogenezy. zwykła gorączka może upośledzać ruchliwość, morfologię i ilość plemników, zwłaszcza u pacjentów z chłoniakiem hodgkina [13-15]. lęk i depresja, która towarzyszy rozpoznaniu nowotworu złośliwego, może być związana ze zmniejszonym poziomem testosteronu, podwyższonym poziomem hormonu folikulotropowego (fsh) i nieprawidłowymi parametrami nasienia [16]. podobnie spadek funkcji seksualnych spowodowany mechanizmami psychologicznymi lub fizjologicznymi może mieć pośredni wpływ na płodność. leczenie z wykorzystaniem promieniowania może prowadzić do przejściowej, długotrwałej lub nawet trwałej toksyczności gonad [17, 18]. ekspozycja na promieniowanie może poważnie uszkodzić układy biologiczne poprzez wywołanie śmierci komórki lub indukowanie mutacji, co prowadzi do karcynogenezy wywołanej promieniowaniem [19]. reaktywne formy tlenu (ros lub rft) które są szkodliwe i wywołują stres oksydacyjny mogą być generowane w komórkach zarówno przez bodźce egzogenne, jak i endogenne. endogenna produkcja rft wynika głównie z wycieków powstających podczas aktywności mitochondrialnego łańcucha transportu elektronów [20]. rft powodują kilka rodzajów uszkodzeń dna plemników, w tym delecję chromosomów, sieciowanie chromatyny, utlenianie zasad i pęknięcia nici dna, co obniża płodność [21]. uszkodzenie gonad jest częstą konsekwencją leczenia nowotworów złośliwych u dzieci i prowadzi do wysokiej częstości niepłodności, która różni się znacznie w zależności od wieku i płci [22, 23]. niektóre rodzaje nowotworów obarczone są większym ryzykiem wystąpienia azoospermii lub pogorszenia parametrów nasienia jeszcze przed rozpoczęciem jakiegokolwiek leczenia. w literaturze niektóre badania wykazały, że białaczka i chłoniak są czynnikami ryzyka azoospermii jeszcze przed zastosowaniem leczenia [24]. młodsi pacjenci wydają się być bardziej zagrożeni niepłodnością, niż starsi pacjenci. jądra w okresie przedpokwitaniowym uważane są za bardzo wrażliwe i podatne na promieniowanie i chemioterapię ze względu na stały obrót ich niezróżnicowanych spermatogonii. w jądrach po okresie dojrzewania szybko różnicujące się spermatogonie mogą zostać zniszczone przez chemioterapię lub promieniowanie w niskich dawkach. powoduje to wyczerpanie pozostałych komórek różnicujących się w późniejszym stadium i ewentualną oligospermię (<15 mln plemników/ml nasienia) lub azoospermię (brak plemników w nasieniu), co powoduje wyczerpanie rezerwy jąder lub przedwczesną niewydolność jąder [25, 26]. należy podkreślić, że upośledzona płodność może mieć silny wpływ na jakość życia pacjentów, wpływając na dobrostan seksualny, tożsamość i poczucie własnej wartości [27]. zwracano uwagę, że rodzice i dorośli mężczyźni, którzy przebyli chorobę nowotworową w dzieciństwie, bardzo żałują, ponieważ procedury zachowania płodności nie były omawiane przed rozpoczęciem jakiegokolwiek leczenia, a ponad 75% osób, które przeżyły raka w dzieciństwie, wyraziło chęć posiadania dzieci w przyszłości [28]. oogeneza to złożony proces wytwarzania komórek jajowych (oocytów) w jajnikach, który rozpoczyna się jeszcze przed narodzeniem i trwa aż do momentu dojrzewania płciowego. w czasie oogenezy, komórki macierzyste w jajnikach przechodzą szereg podziałów mitotycznych i mejozy, w wyniku których 73 powstają komórki jajowe. ostatecznie, jedna z tych komórek zostaje uwalniana z jajnika w procesie owulacji i może być zapłodniona przez plemniki w przypadku zapłodnienia [29]. istnieje wiele artykułów na temat wpływu choroby nowotworowej na jajniki, ale mimo świadomości ogólnoustrojowego wpływu choroby nowotworowej, ciężko znaleźć artykuły, w których jednoznacznie przedstawiono by dowody naukowe, że rak bezpośrednio wpływa na oogenezę. istnieją jednak badania udowadniające, że leczenie raka, takie jak chemioterapia i radioterapia, wpływa na ilość i jakość komórek jajowych [30, 31]. 4. wpływ leczenia onkologicznego na płodność celem leczenia onkologicznego jest zmniejszenie namnażania komórek o wysokim potencjale proliferacyjnym przy użyciu metod chemicznych lub fizycznych (w zależności od wyboru rodzaju terapii). każda forma leczenia onkologicznego będzie negatywnie wpływać na funkcjonowanie jajników i macicy u kobiet oraz jąder u mężczyzn. wpływać będzie także na przysadkę mózgową i osie hormonalne podwzgórze-przysadka-gonady u obu płci. chemioterapia u młodych kobiet wybór rodzaju terapii zależny jest od typu nowotworu, wieku pacjentki i jej stanu. toksyczność chemioterapii zależna jest głównie od rodzaju leku oraz jego dawki całkowitej i podawanej w danym cyklu leczenia. mechanizm działania chemioterapii polega na wpływie na dna komórek, czego celem jest zahamowanie zdolności do podziału. stosowanie leków onkologicznych oprócz wpływu na komórki nowotworowe wpływa także na zdrowe narządy, w tym jajniki [32]. konsekwencją użycia leków onkologicznych, a w szczególności prokarbazyny lub cyklofosfamidu, może być przedwczesne wygasanie czynności jajników (poi) i bezpłodność [33]. u mężczyzn w związku z działaniem chemioterapii na komórki szybko dzielące się, plemniki są w szczególności narażone na niepożądane działanie chemioterapeutyków. środki alkilujące takie jak cyklofosfamid i busulfan, należące do środków najbardziej toksycznych, obniżają płodność nawet u 60% pacjentów, a 68% spośród bezpłodnych pacjentów nie odzyskuje płodności przez 20 lat [34, 35]. środki na bazie platyny, takie jak karboplatyna i cisplatyna są równie gonadotoksyczne, ale wiążą się z korzystniejszym powrotem spermatogenezy u 80% pacjentów w ciągu 8 lat od zaprzestania stosowania cisplatyny [36]. radioterapia wpływ radioterapii na zdolność reprodukcyjną zależny jest od całkowitej dawki promieniowania i schematu frakcjonowania, naświetlanego narządu oraz wieku pacjenta [37]. leczenie promieniowaniem uszkadza pęcherzyki jajnikowe prowadząc do apoptozy komórek, co powoduje wyczerpanie rezerwy jajnikowej oraz bliznowacenie podścieliska prowadząc do zaniku narządu [38]. młode kobiety mogą być mniej podatne na uszkodzenie jajników ze względu na większą rezerwę jajnikową niż kobiety starsze [39]. radioterapia miednicy i jamy brzusznej przyczynia się do występowania w wieku późniejszym nieregularnych miesiączek oraz zwiększonego ryzyka poronień i porodów przedwczesnych, a także wcześniejszego o około 10 lat wystąpienia menopauzy [40, 41]. u mężczyzn radioterapia wpływa na komórki leydiga, spermatogenezę i spermatogonia i te są najbardziej wrażliwe na promieniowanie. jądra są wrażliwe nawet na najmniejsze dawki promieniowania. dawka promieniowania większa od 6 gy przyczynia się do trwałej bezpłodności. zastosowanie promieniowania w wyższych dawkach może przyczyniać się do zachwiania osi podwzgórze-przysadka-gonady i wymagać będzie leczenia androgenami [9]. chirurgia chirurgiczne leczenie raka może mieć szeroki zakres negatywnych skutków dla funkcji seksualnych i potencjału płodności. operacje zaotrzewnowe i radykalne w obrębie miednicy mogą uszkodzić gałęzie nerwu sromowego, sploty lędźwiowo-współczulne, miednicowe, podbrzuszne, a także może dojść do uszkodzenia nasieniowodów i w konsekwencji spowodować zaburzenia erekcji i ejakulacji [42-45]. podczas preparowania węzłów chłonnych zaotrzewnowych (during retroperitoneal lymph node dissection rplnd) z powodu raka jądra, pozazwojowe nerwy współczulne i splot podbrzuszny pokrywające aortę mogą być narażone na uszkodzenie, co może skutkować zaburzeniami czynności płciowych polegającymi na braku wytrysku nasienia lub wytryskiem wstecznym u nawet 89% pacjentów [46]. podobnie u mężczyzn, którzy przechodzą radykalną operację z powodu nowotworów niezwiązanych z jądrami, takich jak naciekający mięśnie rak pęcherza moczowego, mięsak zaotrzewnowy, mięśniakomięsak prążkowanokomórkowy i rak jelita grubego, często rozwijają się przejściowe lub trwałe zaburzenia wytrysku i erekcji pomimo nowoczesnych technik zachowania funkcji seksualnych [4751]. niektóre rodzaje operacji u nastolatków z rakiem jądra, którzy przechodzą jednostronną orchidektomię, mogą mieć zakłóconą produkcję i obniżone parametry nasienia po samej operacji, jednak u większości z nich powraca normalna spermatogeneza, jeśli dalsze leczenie nie jest potrzebne [52]. u kobiet wycięcie jajników lub https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/pmc7108982/ 74 histerektomia całkowita trwale wpływa na ich płodność [53]. procedury dotyczące pęcherza, jelita grubego i odbytnicy mogą upośledzać zdolność kobiety do donoszenia ciąży [39]. niektóre procedury chirurgiczne mogą być konieczne do usunięcia opornych na chemioterapię zmian w macicy i miejsc przerzutów oraz do leczenia ciężkich powikłań. histerektomia jest zalecana, gdy zmiana jest zlokalizowana w macicy. utrata płodności jest głównym problemem młodych kobiet. badania wykazały, że oszczędzająca resekcja zmian w macicy z powodu ciążowej neoplazji trofoblastu jest dobrze tolerowana, co stanowi alternatywę dla zachowania płodności. resekcja oszczędzająca zmiany macicy może jednak zwiększać ryzyko rozsiewu i nawrotu nowotworu, dlatego bezpieczeństwo onkologiczne musi być zrównoważone. istnieje kilka przypadków udanej ciąży i porodu po tej operacji. jednocześnie kontrowersje budzi ryzyko pęknięcia macicy. [54] jeśli jest to możliwe, należy wybrać leczenie zachowawcze w celu zachowania funkcji rozrodczych. wiele stowarzyszeń medycznych zgodziło się, że pracownicy ochrony zdrowia powinni omawiać z pacjentami i ich rodzicami możliwości postępowania celem ochrony płodności przed wdrożeniem leczenia onkologicznego [55]. przed wyborem techniki zachowania płodności kluczowe jest zebranie szczegółowego wywiadu, dokładne badanie fizykalne oraz ocena dojrzewania płciowego w skali tannera. swobodna rozmowa z pacjentem również jest istotna, gdyż zalecenia lekarzy mają silny wpływ na wybór techniki zachowania płodności przez pacjentów [56]. 5. metody zachowania płodności wśród dzieci i młodzieży płci żeńskiej kriokonserwacja zarodków i dojrzałych oocytów. to technologie, których skuteczność wynosi 40–70% u dorosłych kobiet w wieku poniżej 35 lat, które nie chorują na raka. niestety, wskaźniki sukcesu u nastolatków i osób, które przeżyły raka, są mniej znane. technologie wspomaganego rozrodu (assisted reproductive technologies art) wymagają pacjentki po okresie dojrzewania, które mogą zostać poddane stymulacji jajników gonadotropinami. po stymulacji dojrzałe komórki jajowe są następnie zbierane i poddawane kriokonserwacji z zapłodnieniem lub bez do wykorzystania w przyszłości. niestety, stymulacja i pozyskanie jajników wymagają średnio 12 dni i mogą nie być możliwe do wykonania w przypadku pacjentek wymagających pilnego rozpoczęcia leczenia, takich jak osoby cierpiące na białaczkę czy chłoniaka [57-59]. kriokonserwacja oocytów. w przypadku dzieci płci żeńskiej po okresie dojrzewania, standardem postępowania jest kriokonserwacja oocytów. jednakże, metoda ta jest bardziej inwazyjna i czasochłonna w porównaniu z kriokonserwacją u pacjentów płci męskiej, ponieważ wymaga wcześniejszej stymulacji jajników za pomocą wielokrotnych hormonalnych wstrzyknięć antagonistów gnrh [60]. stymulacja hormonalna powinna rozpocząć się drugiego lub trzeciego dnia cyklu miesiączkowego i trwać średnio 12 dni. po tym czasie, wykonuje się przezpochwowe pobranie oocytów, na ogół pod narkozą lub w znieczuleniu. cały proces trwa około 14 dni, a leczenie raka można rozpocząć kilka dni później [61]. należy jednak pamiętać, że kriokonserwacja oocytów nie jest najlepszym wyborem w przypadku nowotworów hormonozależnych, takich jak rak piersi, ponieważ estrogen i jego metabolity odgrywają istotną rolę w ich patogenezie [62]. supresja jajników. jest procedurą, która nie powinna być stosowana, gdy leczenie raka już się rozpoczęło. jednakże, w przypadku pacjentek po okresie dojrzewania, rozsądną opcją ochrony płodności podczas leczenia raka może być supresja jajników przy pomocy terapii agonistą hormonu uwalniającego gonadotropinę (gnrh-a). chociaż jest to nadal procedura eksperymentalna, kilka badań wskazuje, że działania te mogą zmniejszyć toksyczny wpływ na jajniki poprzez zmniejszenie wydzielania fsh i lh z przysadki mózgowej. jednakże, jest to kontrowersyjny temat i istnieją obawy dotyczące możliwego efektu zaostrzenia, który może skutkować wzrostem poziomu steroidów płciowych, prowadząc w konsekwencji do krwawienia [63]. kriokonserwacja tkanki jajnika. dla pacjentek przed lub po okresie dojrzewania, które wymagają pilnego leczenia, kriokonserwacja tkanki jajnika jest obecnie uważana za najlepszą opcję [64-66]. ta metoda nie wymaga czasochłonnej stymulacji jajników i polega na chirurgicznym usunięciu tkanki jajnika, po czym fragmenty kory jajnika są poddawane kriokonserwacji. ważne jest, żeby przeprowadzić ocenę histologiczną w celu wykluczenia przerzutów do jajników [63]. w razie potrzeby przechowywane fragmenty mogą być rozmrażane i wszczepione do pozostałego jajnika, co może przywrócić ich funkcję endokrynologiczną i płodność, umożliwiając naturalne poczęcie. w przeszłości kriokonserwacja tkanki jajnika była uważana za metodę eksperymentalną, jednak obecnie jest to standard opieki [67]. ooforopeksja. jedną z opcji dla pacjentek przed okresem dojrzewania oraz po okresie dojrzewania, które wymagają pilnego leczenia, jest przeszczep tkanki jajnika, znany również jako ooforopeksja. jest to zabieg chirurgiczny, polegający na przeniesieniu jajników do innej lokalizacji w celu ochrony przed radioterapią. 75 zwykle jest wskazany u pacjentek, u których planowane jest napromienianie miednicy mniejszej. polega on na przeniesieniu fragmentów jajnika poza pole promieniowania, zamiast ich kriokonserwacji. można je przenieść lokalnie, na przykład na przeciwległą stronę lub boczną ścianę miednicy, jak i do obszarów odległych, takich jak tkanka podskórna przedramienia oraz przestrzeń zaotrzewnowa jamy brzusznej. po zakończeniu leczenia jajniki wracają do pierwotnego położenia, aby umożliwić powrót funkcji rozrodczych [68]. transpozycje jajników to techniki, których skuteczność sięga 90% u kobiet <40 lat [69]. jednak kilka badań wskazuje na niedostateczne wykorzystanie tych technik, które często można wykonać w połączeniu z innymi metodami. metody te mogą chronić przed promieniowaniem, ale są nieskuteczne w przypadku chemioterapii. wskaźniki powodzenia zależą od wieku pacjenta, dawki promieniowania, miejsca transpozycji i tego, czy stosuje się jednocześnie chemioterapię. należy jednak zauważyć, że jest to procedura eksperymentalna, a jej wskaźnik powodzenia nie zawsze jest najlepszy ze względu na rozproszenie promieniowania [70]. 6. metody zachowania płodności wśród dzieci i młodzieży płci męskiej złotym standardem jest metoda kriokonserwacji nasienia, która stosowana jest u pacjentów w trakcie okresu dojrzewania, w 3 lub 4 stadium według skali tannera, o objętości jąder 10-12ml, u których możliwe jest zebranie nasienia przy pomocy masturbacji lub elektrostymulacji [71]. warunkiem możliwości wykorzystania tej metody jest spełnienie przez nasienie szeregu kryteriów, takich jak na przykład ruchliwość plemników. kriokonserwowane nasienie może być następnie wykorzystane do zapłodnienia wewnątrzmacicznego, in vitro lub iniekcji do cytoplazmy (icsi intracytoplasmatic sperm injection) [72]. ponadto należy poinformować pacjentów o szkodliwych skutkach procesu kriokonserwacji, który może prowadzić do zmniejszenia koncentracji, ruchliwości i integralności dna plemników. w przypadku pacjentów, którzy nie rozpoczęli dojrzewania płciowego lub u których nie jest możliwe osiągnięcie wytrysku albo ejakulat nie spełnia warunków koniecznych do kriokonserwacji nasienia możliwa jest technika kriokonserwacji tkanki jąder. jest to technika inwazyjna, polegająca na wykonaniu biopsji. w populacji pacjentów pediatrycznych technika ta wciąż jest w fazie rozwoju i wymaga eksperymentalnych technik umożliwiających rozwój i dojrzewanie spermatogonialnych komórek macierzystych [73]. 7. utrudnienia dla oncofertility pomimo rozwoju idei zachowania płodności przed leczeniem onkologicznym oncofertility wciąż napotyka na wiele utrudnień, zwłaszcza w populacji pacjentów pediatrycznych. podstawową barierą są braki wiedzy odnośnie możliwości zachowania płodności wśród świadczeniobiorców i ich rodzin. zwiększenie świadomości problemu zwłaszcza wśród pracowników ochrony zdrowia i edukacja pacjentów są niezbędne [74,75]. kolejne utrudnienia wynikać mogą z dostępności świadczeń i ich wysokiego kosztu, zwłaszcza, że część terapii wciąż jest eksperymentalna [76]. kolejnym utrudnieniem mogą być kwestie związane z koniecznością podjęcia szybkiej decyzji przed wdrożeniem leczenia, któremu często towarzyszy stres i niepokój, a także kwestie etyczne i religijne [73,77]. należy pamiętać, że leczenie niepłodności nie jest leczeniem stanu zagrożenia życia, a leczeniem planowym. wciąż nie są powszechne procedury komu i w jakim przypadku zastosować daną technikę zachowania płodności [78]. 8. aktualne zalecenia zgodnie z najnowszymi zaleceniami, z których ostatnie wydane zostało w 2022 przez oncology association of bosnia and herzegovina za złoty standard u chłopców uważa się kriokonserwację nasienia z powodu jej bezinwazyjności i względnej prostoty. kriokonserwcaja oocytów u dziewcząt jest najlepszą opcją dla dziewcząt po okresie dojrzewania, natomiast ooforopeksja jest metodą mniej skuteczną [79]. w polsce istnieje kilka instytucji, które zajmują się tematyką oncofertility, jak na przykład narodowy instytut onkologii im. marii skłodowskiej-curie w warszawie lub fundacja oncofertility, które zajmują się profesjonalnym poradnictwem, wykonaniem zabiegów i bankowaniem nasienia i komórek jajowych. 9. wnioski oncofertility to dziedzina medycyny, która łączy onkologię i medycynę reprodukcyjną w celu zapewnienia pacjentom z chorobami nowotworowymi szansy na posiadanie biologicznego dziecka w przyszłości. w pracy przedstawione zostały różne metody ochrony płodności, w tym konwencjonalne i eksperymentalne, jak również interdyscyplinarne podejście do leczenia pacjentek. ochrona płodności powinna być rozważana już na etapie diagnostyki i planowania leczenia. wprowadzenie wczesnych strategii onkologicznych, które uwzględniają 76 potencjalne skutki uboczne dla płodności pacjentów, może pomóc w zachowaniu opcji rozrodu w przyszłości. oncofertility wymaga interdyscyplinarnej współpracy między różnymi dziedzinami medycyny. współpraca między onkologami, lekarzami medycyny reprodukcyjnej i specjalistami w zakresie genetyki, psychologii i etyki jest kluczowa dla skutecznej opieki nad pacjentkami. wymaga również dalszych badań naukowych i rozwoju technologicznego, aby udoskonalać istniejące metody i rozwijać nowe, skuteczniejsze i bezpieczniejsze sposoby ochrony płodności. 10. disclosures authors received no financial support for this study. the authors declare no conflict of interest. references [1] steliarova-foucher, e.; colombet, m.; ries, l.a.g.; moreno, f.; dolya, a.; bray, f.; hesseling, p.; shin, h.y.; stiller, c.a.; bouzbid, s.; et al. international incidence of childhood cancer, 2001–2010: a populationbased registry study. lancet oncol. 2017, 18, 719–731. [2] balcerska a. epidemiologia chorób nowotworowych u dzieci. forum medycyny rodzinnej 2009; 3: 61–63. [3] phillips, s.m.; padgett, l.s.; leisenring,w.m.; stratton, k.k.; bishop, k.; krull, k.r.; alfano, c.m.; gibson, t.m.; demoor, j.s.; hartigan, d.b.; et al. survivors of childhood cancer in the united states: prevalence and burden of morbidity. cancer epidemiol. biomark. prev. 2015, 24, 653–663. [4] armenian, s.h.; landier, w.; hudson, m.m.; robison, l.l.; bhatia, s.; on behalf of the cog survivorship and outcomes committee. children’s oncology group’s 2013 blueprint for research: survivorship and outcomes. pediatr. blood cancer 2013, 60, 1063–1068. [5] ferlay j, ervik m, lam f, et al. global cancer observatory: cancer today. lyon 2020, france [6] ward e, desantis c, robbins a, kohler b, jemal a. childhood and adolescent cancer statistics, 2014. ca cancer j clin 2014; 64: 83-103. [7] anderson ra, mitchell rt, kelsey tw, et al. cancer treatment and gonadal function: experimental and established strategies for fertility preservation in children and young adults. lancet diabetes endocrinol 2015; 3: 556–567. [8] parker c, milosevic m, panzarella t i in. prognostyczne znaczenie liczby limfocytów naciekających guz w nasieniaku jądra w i stopniu zaawansowania leczonym przez obserwację. eur j rak 2002; 38 :2014-9. 10.1016/s0959-8049(02)00235-6 [9] bîcă o, sârbu i, ciongradi ci. pediatric and adolescent oncofertility in male patients–from alpha to omega. genes (basel) 2021; 12: 701. [10] lerchbaum e, obermayer-pietsch b. vitamin d and fertility: a systematic review. eur j endocrinol 2012;166:765-78. 10.1530/eje-11-0984 [11] inui a. cancer anorexia-cachexia syndrome: are neuropeptides the key? cancer res 1999;59:4493-501. [12] campos ca, bowen aj, han s, et al. cancer-induced anorexia and malaise are mediated by cgrp neurons in the parabrachial nucleus. nat neurosci 2017;20:934-42. 10.1038/nn.4574 [13] carlsen e, andersson am, petersen jh, et al. history of febrile illness and variation in semen quality. hum reprod 2003;18:2089-92. 10.1093/humrep/deg412 [14] marmor d, elefant e, dauchez c, et al. semen analysis in hodgkin's disease before the onset of treatment. cancer 1986;57:1986-7. 10.1002/1097-0142(19860515)57:10<1986::aid-cncr2820571017>3.0.co;2-w [15] viviani s, ragni g, santoro a, et al. testicular dysfunction in hodgkin's disease before and after treatment. eur j cancer 1991;27:1389-92. 10.1016/0277-5379(91)90017-8 77 [16] bhongade mb, prasad s, jiloha rc, et al. effect of psychological stress on fertility hormones and seminal quality in male partners of infertile couples. andrologia 2015;47:336-42. 10.1111/and.12268 [17] rowley m.j., leach d.r., warner g.a., heller c.g. effect of graded doses of ionizing radiation on the human testis. radiat. res. 1974;59:665–678. doi: 10.2307/3574084. [18] jeruss j.s., woodruff t.k. preservation of fertility in patients with cancer. n. engl. j. med. 2009;360:902– 911. doi: 10.1056/nejmra0801454. [19] little j.b. radiation carcinogenesis. carcinogenesis. 2000;21:397–404. doi: 10.1093/carcin/21.3.397. [20] dickinson b.c., chang c.j. chemistry and biology of reactive oxygen species in signaling or stress responses. nat. chem. biol. 2011;7:504–511. doi: 10.1038/nchembio.607. [21] agarwal a., said t.m. oxidative stress, dna damage and apoptosis in male infertility: a clinical approach. bju int. 2005;95:503–507. doi: 10.1111/j.1464-410x.2005.05328.x. [22] antal z., sklar c.a. gonadal function and fertility among survivors of childhood cancer. endocrinol. metab. clin. n. am. 2015;44:739e49. doi: 10.1016/j.ecl.2015.08.002. [23] howell s., shalet s. gonadal damage from chemotherapy and radiotherapy. endocrinol. metab. clin. n. am. 1998;27:927e43. doi: 10.1016/s0889-8529(05)70048-7. [24] bahadur g., ozturk o., muneer a., wafa r., ashraf a., jaman n., patel s., oyede a.w., ralph d.j. semen quality before and after gonadotoxic treatment. hum. reprod. 2005;20:774–781. doi: 10.1093/humrep/deh671. [25] van alphen m.m., van de kant h.j., de rooij d.g. depletion of the spermatogonia from the seminiferous epithelium of the rhesus monkey after x irradiation. radiat. res. 1988;3:473–486. doi: 10.2307/3577244. [26] meistrich m.l. effects of chemotherapy and radiotherapy on spermatogenesis in humans. fertil. steril. 2013;100:1180–1186. doi: 10.1016/j.fertnstert.2013.08.010. [27] crawshaw m. psychosocial oncofertility issues faced by adolescents and young adults over their lifetime: a review of the research. hum. fertil. 2013;16:59–63. doi: 10.3109/14647273.2012.733480. [28] reinmuth s., liebeskind a.k., wickmann l., bockelbrink a., keil t., henze g., borgmann a. having children after surviving cancer in childhood or adolescence—results of a berlin survey. klin. padiatr. 2008;220:159–165. doi: 10.1055/s-2008-1073143. [29] sánchez f, smitz j. molecular control of oogenesis. biochim biophys acta. 2012 dec;1822(12):1896-912. doi: 10.1016/j.bbadis.2012.05.013. epub 2012 may 24. pmid: 22634430 [30] anderson r.a., brewster d.h., wood r., nowell s., fischbacher c., kelsey t.w., wallace w.h.b. the impact of cancer on subsequent chance of pregnancy: a population-based analysis. hum. reprod. 2018;33:1281–1290. doi: 10.1093/humrep/dey216. [31] di tucci c, galati g, mattei g, chinè a, fracassi a, muzii l. fertility after cancer: risks and successes. cancers (basel). 2022 may 19;14(10):2500. doi: 10.3390/cancers14102500. pmid: 35626104; pmcid: pmc9139810 [32] tarasiewicz m, martynowicz i, knapp p, sieczyński p. "oncofertility" procedures in children and adolescents. pediatr endocrinol diabetes metab. 2019;25(3):144-149. english. doi: 10.5114/pedm.2019.87710. pmid: 31769272 [33] overbeek a., van den berg m.h., van leeuwen f.e., kaspers g.j., lambalk c.b., van dulmen-den broeder e. chemotherapy-related late adverse effects on ovarian function in female survivors of childhood and young adult cancer: a systematic review. cancer treat. rev. 2017;53:10–24. doi: 10.1016/j.ctrv.2016.11.006. [34] buchanan jd, fairley kf, barrie ju. return of spermatogenesis after stopping cyclophosphamide therapy. lancet 1975;2:156-7. 10.1016/s0140-6736(75)90059-8 78 [35] aslam i, fishel s, moore h, et al. fertility preservation of boys undergoing anti-cancer therapy: a review of the existing situation and prospects for the future. hum reprod 2000;15:2154-9. 10.1093/humrep/15.10.2154 [36] brydøy m, fossa sd, klepp o, et al. paternity and testicular function among testicular cancer survivors treated with two to four cycles of cisplatin-based chemotherapy. eur urol 2010;58:134-40. 10.1016/j.eururo.2010.03.041 [37] halpern ja, das a, faw ca, brannigan re. oncofertility in adult and pediatric populations: options and barriers. transl androl urol 2020; 9: s227-s238. [38] rinaldi vd, hsieh k, munroe r, bolcun-filas e, schimenti jc. pharmacological inhibition of the dna damage checkpoint prevents radiation induced oocyte death. genetics 2017; 206: 1823-1828. [39] waimey ke, smith bm, confino r, jeruss js, pavone me. understanding fertility in young female cancer patients. j womens health (larchmt) 2015; 24: 812-818. [40] fukunaga h, yokoya a, prise km. a brief overview of radiation-induced effects on spermatogenesis and oncofertility. cancers (basel) 2022; 14: 805. [41] rousset-jablonski c, chevillon f, dhedin n, poirot c. [fertility preservation in adolescents and young adults with cancer]. bull cancer 2016; 103: 1019-1034. [42] foster rs, bennett r, bihrle r, et al. a preliminary report: postoperative fertility assessment in nervesparing rplnd patients. eur urol 1993;23:165-7; discussion 168. 10.1159/000474587 [43] beck sd, bey al, bihrle r, et al. ejaculatory status and fertility rates after primary retroperitoneal lymph node dissection. j urol 2010;184:2078-80. 10.1016/j.juro.2010.06.146 [44] lange mm, van de velde cj. urinary and sexual dysfunction after rectal cancer treatment. nat rev urol 2011;8:51-7. 10.1038/nrurol.2010.206 [45] eveno c, lamblin a, mariette c, et al. sexual and urinary dysfunction after proctectomy for rectal cancer. j visc surg 2010;147:e21-30. 10.1016/j.jviscsurg.2010.02.001 [46] jacobsen kd, ous s, waehre h, et al. ejaculation in testicular cancer patients after post-chemotherapy retroperitoneal lymph node dissection. br j cancer 1999;80:249-55. 10.1038/sj.bjc.6690347 [47] terrone c, cracco c, scarpa rm, et al. supra-ampullar cystectomy with preservation of sexual function and ileal orthotopic reservoir for bladder tumor: twenty years of experience. eur urol 2004;46:264-9; discussion 269-70. 10.1016/j.eururo.2004.03.006 [48] heyn r, raney rb, jr, hays dm, et al. late effects of therapy in patients with paratesticular rhabdomyosarcoma. intergroup rhabdomyosarcoma study committee. j clin oncol 1992;10:614-23. 10.1200/jco.1992.10.4.614 [49] t rague j , varda bk, wagner aa, et al. delayed return of ejaculatory function in adolescent males treated with retroperitoneal lymph node dissection and adjuvant therapy for paratesticular rhabdomyosarcoma. urology 2019;124:254-6. 10.1016/j.urology.2018.10.030 [50] maurer ca, z'graggen k, renzulli p, et al. total mesorectal excision preserves male genital function compared with conventional rectal cancer surgery. br j surg 2001;88:1501-5. 10.1046/j.00071323.2001.01904.x [51] lim rs, yang tx, chua tc. postoperative bladder and sexual function in patients undergoing surgery for rectal cancer: a systematic review and meta-analysis of laparoscopic versus open resection of rectal cancer. tech coloproctol 2014;18:993-1002. 10.1007/s10151-014-1189-x [52] jacobsen kd, theodorsen l, fossa sd. spermatogenesis after unilateral orchiectomy for testicular cancer in patients following surveillance policy. j urol 2001;165:93-6. 10.1097/00005392-200101000-00023 79 [53] rodriguez-wallberg ka, oktay k. fertility preservation during cancer treatment: clinical guidelines. cancer manag res 2014; 6: 105-117 [54] wang x, yang j, li j, zhao j, ren t, feng f, wan x, xiang y. fertility-sparing uterine lesion resection for young women with gestational trophoblastic neoplasias: single institution experience. oncotarget. 2017 jun 27;8(26):43368-43375. doi: 10.18632/oncotarget.14727. pmid: 28108735; pmcid: pmc5522152. [55] oktay k, harvey be, partridge ah, et al. fertility preservation in patients with cancer: asco clinical practice guideline update. j clin oncol 2018;36:1994-2001. 10.1200/jco.2018.78.1914 [56] schover lr, brey k, lichtin a, et al. knowledge and experience regarding cancer, infertility, and sperm banking in younger male survivors. j clin oncol 2002;20:1880-9. 10.1200/jco.2002.07.175 [57] donnez j., dolmans m.-m. fertility preservation in women. n. engl. j. med. 2017;377:1657–1665. doi: 10.1056/nejmra1614676. [58] coyne k., purdy m., o′leary k., yaklic j.l., lindheim s.r., appiah l.a. challenges and considerations in optimizing ovarian stimulation protocols in oncofertility patients. front. public health. 2014;2:246. doi: 10.3389/fpubh.2014.00246. [59] salama m., anazodo a., woodruff t. preserving fertility in female patients with hematological malignancies: a multidisciplinary oncofertility approach. ann. oncol. 2019;30:1760–1775. doi: 10.1093/annonc/mdz284. [60] porcu e, cipriani l, dirodi m, et al.. successful pregnancies, births, and children development following oocyte cryostorage in female cancer patients during 25 years of fertility preservation. cancers (basel) 2022; 14: 1429. [61] teresa a, santos a, sousa g. recomendações clínicas para a preservação da fertilidade no doente oncológico. available from: https://www.spmr.pt/attachments/recom-spmr.pdf. [62] diaz-garcia c, domingo j, garcia-velasco ja, et al.. oocyte vitrification versus ovarian cortex transplantation in fertility preservation for adult women undergoing gonadotoxic treatments: a prospective cohort study. fertil steril 2018; 109: 478-485.e2. [63] appiah lc, fei yf, olsen m, lindheim sr, puccetti dm. disparities in female pediatric, adolescent and young adult oncofertility: a needs assessment. cancers (basel) 2021; 13: 1-14. [64] dolmans mm, marotta ml, pirard c, donnez j, donnez o. ovarian tissue cryopreservation followed by controlled ovarian stimulation and pick-up of mature oocytes does not impair the number or quality of retrieved oocytes. j ovarian res 2014; 7: 80. [65] takae s, furuta s, iwahataa h, et al.. cryopreservation of paediatric ovarian tissue with an updated version of the edinburgh criteria for appropriate patient selection. reprod biomed online 2022; 44: 667-676. [66] madeleine van der perk me, van der kooi allf, van de wetering md, et al.. oncofertility care for newly diagnosed girls with cancer in a national pediatric oncology setting, the first full year experience from the princess máxima center, the pearl study. plos one 2021; 16: 1-18. [67]. committee p, society a. fertility preservation in patients undergoing gonadotoxic therapy or gonadectomy: a committee opinion. fertil steril 2019; 112: 1022-1033. [68] burns kc, hoefgen h, strine a, dasgupta r. fertility preservation options in pediatric and adolescent patients with cancer. cancer 2018; 124: 1867-1876. [69] bisharah m., tulandi t. laparoscopic preservation of ovarian function: an underused procedure. am. j. obstet. gynecol. 2003;188:367–370. doi: 10.1067/mob.2003.38. https://www.spmr.pt/attachments/recom-spmr.pdf 80 [70] lau ga, schaeffer aj. current standing and future directions in pediatric oncofertility: a narrative review. transl androl urol 2018; 7: s276-s282. [71] salsman jm, yanez b, snyder ma, et al.. attitudes and practices about fertility preservation discussions among young adults with cancer treated at a comprehensive cancer center: patient and oncologist perspectives. support care cancer 2021; 29: 5945-5955. [72] mitchell rt, williams sa. a fertile future: fertility preservation special series. reprod fertil 2022; 3: c1c3. [73] tran ktd, valli-pulaski h, colvin a, orwig ke. male fertility preservation and restoration strategies for patients undergoing gonadotoxic therapies. biol reprod 2022; 107: 382-405. [74] vadaparampil s, quinn g, king l, wilson c, nieder m. barriers to fertility preservation among pediatric oncologists. patient educ couns 2008; 72: 402-410. [75] glazer ts, schulte f. barriers to oncofertility care among female adolescent cancer patients in canada. curr oncol 2022; 29: 1583-1593. [76] boone an, arbuckle jl, ye y, wolfson ja. how accurate is oncologist knowledge of fertility preservation options, cost, and time in female adolescents and young adults? j adolesc young adult oncol 2022. [77] ramstein jj, halpern j, gadzinski aj, et al. ethical, moral, and theological insights into advances in male pediatric and adolescent fertility preservation. andrology 2017;5:631-39. 10.1111/andr.12371 [78] frederick nn, klosky jl, meacham lr, et al.. infrastructure of fertility preservation services for pediatric cancer patients: a report from the children’s oncology group. jco oncol pract 2021; 18: e325-e333. [79] cerić t, sokolović e, hasanbegović b, et al.. the oncology association of bosnia and herzegovina’s recommendations for fertility preservation in oncologic patients. bosn j basic med sci 2022. 102 pająk, monika, grużewska-piotrowska, kinga, hubka, joanna and grużewska, agnieszka. side effects of anabolic-androgenic steroids abuse – empirical research based on anonymous surveys among people who regularly attend the gym. quality in sport. 2023;14(1):102-112. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.14.01.008 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/44541 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 13.06.2023. revised: 25.06.2023. accepted: 30.06.2023. published: 30.06.2023. side effects of anabolic-androgenic steroids abuse – empirical research based on anonymous surveys among people who regularly attend the gym skutki uboczne nadużywania steroidów anaboliczno-androgennych – badania empiryczne na podstawie anonimowych ankiet wśród osób regularnie uczęszczających na siłownię monikapająk uniwersytecki szpital klinicznyim.fryderykachopina w rzeszowie ul. fryderyka szopena 2, 35-055 rzeszów https://orcid.org/0009-0005-4166-3171 monikaa.pjk@interia.pl kingagrużewska-piotrowska uniwersytecki szpital klinicznyim.fryderykachopina w rzeszowie ul. fryderyka szopena 2, 35-055 rzeszów https://orcid.org/0009-0009-3160-9867 kinga.gruzewska@gmail.com agnieszkagrużewska kolegium nauk medycznych, uniwersytet rzeszowski al. mjr. w. kopisto 2a, 35-959 rzeszów https://orcid.org/0009-0001-4047-0635 gruzewska.a@gmail.com joannahubka szpital powiatowyim.polskiego czerwonego krzyża w nisku https://orcid.org/0009-0008-0294-2508 hubkajoanna@gmail.com https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.14.01.008 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/44541 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) https://orcid.org/0009-0005-4166-3171?fbclid=iwar0otr9f0kos1r1xw7vzfxtw70x5eg7l1fnaggaqpsxh_yfe21gdz-9iedu mailto:monikaa.pjk@interia.pl https://orcid.org/0009-0009-3160-9867 mailto:kinga.gruzewska@gmail.com https://orcid.org/0009-0001-4047-0635?fbclid=iwar2fogrhqpry4lhhuooju80s8slpudo9zdvq1315y8vvh3uv3vzs8cklheg mailto:gruzewska.a@gmail.com https://orcid.org/0009-0008-0294-2508 mailto:hubkajoanna@gmail.com 103 abstract introduction: the use of anabolic androgenic steroids is particularly common in regular gyms and fitness centres participants. aas are usually synthetic derivatives of testosterone with anabolic and androgenic effect. however, many people, including aas users, do not realize how many side effects they can cause. the aim of the study: the aim of the study was to assess if people who regularly attend to the gym are aware of the side effects of using anabolic steroids by empirical research based on anonymous surveys. materials and methods: the research material was collected using an anonymous online survey in april 2023. the obtained results were analyzed and verified on the basis of scientific literature and statistically processed using microsoft office excel. results: of the 112 gym participants, 20,5% reported using anabolic-androgenic steroids in the past. most of the people filling the questionnaire are aware of the negative health effects of aas use. however, most of them can't name more than 4 side effects, which shows that knowledge about aas is still unexplored by this social group. conclusion: the use of anabolic androgenic steroids to increase muscle size and strength is widespread. various side effects are very common when using aas, some of them can seriously affect the health of the users. by raising awareness of side-effects that aas can cause, it is possible to discourage many people from using these performance-enhancing substances. keywords: anabolic-androgenic steroids, testosterone, gym, doping, bodybuilding abstrakt wprowadzenie: stosowanie sterydów anaboliczno-androgennych jest szczególnie powszechne wśród stałych bywalców siłowni i klubów fitness. aas to zazwyczaj syntetyczne pochodne testosteronu o działaniu anabolicznym i androgennym. jednak wiele osób, w tym takich które stosują aas, nie zdaje sobie sprawy, jak wiele skutków ubocznych mogą one powodować. cel pracy: celem pracy była ocena, czy osoby regularnie ćwiczące na siłowni są świadome skutków ubocznych stosowania sterydów anaboliczno-androgennych na podstawie badań empirycznych opartych na anonimowych ankietach. materiały i metody: materiał do badań zebrano za pomocą anonimowej ankiety przeprowadzonej w kwietniu 2023r. w formie online. uzyskane wyniki poddano analizie i weryfikacji na podstawie literatury naukowej oraz opracowano statystycznie przy użyciu programu microsoft office excel. wyniki: spośród 112 uczestników siłowni, 20,5% przyznało się do stosowania sterydów anaboliczno-androgennych w przeszłości. większość osób wypełniających ankietę jest świadoma negatywnych skutków zdrowotnych stosowania aas. jednak większość z nich nie potrafi wymienić więcej niż 4 skutków ubocznych, co pokazuje, że wiedza na temat aas jest w dalszym ciągu niezgłębiona przez tę grupę społeczną. wnioski: stosowanie sterydów anaboliczno-androgennych w celu zwiększenia rozmiaru i siły mięśni jest szeroko rozpowszechnione. podczas stosowania aas bardzo często występują różne skutki uboczne, niektóre z nich mogą poważnie wpłynąć na zdrowie użytkowników. zwiększając świadomość na temat działań niepożądanych, jakie mogą powodować aas, można zniechęcić wiele osób do stosowania tych poprawiających wydolność substancji. słowa klucze: sterydy anaboliczno-androgenne, testosteron, siłownia, doping, kulturystyka 104 wprowadzenie steroidy anaboliczno-androgenne (anabolic-androgenic steroids, aas) jest to grupa hormonów, pochodzenia naturalnego lub syntetycznego, stosowanych w leczeniu m.in. takich schorzeń jak dysfunkcja układu rozrodczego, rak piersi i niedokrwistość. aas są jednak stosowane przez wielu zdrowych mężczyzn, rzadziej przez kobiety, dla zwiększenia masy mięśniowej i zmniejszenia ilości tkanki tłuszczowej. niemedyczne stosowanie aas w latach 60. ograniczało się głównie do zawodowych sportowców i kulturystów, jednak w ciągu ostatnich dekad stosowanie aas rozpowszechniło się w całej populacji i obecnie korzystają z nich głównie amatorzy kulturystyki i młodzi mężczyźni, pragnący uzyskać jak najlepsze efekty sylwetkowe. [1] dzieje się tak ze względu na właściwości jakie te hormony wykazują na ludzki organizm; mają one działanie zarówno anaboliczne (stymulujące powstawanie tkanki mięśniowej), jak i androgenne (charakterystyczne dla hormonów męskich). [2] aas mają wiele skutków ubocznych, takich jak uszkodzenie wątroby (stosowanie doustne) lub infekcje (stosowanie domięśniowe), co można częściowo wytłumaczyć działaniem androgennym, a częściowo sposobem ich przyjmowania. [3] aas znajdują się na liście substancji i metod zabronionych światowej agencji antydopingowej (wada). [4] skutki uboczne stosowania sterydów anaboliczno-androgennych aas są najczęściej podawane domięśniowo lub doustnie. preparaty aas do iniekcji oparte są na olejach roślinnych, takich jak olej arachidowy, w którym aas są rozpuszczone. związki aromatyczne, takie jak benzoesan benzylu lub alkohol benzylowy często dodaje się jako substancje pomocnicze ze względu na ich właściwości bakteriostatyczne oraz w celu zwiększenia rozpuszczalności aas w oleju. po wstrzyknięciu środek rozprzestrzenia się wzdłuż włókien mięśniowych. aas stopniowo uwalnia się do płynu śródmiąższowego, a następnie dociera do układu krążenia. [5] aas przyjmowane doustnie charakteryzują się o wiele mniejszą biodostępnością. są szybko wchłaniane z przewodu pokarmowego i wchłonięte docierają do wątroby przez żyłę wrotną, następnie duża ich część zostaje zmetabolizowana w wątrobie i ponownie wraca do krążenia. [6] obie drogi podania wiążą się z różnymi działaniami niepożądanymi. przyjmowanie aas drogą iniekcji może prowadzić do infekcji w miejscu ukłucia, powstania ropnia bakteryjnego lub zakażenia hiv, hbv i hcv. droga doustna może spowodować m.in. dysfunkcje wątroby czy zwiększenie prawdopodobieństwa wystąpienia nowotworów wątroby. są trzy główne mechanizmy działania testosteronu: bezpośrednio wiąże się z receptorem androgennym; zostaje zredukowany do dihydrotestosteronu przez 5á-reduktazę i w tej formie także może działać na receptory androgenne; ulega aromatyzacji do estradiolu przez aromatazę i może wykazywać działanie estrogenne. [7] do pozytywnych efektów działania sterydów anaboliczno-androgennych należy: wzrost masy mięśniowej i zdolności adaptacji mięśnia do obciążenia [8] efekty anaboliczne wzrost gęstości kości, produkcji krwinek czerwonych (przez co znalazły zastosowanie w leczeniu osteoporozy oraz niedokrwistości) [9,10] zwiększenie libido. [11] jednak stosowane długo oraz w dawkach niefizjologicznych mogą powodować szereg działań niekorzystnych dla zdrowia (tabela 1). 105 tabela 1. skutki uboczne stosowania sterydów anaboliczno-androgennych. [12-17] endokrynologiczne dysfunkcja podwzgórzowo-przysadkowa zwiększone/zmniejszone libido upośledzenie tolerancji glukozy hiperinsulinizm u mężczyzn: ginekomastia zmniejszona produkcja plemników zmniejszenie wydzielania testosteronu impotencja atrofia jąder u kobiet: wirylizacja obniżenie tonu głosu przerost łechtaczki zaburzenia miesiączkowania hirsutyzm sercowo-naczyniowe zdarzenia sercowo-naczyniowe w młodym wieku podwyższone ryzyko nagłej śmierci nadciśnienie tętnicze zmniejszenie poziomu hdl podwyższenie poziomu ldl podwyższenie/obniżenie poziomu triglicerydów przerost lewej komory zaburzenia rytmu serca mięśniowo-szkieletowe przedwczesne zramknięcie nasad kostnych zwiększone ryzyko zerwania ścięgien 106 psychologiczne agresywne zachowanie niepokój depresja epizody psychotyczne drażliwość wahania nastroju dermatologiczne trądzik łysienie androgenowe rozstępy nadmierne owłosienie hematologiczne zwiększone ryzyko zakrzepicy zwiększona produkcja erytrocytów wątroba zwiększone ryzyko nowotworów wątroby żółtaczka cholestaza pelioza wątroby immunologiczne zwiększone ryzyko nowotworów złośliwych zmniejszony poziom immunoglobulin inne ból głowy ropień bakteryjny septyczne zapalenie stawów zakażenie wirusem hiv, hbv, hcv uszkodzenie nerwów (kulszowego, ramiennego) oprócz efektów wywoływanych przez steroidy anaboliczno-androgenne podczas stosowania, mogą one powodować też dolegliwości po ich odstawieniu (tabela 2). porównano wyniki 36 sztangistów, którzy nie stosowali aas do tych, którzy stosowali je w przeszłości. u tych drugich udokumentowano zmniejszenie rozmiarów jąder i niższy poziom testosteronu w surowicy. pięciu z nich miało poziom testosteronu poniżej 200 ng/dl pomimo abstynencji od aas przez 3–26 miesięcy. wykazano u nich również zmniejszone libido i epizody depresj. dwóm z tych mężczyzn nie udało się odzyskać normalnego libido lub erekcji pomimo odpowiedniego zastępczego leczenia testosteronem. [18] dolegliwości występujące po odstawieniu 107 powodują silną chęć powrotu do przyjmowania sterydów anabolicznych. [19] tabela 2. objawy występujące po odstawieniu aas. [19-24] objawy występujące po odstawieniu sterydów anaboliczno-androgennych: depresja zmniejszenie poziomu testosteronu w surowicy zmniejszenie rozmiaru jąder obniżone libido zmęczenie wahania nastroju silne pragnienie przyjęcia aas zaburzenia snu niepokój agresywne zachowania rozdrażnienie utrudnione kontakty społeczne problemy z koncentracją ryzyko śmierci u stosujących sterydy anaboliczno-androgenne jest znacząco podwyższone. jest to szczególnie powiązane z ich negatywnym wpływem na układ sercowo-naczyniowy. [25,26] w badaniu przeprowadzonym na mężczyznach biorących udział w zawodach w podnoszeniu ciężarów udowodniono 4,6 razy większą śmiertelność w grupie stosującej aas w przeszłości w porównaniu do grupy, która nigdy nie przyjmowała aas. przyczynami przedwczesnej śmierci były samobójstwa, ostry zawał mięśnia sercowego, śpiączka wątrobowa i chłoniak nieziarniczy. [27] cel pracy celem niniejszej pracy była ocena poziomu wiedzy osób regularnie uczęszczających na siłownię na temat skutków ubocznych stosowania sterydów anaboliczno-androgennych i ich dostępności. materiały i metody badanie zostało przeprowadzone w kwietniu 2023 roku, wśród grupy 112 osób (89 mężczyzn i 23 kobiet) regularnie uczęszczających na siłownię. materiał do badań został zebrany za pomocą autorskiego kwestionariusza online. ankieta zawierała 4 pytania w części ogólnej oraz 9 pytań w części szczegółowej. pierwsza część kwestionariusza zawierała informacje szczegółowe dotyczące odpowiednio każdego wypełniającego ankietę (wiek, płeć, wykształcenie, częstość uczęszczania na siłownię). pozostałe pytania dotyczyły stosowania sterydów anaboliczno-androgennych. kwestionariusz sprawdzał również wiedzę na temat skutków ubocznych stosowania aas oraz ich dostępności. uzyskane wyniki poddano analizie i weryfikacji na podstawie literatury naukowej oraz opracowano statystycznie przy użyciu programu microsoft office excel. 108 wyniki w badaniu wzięło udział 112 osób: 79,5% mężczyzn oraz 20,5% kobiet. biorąc pod uwagę wiek, dane przedstawiają się następująco: 16,1% to osoby w wieku poniżej 19. roku życia, 27,7% osoby w wieku 19-24 lata, 41.9% osoby w wieku 25-30 lat, 14,3% osoby powyżej 30. roku życia. wśród ankietowanych 1,8% stanowiły osoby mające wykształcenie podstawowe, 21,4% zasadnicze zawodowe, 27,7% średnie i 49,1% wyższe. 18,7% uczęszcza na siłownię 1-2 razy na tydzień, 66,1% 3-5 razy na tydzień, 15,2% 6-7 razy na tydzień. na pytanie: „czy kiedykolwiek stosował/stosowała pan/pani sterydy anaboliczno-androgenne?" 20,5% ankietowanych odpowiedziało pozytywnie. wśród tych osób 45,2% stosowało aas dla efektów sylwetkowych, 29,0% aby zwiększyć intensywność treningów, 16,1% aby mieć większą motywację do treningów i 9,7% aby dobrze wypaść wśród znajomych, z którymi trenują na siłowni (wykres 1). wykres 1. motywacje do stosowania sterydów anaboliczno-androgennych. [wykres własny] kolejne pytanie również było kierowane do ankietowanych, które zaznaczyły że stosowały aas i brzmiało "czy wystąpiły u pana/pani skutki uboczne po stosowaniu sterydów anaboliczno-androgennych?". skutki takie wystąpiły aż u 92,9% osób z tej grupy. najczęściej wymieniane dolegliwości przez te osoby to pobudzenie (85,7%) i agresywne zachowanie (71,4%), ale też trądzik (57,1%) i ginekomastia (52,4%). następne pytania dotyczyły wiedzy na temat skutków ubocznych stosowania aas: „jak duży negatywny wpływ na pana/pani zdrowie miałoby pana/pani zdaniem regularne stosowanie aas?". odpowiedź "brak wpływu" zaznaczyło 1,8% ankietowanych, "mały wpływ" 13,4% ankietowanych, "duży wpływ" 61,6% ankietowanych, a odpowiedź " nie wiem" 23,2% ankietowanych (wykres 2). 109 wykres 2. wpływ aas na zdrowie według ankietowanych. [wykres własny] na pytanie "czy potrafiłby pan/pani wymienić skutki uboczne po stosowaniu sterydów anaboliczno-androgennych?" 8,9% osób odpowiedziało "nie potrafię wymienić ani jednego", 81,2% "potrafię wymienić 1-4". tylko 9,8% ankietowanych potrafiło wymienić więcej niż 4 skutki uboczne stosowania aas co pokazuje, że mimo świadomości negatywnego wpływu osoby badane nie zdają sobie sprawy jak wiele działań niepożądanych może za sobą nieść stosowanie tych substancji. wśród skutków ubocznych badani najczęściej wymieniali łysienie (70,5%), impotencję (65,2%) oraz trądzik (60,7%). kolejne pytanie dotyczyło dostępności aas: „jak pan/i ocenia, czy zdobycie sterydów anaboliczno-androgennych byłoby dla pana/pani trudne?”. 38,4% osób odpowiedziało, że nie miałoby z tym trudności, a 25,9%, oceniło, że miałoby małe trudności. niepokojące są odpowiedzi na pytanie do kogo uczestnicy ankiety zgłosiliby się, gdyby chcieli zasięgnąć opinii o stosowaniu aas. aż 64,3% badanych zaznaczyło znajomego z siłowni lub trenera personalnego, a tylko 30,3% zaznaczyło lekarza. wnioski na podstawie badania ankietowego przeprowadzonego online, w którym wzięło udział 112 osób, w tym mężczyźni i kobiety regularnie uczęszczający na siłownię oraz badań dostępnych w bazie pubmed oraz google scholar można stwierdzić, że średnio co piąta osoba z ankietowanych przyjmowała sterydy anaboliczno-androgenne. prawie połowa z respondentów dążyła w ten sposób do poprawy wyglądu własnej sylwetki. jednak stosowanie sterydów anaboliczno-androgennych przynosi nie tylko korzystne efekty ale też szereg zagrożeń, co również zostało potwierdzone przez samych użytkowników aas. aż 92,9% z osób, które przyznały się do stosowania tych środków, zgłosiła wystąpienie skutków ubocznych. potwiedzają to wyniki badań prowadzonych na 100 mężczyznach w trakcie stosowania sterydów anabolicznych. wszyscy badani zgłosili pozytywne efekty głównie zwiększona siła. 100% badanych zgłosiło co najmniej jeden negatywny skutek zdrowotny. najczęstsze to zatrzymanie wody w organizmie (56%), pobudzenie (36%) w 110 trakcie cyklu oraz spadek libido (58%) po cyklu. trądzik i ginekomastia były zaobserwowano u 28% i 19%. [28] u ankietowanych najczęściej zgłaszanymi dolegliwościami było pobudzenie, agresywne zachowania, trądzik i ginekomastia. zdecydowana większość (61,6%) respondentów zdaje sobie sprawę z negatywnych skutków zdrowotnych. jest to więc wiedza powszechna, jednak niezgłębiona, ponieważ tylko około jedna dziesiąta z tych osób potrafiła wymienić więcej niż 4 skutki uboczne stosowania aas. z działaniami niepożądanymi tych substancji najczęściej kojarzy się łysienie, impotencja oraz zmiany skórne pod postacią trądziku. te objawy znajdują się również wśród czołowych skutków ubocznych zgłaszanych także w innych badaniach. w badaniu przeprowadzonym w szwecji na 4,339 osobach stosujących aas w latach 1996–2000 najbardziej powszechne były: agresywne zachowanie (835), depresja (829), trądzik (770), ginekomastia (637), niepokój (637), impotencja (413), atrofia jąder (404) ora zaburzenia snu (328) [29]. w opinii prawie jednej trzeciej badanych pozyskanie tych środków byłoby raczej łatwe, co pokazuje jak bardzo są one dostępne dla tej grupy społecznej. opinia na ich temat najchętniej zasięgana jest u znajomych z siłowni bądź trenerów personalnych. disclosures: no disclosures. financial support: no financial support was received. conflict of interest: the authors declare no conflict of interest. bibliografia [1] sagoe d, molde h, andreassen cs, torsheim t, pallesen s. the global epidemiology of anabolic-androgenic steroid use: a meta-analysis and meta-regression analysis. ann epidemiol. 2014 may;24(5):383-98. doi: 10.1016/j.annepidem.2014.01.009. epub 2014 jan 30. pmid: 24582699. [2] kuhn cm. anabolic steroids. recent prog horm res. 2002;57:411-34. doi: 10.1210/rp.57.1.411. pmid: 12017555. [3] woerdeman j, de hon o, levi m, de ronde wp. anabole androgene steroďden bij amateursporters in nederland [anabolic androgenic steroids in amateur sports in the netherlands]. ned tijdschr geneeskd. 2010;154:a2004. dutch. pmid: 20858322. [4] heuberger jaac, cohen af. review of wada prohibited substances: limited evidence for performance-enhancing effects. sports med. 2019 apr;49(4):525-539. doi: 10.1007/s40279-018-1014-1. pmid: 30411235; pmcid: pmc6422964. [5] kalicharan rw, baron p, oussoren c, bartels lw, vromans h. spatial distribution of oil depots monitored in human muscle using mri. int j pharm. 2016 may 30;505(1-2):52-60. doi: 10.1016/j.ijpharm.2016.03.064. epub 2016 mar 31. pmid: 27041126. [6] täuber u, schröder k, düsterberg b, matthes h. absolute bioavailability of testosterone after oral administration of testosterone-undecanoate and testosterone. eur j drug metab pharmacokinet. 1986 apr-jun;11(2):145-9. doi: 10.1007/bf03189840. pmid: 3770015. [7] albano gd, amico f, cocimano g, liberto a, maglietta f, esposito m, rosi gl, di nunno n, salerno m, montana a. adverse effects of anabolic-androgenic steroids: a literature review. healthcare (basel). 2021 jan 19;9(1):97. doi: 10.3390/healthcare9010097. pmid: 33477800; pmcid: pmc7832337. [8] hartgens f, kuipers h. effects of androgenic-anabolic steroids in athletes. sports med. 111 2004;34(8):513-54. doi: 10.2165/00007256-200434080-00003. pmid: 15248788. [9] adachi m, takayanagi r. [effect of anabolic steroids on osteoporosis]. clin calcium. 2008 oct;18(10):1451-9. japanese. pmid: 18830042. [10] shimoda k, shide k, kamezaki k, okamura t, harada n, kinukawa n, ohyashiki k, niho y, mizoguchi h, omine m, ozawa k, haradaa m. the effect of anabolic steroids on anemia in myelofibrosis with myeloid metaplasia: retrospective analysis of 39 patients in japan. int j hematol. 2007 may;85(4):338-43. doi: 10.1532/ijh97.06135. pmid: 17483079. [11] abrams d. use of androgens in patients who have hiv/aids: what we know about the effect of androgens on wasting and lipodystrophy. aids read. 2001 mar;11(3):149-56. pmid: 17004352. [12] foster zj, housner ja. anabolic-androgenic steroids and testosterone precursors: ergogenic aids and sport. curr sports med rep. 2004 aug;3(4):234-41. doi: 10.1249/00149619-200408000-00011. pmid: 15231229. [13] haupt ha, rovere gd. anabolic steroids: a review of the literature. am j sports med. 1984 nov-dec;12(6):469-84. doi: 10.1177/036354658401200613. pmid: 6391216. [14] ip ej, yadao ma, shah bm, lau b. infectious disease, injection practices, and risky sexual behavior among anabolic steroid users. aids care. 2016;28(3):294-9. doi: 10.1080/09540121.2015.1090539. epub 2015 sep 30. pmid: 26422090. [15] pai r, parampalli u, hettiarachchi g, ahmed i. mycobacterium fortuitum skin infection as a complication of anabolic steroids: a rare case report. ann r coll surg engl. 2013 jan;95(1):e12-3. doi: 10.1308/rcsann.2013.95.5.e12a. pmid: 23317715; pmcid: pmc3964671. [16] määttä j. stretch mark treatment by tattooing and microneedling. curr probl dermatol. 2022;56:205-211. doi: 10.1159/000529556. epub 2023 jun 1. pmid: 37263224. [17] liu jd, wu yq. anabolic-androgenic steroids and cardiovascular risk. chin med j (engl). 2019 sep 20;132(18):2229-2236. doi: 10.1097/cm9.0000000000000407. pmid: 31478927; pmcid: pmc6797160. [18] kanayama g, hudson ji, deluca j, isaacs s, baggish a, weiner r, bhasin s, pope hg jr. prolonged hypogonadism in males following withdrawal from anabolic-androgenic steroids: an under-recognized problem. addiction. 2015 may;110(5):823-31. doi: 10.1111/add.12850. epub 2015 feb 25. pmid: 25598171; pmcid: pmc4398624. [19] brower kj. anabolic steroid abuse and dependence. curr psychiatry rep. 2002 oct;4(5):377-87. doi: 10.1007/s11920-002-0086-6. pmid: 12230967. [20] morrison tr, ricci la, puckett as, joyce j, curran r, davis c, melloni rh jr. serotonin type-3 receptors differentially modulate anxiety and aggression during withdrawal from adolescent anabolic steroid exposure. horm behav. 2020 mar;119:104650. doi: 10.1016/j.yhbeh.2019.104650. epub 2019 dec 15. pmid: 31805280. [21] kanayama g, brower kj, wood ri, hudson ji, pope hg jr. anabolic-androgenic steroid dependence: an emerging disorder. addiction. 2009 dec;104(12):1966-78. doi: 10.1111/j.1360-0443.2009.02734.x. pmid: 19922565; pmcid: pmc2780436. [22] piacentino d, kotzalidis gd, del casale a, aromatario mr, pomara c, girardi p, sani g. anabolic-androgenic steroid use and psychopathology in athletes. a systematic review. curr neuropharmacol. 2015 jan;13(1):101-21. doi: 10.2174/1570159x13666141210222725. pmid: 26074746; pmcid: pmc4462035. [23] hauger le, westlye lt, bjřrnebekk a. anabolic androgenic steroid dependence is associated with executive dysfunction. drug alcohol depend. 2020 mar 1;208:107874. doi: 112 10.1016/j.drugalcdep.2020.107874. epub 2020 jan 17. pmid: 31972519. [24] hauger le, sagoe d, vaskinn a, arnevik ea, leknes s, jřrstad ml, bjřrnebekk a. anabolic androgenic steroid dependence is associated with impaired emotion recognition. psychopharmacology (berl). 2019 sep;236(9):2667-2676. doi: 10.1007/s00213-019-05239-7. epub 2019 apr 2. pmid: 30941469. [25] melchert rb, welder aa. cardiovascular effects of androgenic-anabolic steroids. med sci sports exerc. 1995 sep;27(9):1252-62. pmid: 8531623. [26] pärssinen m, seppälä t. steroid use and long-term health risks in former athletes. sports med. 2002;32(2):83-94. doi: 10.2165/00007256-200232020-00001. pmid: 11817994. [27] pärssinen m, kujala u, vartiainen e, sarna s, seppälä t. increased premature mortality of competitive powerlifters suspected to have used anabolic agents. int j sports med. 2000 apr;21(3):225-7. doi: 10.1055/s-2000-304. pmid: 10834358. [28] smit dl, buijs mm, de hon o, den heijer m, de ronde w. positive and negative side effects of androgen abuse. the haarlem study: a one-year prospective cohort study in 100 men. scand j med sci sports. 2021 feb;31(2):427-438. doi: 10.1111/sms.13843. epub 2020 nov 4. pmid: 33038020. [29] eklöf ac, thurelius am, garle m, rane a, sjöqvist f. the anti-doping hot-line, a means to capture the abuse of doping agents in the swedish society and a new service function in clinical pharmacology. eur j clin pharmacol. 2003 nov;59(8-9):571-7. doi: 10.1007/s00228-003-0633-z. epub 2003 sep 12. pmid: 13680032. agnieszka grużewska kolegium nauk medycznych, uniwersytet rzeszowski al. mjr. w. kopisto 2a, 35-959 rzeszów abstract 52 bednarz, krzysztof, basiaga, bartosz, trojan, sara, leśniak, marek, kwieciński, jakub, miszuda, sławomir, błaszczyk, agnieszka, fussek-styga, urszula, szwedkowicz, agata & heluszka, jakub. modern methods of treating neurological diseases. quality in sport. 2023;12(1):52-61. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.12.01.006 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43580 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 15.04.2023. revised: 20.04.2023. accepted: 30.04.2023. published: 30.04.2023. nowoczesne metody leczenia chorób neurologicznych modern methods of neurological diseases therapy krzysztof bednarz 1, 0000-0002-8910-1697 bartosz basiaga 1, 0009-0009-8300-0674 sara trojan 2, 0009-0007-9628-6726 marek leśniak 3, 0009-0008-0720-9997 jakub kwieciński 2,0009-0003-1219-7138 sławomir miszuda 2, 0009-0008-4085-3653 agnieszka błaszczyk 2, 0009-0004-3460-1514 urszula fussek-styga 4, 0009-0007-9358-8673 agata szwedkowicz 5, 0009-0005-1285-2643 jakub heluszka 6, 0009-0002-6965-8073 1. śląski uniwersytet medyczny w katowicach 2. zagłębiowskie centrum onkologii im. sz. starkiewicza w dąbrowie górniczej 3. wojewódzki szpital specjalistyczny megrez sp. z o.o. w tychach 4. okręgowy szpital kolejowy w katowicach 5. pomorski uniwersytet medyczny w szczecinie 6. zespół zakładów opieki zdrowotnej w cieszynie correspondence: krzysztof bednarz1, bartosz basiaga2, sara trojan3, marek leśniak4, jakub kwieciński5, sławomir miszuda6, agnieszka błaszczyk7, urszula fussek-styga8, agata szwedkowicz9, jakub heluszka10 abstract the aim of the study the aim of the article is to summarize the current state of knowledge about brain-computer interfaces (bci), which are systems that give the ability to control electronic devices by recording the activity of nerve cells. 1 kbednarz9718@gmail.com 2 bartoszbasiaga@gmail.com 3 saratrojan96@gmail.com 4 lesniak.marek777@gmail.com 5 j.kwiecinski94@gmail.com 6 smiszuda@gmail.com 7 agnieszka_blaszczyk96@wp.pl 8 urszulafussek@gmail.com 9 szwedkowiczagata@gmail.com 10 heluszka.jakub@gmail.com https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.12.01.006 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43580 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) 53 materials and methods the article was based on a literature review in the pubmed data base. conclusions disorders of nervous system are great therapeutic challenge due to the limited regenerative ability of the neural tissue. in the future, bci may become an opportunity to improve the quality of life of patients with neurological conditions. thanks to technological progress and increasing knowledge about the physiology of neurons, there are growing possibilities of using this system. there have been trials in patients with various types of neurological deficits, including movement disorders and aphasia. brain-computer interfaces can also be helpful in the case of vision loss, epilepsy and many other diseases. key words: brain-computer interface (bci), paresis, locked-in syndrome, aphasia, vision loss streszczenie cel artykułu celem artykułu jest podsumowanie aktualnego stanu wiedzy na temat interfejsów mózg-komputer (bci), czyli systemów umożliwiających kontrolowanie urządzeń elektronicznych przez rejestrację aktywności komórek nerwowych. materiały i metody artykuł oparty został na przeglądzie literatury w bazie danych pubmed. wnioski zaburzenia układu nerwowego stanowią duże wyzwanie terapeutyczne ze względu na ograniczoną zdolność regeneracji tkanki nerwowej. w przyszłości bci może stać się szansą na poprawę jakości życia pacjentów z chorobami neurologicznymi. dzięki postępowi technologicznemu i wzrastającym zdolnościom w zakresie fizjologii neuronów, rosną możliwości wykorzystania tego systemu. przeprowadzono badania kliniczne na pacjentach z różnymi rodzajami deficytów neurologicznych, w tym zaburzeniami ruchowymi i afazją. interfejsy mózg-komputer mogą również być pomocne w przypadku utraty wzroku, padaczki i wielu innych chorób. słowa kluczowe: interfejs mózg-komputer (bci), niedowad, zespół zamknięcia, afazja, utrata wzroku. 1. wstęp interfejs mózg komputer (ang. brain-computer interface, bci) jest systemem pozwalającym rejestrować aktywność elektryczną komórek nerwowych mózgu, a następnie wzmacniać, filtrować i tłumaczyć odbierane impulsy na sygnał cyfrowy i przy pomocy oprogramowania komputerowego przekształcać je na konkretne komendy przekazywane do różnego typu urządzeń zewnętrznych. cały proces zachodzi z pominięciem układu mięśniowo-szkieletowego, który w normalnych warunkach jest efektorem zaplanowanych w ośrodkowym układzie nerwowym (oun) interakcji z otoczeniem [1]. ważną częścią bci jest także informacja zwrotna (ang. feedback) dotycząca wykonanej za pomocą bci akcji (śledzenie wzrokiem poruszanego na ekranie kursora lub ruchu protezą kończyny), która trafia do oun i umożliwia korygowanie aktywności komórek nerwowych i coraz precyzyjniejsze korzystanie z systemu. tak powstaje pętla wzajemnego oddziaływania mózgu i urządzenia. wydarzeniem, które można uznać za pierwszy krok do skonstruowania systemów bci było wynalezienie elektroencefalografii (eeg) przez hansa bergera w 1924 roku, a następnie stopniowe udoskonalanie tej technologii. eeg pozwoliła odbierać informacje o elektrycznej aktywności komórek nerwowych kory mózgowej i stała się jednym z najważniejszych narzędzi diagnostycznych w schorzeniach układu nerwowego, takich jak padaczka, zaburzenia snu i wiele innych [2]. początek badań nad bci miał miejsce na przełomie lat 60. i 70. xx wieku m.in. na uniwersytecie kalifornijskim w los angeles, gdzie prowadzono eksperymenty na zwierzętach mające na celu uzyskanie bezpośredniego połączenia między mózgiem i zewnętrznym urządzeniem [3]. od tamtego czasu bci znacznie się rozwinęły, co jest związane z postępem technologicznym i miniaturyzacją urządzeń oraz rosnącą wiedzą na temat układu nerwowego, w tym coraz dokładniejszym poznaniem lokalizacji funkcji w korze mózgowej. 2. typy systemów bci obecnie istniejące systemy bci można podzielić na inwazyjne oraz nieinwazyjne [4]. systemy nieinwazyjne opierają się na rejestracji informacji o aktywności dużych populacji komórek nerwowych za 54 pomocą eeg, fmri lub fnirs bez konieczności naruszania ciągłości tkanek. zaletą, w tym przypadku, jest z pewnością większy stopień bezpieczeństwa związany z brakiem konieczności interwencji neurochirurgicznej, która obarczona jest ryzykiem powikłań, takich jak zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych i mózgu oraz uszkodzenie tkanki nerwowej lub naczyń krwionośnych w przypadku elektrod umieszczanych głębiej w tkance mózgowej. wadą systemów nieinwazyjnych opartych na eeg jest mniejsza siła i jakość sygnału. wynika to z obecności opon mózgowych, kości czaszki i skóry oddzielających tkankę mózgową od czujnika oraz zakłóceń generowanych przez ruchy ciała i aktywność elektryczną mięśni szkieletowych [3]. kolejną wadą nieinwazyjnych bci korzystających z eeg jest niska rozdzielczość przestrzenna wynikająca z faktu, iż pojedyncza elektroda odbiera sygnały z dużej populacji komórek nerwowych, czyli lokalne potencjały synaptyczne (local synaptic field potentials, lfps) [5]. utrudnia to kontrolę bardziej precyzyjnych urządzeń zewnętrznych. z kolei powszechne wykorzystanie systemów opartych na pomiarze aktywności określonych rejonów mózgu poprzez pomiar zmian metabolizmu tkanek (fmri, fnirs, pet) jest ograniczone przez duży rozmiar i wysoką cenę urządzeń rejestrujących sygnał oraz słabą rozdzielczość czasową i wynikające z niej kilkusekundowe opóźnienia między faktyczną zmianą aktywności określonego rejonu mózgu, a zarejestrowaniem tej zmiany przez odbiornik i wykonanie komendy przez urządzenie. bci oparte na eeg można podzielić biorąc pod uwagę rodzaj rejestrowanej aktywności. wyróżnia się systemy oparte na desynchronizacji związanej z bodźcem (erdevent related desynchronization), potencjałach wywołanych (erp—event-related potentials), wzrokowych potencjałach wywołanych stanu ustalonego (ssvep—steady-state visual evoked potentials), zmianach aktywności mózgu w odpowiedzi na bodźce akustyczne (assr—auditory steady-state response), wolnych potencjałach korowych (scp—slow cortical potentials) oraz oscylacjach czuciowo-ruchowych (smr—sensorimotor oscillations) [5]. z racji na brak konieczności interwencji neurochirurgicznej i niewielkie rozmiary bci oparte na eeg poza medycyną znalazły także zastosowanie komercyjne. urządzenia oparte na wzrokowych potencjałach wywołanych, które są rejestrowane w eeg nad korą wzrokową w płacie potylicznym w odpowiedzi na bodźce wzrokowe o określonej częstotliwości, umożliwiają do pewnego stopnia sterownie urządzeniami elektronicznymi np. poprzez zarządzanie menu za pomocą skupiania wzroku na konkretnych elementach lub sterowanie w grach video za pomocą ssvep-bci [6]. miały też miejsce udane próby sterowania lotem drona za pomocą bci opartego na erd i ssvep [7-9]. można przypuszczać, że w mniej lub bardziej odległej przyszłości bci umożliwią zarządzanie wieloma używanymi na co dzień urządzeniami elektronicznymi wyłącznie za pomocą aktywności mózgowej. warto także krótko wspomnieć o interfejsie korzystającym z eeg, umożliwiającym przekazywanie informacji pomiędzy mózgami rożnych osobników (brain–brain interface). badania nad tą technologią początkowo były prowadzone na gryzoniach i wykazały, że możliwe jest przekazywanie informacji dotyczących sposobu wykonania zadania (za które zwierzę otrzyma nagrodę) pomiędzy mózgami badanych szczurów [10]. miały także miejsce próby z udziałem ludzi [11,12]. w badaniu systemu brainnet, 5 zespołów składających się z 3 uczestników grało w grę tetris, która polega na jak najdokładniejszym dopasowywaniu klocków o różnym kształcie do układu na planszy poprzez ich obracanie. dwóch uczestników widziało planszę i na tej podstawie podejmowało decyzję, czy wykonać obrót, czy upuścić klocek bez manipulowania nim, a swoją decyzję przekazywali skupiając wzrok na ekranie z odpowiedzią (obrócić klocek? tak/nie). odpowiedzi były wyświetlane w różnych częstotliwościach (tak 17 hz, nie 15 hz), co umożliwiało ich odróżnienie na podstawie rejestracji aktywności kory wzrokowej, która różni się w zależności od częstotliwości rejestrowanego obrazu. zapisy eeg wzrokowych potencjałów wywołanych z nad płatów potylicznych były przekazywane do komputera, przetwarzane i przekazywane za pomocą przezczaszkowej stymulacji magnetycznej (tms) kory potylicznej trzeciemu uczestnikowi, który podejmował decyzję o zmianie pozycji klocków, mimo iż nie widział planszy. okazało się, że trafność decyzji podejmowanych przez gracza obracającego klocki była istotnie wyższa (81,25%), niż mogłoby wynikać z prawdopodobieństwa wykonania prawidłowej akcji na zasadzie ślepego trafu (50%), co oznacza, że na podejmowane w trakcie gry decyzje miały wpływ dane przekazane od osób obserwujących planszę [12]. tego typu systemy mogą w przyszłości stać się narzędziem służącym do grupowego rozwiązywania problemów z użyciem informacji przekazywanych bezpośrednio między mózgami uczestników grupy. z kolei inwazyjne bci mogą się opierać, podobnie jak eeg, na rejestrowaniu lfp, ale za pomocą elektrod elektrokortykograficznych (ecog) umieszczonych nadlub podtwardówkowo na powierzchni kory mózgowej, dzięki czemu sygnał jest silniejszy, a szum tła zredukowany. elektrody można także umieścić głębiej w tkance mózgowej w bezpośrednim sąsiedztwie neuronów, gdzie rejestrują one potencjały czynnościowe pojedynczych komórek nerwowych lub lfp [13]. inwazyjne bci stwarzają większe zagrożenie dla pacjenta, gdyż wymagają interwencji neurochirurgicznego, ale jednocześnie zapewniają uzyskanie sygnału o lepszej jakości i wysokiej rozdzielczości czasowej i przestrzennej, co umożliwia kontrolę bardziej precyzyjnych urządzeń przy pomocy opartego na nich bci [14]. w przypadku elektrod wszczepianych w głąb tkanki mózgowej dodatkowym 55 utrudnieniem jest tworzenie się blizny glejowej wokół elektrody, co utrudnia przewodzenie i odbiór sygnałów elektrycznych generowanych przez komórki nerwowe. problem ten można jednak zniwelować poprzez wykonywanie elektrod z odpowiednich materiałów zmniejszających aktywność okolicznych komórek glejowych [15]. systemy bci mogą nie tylko ułatwiać życie osób zdrowych, ale także być narzędziem umożliwiającym poprawę funkcjonowania pacjentów ze schorzeniami neurologicznymi, którzy cierpią z powodu deficytów ruchowych, takich jak niedowłady czy utraty kończyny lub też nie mogą komunikować się ze światem zewnętrznym z powodu zespołu zamknięcia (locked-in syndrom) towarzyszącego udarom z zakresu tętnicy podstawnej i zaawansowanej postaci stwardnienia zanikowego bocznego (sla). 3. zastosowania medyczne zaburzenia ruchowe zaburzenia układu ruchu związane ze schorzeniami układu nerwowego znacznie ograniczają normalne funkcjonowanie dotkniętych nimi pacjentów, a w skrajnych przypadkach potrafią niemal całkowicie uniemożliwić komunikację ze światem zewnętrznym mimo zachowanej świadomości i funkcji poznawczych (zespół zamknięcia). możliwości pomocy takim osobom są mocno ograniczone i skupiają się głównie na różnych formach rehabilitacji ruchowej, której efekty są w dużej części przypadków niezadowalające. szansą na poprawę stanu pacjentów z uszkodzeniami układu ruchu stanowią bci, a badania nad możliwością sterowania protezami kończyn bezpośrednio za pomocą aktywności mózgowej trwają już od wielu lat. ważnym krokiem w tej dziedzinie było opracowanie bci umożliwiającego kontrolę robotycznego ramienia za pomocą aktywności kory ruchowej wywoływanej wyobrażaniem sobie wykonywania danego ruchu (ang. motor imagery, mi) i rejestrowanej przy pomocy wszczepionych inwazyjnie elektrod [16-23]. początkowo próby z tego typu urządzeniem przeprowadzano na małpach, które za pomocą mechanicznej kończyny sterowanej rejestrowaną w ich korze ruchowej aktywnością neuronalną były w stanie podawać sobie jedzenie [16]. w późniejszych badaniach małpy wykonywały zadania korzystając z dwóch sterowanych aktywnością neuronalną kończyn [17]. w badaniu braingate2 z udziałem 58-letniej kobiety (uczestnik s3) i 65-letniego mężczyzny (uczestnik t2) z tetraplegią spowodowaną udarem pnia mózgu podobny system umożliwił wykonywanie czynności typu sięgania i chwytania [18]. jeden z uczestników z wszczepionym 5 lat wcześniej implantem był w stanie przy pomocy mechanicznego ramienia napić się z butelki (rys. 2). aktywność neuronalna populacji komórek obszaru kory ruchowej zarządzającego dominującą kończyną górną była rejestrowana za pomocą 96-kanałowej płytki mikroelektrodowej o wymiarach 4x4 mm. w innym badaniu 52-letniej kobiecie, która z powodu zmian zwyrodnieniowych w rdzeniu kręgowym utraciła zdolność poruszania kończynami, wszczepiono do lewej kory ruchowej implant o takich samych wymiarach i liczbie elektrod jak w poprzednim badaniu [19]. pacjentka w wyniku treningu nauczyła się sięgać i podnosić przedmioty za pomocą mechanicznego ramienia kontrolowanego aktywnością neuronalną związaną z mi. rys. 1. uczestniczka s3 badania braingate2 pijąca z butelki przy pomocy robotycznego ramienia kierowanego aktywnością kory motorycznej [18]. 56 do kontroli mechanicznego ramienia próbowano także wykorzystać nieinwazyjne bci. hybrydowy bci oparty na eeg rejestrującym aktywność związaną z mi i ssvep wspomagany przez elektromiografię (emg) umożliwił zapisanie kilku liter przy użyciu robotycznego ramienia [20]. w innym badaniu testowano bci oparty na ssvep wspomagany przez elektrookulografię (eog) [21]. zadaniem ssvep-bci była kontrola ruchów robotycznej kończyny, natomiast eog pełniła funkcję przełącznika aktywowanego poprzez kilkukrotne mrugnięcie, umożliwiającego aktywację lub dezaktywację interfejsu oraz anulowanie komend w celu uniknięcia wykonania przez urządzenie nieprawidłowego zadania. wszystkim 15 uczestnikom badania udało się obsługiwać mechaniczne ramię w celu chwytania, podnoszenia i przenoszenia obiektu docelowego z pozycji początkowej do określonej lokalizacji. wyniki wskazują na skuteczność kombinacji sygnałów eog i ssvep w wykonywaniu skomplikowanego zadania kontroli mechanicznej kończyny. poza kontrolą mechanicznych protez testowano także możliwość sterowania sztucznym egzoszkieletem [22,23]. tego typu mocowany na zewnętrz ciała mechanizm ma za zadanie wspomóc osłabioną np. w wyniku niedowładu siłę mięśniową w celu poprawy sprawności poruszania się. w jednym z badań testowano użyteczność egzoszkieletu sterowanego za pomocą sygnałów rejestrowanych przy użyciu eeg przez 11 w pełni sprawnych osób i 2 pacjentów z uszkodzeniami górnego odcinka szyjnego rdzenia kręgowego [22]. ruchy kończyn były monitorowane za pomocą emg. uczestnicy, w tym pacjent z uszkodzonym rdzeniem kręgowym, z powodzeniem wykonywali zadania ruchowe angażujące kończyny górne, takie jak noszenie i upuszczanie piłki, osiągając przy tym kąty w zaangażowanych stawach egzoszkieletu i własnych bardzo zbliżone do optymalnych dla danego ruchu oszacowanych za pomocą emg. w innym badaniu z udziałem pacjenta z tetraplegią spowodowaną uszkodzeniem rdzenia kręgowego na poziomie c4-c5 testowano egzoszkielet z interfejsem opartym na ecog (wireless implantable multichannel acquisition system for generic interface with neurons wimagine) [23]. bezprzewodowe rejestratory zewnątrzoponowe (zawierające 64 elektrody, każda o średnicy 2 mm), wszczepiono obustronnie nad obszarami czuciowo-ruchowymi korowej reprezentacji kończyny górnej. sygnały ecog z kory mózgowej generowane, gdy pacjent wyobrażał sobie wykonywanie danego ruchu (mi), były przetwarzane przez oprogramowanie i wysyłane w formie poleceń do egzoszkieletu. przez 24 miesiące pacjent za pomocą egzoszkieletu lub wirtualnego awatara wyświetlanego na ekranie coraz sprawniej wykonywał dwuręczne, wielostawowe ruchy kończynami górnymi oraz posługiwał się programem symulującym chodzenie. elektrody rejestrujące informacje z kory ruchowej w oun mogłyby być wykorzystywane nie tylko do kontroli urządzeń zewnętrznych w ramach bci. badania na małpach wykazały, iż istnieje możliwość rejestrowania potencjałów czynnościowych w neuronach kory ruchowej i przesyłania impulsów z pominięciem uszkodzonego segmentu do odbiornika znajdującego się poniżej poziomu uszkodzenia, który pobudza znajdujące się tam włókna drogi ruchowej i pozwala częściowo przywrócić aktywność motoryczną badanym zwierzętom [24]. po walidacji połączenia mózg-rdzeń kręgowy u sprawnych małp wykonano jednostronne uszkodzenie drogi korowo-rdzeniowej w odcinku piersiowym. już sześć dni po urazie i bez wcześniejszego treningu interfejs mózg-rdzeń kręgowy przywrócił zdolności lokomocyjne sparaliżowanej kończyny dolnej w ruchu na bieżni i na zwykłym podłożu. tego typu rozwiązanie mogłoby znaleźć zastosowanie u pacjentów z poprzecznym uszkodzeniem rdzenia kręgowego, którzy utracili kontrolę ruchową nad mięśniami poniżej poziomu uszkodzenia. komunikacja pacjentów z utratą zdolności mowy innym dużym wyzwaniem jest stworzenie interfejsu umożliwiającego generowanie mowy na podstawie aktywności neuronów w korze mózgu. taki system mógłby pomóc osobom, które utraciły zdolność komunikowania się za pomocą mowy, a uszkodzenie jest zlokalizowane poza korą mózgową. taka sytuacja ma miejsce np. u pacjentów z uszkodzeniami na poziomie pnia mózgu, którzy stracili kontrolę nad mięśniami artykulacyjnymi [25]. powstawanie mowy na poziomie oun jest procesem o ogromnym stopniu złożoności i zachodzącym na kilku etapach, do których należą przygotowanie koncepcyjne oraz kodowanie fonologiczne, fonetyczne i artykulacyjne [26]. procesy te angażują rozległe obszary płatów czołowych, skroniowych i ciemieniowych kory mózgowej [27]. sprawia to, że urządzenie rejestrujące aktywność komórkową musi zbierać informacje z o wiele większej populacji komórek nerwowych, niż ma to miejsce w przypadku opisanej wyżej kontroli nad pojedynczą kończyną. z tego powodu, jako sposób rejestracji aktywności korowej rozważa się raczej ecog zapewniającą odbiór sygnału dobrej jakości przy jednoczesnym pokryciu dużego obszaru kory. implanty z elektrodami wszczepianymi głębiej w tkankę mózgową rejestrują sygnały o wysokiej rozdzielczości przestrzennej, ale z mniejszych populacji neuronów, co stanowi istotne ograniczenie w tym zastosowaniu [28]. pożądane jest także generowanie mowy przez interfejs w czasie rzeczywistym bez nadmiernych opóźnień, co raczej wyklucza systemy oparte na fmri i fnirs. pierwsza próba wszczepienia implantu mającego połączenie z urządzeniem zewnętrznym w celu umożliwienia komunikacji z pacjentem z zespołem zamknięcia miała miejsce w 1998 [29]. badacze rejestrowali 57 aktywność komórek nerwowych za pomocą wszczepionej elektrody neurotroficznej, która miała za zadanie wspomagać wzrost zmielinizowanych włókien nerwowych. za pomocą rejestrowanych impulsów pacjent nauczył się poruszać kursorem, który umożliwił mu komunikację z otoczeniem. sposób komunikacji z chorymi dotkniętymi paraliżem był rozwijany pod postacią bci wykorzystującego aktywność mózgową do pisania słów na ekranie za pomocą wyświetlanej przed pacjentem klawiatury [30,31]. system tego typu umożliwił 58-letniej pacjentce z zaawansowanym sla i zespołem zamknięcia komunikowanie się za pośrednictwem ekranu kontrolowanego zmianami aktywności neuronalnej rejestrowanej przez znajdujące się nad lewą korą ruchową elektrody wewnątrzczaszkowe, które przekazywały impulsy do przekaźnika zlokalizowanego pod lewym obojczykiem, a ten z kolei wzmacniał sygnał i kierował go drogą bezprzewodową do komputera [30]. aktywność korowa była generowana, gdy pacjentka starała się poruszyć prawą ręką. testowano także system z 96-kanałowymi implantami mikroelektrodowymi wszczepionymi w obszar kory ruchowej kontrolujący ruchy kończyny górnej. pacjent wybierał kolejne litery na ekranie za pomocą kursora sterowanego zmianami aktywności w korze ruchowej [31]. największą wadą tych systemów była niska prędkość zapisywania kolejnych słów, która pozwalała na komunikację z prędkością około 10 słów na minutę, podczas gdy w tym samym czasie przy naturalnej mowie jest wypowiadanych około 150 słów. w przypadku dłuższych wypowiedzi stanowi to poważną przeszkodę. obiecującym kierunkiem wydaje się komputerowa synteza mowy na podstawie analizy aktywności kory związanej z ruchami mięśni tworzących aparat fonacyjny i artykulacyjny mowy. w badaniu prowadzonym na uniwersytecie kalifornijskim w san francisco ochotnicy leczeni z powodu padaczki z wszczepionymi elektrodami ecog odbierającymi sygnały z okolic korowych związanych z mową czytali na głos zdania [32]. w tym samym czasie sygnały z ecog były przesyłane do komputera, gdzie specjalnie stworzone oprogramowanie analizowało, w jaki sposób aktywność korowa przekłada się na ruch mięśni artykulacyjnych w trakcie wypowiadania konkretnego zdania. następnie na podstawie zebranych danych komputer symulował aktywność aparatu mowy i generował wypowiedź o takiej samej treści. w porównaniu z oryginalnym zdaniem to wygenerowane przez komputer było mniej wyraźne i trudniejsze do zrozumienia, jednak wzorce dźwiękowe zarejestrowane na wykresie obrazującym wysokość i amplitudę fali dźwiękowej w dużej części pokrywały się ze sobą [33]. oprogramowanie było w stanie generować wypowiedzi nawet, gdy badana osoba nie odczytywała wcześniej zdania na głos, ale jedynie wykonywała bezgłośne ruchy mięśniami artykulacyjnymi. stanowi to ogromny krok naprzód w drodze do stworzenia w pełni funkcjonalnego komputerowego generatora mowy. rys. 2. porównanie spektrogramów obrazujących strukturę dźwięku zdań wypowiadanych przez uczestnika badania i dźwięku zdań generowanych komputerowo na podstawie aktywności korowej rejestrowanej ecog [32]. wzrokowe implanty korowe połączenie mózgu z elektronicznymi urządzeniami zewnętrznymi może być także wykorzystane do pobudzania komórek nerwowych w celu zastąpienia uszkodzonych dróg biegnących do oun z narządów zmysłów. w przypadku uszkodzenia siatkówki (zwyrodnienie plamki żółtej związane z wiekiem, zwyrodnienie barwnikowe siatkówki) przy zachowanej drodze wzrokowej szansą na przywrócenie najbardziej podstawowych wrażeń wzrokowych są rozwijane od lat implanty siatkówkowe, takie jak system argus ii [34,35]. jednak, gdy 58 uszkodzone są drogi wzrokowe konieczne jest przekazanie impulsów bezpośrednio do kory wzrokowej. kolejne badania pozwalają coraz dokładniej poznawać strukturę kory wzrokowej i mechanizm odbioru i przetwarzania wrażeń wzrokowych [36,37]. ważną rolę odgrywają badania fosfenów, czyli wrażeń wzrokowych, które nie powstają pod wpływem impulsów z siatkówki, lecz są generowane w wyniku pobudzenia komórek nerwowych kory wzrokowej np. pod wpływem impulsu elektrycznego. dzięki badaniom fosfenów możliwe jest mapowanie retinotopowej organizacji kory wzrokowej i określenie lokalizacji grup komórek nerwowych, które muszą zostać pobudzone w celu wygenerowania konkretnych wrażeń wzrokowych w konkretnym obszarze pola widzenia [36]. istotne w kontekście wzrokowych implantów korowych jest też plastyczność, jaką kora mózgowa zachowuje nawet u osób dorosłych, dzięki czemu z czasem może coraz efektywniej przetwarzać impulsy dostarczane przez implant [38]. jednym z rozwijanych obecnie tego typu systemów jest orion, który wykorzystuje część rozwiązań stosowanych wcześniej w systemie argus ii [39]. obraz jest rejestrowany przez kamerę zamocowaną na okularach, z której sygnał jest przekazywany do jednostki przetwarzającej (video processing unit, vpu) generującej impulsy przekazywane bezprzewodowo do stymulatora z 60 elektrodami znajdującymi się nad korą wzrokową w okolicy bruzdy ostrogowej w płacie potylicznym. wrażenia wzrokowe, które odbiera pacjent, mają postać prostych błysków świetlnych i umożliwiają zlokalizowanie obiektów w polu widzenia, co ułatwia choremu codzienne funkcjonowanie np. w zakresie omijania przeszkód w trakcie poruszania się. obecnie trwa badanie z udziałem 5 niewidomych pacjentów z niewielką percepcją lub bez percepcji światła w obu oczach. badanie oceni bezpieczeństwo zabiegu wszczepienia korowej protezy wzrokowej i jej długoterminowej obecności w tkance mózgowej, a także niezawodność systemu i zdolność częściowego przywracania percepcji wzrokowej. pacjenci będą obserwowani przez 5 lat (clinicaltrials.gov identifier: nct03344848). terapia padaczki pojawiła się także koncepcja poprawy kontroli napadów padaczkowych za pomocą bci. elektrody umieszczone w mózgu miałyby rejestrować patologiczną aktywność neuronalną zwiastującą atak, a urządzenie rejestrujące analizowałoby te dane i generowało impulsy hamujące aktywność odpowiedniej populacji komórek nerwowych. badania sprawdzające skuteczność zamkniętej pętli rejestrującej i zapobiegającej atakom padaczkowym były prowadzone na szczurach [40]. interfejs bci oparty na elektrodach ecog rejestrujących sygnały z kory i wzgórza był w stanie trafnie przewidzieć 45% napadów, jednak ilość fałszywych predykcji wahała się od 20 do 100 w ciągu godziny. opracowanie bardziej precyzyjnego urządzenia rejestrującego aktywność neuronów i usprawnienie stosowanych algorytmów mogłoby się przełożyć na poprawę tego wyniku. 4. neuralink stosunkowo nowym systemem z grupy inwazyjnych interfejsów bci jest urządzenie firmy neuralink [41]. sam implant ma średnicę 23 mm i składa się z 96 nici o średnicy 4-6 mikrometrów zbudowanych z centralnie położonego przewodnika ze złota i otaczającego go poliimidu pełniącego rolę izolatora. cały implant zawiera 3072 elektrody (32 umieszczone na każdej nici), z których sygnał trafia do układu scalonego, gdzie jest wzmacniany. elektrody są umieszczane w mózgu przez specjalnie w tym celu zaprojektowanego robota neurochirurgicznego (rys.4), który jest w stanie wszczepiać 6 nici (192 elektrody) na minutę zachowując przy tym mikrometrową dokładność oraz z dużą precyzją omijając naczynia krwionośne, co minimalizuje ryzyko poważnych uszkodzeń tkanki mózgowej w czasie zabiegu. wszczepienie implantu nie powoduje zmian w wyglądzie zewnętrznym, ponieważ fragment kości i skalp skórny po zabiegu są umieszczane na swoim pierwotnym miejscu. w czasie wczesnych testów dane były przesyłane przewodowo z użyciem usb-c, jednak w późniejszych wersjach urządzenia przesył danych między rejestratorem w korze mózgowej, a zewnętrznym odbiornikiem ma być całkowicie bezprzewodowy. 59 rys. 3. robot neurochirurgiczny zaprojektowany w celu precyzyjnego umieszczania elektrod w tkance mózgowej. (a) załadowana kaseta do wszczepiania igły (b) kontaktowy czujnik pozycji mózgu (c) moduły świetlne o wielu niezależnych długościach fal (d) silnik igły (e) jedna z czterech kamer skupiająca się na igle podczas jej wprowadzania do tkanki (f) kamera z szerokim kątem widzenia pola operacyjnego (g) kamery stereoskopowe [41]. testy na zwierzętach pokazały także, że zabieg wszczepienia urządzenia jest w pełni odwracalny. miały już miejsce badania na szczurach i testy z udziałem świń, w czasie których rejestrowano aktywność neuronów związanych z percepcją węchową oraz monitorowano aktywność korową w czasie poruszania się zwierzęcia [42]. zademonstrowano także makaka, który był w stanie grać w prostą grę wyświetlaną na ekranie za pomocą zmian aktywności kory motorycznej rejestrowanej przy pomocy wszczepionego implantu [43]. urządzenie zostało wcześniej skalibrowane przy pomocy pomiarów aktywności korowej w rejonie odpowiedzialnym za dowolne ruchy kończyny górnej w czasie, gdy zwierzę sterowało nim za pomocą joysticka. elektrody mogą także wysyłać impulsy pobudzające znajdujące się w ich sąsiedztwie populacje komórek nerwowych, co w przyszłości mogłoby służyć dostarczaniu impulsów do odpowiednich pól korowych u pacjentów z uszkodzonymi drogami dośrodkowymi przewodzącymi informacje związane z percepcją czuciową. testy z udziałem ludzi nie miały jeszcze miejsca. opisywane przez twórców systemu możliwe zastosowania urządzenia w medycynie, czy codziennym życiu wydają się dalekie od realizacji. należy jednak podkreślić, że pod względem aspektów technicznych, takich jak duża liczba elektrod i kanałów przesyłu danych oraz sposób wszczepiania do oun, neuralink stanowi duży krok naprzód względem wcześniejszych tego typu systemów [41,44]. 5. podsumowanie przedstawione w tej pracy badania nad różnego typu systemami bci stanowią tylko niewielką część prowadzonych w ostatnich latach oraz trwających obecnie projektów z tej dziedziny. bci są stopniowo rozwijane i wykorzystuje się je w badaniach nad przywracaniem kolejnych funkcji u chorych z uszkodzeniami mózgu, rdzenia kręgowego i układu ruchu. do tej pory bci testowane były na wąskiej grupie pacjentów i pod wieloma względami nadal są niedoskonałe oraz wymagają dopracowania. mimo to technologia ta w przyszłości ma szansę na szersze zastosowanie w praktyce klinicznej, gdzie może okazać się pomocna w poprawie jakości życia pacjentów z niedowładami, utratą mowy, utratą wzroku i wieloma chorobami neurologicznymi, których możliwości terapeutyczne obecnie są mocno ograniczone. jeżeli technologia bci będzie nadal rozwijana to rozwiązania znane do niedawna z dzieł fantastyki naukowej mogą stać się narzędziem pozwalającym przywracać funkcje organizmu, które w wyniku chorób i urazów obecnie wydają się być bezpowrotnie utracone. konflikt interesów autorzy deklarują brak konfliktów interesów. 60 bibliografia 1. saha s, mamun ka, ahmed k, et al. progress in brain computer interface: challenges and opportunities. front syst neurosci. 2021;15:578875. doi: 10.3389/fnsys.2021.578875. 2. millett d,. hans berger: from psychic energy to the eeg. perspect biol med. 2001;44(4):522-542 3. kawala-sterniuk a, browarska n, al-bakri a, et al. summary of over fifty years with braincomputer interfaces-a review. brain sci. 2021;11(1):43. 4. rosenfeld jv, wong yt. neurobionics and the brain-computer interface: current applications and future horizons. med j aust. 2017;206(8):363-368. 5. buzsáki g, anastassiou ca, koch c. the origin of extracellular fields and currents--eeg, ecog, lfp and spikes. nat rev neurosci. 2012 jun;13(6):407-20. doi: 10.1038/nrn3241. pmid: 22595786. 6. filiz e, arslan rb. design and implementation of steady state visual evoked potential based brain computer interface video game. in: 2020 ieee 20th mediterranean electrotechnical conference (melecon), palermo, italy, 2020: 335-338. 7. lafleur k, cassady k, doud a, shades k, rogin e, he b. quadcopter control in three-dimensional space using a noninvasive motor imagery-based brain-computer interface. j neural eng. 2013 aug;10(4):046003. 8. duan x, xie s, xie x, meng y, xu z. quadcopter flight control using a non-invasive multi-modal brain computer interface. front neurorobot. 2019;13:23. 9. mei j, xu m, wang l, et al. using ssvep-bci to continuous control a quadcopter with 4-dof motions. annu int conf ieee eng med biol soc. 2020;2020:4745-4748. doi: 10.1109/embc44109.2020.9176408. 10. pais-vieira m, lebedev m, kunicki c, wang j, nicolelis ma. a brain-to-brain interface for real-time sharing of sensorimotor information. sci rep. 2013;3:1319. 11. rao rp, stocco a, bryan m, et al. a direct brain-to-brain interface in humans. plos one. 2014;9(11):e111332. doi: 10.1371/journal.pone.0111332. 12. jiang l, stocco a, losey dm, abernethy ja, prat cs, rao rpn. brainnet: a multi-person brain-tobrain interface for direct collaboration between brains. sci rep. 2019;9(1):6115. 13. waldert s, pistohl t, braun c, et al. a review on directional information in neural signals for brainmachine interfaces. j physiol paris. 2009;103:244-254. 14. miller kj, hermes d, staff np. the current state of electrocorticography-based brain-computer interfaces. neurosurg focus. 2020;49(1):e2. doi: 10.3171/2020.4.focus20104. 15. lecomte a, descamps e, bergaud c. a review on mechanical considerations for chronically-implanted neural probes. j neural eng. 2018;15(3):031001. doi:10.1088/1741-2552/aaa918. 16. velliste m, perel s, spalding mc, whitford as, schwartz ab. cortical control of a prosthetic arm for self-feeding. nature. 2008 may 22;453(7198):1098-101. doi: 10.1038/nature06996. pmid: 18432195. 17. ifft pj, shokur s, li z, lebedev ma, nicolelis ma. a brain-machine interface enables bimanual arm movements in monkeys. sci transl med. 2013 sep 25;5(210):210ra154. doi: 10.1126/scitranslmed.3006159. pmid: 24068740. 18. hochberg lr, bacher d, jarosiewicz b, et al. reach and grasp by people with tetraplegia using a neurally controlled robotic arm. nature. 2012;485(7398):372-375. 19. collinger jl, wodlinger b, downey je, et al. high-performance neuroprosthetic control by an individual with tetraplegia. lancet. 2013;381(9866):557-564. 20. gao q, dou l, belkacem an, chen c. noninvasive electroencephalogram based control of a robotic arm for writing task using hybrid bci system. biomed res int. 2017;2017:8316485. 21. zhu y, li y, lu j, li p. a hybrid bci based on ssvep and eog for robotic arm control. front neurorobot. 2020;14:583641. 22. kawase t, sakurada t, koike y, kansaku k. a hybrid bmi-based exoskeleton for paresis: emg control for assisting arm movements. j neural eng. 2017;14(1):016015. 23. benabid al, costecalde t, eliseyev a, et al. an exoskeleton controlled by an epidural wireless brainmachine interface in a tetraplegic patient: a proof-of-concept demonstration. lancet neurol. 2019;18(12):1112-1122. 24. capogrosso m, milekovic t, borton d, et al. a brain-spine interface alleviating gait deficits after spinal cord injury in primates. nature. 2016;539(7628):284-288. 25. papadopoulou sl, dionyssiotis y, krikonis k, lаgopati n, kamenov i, markoula s. therapeutic approaches in locked-in syndrome. folia med (plovdiv). 2019;61(3):343-351. 61 26. indefrey p. the spatial and temporal signatures of word production components: a critical update. front psychol. 2011;2:255. 27. hickok g, poeppel d. the cortical organization of speech processing. nat rev neurosci. 2007;8(5):393-402. doi: 10.1038/nrn2113. pmid: 17431404. 28. rabbani q, milsap g, crone ne. the potential for a speech brain-computer interface using chronic electrocorticography. neurotherapeutics. 2019;16(1):144-165. 29. kennedy pr, bakay ra. restoration of neural output from a paralyzed patient by a direct brain connection. neuroreport. 1998;9(8):1707-11. doi: 10.1097/00001756-199806220-00007. pmid: 9674581. 30. vansteensel mj, pels egm, bleichner mg, branco mp, denison t, freudenburg zv, gosselaar p, leinders s, ottens th, van den boom ma, van rijen pc, aarnoutse ej, ramsey nf. fully implanted brain-computer interface in a locked-in patient with als. n engl j med. 2016;375(21):2060-2066. doi: 10.1056/nejmoa1608085. pmid: 27959712. 31. pandarinath c, nuyujukian p, blabe ch, et al. high performance communication by people with paralysis using an intracortical brain-computer interface. elife. 2017;6:e18554. 32. anumanchipalli gk, chartier j, chang ef. speech synthesis from neural decoding of spoken sentences. nature. 2019;568(7753):493-498. doi: 10.1038/s41586-019-1119-1. epub 2019 apr 24. pmid: 31019308. 33. ucsf. speech synthesis from neural decoding of spoken sentences, https://www.youtube.com/watch?v=kbx9flj6wkw&t=26s, 24.04.2019. 34. mills jo, jalil a, stanga pe. electronic retinal implants and artificial vision: journey and present. eye (lond). 2017;31(10):1383-1398. doi: 10.1038/eye.2017.117. pmid: 28665461. 35. da cruz l, dorn jd, humayun ms, et al. five-year safety and performance results from the argus ii retinal prosthesis system clinical trial. ophthalmology. 2016;123(10):2248-2254. 36. brindley gs, lewin ws. the sensations produced by electrical stimulation of the visual cortex. j physiol. 1968;196(2):479-93. 37. winawer j, parvizi j. linking electrical stimulation of human primary visual cortex, size of affected cortical area, neuronal responses, and subjective experience. neuron. 2016;92(6):1213-1219. 38. castaldi e, lunghi c, morrone mc. neuroplasticity in adult human visual cortex. neurosci biobehav rev. 2020;112:542-552. 39. niketeghad s, pouratian n. brain machine interfaces for vision restoration: the current state of cortical visual prosthetics. neurotherapeutics. 2019;16(1):134-143. 40. maksimenko va, van heukelum s, makarov v, kelderhuis j, lüttjohann a, koronovskii a, hramov ae, van luijtelaar g. absence seizure control by a brain computer interface. sci rep. 2017;7(1):2487. 41. musk e. neuralink. an integrated brain-machine interface platform with thousands of channels. j med internet res. 2019;21(10):e16194. 42. neuralink progress update, summer 2020, https://www.youtube.com/watch?v=dvvmgjbl74w, 29.08.2020. 43. monkey mindpong, https://www.youtube.com/watch?v=rscul1sp4hq&ab_channel=neuralink, 09.04.2021. 44. pisarchik an, maksimenko va, hramov ae. from novel technology to novel applications: comment on "an integrated brain-machine interface platform with thousands of channels" by elon musk and neuralink. j med internet res. 2019;21(10):e16356. 41 szwedkowicz, agata, miszuda, sławomir, trojan, sara, fussek-styga, urszula, błaszczyk, agnieszka, kwieciński, jakub, basiaga, bartosz, bednarz, krzysztof, leśniak, marek & heluszka, jakub. treatment of depression with a combination of mirtazapine and venlafaxine a literature review. quality in sport. 2023;13(1):41-53. eissn 24503118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.13.01.004 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43660 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 22.04.2023. revised: 30.04.2023. accepted: 09.05.2023. published: 09.05.2023. treatment of depression with a combination of mirtazapine and venlafaxine a literature review leczenie depresji kombinacją mirtazapiny i wenlafaksyny przegląd literatury autorzy: 1. agata szwedkowicz (1) 0009-0005-1285-2643 2. sławomir miszuda (2) 0009-0008-4085-3653 3. sara trojan (2) 0009-0007-9628-6726 4. urszula fussekstyga (3) 0009-0007-9358-8673 5. agnieszka błaszczyk (2) 0009-0004-3460-1514 6. jakub kwieciński (2) 0009-0003-1219-7138 7. bartosz basiaga (4) 0009-0009-8300-0674 8. krzysztof bednarz (4) 0000-0002-8910-1697 9. marek leśniak (5) 0009-0008-0720-9997 10. jakub heluszka (6) 0009-0002-6965-8073 1. pomorski uniwersytet medyczny w szczecinie 2. zagłębiowskie centrum onkologii im. sz. starkiewicza w dąbrowie górniczej 3. okręgowy szpital kolejowy w katowicach 4. śląski uniwersytet medyczny w katowicach 5. wojewódzki szpital specjalistyczny megrez sp. z o. o. w tychach 6. zespół zakładów opieki zdrowotnej w cieszynie https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.13.01.004 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43660 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) 42 correspondence: agata szwedkowicz1, sławomir miszuda2, sara trojan3, urszula fussek-styga4, agnieszka błaszczyk5, jakub kwieciński6, bartosz basiaga7, krzysztof bednarz8, marek leśniak9, jakub heluszka10 abstract: introduction: clinical depression is a psychiatric disorder characterized by symptoms such as loss of interest and pleasure from typically enjoyable activities (anhedonia), pervasive low mood, and diminished energy leading to excessive fatigue and lower activity which have been present in a patient for at least two weeks. available therapies consist primarily of pharmacological intervention. indeed, some groups of medications such as ssris, snris, tca’s and tetracyclic antidepressants have been used to treat depression for decades, frequently in combinations. an example of such a combination is “california rocket fuel” composed of venlafaxine and mirtazapine objective: to review the current literature on the efficacy of the combination of venlafaxine and mirtazapine in treating clinical depression both in drug-resistant depression and as a first-line option. to explore the risks and benefits of this choice of therapy and discuss its potential mechanism of action. methods: literature review of pubmed, google scholar, science direct, and available medical textbooks. conclusions: treatment with venlafaxine and mirtazapine is safe, especially for drug-resistant depression. it is worth considering adding venlafaxine to already ongoing pharmacotherapy with mirtazapine when the patient experiences sleepiness and the symptoms of depression have not been sufficiently reduced. augmenting venlafaxine treatment with mirtazapine also seems necessary when the patient complains of insomnia. one may consider implementing such therapy as a first-line treatment in patients who suffer from depression for a long time and experience insomnia in its course. keywords: clinical depression, mirtazapine, venlafaxine, california rocket fuel abstrakt: wstęp: depresja jest zaburzeniem psychiatrycznym charakteryzującym się symptomami takimi jak utrata zainteresowań i przyjemności z zajęć normalnie będących źródłem przyjemności (anhedonia), obniżony nastrój i energia prowadząca do przesadnego zmęczenia i zmniejszonej aktywności przez przynajmniej dwa tygodnie. dostępne terapie składają się głównie z farmakologicznej interwencji. niektóre grupy leków takie jak ssri,, snri , tlpd i czteropierścieniowe leki przeciwdepresyjne są używane w celu leczeniu depresji od dekad, nierzadko w kombinacjach. przykładem tego typu połączenia jest “california rocket fuel”, które zawiera mirtazapinę i wenlafaksynę. 1szwedkowiczagata@gmail.com 2smiszuda@gmail.com 3saratrojan96@gmail.com 4urszulafussek@gmail.com 5agnieszka_blaszczyk96@wp.pl 6j.kwiecinski94@gmail.com 7bartoszbasiaga@gmail.com 8kbednarz9718@gmail.com 9lesniak.marek777@gmail.com 10heluszka.jakub@gmail.com 43 cel: rewizja obecnej literatury na temat skuteczności kombinacji wenlafaksyny i mirtazapiny w leczeniu depresji zarówno lekoopornej, jak i jako lek pierwszego rzutu. eksploracja ryzyka i zysków z takiego wyboru leczenia i omówienie jego potencjalnego mechanizmu działania. metody: przegląd literatury z pubmed, google scholar i science direct. wnioski; leczenie kombinacją wenlafaksyny i mirtazapiny jest bezpieczne, szczególnie jako leczenie lekoopornej depresji. warto rozważyć włączenie wenlafaksyny do terapii mirtazapiną, gdy pacjent doświadcza senności i jednocześnie objawy depresji nie zostały wystarczająco zredukowane..włączenie mirtazapiny do leczenia wenlafaksyną wydaje się również potrzebne, gdy pacjent doświadcza bezsenności. można rozważnie zastanawiać się nad włączeniem takiej terapii jako leczenie pierwszego rzutu u pacjentów, którzy na depresję chorują długo, ciężko i doświadczają w jej przebiegu bezsenności. słowa klucze: depresja, mirtazapina, wenlafaksyna, californian rocket fuel depresja: depresja jest zaburzeniem psychiatrycznym charakteryzującym się symptomami takimi jak utrata zainteresowań i przyjemności z zajęć normalnie będących jej źródłem (anhedonia), obniżony nastrój i energia prowadząca do przesadnego zmęczenia i zmniejszonej aktywności przez przynajmniej dwa tygodnie. twierdzi się, że depresja prawie zawsze jest kumulatywnym skutkiem aż trzech czynników: genetycznych predyspozycji, psychologicznych i środowiska pacjenta.(gałecki i szulc, 2018) patofizjologia zaburzenia nie została jeszcze całkowicie zrozumiała. obecne stanowisko środowiska medycznego jest takie, że jest ono między innymi spowodowane zaburzeniem neuroprzekaźnictwa w ośrodkowym układzie nerwowym, najbardziej w przekaźnictwie serotoninowym ( hipoteza serotoninowa), lecz również noradrenaliny (hipoteza katecholaminowa). natomiast podkreśla się, że niedobór monoamin może być wtórnym skutkiem innych, pierwotnych nieprawidłowości. zauważone zostało zwiększone przewodnictwo cholinergiczne. spośród przyczyn biologicznych depresji upatruje się ich także w zmianach ekspresji genów odpowiedzialnych za powstawanie w komórkach nerwowych czynników neurotroficznych, np. takich jak neurotroficzny czynnik pochodzenia mózgowego. spostrzeżono, że stymulacja określonych regionów mózgu może mieć działanie przeciwdepresyjne, lecz wyniki badań neuroobrazowych w depresji nie były wystarczająco podobne, żeby bezsprzecznie uznać je za wiodący czynnik depresji. podejrzewa się że zaburzenia aktywności osi podwzgórzeprzysadka-nadnercza prowadzące do hiperkortyzolemii uczestniczą w rozwoju zaburzeń depresyjnych. integracją wszystkich tych hipotez jest teoria neurorozwojowa. podkreśla ona rolę wpływu wydarzeń z najwcześniejszych etapów życia człowieka (okres prenatalny, wczesne lata życia oraz okres adolescencji) dla rozwoju zaburzeń depresyjnych pacjenta, byłoby to efektem zmian epigenetycznych.(stahl, 2013, gałecki i szulc, 2018) epidemiologia: chorobowość roczna na zaburzenia depresyjne na rok 2012 szacowała się na 0,6-10,3/100. najczęściej diagnozuję się depresję w przedziale wiekowym 20-40 lat, dotyka co dziesiątego mężczyzny i co piątą kobietę. rozpowszechnienie depresji w ciągu całego życia waha się w zakresie od 14,4 do 18%. jest drugą najczęstszą przyczyną niepełnosprawności wynikającą ze stanu zdrowia za chorobą niedokrwienną serca na rok 2017.(gałecki i szulc, 2018) dane z dokumentów realizacji recept na rok 2019 wykazują, że tego roku recepty na leki przeciwdepresyjne refundowane i nierefundowane zrealizowało łącznie 3.8 miliony osób w polsce. spośród 1.28 milionów osób realizujących recepty na refundowane leki przeciwdepresyjne, aż 69,3% stanowiły kobiety, a najliczniej reprezentowaną grupą wiekową były osoby w wieku 55-64 lata (raport nfz o depresji, 2020). diagnostyka: kryteria diagnostyczne epizodu depresyjnego według icd-10: g1 epizod depresyjny trwa przez co najmniej dwa tygodnie g2 w żadnym okresie życia nie występowały dotąd objawy hipomaniakalne lub objawy maniakalne wystarczające do spełnienia kryteriów epizodu hipomaniakalnego lub maniakalnego (f30.0-) g3 najczęściej stosowane przesłanki wykluczenia. przyczyny epizodu nie wiążą się z używaniem substancji psychoaktywnych (f10-f19) ani jakimkolwiek zaburzeniem organicznym (w rozumieniu f00-f09) 44 według klasyfikacji icd-10, aby stwierdzić występowanie epizodu depresyjnego, muszą występować przez co najmniej dwa tygodnie przynajmniej dwa z trzech poniższych objawów: ● obniżenie nastroju, ● utrata zainteresowań i zdolności do radowania się (anhedonia), ● zmniejszenie energii prowadzące do wzmożonej męczliwości i zmniejszenia aktywności, oraz dwa lub więcej spośród następujących objawów: ● osłabienie koncentracji i uwagi, ● niska samoocena i mała wiara w siebie, ● poczucie winy i małej wartości, ● pesymistyczne, czarne widzenie przyszłości, ● myśli i czyny samobójcze, ● zaburzenia snu, ● zmniejszony apetyt. według klasyfikacji dsm-5 kryteria rozpoznania epizodu dużej depresji przedstawiają się w taki sposób: a. w okresie dwóch tygodni lub dłuższym występowało 5 lub więcej spośród poniżej wymienionych objawów (co stanowi istotną zmianę w stosunku do wcześniejszego funkcjonowania), przy czym co najmniej jednym z nich było (1) obniżenie nastroju lub (2) anhedonia: 1. obniżony nastrój przez większą część dnia i niemal codziennie (u dzieci lub młodzieży zamiast nastroju obniżonego może występować nastrój drażliwy). 2. wyraźnie mniejsze zainteresowanie i satysfakcja z niemal wszystkich aktywności (anhedonia). 3. zmniejszenie masy ciała pomimo braku stosowania diet albo zwiększenie masy ciała (zmiany wyniosły więcej niż 5% masy ciała w ciągu miesiąca) lub zmniejszenie się lub zwiększenie się apetytu obecne niemal codziennie. 4. bezsenność lub wzmożona senność niemal codziennie. 5. pobudzenie psychoruchowe lub spowolnienie występujące niemal codziennie (które jest zauważalne dla otoczenia, a nie stanowi jedynie subiektywnego poczucia pacjenta). 6. męczliwość lub utrata energii obecne niemal codziennie. 7. poczucie własnej niskiej wartości lub nadmierne, nieadekwatne poczucie winy (może mieć charakter urojeniowy) obecne niemal codziennie (lecz nie sprowadzające się tylko do wyrzucania sobie faktu bycia chorym). 8. zmniejszona zdolność koncentracji lub brak decyzyjności obecne niemal codziennie. 9. nawracające myśli o śmierci (lecz nie sprowadzające się tylko do lęku przed umieraniem), nawracające myśli samobójcze bez sprecyzowanego planu samobójczego lub z planem samobójczym lub próby samobójcze. b. objawy są przyczyną klinicznie istotnego cierpienia lub upośledzenia w funkcjonowaniu społecznym, zawodowym lub innych ważnych obszarach funkcjonowania. c. nie ma podstaw, aby epizod ten przypisywać działaniu substancji przyjmowanych przez pacjenta lub innym przyczynom medycznym związanym ze stanem zdrowia pacjenta. d. występowanie wymienionych objawów nie jest łatwiejsze do wyjaśnienia obecnością zaburzeń schizoafektywnych, schizofrenii, zaburzeń podobnych do schizofrenii (ang. schizofreniform disorder), zaburzeń urojeniowych lub innych zaburzeń ze spektrum zaburzeń psychotycznych. e. nigdy nie miał miejsca epizod manii ani też epizod hipomanii. leczenie: dostępne terapie składają się głównie z farmakologicznej interwencji, jakkolwiek psychoterapia jest również postrzegana jako istotna część leczenia. ponadto, terapia elektrowstrząsowa (ect) także jest stosowana, gdy zajdzie taka konieczność. niektóre grupy leków takie jak ssri (selektywne inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny), snri (selektywne inhibitory zwrotnego wychwytu serotoniny i noradrenaliny), tlpd (trójcykliczne leki przeciwdepresyjne), selektywne inhibitory wychwytu zwrotnego noradrenaliny (nri), inhibitory monoaminooksydazy (imao) i czteropierścieniowe leki przeciwdepresyjne są używane w celu leczenia depresji od dekad, nierzadko w kombinacjach.(gałecki i szulc, 2018) przykładem tego typu połączenia jest “california rocket fuel” (kalifornijskie paliwo rakietowe), które zawiera mirtazapinę i wenlafaksynę. odkąd uznany psychofarmakolog stephen stahl spopularyzował to połączenie z powodu wielu równoczesnych 45 mechanizmów działania na gospodarkę neuroprzekaźników, zauważalne jest zwiększone zainteresowanie jego skutecznością. efektywność leków przeciwdepresyjnych szacowana jest na 70%(gałecki i szulc, 2018). obecnie sądzi się, że substancje z grupy selektywnych inhibitorów zwrotnego wychwytu serotoniny są lekami pierwszego rzutu. jeśli po sześciu-ośmiu tygodniach leczenia maksymalnymi dawkami określonego leku z grupy ssri nie obserwuje się poprawy, zmienia się lek na inny z tej samej grupy. jeśli zmiana leku nie przyniesie oczekiwanej poprawy, wybieramy lek z innej grupy, najbardziej zalecane w takiej sytuacji są leki z grupy snri. jeśli uzyskamy poprawę to kontynuujemy leczenie przez co najmniej 6 miesięcy od uzyskania remisji. w przypadku kolejnego epizodu depresji leczenie powinno trwać nawet dwa lata, a gdy jest to epizod trzeci i więcej należy rozważyć stałe leczenie farmakologiczne. w przypadku braku tolerancji przez pacjenta, należy zmienić lek. grupę leków, jak i samą konkretną substancję dobieramy również do stanu pacjenta, obecnych u niego objawów depresji, innych jednostek chorobowych i leków przez niego przyjmowanych. na rok 2019 najczęściej sprzedawanym lekiem przeciwdepresyjnym w polsce była sertralina, sprzedano 3 420 700 opakowań do 589 300 pacjentów, stanowiło to 16% sprzedanych leków z tej grupy. wenlafaksyna została sprzedana w liczbie 2 353 900 opakowań do 305 400 pacjentów, będąc na trzecim miejscu liczby sprzedanych opakowań, lecz dopiero piątym pod względem liczby pacjentów. (raport nfz o depresji, 2020) mirtazapina: należy do grupy czteropierścieniowych leków przeciwdepresyjnych. jej efekt przeciwdepresyjny najczęściej pojawia się po około czterech tygodniach użytkowania, ale może pojawić się również po dwóch. stosowana głównie w leczeniu depresji, lęku uogólnionego, czy fobii społecznej, a także jako środek nasenny. zaleca się stosowanie jej w depresji o średnim i ciężkim nasileniu. zalecane dawki wahają się od 15 mg do 45 mg na dobę. szczególnie stosowana w przypadku cech klinicznych depresji takich jak: agitacja, niepokój, bezsenność(gałecki i szulc, 2018). jest jednym z najbardziej sedatywnie działających leków antydepresyjnych, co ogranicza jej stosowanie.(stahl,2013) mechanizm działania: hamuje ośrodkowo presynaptyczne receptory α2-adrenergiczne, tym samym nasila wyrzut noradrenaliny i serotoniny. jednakże, jej drugi mechanizm zwiększania uwalniania serotoniny może być istotniejszy. neurony norepinefryny z miejsca sinawego unerwiają ciała komórek neuronów serotoninoergicznych jądra szwu śródmózgowia i stymulują uwalnianie serotoniny z zakończeń aksonu serotoniny przez postsynaptyczny α1receptor na ciele komórek neuronów serotoninoergicznych. więc, gdy α2-antagonista powoduje zwiększony wyrzut noradrenaliny, to równocześnie powoduje stymulację receptora α1, tym samym powodując jeszcze większy wyrzut serotoniny z innych zakończeń aksonu, np w korze mózgu. ze względu na to, że hamuje receptory 5-ht2, 5-ht3, a także według niektórych źródeł 5ht-1a, to główną rolę w pobudzeniu układu serotoninoergicznego uczestniczy najprawdopodobniej 5ht-1. nie ma działania inhibującego wychwyt zwrotny serotoniny. przyjmuje się, że oba enancjomery mirtazapiny działają przeciwdepresyjnie. enancjomer r(-) blokuje receptory 5-ht3, a s(+) blokuję receptory α2 i 5-ht2. dzięki blokowaniu receptorów 5-ht3, które znajdują się w ośrodku chemowrażliwym (chemoreceptor trigger zone) w pniu mózgu, a także w układzie pokarmowym, zmniejszamy prawdopodobieństwo wystąpienia negatywnych efektów zwiększenia przekaźnictwa serotoninoergicznego w tych rejonach, takich jak: mdłości, wymioty czy biegunka. co więcej, gdy serotonina przyłącza się do receptorów 5-ht3, to zmniejsza wydzielanie wielu innych neuroprzekaźników, jak noradrenalina i acetylocholina, ale możliwe, że samej serotoniny, dopaminy i histaminy także. zablokowanie więc tego receptora może powodować odhamowanie i tym samym wzrost uwalniania tych substancji.(stahl, 2013) ponadto, dzięki byciu antagonistą receptora histaminowego h1 działa również uspokajająco, ale może prowadzić do wzrostu wagi. mirtazapina nie ma właściwie działania antycholinergicznego, nie wykazuje też powinowactwa do receptorów dopaminowych. stopień wiązania mirtazapiny z białkami osocza wynosi w przybliżeniu 85%. osiąga maksymalne stężenie w osoczu po około dwóch godzinach. czas półtrwania eliminacji trwa 20-40 godzin, zaobserwowano przypadki, gdy wydłużał się do 65 godzin, krótsze okresy półtrwania zdarzają się z kolei częściej u osób młodych. po trzech, czterech dniach nie następuje już dalsza kumulacja leku w organizmie, ponieważ lek osiągnął stan stacjonarny. stosowana w zalecanych dawkach wykazuje farmakokinetykę liniową, i przyjmowanie pokarmu nie wpływa na jej właściwości. trzeba pamiętać, że zarówno zaburzenia czynności nerek, jak i wątroby mogą zmniejszać klirens mirtazapiny, choćby dlatego, że lek ten jest intensywnie metabolizowany, a w dalszej kolejności wydalany z moczem i kałem. obecne wyniki badań naukowych in vitro mikrosomów wątroby człowieka wskazują, że w metabolizowaniu mirtazapiny uczestniczą enzymy cyp3a4 , cyp2d6 i cyp1a2 cytochromu p450. cyp2d6 i cyp1a2 cytochromu p450 doprowadzają do powstawania 8-hydroksymetabolitu mirtazapiny. cyp3a4 zapewne odpowiada za powstawanie metabolitów n-demetylowych i n-oksydowych. pierwszy z nich wydaje się mieć bardzo podobne właściwości, co substancja czynna leku.(charakterystyka produktu leczniczego) 46 działania niepożądane: (tabela 1; opracowanie własne na podstawie charakterystyki produktu leczniczego mirtazapiny) klasyfikacja układów i narządów bardzo często (≥1/10)) często (≥1/100 do <1/10) niezbyt często (≥1/1,000 do ≤1/100)) rzadko (≥1/10,000 do ≤1/1,000) częstość nieznana badania diagnostyczne zwiększenie masy ciała zaburzenia krwi i układu chłonnego depresja szpiku kostnego (granulocytopenia, agranulocytoza, anemia, aplastyczna, trombocytopenia) eozynofilia. zaburzenia układu nerwowego senność uspokojenie ból głowy letarg zawroty głowy drżenie parestezja zespół niespokojnych nóg omdlenie mioklonie drgawki (napady padaczki) zespół serotoninowy, parestezja jamy ustnej zaburzenia żołądka i jelit suchość w jamie ustnej nudności biegunka wymioty niedoczulica jamy ustnej obrzęk jamy ustnej zaburzenia skóry i tkanki podskórnej wysypka zaburzenia mięśniowoszkieletowe i tkanki łącznej ból stawów ból mięśni ból pleców zaburzenia metabolizmu i odżywiania zwiększony apetyt hiponatremia zaburzenia naczyniowe hipotonia ortostatyczna niedociśnienie zaburzenia ogólne i stany w miejscu podania obrzęki obwodowe zmęczenie zaburzenia wątroby i dróg żółciowych zwiększenie aktywności aminotransf eraz w surowicy zaburzenia psychiczne nietypowe sny dezorientacja lęk bezsenność koszmary senne mania agitacja halucynacje niepokój psychoruchowy (w tym akatyzja, hiperkinezja) myśli samobójcze zachowania samobójcze zaburzenia endokrynologicz ne niewłaściwe wydzielanie hormonu antydiuretycznego 47 wenlafaksyna: uważana za jeden z najskuteczniejszych leków przeciwdepresyjnych. należy do grupy snri leków przeciwdepresyjnych. stosowana w dawkach od 75-225 mg, z maksymalną dawką wynoszącą 375 mg. szczególnie używana w przypadku cech klinicznych depresji takich jak: zahamowanie, apatia, brak motywacji, wycofanie społeczne, natrętne myśli, ruminacje, kompulsje, depresja z bólem. dawkę należy zwiększać stopniowo w odstępach około dwóch tygodni lub dłuższych.(gałecki i szulc, 2018) jeśli są takie wskazania kliniczne, można zwiększyć dawkę szybciej, lecz nie szybciej niż co cztery dni. mechanizm działania: sądzi się, że przeciwdepresyjne działanie leku wynika z ze wzmocnienia aktywności neuroprzekaźników w obrębie ośrodkowego układu nerwowego. mechanizm działania polega na hamowaniu transportera serotoniny (sert) i transportera noradrenaliny (net). działanie serotoninoergiczne ma w całym zakresie dawek, powyżej 75 mg wpływa na przekaźnictwo noradrenergiczne. w dawkach powyżej 375 mg wpływa na przekaźnictwo dopaminergiczne, poprzez inhibicje zwrotnego wychwytu, ale konkretnie w korze przedczołowej. do zwiększenia przekaźnictwa dopaminergicznego w korze przedczołowej dochodzi w wyniku bardzo ciekawej zależności. w korze przedczołowej jest dużo receptorów sert i net, ale niewiele receptorów dla dopaminy dat. stąd gdy dopamina zostanie uwolniona w tej części mózgu, to rzadziej zostanie wychwycona przez receptor, niż noradrenalina, i częściej zostanie rozłożona przez enzym comt (katecholo-o-metylotransferaza) lub trafi na transporter net. net ma większe powinowactwo do dopaminy, niż do noradrenaliny, więc gdy natrafi na którekolwiek z nich, to przerywa ich działanie poprzez przepompowanie ich do zakończeń nerwowych (stahl, 2013). z tego możemy wywnioskować, że zablokowanie transportera noradrenaliny zwiększa również poziom dopaminy w korze przedczołowej. zarówno wenlafaksyna, jak i metabolit: odemetylowenlafaksyna (ang. odv) inhibują zwrotny wychwyt serotoniny i noradrenaliny, a także zmniejszają odpowiedź b-adrenergiczną zarówno po pojedynczym podaniu jak i w przewlekłym stosowaniu. jednakże odv jest najprawdopodobniej silniejszym od wenlafaksyny inhibitorem net. lek nie wykazuje zdolności hamowania monoaminooksydazy (mao). uważa się, że nie ma powinowactwa do receptorów:α1adrenergicznych, muskarynowych, cholinergicznych, ani h1-histaminowych. stężenia wenlafaksyny i odv osiągają stan stacjonarny po trzech dniach stosowania. okres półtrwania wenlafaksyny wynosi 3-7 godzin, a odv 9-13 godzin (charakterystyka produktu leczniczego). maksymalnie stężenia wenlafaksyny i odv w osoczu osiągane są odpowiednio po 2 i 3 godzinach. natomiast w przypadku preparatów o przedłużonym uwalnianiu jest to po: 5.5 i 9 godzinach. obecnie używa się głównie wenlafaksyny w formie preparatu o przedłużonym uwalnianiu, ponieważ preparaty o natychmiastowym uwalnianiu częściej powodują mdłości. oba są w niedużym stopniu wiązane przez białka osocza. wenlafaksyna w 27%, a odv w 30%. lek podlega efektowi pierwszego przejścia w wątrobie, metabolizowany jest do odv dzięki aktywności cyp2d6, a do u ndemetylowenlafaksyny, który jest zdecydowanie mniej aktywnym metabolitem, przy udziale cyp3a4. z tego powodu, że odv ma silniejszy wpływ na inhibicję net, to częściowo to, czy przyjmowanie leku będzie w większym stopniu prowadziło do inhibicji zwrotnego wychwytu serotoniny, czy noradrenaliny, będzie zależało od uwarunkowanej genetycznie aktywności cyp2d6, lub przyjmowanych przez pacjenta innych leków, który ten enzym hamują. wenlafaksyna jest również najprawdopodobniej słabym inhibitorem cyp2d6 (stahl,2013). lek, i jego metabolity, wydalane są w głównej mierze przez nerki (charakterystyka produktu leczniczego). 48 działania niepożądane: (tabela 2; opracowanie własne na podstawie charakterystyki produktu leczniczego wenfafaksyny) klasyfikacja układów i narządów bardzo często (≥1/10), często (≥1/100 do <1/10) niezbyt często (≥1/1000 do <1/100) rzadko (≥1/10 000 do <1/1000) bardzo rzadko (<1/10 000) częstość nieznana zaburzenia krwi i układu chłonnego agranulocytoz a, niedokrwistoś ć aplastyczna, pancytopenia, neutropenia trombocy topenia zaburzenia układu immunologicz nego reakcje anafilaktyczne zwiększo ne stężenie prolaktyn y we krwi zaburzenia endokrynologi czne nieprawidłow e wydzielanie hormonu antydiuretyczn ego zaburzenia metabolizmu i odżywiania zmniejszenie apetytu hiponatremia zaburzenia psychiczne bezsenność stan splątania depersonalizacj a nietypowe sny, nerwowość, obniżone libido, pobudzenie, brak orgazmu mania, hipomania, omamy, uczucie oderwania (lub oddzielenia) od rzeczywistości, zaburzenia orgazmu, bruksizm, apatia majaczenie (delirium) myśli i zachowania związane z samobójstw em, agresja zaburzenia układu nerwowego ból głowy zawroty głowy, senność akatyzja, drżenie, parestezje, zaburzenia smaku omdlenia, skurcze miokloniczne mięśni, zaburzenia równowagi, nieprawidłowa koordynacja, dyskineza złośliwy zespół neuroleptyczn y (ang. nms), zespół serotoninowy, drgawki, dystonia dyskineza późna zaburzenia oka osłabienie widzenia, zaburzenia akomodacji, w tym niewyraźne widzenie, rozszerzenie źrenic jaskra z zamkniętym kątem przesączania 49 zaburzenia ucha i błędnika szumy uszne zawroty głowy pochodzeni a błędnikowe go zaburzenia serca tachykardia, kołatanie serca torsade de pointes, częstoskurcz komorowy, migotanie komór, wydłużenie odstępu qt w ekg zaburzenia naczyniowe nadciśnienie tętnicze, nagłe zaczerwienienie (uderzenia gorąca) niedociśnienie ortostatyczne, niedociśnienie tętnicze zaburzenia układu oddechowego, klatki piersiowej i śródpiersia duszność, ziewanie śródmiąższow a choroba płuc, eozynofilia płucna zaburzenia żołądka i jelit nudności, suchość w jamie ustnej, zaparcia biegunka, wymioty krwawienie z przewodu pokarmowego zapalenie trzustki zaburzenia wątroby i dróg żółciowych nieprawidłowe wyniki testów czynnościowyc h wątroby zapalenie wątroby zaburzenia skóry i tkanki podskórnej nadmierne pocenie się (w tym poty nocne) wysypka, świąd pokrzywka, łysienie, siniaki, obrzęk naczyniorucho wy, reakcje nadwrażliwości na światło zespół stevensa johnsona, rumień wielopostacio wy, toksyczne martwicze oddzielanie się naskórka zaburzenia mięśniowoszkieletowe i tkanki łącznej hipertonia zaburzenia nerek i dróg moczowych słaby strumień moczu, zatrzymanie moczu, częstomocz nietrzymanie moczu zaburzenia układu rozrodczego i piersi krwotok miesiączkowy krwotok maciczny, zaburzenia erekcji, 50 zaburzenia ejakulacji zaburzenia ogólne i stany w miejscu podania zmęczenie, astenia, dreszcze krwawien ia z błon śluzowyc h badania diagnostyczne zmniejszenie masy ciała, zwiększenie masy ciała, zwiększenie stężenia cholesterolu we krwi wydłużon y czas krwawieni a california rocket fuel: stephen m. stahl, profesor psychiatrii i wykładowca na uniwersytecie kalifornijskim w san diego, specjalizujący się w psychofarmakologii, spopularyzował termin “california rocket fuel” na kombinację mirtazapiny i wenlafaksyny. połączenie to już wcześniej podejrzewano o synergistyczne działanie w leczeniu depresji, i czasem stosowano w leczeniu, lecz bez większego oparcia w badaniach naukowych. sytuacja zmieniła się, gdy badanie star*d (sequenced treatment alternatives to relieve depression) prowadzone w 2006 roku pokazało, że kombinacja ta jest relatywnie bezpieczna i skuteczna w przypadku lekoopornej depresji. włączono do niego 4041 pacjentów ambulatoryjnych. średni wskaźnik remisji wynosił 13% , bez statystycznie istotnej różnicy między tranylcyprominą, a kombinacją wenlafaksyny i mirtazapiny(mcgrath i wsp. 2006). więcej badanych otrzymujących tranylcyprominę opuściło badanie z powodu działań niepożądanych. zwiększyło to zainteresowanie potencjałem leczniczym tego połączenia. w dużo mniejszym badaniu, w którym leczono dwudziestu dwóch pacjentów z depresją kombinacją wenlafaksyny i mirtazapiny przez niecałe 8 tygodni, osiągnięto wskaźnik remisji na poziomie 27,3%. naturalnie, badanie to nie jest porównywalne do star*d ani wielkością próby, ani metodologią (malhi i wsp. 2008). podobne wyniki uzyskano we wcześniejszym, również retrospektywnym badaniu z 2007 roku na 32 pacjentach. zauważono w nim również, że odpowiedź kliniczna zwykle występowała przy leczeniu umiarkowanymi i dużymi dawkami obu środków (hannan i wsp. 2007). następnie w 2010 roku, w badaniu randomizowanym z podwójną ślepą próbą, zauważono dwukrotnie większą skuteczność tej kombinacji w leczeniu depresji niż monoterapii fluoksetyny (blier i wsp. 2010). połączenie mirtazapiny z wenlafaksyną było również w małym stopniu skuteczniejsze od kombinacji mirtazapiny i fluoksetyny, czy mirtazapiny i bupropionu. badacze zaznaczają, że kombinacje leków były przez badanych równie dobrze tolerowane, co sama monoterapia fluoksetyną. jednakże, ogólny wskaźnik rezygnacji z leczenia wyniósł 15%, bez zauważalnych różnic między czterema grupami, co może zmniejszać przydatność tych wyników. nawiązując do tej pracy, w 2012 roku powstał przegląd literatury “are two antidepressants always better than one?”. jednak jej wnioski były zdecydowanie mniej optymistyczne; pomimo tego, że połączenie mirtazapiny i wenlafaksyny jest skuteczniejsze w leczeniu depresji, to nie powinno być używane jako leczenie pierwszego rzutu, ze względu na zwiększone ryzyko działań niepożądanych i większych trudności dla pacjentów do stosowania leczenia (feetam, 2012) mechanizm działania: mirtazapina, doprowadzając do blokowania receptorów α2-adrenergicznych, tym samym nasilając wyrzut noradrenaliny i serotoniny, działa synergicznie z wenlafaksyną, która hamuje wychwyt zwrotny serotoniny, noradrenaliny, a także w mniejszym stopniu, dopaminy. dodatkowo, receptory 5ht-2a, 5ht-2c również są zahamowane. to wszystko skutkuje tym, że przekaźnictwo noradrenergiczne i serotoninoergicznie jest poczwórnie wzmocnione, a dopaminergiczne podwójnie wzmocnione . wenlafaksyna wpływa na przekaźnictwo dopaminergiczne przez blokowanie net, a mirtazapina zwiększa efekt jej działania przez blokowanie receptorów 5ht-2a, 5ht-2c i 5ht-3 na błonach komórkowych neuronów, które gdy nie jest przyłączony do nich antagonista, obniżają wyrzut dopaminy, serotoniny i norepinefryny. przekaźnictwo serotoninoergiczne jest aż poczwórnie wzmocnione, gdyż zablokowany jest zarówno sert (więc dochodzi do inhibicji wychwytu zwrotnego serotoniny), receptor α2-adrenergiczny, co prowadzi do wzrostu serotoniny samego w sobie, ale również do pobudzenia receptora α1 na ciele komórek neuronów serotoninoergicznych, no i samego blokowania receptorów 5ht-2a, 5ht-2c i 5ht-3. w analogiczny sposób działa poczwórny wzrost przekaźnictwa noradrenergicznego, tylko zamiast sert, blokowany jest net (stahl, 2013) warto zaznaczyć, że w badaniu z roku 2012 obejmującego 51 pacjentów, z czego jedna grupa otrzymywała tylko wenlafaksynę, a druga tylko 51 mirtazapine, w obu zauważono zwiększone wydzielanie noradrenaliny do moczu (lecei, 2012) działania niepożądane: zespół serotoninowy: zwiększone ryzyko zespołu serotoninowego wydaje się najbardziej niebezpiecznym i dobrze udokumentowanym powikłaniem kalifornijskiego paliwa rakietowego. od okresu rozpoczęcia używania tej kombinacji, pojawiło się przynajmniej kilka studiów przypadków zbyt agresywnego włączania takiego leczenia u pacjenta, skutkującym syndromem serotoninowym. nie ma natomiast dokładnych analiz na temat częstości jego występowania(dimellis,2002, miljatović i wsp., 2016). wyższe ryzyko prób samobójczych: randomizowane badanie z pojedynczą ślepą próbą z roku 2009 wykazało, że połączenie wenlafaksyny i mirtazapiny może stanowić wyższe ryzyko podejmowania przez pacjentów prób samobójczych, niż monoterapia i inne kombinacje leków. w badaniu wzięło udział 665 pacjentów psychiatrycznych z depresją, tylko czterech podjęło próbę samobójczą. wszyscy pacjenci, którzy podjęli próbę samobójczą byli leczeni california rocket fuel. mimo tego, warto zauważyć, że nie napotkaliśmy więcej badań potwierdzających ten trend(zisook i wsp. 2011). stan hipomaniakalny i manie: środowisko medyczne podejrzewa, że połączenie to może zwiększać ryzyko stanów hipomaniakalnych i manii. nie ma natomiast to bezsprzecznego poparcia w literaturze naukowej. są natomiast doniesienia o zwiększonym ryzyku takich stanów w przypadku połączenia duloksetyny, która ma podobne działanie do wenlafaksyny, z mirtazapiną. (meagher i wsp. 2006) zwiększone ryzyko działań niepożądanych: w większości omawianych badań połączenie mirtazapiny z wenlafaksyną jest gorzej tolerowane przez pacjentów niż monoterapia, a w części gorzej niż inne połączenia leków. kombinacja wenlafaksyny i mirtazapiny w leczeniu depresji jako leki pierwszego wyboru: pojawiły się prace, które opisują skuteczne włączanie kalifornijskiego paliwa rakietowego jako leczenie pierwszego rzutu. jedno z tych badań już opisywaliśmy: “w 2010 roku, w badaniu randomizowanym z podwójną ślepą próbą zauważono dwukrotnie większą skuteczność tej kombinacji w leczeniu depresji niż monoterapią fluoksetyny (blier i wsp. 2010). połączenie mirtazapiny z wenlafaksyną było również w małym stopniu skuteczniejsze od kombinacji mirtazapiny i fluoksetyny, czy mirtazapiny i bupropionu. badacze zaznaczają, że kombinacje leków były przez badanych równie dobrze tolerowane, co sama monoterapia fluoksetyną. jednakże, ogólny wskaźnik rezygnacji z leczenia wyniósł 15%”. znacząco mniejsze badanie zostało opublikowane w tym samym roku z podobnie obiecującymi wynikami. jednakże, obejmowało ono tylko 11 pacjentów leczonych tylko kombinacją mirtazapiny i wenlafaksyny, jako leczenie pierwszego wyboru, bez ślepej próby. w 2016 roku w magazynie “european psychiatry’ pojawił się przegląd literatury streszczający studium przypadku kobiety leczonej takim połączeniem z sukcesem(silva i wsp. 2016). m., 64-letnia kobieta, pierwszy raz konsultowana psychiatrycznie. od 2 lat chorująca na depresje, schudła 10 kg, cierpiąca na bezsenność i myśli samobójcze. leczenie wenlafaksyną i mirtazapiną rozpoczęto od dawki odpowiednio 150 i 15 mg dziennie. po dwóch tygodniach leczenia zauważono poprawę, a po czterech miesiącach stabilizację objawów depresyjnych. podsumowanie: leczenie kombinacją wenlafaksyny i mirtazapiny jest bezpieczne, szczególnie w przypadku lekoopornej depresji. połączenie to wydaje się przydatne zwłaszcza, gdy pacjent cierpi na bezsenność. warto rozważyć włączenie wenlafaksyny do terapii mirtazapiną, gdy pacjent doświadcza zbyt dużej senności i jednocześnie objawy depresji nie zostały wystarczająco zredukowane, a remisja nie nastąpiła. warto jednak pamiętać, że wyższą skuteczność w niektórych badaniach w leczeniu depresji lekoopornej niż ta kombinacja leków wykazują inne substancje, jak choćby imipramina (navarro i wsp. 2019). włączenie mirtazapiny do leczenia wenlafaksyną wydaje się również potrzebne, gdy pacjent doświadcza bezsenności, a redukcja objawów depresji nie jest satysfakcjonująca. można rozważnie zastanawiać się nad włączeniem takiej terapii jako leczenie pierwszego rzutu u pacjentów, którzy na depresję chorują długo, ciężko i doświadczają w jej przebiegu 52 bezsenności. jednakże, należy pamiętać o potencjalnym ryzyku działań niepożądanych, z których niewielka część stanowi poważne zagrożenie dla zdrowia i życia pacjenta. disclosures: financial support: no financial support was received. conflict of interest: the authors declare no conflict of interest. literatura: piotr gałecki, agata szulc, podręcznik psychiatria. rok wydania:2018. stephen m. stahl. stahl’s essential psychopharmacology:neuroscientific basis and practical applications, 4 wydanie. rok wydania: 2013. raport narodowego funduszu zdrowia o depresji na rok 2020. charakterystyka produktu leczniczego mirtazapiny: azatrim oro. charakterystyka produktu leczniczego wenlafaksyny: symfaxin er. mcgrath, p. j., stewart, j. w., fava, m., trivedi, m. h., wisniewski, s. r., … nierenberg, a. a. (2006). tranylcypromine versus venlafaxine plus mirtazapine following three failed antidepressant medication trials for depression: a star*d report. american journal of psychiatry, 163(9), 1531–1541. doi:10.1176/ajp.2006.163.9.1531 malhi, g. s., ng, f., & berk, m. (2008). dual–dual action? combining venlafaxine and mirtazapine in the treatment of depression. australian & new zealand journal of psychiatry, 42(4), 346–349. doi:10.1080/00048670701881587 hannan, n., hamzah, z., akinpeloye, h. o., & meagher, d. (2007). venlafaxine—mirtazapine combination in the treatment of persistent depressive illness. journal of psychopharmacology, 21(2), 161–164. doi:10.1177/0269881107065738 blier, p., ward, h. e., tremblay, p., laberge, l., hébert, c., & bergeron, r. (2010). combination of antidepressant medications from treatment initiation for major depressive disorder: a double-blind randomized study. american journal of psychiatry, 167(3), 281–288. doi:10.1176/appi.ajp.2009.0902018 feetam, c. (2012). are two antidepressants always better than one? progress in neurology and psychiatry, 16(3), 5–8. doi:10.1002/pnp.234 lecei, o., lederbogen, f., gronau, w., scharnholz, b., terhardt, j., schilling, c., … deuschle, m. (2012). treatment with mirtazapine and venlafaxine increases noradrenaline excretion in depressed patients. journal of clinical psychopharmacology, 32(4), 574–576. doi:10.1097/jcp.0b013e31825ddf1b dimellis, d. (2002). serotonin syndrome produced by a combination of venlafaxine and mirtazapine. the world journal of biological psychiatry, 3(3), 167–167. doi:10.3109/15622970209150619 aaleksandar miljatović,andrea obradović,marija drašković ,mirjana jovanović; case presentation: serotonin syndrome as a consequence of venlafaxine abuse vojnosanitetski pregled (2016); online first october, 2016 udc: doi: 10.2298/vsp160718314m sidney zisook, md; ira m. lesser, md; barry lebowitz, phd; a. john rush, md; gene kallenberg, md; stephen r.wisniewski, phd; andrew a. nierenberg, md; maurizio fava, md; james f.luther, ma; david w. morris, phd; and madhukar h. trivedi, md. effect of antidepressant medication treatment on suicidal ideation and behavior in a randomized trial: an exploratory report from the combining medications to enhance depression outcomes study. 2011 oct;72(10):1322-32. doi: 10.4088/jcp.10m06724. meagher, d., hannan, n., & leonard, m. (2006). duloxetine-mirtazapine combination in depressive illness: the case for limerick “rocket fuel.” irish journal of psychological medicine, 23(03), 116–118. 53 doi:10.1017/s0790966700009782 blier, p., ward, h. e., tremblay, p., laberge, l., hébert, c., & bergeron, r. (2010). combination of antidepressant medications from treatment initiation for major depressive disorder: a double-blind randomized study. american journal of psychiatry, 167(3), 281–288. doi:10.1176/appi.ajp.2009.0902018 ruiz-doblado, s., rueda-villar, t., zurita-gotor, p., & sanz-cortes, s. (2010). venlafaxine plus mirtazapine as first-line treatment for melancholia: preliminary results. journal of psychopharmacology, 24(12), 1837–1837. doi:10.1177/0269881110376696 silva, j., mota, j., & azevedo, p. (2016). california rocket fuel: and what about being a first line treatment? european psychiatry, 33, s551. doi:10.1016/j.eurpsy.2016.01.2033 navarro, v., boulahfa, i., obach, a., jerez, d., diaz-ricart, m., gastó, c., & guarch, j. (2018). switching to imipramine versus add-on mirtazapine in venlafaxine-resistant major depression. journal of clinical psychopharmacology, 1. doi:10.1097/jcp.0000000000000988 72 zygmunt-siembida, ewelina, wróblewska, hubert, zimna, aleksandra, wróblewska, kinga, kozdra, magdalena, piasek, laura & osińska, aleksandra. the modern methods of obesity treatment review of the literature. quality in sport. 2023;13(1):72-80. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.13.01.006 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43690 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 25.04.2023. revised: 30.04.2023. accepted: 09.05.2023. published: 09.05.2023. modern methods of obesity treatment review of the literature  ewelina zygmunt-siembida,1 https://orcid.org/0000-0002-3724-2164 ewelinazygmunt26@gmail.com  hubert wróblewski,2 https://orcid.org/0000-0002-1666-1650 hwwroblewski@gmail.com  aleksandra zimna,2 https://orcid.org/0000-0002-8712-3497 aleksandra_zimna97@wp.pl  kinga wróblewska,3 https://orcid.org/0000-0002-8740-9401 kinga.wroblewska.kw@gmail.com  magdalena kozdra,4 https://orcid.org/0009-0008-6109-4078 magdakozdra5310@gmail.com  laura piasek,2 https://orcid.org/0009-0004-3104-3393 laurapiasek28@gmail.com  aleksandra osińska, 1 https://orcid.org/0009-0002-0351-9724 aleksandraosinska23@gmail.com correspondence: ewelina zygmunt-siembida, ewelinazygmunt26@gmail.com abstrakt wprowadzenie i cel pracy: otyłość nie tylko zwiększa ryzyko rozwoju innych chorób, ale sama jest chorobą przewlekłą. charakteryzuje się brakiem tendencji do samoistnego ustępowania i skłonnością do nawrotów. wzrastająca liczba pacjentów mierzących się z otyłością i jej konsekwencjami, skłania do szukania coraz 1 military clinical hospital in lublin, al. racławickie 23, 20-049 lublin 2 samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej mswia w lublinie, grenadierów 3, 20-331 lublin 3 student research group at chair and department of epidemiology and clinical research methodology, medical university, lublin 4 medical university of lublin, aleje racławickie 1, 20-059 lublin https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.13.01.006 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43690 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) https://orcid.org/0000-0002-3724-2164 mailto:ewelinazygmunt26@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-1666-1650 mailto:hwwroblewski@gmail.com https://orcid.org/0000-0002-8712-3497 mailto:aleksandra_zimna97@wp.pl https://orcid.org/0000-0002-8740-9401 mailto:kinga.wroblewska.kw@gmail.com https://orcid.org/0009-0008-6109-4078?fbclid=iwar2tzgq8ktqin-5kmhwtjn_cbsropgga1wsf909pcdpwxmhwwhg-zaq4xdm https://orcid.org/0009-0004-3104-3393 https://orcid.org/0009-0002-0351-9724?fbclid=iwar18uiwnbdfm8liukev3tlssaurir_odmhqnefhwovzwexir6kwsmtrf-ws mailto:aleksandraosinska23@gmail.com mailto:ewelinazygmunt26@gmail.com 73 nowszych metod jej leczenia. celem tej pracy jest omówienie nowoczesnych metod terapii otyłości, zmierzających do redukcji ryzyka rozwoju jej następstw, zarówno tych zdrowotnych, jak i psychologicznych, społecznych oraz ekonomicznych. materiały i metody: ten przegląd literatury oparty jest na artykułach opublikowanych w bazie pubmed od 2016 do2023 roku, przy użyciu następujących fraz: „obesity risk factors”, „obesity treatment”, „diagnosis of obesity”, „glp -1 obesity”. stan wiedzy: obecnie wiemy, że otyłość jest chorobą, którą należy leczyć. celem terapii jest nie tylko osiągnięcie docelowej masy ciała, ale również redukcja ryzyka zachorowania oraz poprawa kontroli współistniejących z nią schorzeń. podsumowanie: otyłość jest chorobą, która wymaga interdyscyplinarnego leczenia opartego na terapii behawioralnej obejmującej zmianę stylu życia na zdrowszy, wsparcia psychologicznego oraz postępowania farmakologicznego, a w niektórych przypadkach również chirurgicznego. słowa kluczowe: glp-1, obesity, obesity treatmen, diagnosis of obesity, obesity risk factors, liraglutyd, semaglutyd abstract introduction and aim of the study: obesity is not only increases the risk of developing other diseases, but is itself a chronic disease. it is characterized by a lack of tendency to spontaneous resolution and a tendency to relapse. the growing number of patients facing obesity and its consequences prompts the search for newer and newer methods of its treatment. the aim of this paper is to discuss modern methods of obesity therapy, aimed at reducing the risk of its consequences, both health, psychological, social and economic. methods and materials: this literature review is based on articles published in the pubmed database from 2016 to 2023, using the following phrases: "obesity risk factors", "obesity treatment", "diagnosis of obesity", "glp -1 obesity". state of knowledg: we now know that obesity is a disease that needs to be treated. the goal of therapy is not only to achieve the target body weight, but also to reduce the risk of disease and improve the control of coexisting diseases. conclusion: obesity is a disease that requires interdisciplinary treatment based on behavioral therapy including changing the lifestyle to a healthier one, psychological support and pharmacological, and in some cases, surgical treatment. key words: glp-1, obesity, obesity treatmen, diagnosis of obesity, obesity risk factors, liraglutyd, semaglutyd przyczyny otyłości otyłość jest chorobą cywilizacyjną, która z roku na rok zwiększa swój zasięg. zgodnie z definicją światowej organizacji zdrowia (who) nadwaga, a w dalszej perspektywie otyłość są nieprawidłowym i nadmiernym nagromadzeniem tkanki tłuszczowej w organizmie, do którego dochodzi w efekcie długo utrzymującego się dodatniego bilansu energetycznego.1 według danych udostępnionych przez centrum badania opinii społecznej w 2019 r. w polsce na otyłość choruje co 5 osoba dorosła, a 38% społeczeństwa powyżej 18 roku życia ma nadwagę.2 na całym świecie około 13% populacji ma otyłość. najczęściej jest ona rozpoznawana u mieszkańców stanów zjednoczonych. niepokojąca jest również wzrastająca tendencja rozwoju nadwagi i otyłości wśród dzieci i młodzieży. etiologia rozwoju otyłości jest wieloczynnikowa. w patogenezie tej choroby uwzględnia się wpływ: 74  podatności genetycznej – otyłość nie jest chorobą dziedziczoną w sposób jednogenowy, jednak może istnieć wielogenowa predyspozycja do jej rozwoju,  czynników środowiskowych – zwiększone spożycie węglowodanów prostych i tłuszczów, rosnąca dostępność wysoko przetowżonej żywności, brak aktywności ruchowej,  czynniki psychologiczne – depresja oraz zaburzenia lękowe mogą predysponować do zachowań kompulsywnych w zakresie odżywiania się,  czynniki hormonalne, jatrogenne i inne – niedoczynność tarczycy, zespół cushinga, zespoły genetyczne, takie jak zespół downa, zespół turnera, zaburzenie funkcjonowania ośrodka głodu i sytości w podwzgórzu, przyjmowanie glikokortykosteroidów, niektórych leków psychotropowych oraz betablokerów,  nieprawidłowe rodzinne wzorce żywieniowe w dzieciństwie.3 rozpoznanie otyłości w diagnostyce otyłości zastosowanie znajduje wiele metod – od prostych i łatwo dostępnych, przez bardziej skomplikowane i kosztowniejsze umożliwiające określenie dokładnej zawartości tkanki tłuszczowej w organizmie. podstawowe badanie przesiewowe w kierunku nadwagi i otyłości u dorosłych objemuje pomiar masy ciała i wzrostu pacjenta oraz wyliczenie bmi. bmi=masa ciała [kg]/(wzrost [m])^2 bmi [kg/m^2] stopień odżywienia <18,5 niedowaga 18,5-24,9 prawidłowa masa ciała 25-29,9 nadwaga 30-34,9 otyłość 1 stopnia 35-39,9 otyłość 2 stopnia ≥40 otyłość 3 stopnia tabela 1. ocena stopnia odżywienia u osób dorosłych według światowej organizacji zdrowia (who) u osób z nadmierną masą ciała wskaźnik bmi może posłużyć nam do określenia czy mamy do czynienia z nadwagą (bmi = 25-29,9 kg/m^2), czy już z otyłością (bmi≥ 30 kg/m^2). jednak musimy pamiętać o tym, że sam wskaźnik bmi nie odzwierdciedla zawartości, ani rozmieszczenia tkanki tłuszczowej w organizmie, jej poroporcji w stosunku do innych tkanek oraz stanu nawodnienia. z tego powodu wskaźnika bmi nie powinno się używać u osób z sarkopenią, znacznie umięśnionych ani u kobiet w ciąży.4 pacjenci, u których wskaźnik bmi ≥25 kg/m^2 powinni mieć również zmierzony obwód talii. dzięki temu prostemu pomiarowi możliwe jest pośrednie określenie wskaźnika trzewnej dystrybucji tkanki tłuszczowej i określenie ryzyka metabolicznego. zaleca się by obwód talii mierzyć w lini pachowej środkowej w połowie odległości pomiędzy najwyższym punktem grzebienia kości biodrowej, a najniższym punktem łuku żebrowego. zgodnie z wytycznymi diagnostycznymi international diabetes federation (idf) otyłość brzuszną rozpoznajemy, gdy obwód talii u mężczyzn wynosi ≥94 cm, a u kobiet ≥80 cm.5 do oceny dystrybucji tkanki tłuszczwej w organizmie możemy również użyć wskaźnika talia-biodra (whr), który jest ilorazem obwodu talii i bioder wyrażonych w centymetrach. otyłość brzuszną rozpoznaje się przy whr >0,85 u kobiet i whr >0,9 u mężczyzn.6 dokładną ocenę składu ciała, w tym również zawartości tkanki tłuszczowej możemy uzyskać stosując:  metodę bioelektroimpedancji,  dwuwiązkową absorpcjometrię rentgenowską (dxa),  tomografię komputerową (tk),  rezonans magnetyczny (mr).7 75 możliwe następstwa otyłości otyłość, szczególnie brzuszna jest uznanym czynnikiem ryzyka rozwoju cukrzycy typu 2, nadciśnienia tętniczego, niealkoholowego stłuszczenia wątroby, dyslipidemii aterogennej, kamicy pęcherzyka żółciowego oraz ze względu na przyśpieszony rozwój miażdżcy tętnic – choroby wieńcowej, niewydolności serca oraz udaru mózgu. co ciekwae zauważono, że otyłość, w podobnym stopniu jak nadczynność tarczycy predysponuje do migotania przedsionków. w tej grupie pacjentów ryzyko występowania tej arytmii jest o 50% większe niż u osób z prawidłową masą ciała. nadmiar tkanki tłuszczowej wiąże się również ze zwięszkeniem prawdopodobieństwa wystąpienia żylnej choroby zakrzepowo-zatorowej.8 do powikłań niemetabolicznych otyłości zalicza się chorobę zwyrodnieniową stawów i kręgosłupa rozwiającą się w następstwie ich nadmiernego i nieadekwatnego wieloletniego obciążenia. pojawiające się ograniczenie ruchomości stawów, ból, a w końcu ich usztywnienie i deformacja, doprowadzają do niepełnosprawności. warto pamiętać również o obturacyjnym bezdechu sennym oraz wysiłkowym nietrzymaniu moczu, które w istotny sposób mogą pogorszyć jakość życia osoby chorującej na otyłość.9 nadmierna masa ciała należy do czynnika rozwoju niektórych nowotowrów. dowiedziono, że każde zwiększenie bmi o 5 kg/m^2 wiąże się z częstszym występowaniem raka endometrium, gruczolakoraka przełyku, raka nerki, raka jelita grubego, raka trzustki i raka piersi u kobiet po menopauzie.10 niedoczynność tarczycy może być nie tylko przyczyną rozwoju nadwagi i otyłości, ale również występować jako konsekwencja nadmiernej masy ciała. natomiast kobiety z otyłością mogą cierpieć na zespół policystycznych jajników (pcos). zarówno u nich jak i mężczyzn stwierdza się obniżenie zdolności reprodukcyjnych.11 wszystkich pacjentów z nadwagą lub otyłością należy badać pod kątem występowania chorób związanych z nadmierną masą ciała, oceniając ciśnienie tętnicze krwi oraz regularnie zlecając badania labolatoryjne w kierunku stanu przedcukrzycowego i cukrzycy typu 2, zaburzeń lipidowych, oceny czynności nerek i wątroby oraz wskaźników stanu zapalnego. metody leczenia otyłości głowny celem leczenia otyłości jest nie tylko zmniejszenie masy ciała, ale również redukcja ryzyka zachorowania lub złagodzenie przebiegu związanych z nią chorób. planując prgoram leczenie pacjenta musimy wziąć pod uwagę:  przyczynę rozwoju otyłości,  stopień zaawansowania otyłości,  współistnienie związanych z otyłością chorób,  motywację pacjenta do leczenia.12 do głownych metod leczenia otyłości należy zmiana stylu życia na zdrowszych, leczenie farmakologiczne oraz chirurgia bariatryczna. zmiana stylu życia na zmianę stylu życia składa się leczenie żywieniowe, zwiększenie aktywności fizycznej oraz interwencje psychologicznie i behawioralne. podstawą leczenie żywieniowego jest ograniczenie kaloryczności posiłków, co razem z odpowiednio dobranymi ćwiczeniami pozwala na osiągnięcie ujemnego bilansu energetycznego. należy unikać żywności wysoko przetworzonej, bogatej w cukry proste i tłuszcze trans. zamiast tego wybierać produkty pełnoziarniste, warzywa, z ograniczeniem tych bogatych w skrobię, orzechy oraz nabiał o zmniejszonej zawartości tłuszczów. do modelów żywieniowych o udowodnionych korzyściach zdrowotnych należy dieta dash oraz dieta śródziemnomorksa. zaleca się, by pacjenci korzystali ze zindywidualizowanej i dopasowanej do ich potrzeb terapii dietetycznej. dieta powinna być zbilansowana, dostarczać wszystkich niezbędnych witamin i mnierałów, a jednocześnie mieć umiarkowanie obniżoną kaloryczność o około 500-600 kcal w stosunku do szacowanego dziennego zapotrzebowania na energię. co ważne wartość energetyczna diety redukcyjnej nie może być mniejsza od wartości koniecznej do utrzymania podstawowej przemiany materii. 76 pacjenci powinni jadać od 3 do 5 posiłków dziennie, w regularnych odstępach czasowych i wystrzegać się podjadania między nimi. dzięki zastosowaniu opisanego postępowania pacjent ma szanse na utratę ok. 0,5 kg tygodniowo, co średnio daje 2 kg miesięcznie. należy pamiętać o tym, że szybką utratę masy ciała obserwuje się jedynie w pierszym okresie stosowania diety, później z powodu adaptacji metabolicznej i hormonalnej, tempo to ulega spowolnieniu.13 odpowiednio dobrana aktywność fizyczna to kolejny element zmiany stylu życia pozwalający na redukcję nadmiernej masy ciała, a co za tym idzie zmniejszenie ryzka rozwoju chorób wynikających z otyłości. zalec się, by osoby prowadzące siedzący tryb życia podejmowały umiarkowany lub intensywny wysiłek aerobowy przez conajmniej 30 minut dziennie. dodatkowo przynajmniej 2 razy w tygodniu należy wykonywać ćwiczenia siłowe dostosowane do indywidualnych możliwości. sukces powyższych działań jest możliwy tylko wówczas, gdy pacjent nie zrezygnuje z nich po osiągnięciu docelowej wagi.14 leczenie farmakologiczne leczenie farmakologiczne otyłości jest postępowanie wspomagającym zmianę stylu życia na zdrowszy. należy rozważyć jego włączenie, jeśli po 3-6 miesiącach od wdrożenia postępowania niefarmakologicznego nie udaje się uzyskać zmniejszenia masy ciała o ≥5% wartości wyjściowe. wskazaniem do zastosowania leczenia farmakologicznego u osób dorosłych jest:  utrzymujące się bmi≥ 30 kg/m^2 u osób, które w wyniku zastosowania samego postępowania dietetycznego i behawioralnego nie osiągneli dostatecznej redukcji masy ciała,  bmi≥ 27 kg/m^2 i wsółistnienie przynajmniej jednej choroby związanej z otyłością, u osoby, u której samo postępowanie niefarmoakologiczne okazało się nieskuteczne. wyjątkiem są pacjenic z bmi≥ 40 kg/m^2, u których od samego początku należy dążyć do kompleksowego leczenia otyłości, w tym również rozważyć leczenie farmakologiczne, jaki i chirurgiczne. wybór odpowiedniego postępowania farmakologicznego powinien być poprzedzony dokładną oceną stanu klinicznego pacjenta, obejmującą współwystępowanie chorób i zaburzeń metabolicznych mogących wikłać otyłość, a także wykluczeniem przeciwwskazań do ich stosowania. dostępne obecnie leki wykazują nie tylko różny mechanizm działania, ale również mają inny wpływ na ryzyko sercowo-naczyniowe. leczenie farmakologiczne otyłości nie powinno trwać krócej niż 6 miesięcy, ponieważ takie postępowanie nie przynosi długotrwałych korzyści zdrowotnych. optymalny czas trwania terapii wynosi ≥12 miesięcy i może być ona stosowana to długo jak jest potrzebna, skuteczna i dobrze tolerowana.15 eurpoejska agencja leków (ema) jak dotąd zarejestrowała 4 leki do leczenia otyłości. należy do nich:  orlistat,  preparat złożony z chlorowodorku naltreksonu i chlorowodorku bupropionu,  liraglutyd,  semaglutyd. orlistat orlistat jest inhibitorem lipaz wytwarzanych w przewodzie przewodzie pokarmowym, których zadaniem jest rozkład spożywanych wraz z pożywieniem trójglicarydów do wolnych kwasów tłuszczowych. dzięki hamowaniu tego procesu lek ten zmniejsza wchłanianie tłuszczu w przewodzie pokarmowym, co skutkuje zmniejszeniem liczby przyswajalnych kalorii. orlistat nie wpływa na ośrodek głodu i sytości. obecnie jest stosowany jako lek 3 rzutu w leczeniu otyłości w połączeniu z prozdrowotną zmianą stylu życia. zalecana dawka orlistatu wynosi 120 mg 3 razy dziennie. jest to dawka terapeutyczna, którą można stosować już od początku leczenia. 1 kapsułkę leku należy przyjmować bezpośrednio przed każdym posiłkiem zawierającym tłuszcz, w jego trakcie lub do godziny po nim. do skutków ubocznych mogących pojawić się w czasie terapii orlistatem należy: zwiększona zawartość tłuszczu w kale, ból brzucha, wzdęcia, gazy, parcie na stolec, plamienie 77 tłuszczowe z odbytu. w przeciwieństwie do innych leków stosowanych w leczeniu otyłości, leczenie orlistatem nie powinno trwać dłużej niż 6 miesięcy. jest to podyktowane ryzykiem niedoborów pokarmowych, które wynikają z jego mechanizmu działania. natomiast jeśli docelowy efekt utraty conajmniej 5% masy ciała nie zostanie osiągnięty po 3 miesiącach, leczenie należy przerwać szybciej. leki nie powinien być stosowany u pacjenów z zespołem złego wchłaniania, kamicą żółciową, cholestazą, w czasie ciąży i w okresie karmienia piersią. przeciwwskazane jest jego łączenie z warfaryną, innymi doustynymi lekami przeciwzakrzepowymi oraz cyklosporyną.16 preparat złożony z chlorowodorku naltreksonu i chlorowodorku bupropionu obie substancje już wcześniej były zarejestrowane do stosowania w innych wskazaniach. naltrekson – jako anatagonista receptorów opioidowych w leczeniu uzależnienia od tych substancji oraz od alkoholu, natomiast bupropion – nieselektywny inhibitor wychwytu zwrotnego dopaminy i noradrenaliny oraz antagonista acetylocholinergicznych receptorów nikotynowych w leczeniu depresji oraz uzależnienia od nikotyny. ich połączenie zwiększa ich synergistyczne działanie. razem pobudzają ośrodek sytości i zmniejszają ochotę na konkretny produkt lub pokarm poprzez wpływ na mezolimbiczny układ nagrody. schemat terapeutyczny stosowania preparatu złożonego z chlorowodorku naltreksonu i chlorowodorku bupropionu zmienia się wraz z czasem. leczenie ropoczynamy od 1 tabletki (zawierającej 8 mg chlorowodorku naltreksonu i 90 mg chlorowodorku bupropionu) dziennie, a przez kolejne 3 tygodnie dawkę stopniowo zwiększamy o 1 tabletkę tygodniowo. docelowa dawka leku wynosi 4 tabletki dziennie stosowane w 2 dawkach podzielnych. preparat złożony z chlorowodorku naltreksonu i chlorowodorku bupropionu jest lekim pierwszego rzutu u pacjentów z silną, nieodparta potrzeba podjadania, depresją i/lub uzależnieniem od tytoniu. skuteczność terapetyczną leku oceniamy po upływie 3 miesięcy od stosowania pełnej dawki terapeutycznej. o sukcesie świadczy redukcja ≥5 masy ciała w tym okresie. do możliwych działań niepożądanych preparatu złożonego z chlorowodorku naltreksonu i chlorowodorku bupropionu należą nudności, wymioty, zaparcia, zawroty głowy, problemy z koncentracją uwagi, senność, szumy uszne, uderznia gorąca i wzrost ciśnienia tętniczego, kołatania serca, a także suchość w jamie ustnej, świąd oraz łysienie. przeciwwwskazaniami wykluczającymi stosowanie tego leku jest niewyrównane nadciśnienie tętnicze, padaczkę, guz nowotworowy oun, choroba afektywna dwubiegunowa, stwierdzone kiedykolwiek w przeszłości zaburzenia odżywiania, ciąża, ciężkie zaburzenia czyności wątroby i schyłkowa niewydolność nerek. preparatu nie można stosować bezpośrednio po nagłym odstawieniu alkoholu lub benzodiazepin u osoby uzależnionej oraz po długotrwałym przyjmowaniu opioidów, a także w razie stosowania inhibitorów monoaminooksydazy w ciągu ≥14 dni.17 liraglutyd liraglutyd jest analogiem hormonu inkretynowego glp-1 wydzielanego przez komórki enteroendokrynne w jelicie krętym w odpowiedzi na spożywany posiłek. jego działanie polega na pobudzeniu wydzielania insuliny w zależności od stężenia glukozy we krwi, hamowaniu wytwarzania działającego antagonistycznie glukagonu oraz spowolnieniu opróżniania żołądka. dzięki czemu liraglutyd reguluje poziom glukozy we krwi, co jest wykorzystywane w leczeniu cukrzycy, a ponadto, dzięki wywołniu popsiłkowej sytości zmniejsza ochotę na jedzenie co prowadzi do zmniejszenia masy ciała. ze względu na istnienie receptorów dla glp-1 w innych układach, korzyści ze stosowania liraglutydu mogą wykraczać poza wyżej opisany efekt. wykazano,że lek ten zmniejsza ryzyko sercowo-naczyniowe i przynosi istotne korzyści kliniczne u pacjentów z cukrzycową chorobą nerek. docelowa dawka liraglutydu stosowanego w leczeniu otyłości wynosi 3mg/dobę i jest większa niż ta zalecana w terapi cukrzycy typu 2 (0,8–1,8 mg/d). natomiast dawka początkowa wynosi 0,6 mg 1 × dz. s.c i należy ją zwiększać stopniowo o kolejne 0,6 mg/d w odstępach tygodniowych, aż do osiągniecia docelowej dawki terapeutycznej lub największej tolerowanej. liraglutyd stanowi lek pierwszego wyboru u pacjentów z otyłością wikłaną stanem przedcukrzycowym, cukrzycą typu 2, nadciśnieniem tętniczym, obturacyjnym bezdechem senny, niealkoholową stłuszczeniową chorobą wątroby i/lub z zespołem policystycznych jajników.18 ocena skuteczności terapii następuje po upływie 3 miesięcy od włączenia dawki terapetycznej, a celem jest utrata conajmniej 5% masy ciała w tym okresie. leku nie należy stosować w czasie ciąży i laktacji oraz w razie nadwrażliwości na którykolwiek składnik preparatu. co ważne nie określono bezpiczeństwa jego stosowania u pacjentów ze schyłkową niewydolnością nerek, ciężkimi zaburzeniami czynności wątroby oraz powyżej 75 roku 78 życia. do działań niepożądanych liraglutydu należą nudności, wymioty, biegunki, zaparcia, hipoglikemia, jeśli pacjent jednocześnie stosuje pochodne sulfonylomocznika lub insuliny, a także bezsenność, zawroty głowy, zapalenie żołądka, kamica żółciowa, ostre zapalenia trzustki oraz reakcja zapalna w miejscu wstrzyknięcia.19 semaglutyd to najnowszy lek zarejestrwany w leczeniu otyłości przez europejską agencję leków. semaglutyd, podobnie jak opisany powyżej liraglutyd jest analogiem glp-1, i podobnie jak on jest zarejestrowany do leczenia cukrzycy typu 2. ogromną zaletą semaglutydu dostępnego w postaci roztworu do wstrzyknięć podkskórnych jest możliwość jego stosowania raz w tygodniu. dawka początkowo semaglutydu stosowanego w leczeniu otyłości wynosi 0,25 mg 1×/tydz., natomiast dawka docelowa, do której należy dochodzić stopniowo w ciągu 16 tygodni – 2,4 mg 1 ×/tydz. lek należy wstrzykiwać podskórnie w okolice brzucha, uda lub górną część ramienia. taki schemat dawkowania pozwala zmniejszyć ryzyko występowania niepożądanych objawów ze strony przewodu pokarmowego. podobnie jak liraglutyd, semaglutyd poprawia insulinowrażliwość, a poza tym wykazuje działania kardiooraz wazoprotekcyjne.20 chirurgia bariatryczna chirurgia bariatryczna, obok postępowania behawioralnego oraz farmakologicznego stanowi jeden z elementów leczenia pacjentów z otyłością olbrzymią (iii stopniem otyłości). w tej grupie jest również jedyną metodą leczenia o udowdnionej skuteczności w redukcji nadmiernej masy ciała w obserwacjach odległych. głównym wskazaniem do podjęcie leczenia operacyjnego otyłości jest:  otyłość iii stopnia (bmi ≥40 kg/m^2)  otyłość ii stopnia (bmi = 35-39,9 kg/m^2) ze współistniejącymi powikłaniami otyłości.21 kwalifikacją do operacji bariatrycznej zajmuje się chirurg wykonujący ten rodzaj zabiegów. warto pamiętać, że leczenie to ma charakter interdyscyplinarny i nie ogranicza się jedynie do przeprowadzenia operacji. wcześniej pacjent jest poddawany kompleksowej ocenie stanu zdrowia, dzięki czemu możliwe jest wprowadzenie działań zmierzających do osiągnięcia optymlanje kontroli schorzeń współistniejacych. zalecana jest również wstępna redukcja masy ciała przy pomocy postępowania pozafarmakologicznego, a w razie konieczności również farmakologicznego. co ma istotne znaczenie w redukcji ryzyka powikłań okołooperacyjnych. czas przygotowania do zabiegu może trwać nawet 12 miesięcy. do najczęściej obecnie stosowanych metod leczenia chirurgicznego należy rękawowa resekcja żołądka, a także wyłączenie żołądkowe z zespoleniem pętlowym lub roux-y. po operacji pacjent nadal musi stosować się do zasad zdrowego stylu życia.22 podsumowanie rosnący odsetek osób zmagających się z otyłością i wynikającymi z niej powikłaniami stanowi obecnie coraz bardziej naglący problem. obecnie wiemy, że jest to choroba charakteryzująca się brakiem skłonności do samoistnego cofania oraz nawrotowością. z tego powodu osoby zmagające się z otyłością powinny być leczone. wybór odpowiedniego sposobu terapii jest zależny od wartości bmi. jednak podstawą pozostaje zmiana stylu życia na zdrowszy, z zastosowaniem zbilansowanej diety o zmniejszonej kaloryczności oraz włączeniem aktywności fizycznej. leczenie farmakologiczne i chirurgiczne stanowi dla niego wsparcie. jednak u części chorych są one niezbędne. ogromny przełomem w leczeniu otyłości jest zastosowanie w jej terapii nowoczesnych leków, jakimi są analogi glp-1, a także preparat złożony z chlorowodorku naltreksonu i chlorowodorku bupropionu. references 1 world health organization: obesity and overweight. 9.06.2021. https://www.who.int/ news-room/fact-sheets/detail/obesity-and-overweight (dostęp: 22.04.2023r.] 79 2 centrum badania opinii społecznej: czy polacy mają problem z nadwagą. komunikat z badań. 08.2019. https://www.cbos.pl/spiskom.pol/2019/k_103_19.pdf (dostęp: 22.04.2023r.) 3 lin x, li h. obesity: epidemiology, pathophysiology, and therapeutics. front endocrinol (lausanne). 2021 sep 6;12:706978. doi: 10.3389/fendo.2021.706978. pmid: 34552557; pmcid: pmc8450866. 4 kahan si. practical strategies for engaging individuals with obesity in primary care. mayo clin proc. 2018 mar;93(3):351-359. doi: 10.1016/j.mayocp.2018.01.006. pmid: 29502565. 5 international diabetes federation: idf diabetes atlas, 10th ed. brussels, belgium: 2021. available at: https://www.diabetesatlas.org (dostęp: 22.04.2023r.) 6 traissac p, pradeilles r, el ati j, aounallah-skhiri h, gartner a, delpeuch f. within-subject non-concordance of abdominal v. general high adiposity: definition and analysis issues. br j nutr. 2016 aug;116(3):567-8. doi: 10.1017/s0007114516002154. epub 2016 jun 6. pmid: 27264990. 7 wang z, peng y, dong b. is body mass index associated with lowest mortality increasing over time? int j obes (lond). 2017 aug;41(8):1171-1175. doi: 10.1038/ijo.2017.107. epub 2017 may 3. pmid: 28465606. 8 visseren f.l.j., mach f., smulders y.m. i wsp.; esc national cardiac societies; esc scientific document group: 2021 esc guidelines on cardiovascular disease prevention in clinical practice. eur. heart j., 2021; 42: 3227–3337. doi: 10.1093/eurheartj/ehab484. pmid: 34 458 905 9 nedunchezhiyan u, varughese i, sun ar, wu x, crawford r, prasadam i. obesity, inflammation, and immune system in osteoarthritis. front immunol. 2022 jul 4;13:907750. doi: 10.3389/fimmu.2022.907750. pmid: 35860250; pmcid: pmc9289681. 10 kolb r, sutterwala fs, zhang w. obesity and cancer: inflammation bridges the two. curr opin pharmacol. 2016 aug;29:77-89. doi: 10.1016/j.coph.2016.07.005. epub 2016 jul 16. pmid: 27429211; pmcid: pmc4992602. 11 pasquali r, casanueva f, haluzik m, van hulsteijn l, ledoux s, monteiro mp, salvador j, santini f, toplak h, dekkers om. european society of endocrinology clinical practice guideline: endocrine work-up in obesity. eur j endocrinol. 2020 jan;182(1):g1-g32. doi: 10.1530/eje-19-0893. pmid: 31855556. 12 garvey wt, mechanick ji, brett em, garber aj, hurley dl, jastreboff am, nadolsky k, pessah-pollack r, plodkowski r; reviewers of the aace/ace obesity clinical practice guidelines. american association of clinical endocrinologists and american college of endocrinology comprehensive clinical practice guidelines for medical care of patients with obesity. endocr pract. 2016 jul;22 suppl 3:1-203. doi: 10.4158/ep161365.gl. epub 2016 may 24. pmid: 27219496. 13 koliaki c, spinos t, spinou μ, brinia μe, mitsopoulou d, katsilambros n. defining the optimal dietary approach for safe, effective and sustainable weight loss in overweight and obese adults. healthcare (basel). 2018 jun 28;6(3):73. doi: 10.3390/healthcare6030073. pmid: 29958395; pmcid: pmc6163457. 14 semlitsch t, stigler fl, jeitler k, horvath k, siebenhofer a. management of overweight and obesity in primary care-a systematic overview of international evidence-based guidelines. obes rev. 2019 sep;20(9):1218-1230. doi: 10.1111/obr.12889. epub 2019 jul 8. pmid: 31286668; pmcid: pmc6852048. 15 wharton s, lau dcw, vallis m, sharma am, biertho l, campbell-scherer d, adamo k, alberga a, bell r, boulé n, boyling e, brown j, calam b, clarke c, crowshoe l, divalentino d, forhan m, freedhoff y, gagner m, glazer s, grand c, green m, hahn m, hawa r, henderson r, hong d, hung p, janssen i, jacklin k, johnson-stoklossa c, kemp a, kirk s, kuk j, langlois mf, lear s, mcinnes a, macklin d, naji l, manjoo p, morin mp, nerenberg k, patton i, pedersen s, pereira l, piccinini-vallis h, poddar m, poirier p, prud'homme d, salas xr, rueda-clausen c, russell-mayhew s, shiau j, sherifali d, sievenpiper j, sockalingam s, taylor v, toth e, twells l, tytus r, walji s, walker l, wicklum s. obesity in adults: a clinical practice guideline. cmaj. 2020 aug 4;192(31):e875-e891. doi: 10.1503/cmaj.191707. pmid: 32753461; pmcid: pmc7828878 16 bansal ab, al khalili y. orlistat. 2022 dec 11. in: statpearls [internet]. treasure island (fl): statpearls publishing; 2023 jan–. pmid: 31194359. 17 onakpoya ij, lee jj, mahtani kr, aronson jk, heneghan cj. naltrexone-bupropion (mysimba) in management of obesity: a systematic review and meta-analysis of unpublished clinical study reports. br j clin pharmacol. 2020 apr;86(4):646-667. doi: 10.1111/bcp.14210. epub 2020 feb 4. pmid: 31918448; pmcid: pmc7098870. 18 mancini mc, de melo me. the burden of obesity in the current world and the new treatments available: focus on liraglutide 3.0 mg. diabetol metab syndr. 2017 may 31;9:44. doi: 10.1186/s13098-017-0242-0. pmid: 28580018; pmcid: pmc5452636. 19 kelly as, auerbach p, barrientos-perez m, gies i, hale pm, marcus c, mastrandrea ld, prabhu n, arslanian s; nn8022-4180 trial investigators. a randomized, controlled trial of liraglutide for adolescents 80 with obesity. n engl j med. 2020 may 28;382(22):2117-2128. doi: 10.1056/nejmoa1916038. epub 2020 mar 31. pmid: 32233338. 20 wang jy, wang qw, yang xy, yang w, li dr, jin jy, zhang hc, zhang xf. glp-1 receptor agonists for the treatment of obesity: role as a promising approach. front endocrinol (lausanne). 2023 feb 1;14:1085799. doi: 10.3389/fendo.2023.1085799. pmid: 36843578; pmcid: pmc9945324. 21 szeliga j, wyleżoł m, major p, budzyński a, binda a, proczko-stepaniak m, boniecka i, matłok m, sekuła m, kaska ł, myśliwiec p, szewczyk t, możański m, kowalski g, pesta w, lisik w, michalik m, lewandowski t, paśnik k. metabolic and bariatric surgery chapter of the association of polish surgeons. bariatric and metabolic surgery care standards. wideochir inne tech maloinwazyjne. 2020 sep;15(3):391-394. doi: 10.5114/wiitm.2020.97935. epub 2020 aug 5. pmid: 32904635; pmcid: pmc7457194. 22 kim j, eisenberg d, azagury d, rogers a, campos gm. american society for metabolic and bariatric surgery position statement on long-term survival benefit after metabolic and bariatric surgery. surg obes relat dis. 2016 mar-apr;12(3):453-459. doi: 10.1016/j.soard.2015.11.021. epub 2015 nov 27. pmid: 26944548. 57 wiśniewska, klaudia, ostańska, agnieszka, szafran, adrianna, terelak, wiktor, ciechański, marcin, witkowska, edyta, piasek, laura, godek, grzegorz, więcław, kacper & stańko, katarzyna. multiple sclerosis a review of recent advances in diagnostics and treatments. quality in sport. 2023;14(1):57-64. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.14.01.004 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/44049 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 17.05.2023. revised: 25.05.2023. accepted: 03.06.2023. published: 03.06.2023. klaudia wiśniewskaa, agnieszka ostańskab, adrianna szafranc, wiktor terelakd, marcin ciechańskie, edyta witkowskaf, laura piasekg, grzegorz godekh, kacper więcławi, katarzyna stańko j stwardnienie rozsiane przegląd ostatnich osiągnięć w diagnostyce i leczeniu multiple sclerosis a review of recent advances in diagnostics and treatments a samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej mswia w lublinie, ul. grenadierów 3, 20-331 lublin https://orcid.org/0009-0004-4732-806x email: klaudiawisniewska1303@gmail.com b samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej mswia w lublinie, ul. grenadierów 3, 20-331 lublin https://orcid.org/0009-0000-3830-5625 email: agnieszkaostanska@gmail.com c samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej mswia w lublinie, ul. grenadierów 3, 20-331 lublin https://orcid.org/0009-0004-5723-338x email: adrianna.esz@gmail.com d samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej mswia w lublinie, ul. grenadierów 3, 20-331 lublin https://orcid.org/0009-0001-9429-6038 email: wikter.wt@gmail.com e uniwersytet medyczny w lublinie, aleje racławickie 1, 20-059 lublin https://orcid.org/0009-0001-6243-714x email: ciechanski.mc@gmail.com f uniwersytet medyczny w lublinie, aleje racławickie 1, 20-059 lublin https://orcid.org/0009-0005-6139-5282 email: edyta.witkowska321@gmail.com g samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej mswia w lublinie, ul. grenadierów 3, 20-331 lublin https://orcid.org/0009-0004-3104-3393 email: laurapiasek28@gmail.com h szpital miejski w rudzie śląskiej sp. z o.o., ul. wincentego lipa 2, 41-703 ruda śląska https://orcid.org/0000-0001-7332-9534 email: grzegorz_godek@o2.pl i wojewódzki szpital specjalistyczny im. stefana kardynała wyszyńskiego sp zoz w lublinie, al. kraśnicka 100, 20-718 lublin https://orcid.org/0009-0005-9959-6709 email: kwieclaww@gmail.com j samodzielny publiczny szpital kliniczny nr 4 w lublinie, ul. k. jaczewskiego 8, 20-954 lublin https://orcid.org/0009-0003-1097-2508 email: kasiastanko95@gmail.com https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.14.01.004 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/44049 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) mailto:klaudiawisniewska1303@gmail.com mailto:agnieszkaostanska@gmail.com mailto:adrianna.esz@gmail.com mailto:wikter.wt@gmail.com mailto:ciechanski.mc@gmail.com mailto:edyta.witkowska321@gmail.com mailto:laurapiasek28@gmail.com mailto:grzegorz_godek@o2.pl mailto:kwieclaww@gmail.com mailto:kasiastanko95@gmail.com 58 abstrakt wprowadzenie: stwardnienie rozsiane to częsta, przewlekła neurozapalna choroba oun o podłożu autoimmunologicznym. jest to najczęstsze nieurazowe schorzenie, które prowadzi do niepełnosprawności u młodych dorosłych. występuje 3x częściej u kobiet. jakość życia ludzi cierpiących na stwardnienie rozsiane jest często znacznie obniżona. cel: celem tego przeglądu jest analiza najnowszych informacji dotyczących charakterystyki, diagnostyki i leczenia pacjentów ze stwardnieniem rozsianym. metody i materiały: przegląd literatury dostępnej w bazie danych pubmed opublikowanych w latach 2016-2022, z użyciem następujących słów kluczowych: "multiple sclerosis"; "patogenesis"; “immunology”; “genetics” and “treatment”. stan wiedzy: obecnie nie ma skutecznego lekarstwa na stwardnienie rozsiane, ale na przestrzeni ostatnich lat wzrosły możliwości terapeutyczne. niestety skuteczność terapii modyfikujących przebieg choroby jest zbyt niska i nie mogą one zatrzymać postępującego procesu neurodegeneracyjnego w oun. ostatnim osiągnięciem jest opcja terapii ms przy pomocy komórek macierzystych. ma to na celu przezwyciężenie utraty komórek nerwowych oraz zwiększenie zdolności naprawy endogennej mieliny. wnioski: na przestrzeni ostatnich lat nastąpił ogromny postęp wiedzy na temat patogenezy choroby oraz pojawiło się wiele nowych możliwości terapeutycznych to wciąż nasza wiedza na ten temat jest niepełna. stanowi to wyzwanie dla tworzenia kolejnych leków i zahamowania postępu choroby. słowa kluczowe: stwardnienie rozsiane, patogeneza, immunologia, genetyka, diagnostyka, leczenie abstract introduction: multiple sclerosis is a common chronic neuroinflammatory disease of the cns with an autoimmune basis. it is the most common non-traumatic disorder that leads to disability in young adults. it occurs 3x more often in women. the quality of life of people suffering from multiple sclerosis is often significantly reduced. objective: the purpose of this review is to analyze the latest information on the characteristics, diagnosis and treatment of patients with multiple sclerosis. methods and matherials: a review of the literature available in the pubmed database published between 2016 and 2022, using the following keywords: "multiple sclerosis"; "pathogenesis"; "immunology"; "genetics"; “diagnostics” and "treatment." state of knowledge: currently, there is no effective cure for multiple sclerosis but therapeutic options have increased over the past few years. unfortunately, the effectiveness of disease-modifying therapies is too low and they cannot stop the progressive neurodegenerative process in the cns. a recent development is the option of ms therapy using stem cells. this is to overcome the loss of nerve cells and increase the repair capacity of endogenous myelin. conclusions: although knowledge of the pathogenesis of the disease has advanced tremendously in recent years and many new therapeutic options have emerged, our knowledge is still incomplete. this poses a challenge for creating more drugs and halting the progression of the disease. key words: multiple sclerosis, pathogenesis, immunology, genetics, diagnostics, treatment wprowadzenie: stwardnienie rozsiane (ms) jest przewlekłą chorobą autoimmunologiczną, która w wyniku zapalenia uszkadza ochronną powłokę wokół nerwów w mózgu i rdzeniu kręgowym. 59 w obszarach mózgu i rdzenia kręgowego dotkniętych sm, sygnały przekazywane przez nerwy są spowolnione lub zablokowane, powodując objawy neurologiczne, które mogą skutkować obniżeniem jakości życia i niepełnosprawnością. początek objawów występuje zwykle w wieku 20-30 lat. kobiety są prawie 3 razy bardziej narażone na rozwój sm niż mężczyźni. inne czynniki ryzyka zachorowania na sm obejmują pewne czynniki genetyczne, niski poziom witaminy d, niski poziom ekspozycji na światło słoneczne, zakażenie wirusem epsteina-barr oraz palenie papierosów [1]. celem niniejszej pracy jest podsumowanie informacji dotyczących występowania, diagnostyki, objawów oraz leczenia ms. etiopatogeneza genetyka: badania epidemiologiczne wykazały, że ryzyko zachorowania na ms jest wyższe wśród krewnych pacjentów z ms, co sugeruje pewien stopień podatności genetycznej. w związku z tym, członkowie rodziny pierwszego stopnia ponoszą 2-4% ryzyko rozwoju ms w porównaniu z szacowanym 0,1% w populacji ogólnej. najsilniejsze powiązanie stwierdzono z allelami głównego układu zgodności tkankowej, przy czym hla-drb1 jest allelem największego ryzyka w ms[2]. geny hla kodują polimorficzne glikoproteiny powierzchni komórki, które są zaangażowane w regulację immunologiczną poprzez rozpoznawanie wewnątrzkomórkowych białek niesamodzielnych (klasa i), albo zewnątrzkomórkowych (klasa ii) [3]. zjawiska immunologiczne i autoimmunologiczne: patogenezę ms tłumaczy się infiltracją leukocytów, głównie limfocytów t i b, w mózgu i rdzeniu kręgowym. sugerowano, że stan zapalny w oun selektywnie rekrutuje autoreaktywne limfocyty t, które następnie celują w autoantygeny w tkance mózgowej. okazuje się, że dystrybucja limfocytów jest specyficzna dla danej populacji, gdzie komórki t cd8+ występują głównie przy krawędziach, natomiast komórki t cd4+ są zlokalizowane w głębi zmian. hiperaktywacja komórek th1 może prowadzić do uszkodzenia tkanek i przewlekłego zapalenia, które często występuje w chorobach autoimmunologicznych. komórki th17 znane są z wydzielania wysokich poziomów interleukiny (il) 17a, il-17f, il-21 oraz niskiej produkcji interferonu γ (ifn-γ)[4]. regulacyjne komórki b (bregs) stanowią niewielką populację komórek b, która uczestniczy w immunoregulacji i supresji odpowiedzi immunologicznej. ze względu na ograniczone dane dotyczące fenotypu bregs, są one zwykle identyfikowane na podstawie zdolności do wydzielania il-10 i określane jako komórki b10. poza produkcją il-10, bregs wywierają swoje funkcje poprzez ekspresję innych cytokin regulatorowych, takich jak tgfβ i il-35 lub poprzez generację i utrzymanie tregs. rola komórek b była badana przy użyciu przeciwciał monoklonalnych skierowanych na komórki b (anty-cd20)[5] limfocyty t γδ są podzbiorem komórek t, które, jak się uważa, łączą odporność wrodzoną i nabytą, przyczyniając się do wczesnego uszkodzenia tkanek w ms. rzeczywiście, frakcja komórek t γδ, które wykazują ekspresję vγ2, znajduje się w płynie mózgowo-rdzeniowym pacjentów ze stwardnieniem rozsianym. limfocyty t γδ promują demielinizację w wyniku ich aktywności cytotoksycznej przeciwko oligodendrocytom, w której pośredniczy ligand fas, a także poprzez aktywację adcc, perforyny i granzymu b. ponadto oligodendrocyty wyrażają hsp60, o którym mówi się, że indukuje ekspansję limfocytów t γδ, co sugeruje rozmowa krzyżowa między komórkami, w której oligodendrocyty mogą być celem komórek t γδ, a także wyzwalaczem ekspansji komórek t γδ. komórki tuczne zostały opisane w dużej liczbie w plakach ms i są rekrutowane w odpowiedzi na gradienty chemokin rantes. komórki tuczne są odpowiedzialne za uwalnianie histaminy i tryptazy, które przyczyniają się do otwarcia bariery krew-mózg (bbb) i rekrutacji komórek zapalnych do oun. ponadto tryptaza i chymaza wytwarzane przez komórki tuczne aktywują kaskadę prekursorów metaloproteinazy macierzy (mmp), która promuje neurodegenerację. mikroglej rezydujący w oun i rekrutowane makrofagi są ważnymi graczami w stanach zapalnych i patologii oun. początkowo opisano dwa profile polaryzacji dla makrofagów i mikrogleju: profil prozapalny, który jest odpowiedzialny za produkcję cytokin (il-12, il-23), chemokin i metabolitów, które biorą udział w neurodegeneracji i działają jako transportery opancerzone i profil immunoregulacyjny, który bierze udział w usuwaniu resztek niezbędnych do remielinizacji. jednak teraz jest jasne, że w sm można zidentyfikować wiele stanów aktywacji mikrogleju i makrofagów. niektóre z tych podzbiorów wytwarzają produkty neurotoksyczne, takie jak tnf-α, reaktywne formy tlenu i reaktywne formy azotu [np. tlenek azotu (no)], które mogą mieć bezpośrednie działanie neurotoksyczne w sm. astrocyty są najbardziej licznymi komórkami glejowymi w oun. astrocyty modulują zapalenie oun poprzez ekspresję cytokin, chemokin i cząsteczek powierzchniowych, które uczestniczą w interakcjach komórek z innymi komórkami oun. chociaż astrocyty nie pochodzą od żadnego prekursora układu odpornościowego i nie są ściśle komórkami odporności wrodzonej, mogą promować wrodzone zapalenie i neurodegenerację w sm poprzez ekspresję cytokin (np. il-6 i tnf), chemokin (np. ccl2) i neurotoksycznych metabolitów (np. nie). i odwrotnie, specyficzne podzbiory astrocytów mogą ograniczać autoimmunizację limfocytów t w oun poprzez wydzielanie cytokin. warto zauważyć, że astrocyty, mikroglej i monocyty nie działają w izolacji. 60 rzeczywiście, stanowią słabo scharakteryzowane interakcje komórkowe, które mogą wzmacniać patologię oun i mogą oferować nowe cele interwencji terapeutycznej. komórki naturalnych zabójców (nk) to wrodzone komórki odpornościowe, które uczestniczą w odpowiedzi immunologicznej przeciwko kilku typom nowotworów i infekcjom drobnoustrojów. komórki nk można klasyfikować zgodnie z ich charakterystyką zasiedlania. podzbiór cd56 dim cd16 + komórek nk zawiera komórki eksprymujące perforynę, które znajdują się we krwi obwodowej i śledzionie i wykazują aktywność cytotoksyczną przeciwko komórkom nowotworowym. natomiast komórki nk cd56 bright cd16 − nk lokują się w węzłach chłonnych i migdałkach i nie wydzielają perforyny. liczba komórek nk cd56 jest zmniejszona u pacjentów ze stwardnieniem rozsianym i wydają się odgrywać rolę immunoregulacyjną w chorobie poprzez wydzielanie cytokin immunomodulujących, takich jak il-5, il-13 i tgf-β oraz indukowanie lizy komórek docelowych poprzez mechanizmy zależne od perforyny i trail. ponadto ostatnio wykazano, że komórki nk indukują ekspresję trail w astrocytach, co może następnie promować apoptozę komórek t sterowaną przez trail. ważnych spostrzeżeń na temat roli komórek cd56 nk w sm uzyskano podczas badania efektów terapeutycznych w sm przeciwciał monoklonalnych skierowanych przeciwko il-2 (daklizumab), które wywołały ekspansję komórek cd56 nk z równoczesną znaczną poprawą choroby. jednak potrzebne są dodatkowe badania, aby zrozumieć wpływ wielu podzbiorów nk w sm[2]. rola wirusów: istnieją coraz solidniejsze dowody na to, że patogenną rolę w wyzwalaniu reakcji autoimmunologicznych w ms odgrywa brak kontroli nad przewlekłymi infekcjami wirusowymi. dowody dotyczące herpeswirusów ebv i cmv wskazują, że pacjenci, którzy nigdy nie byli zakażeni tymi wirusami, mają zmniejszone ryzyko zachorowania, podczas gdy aktywacja wirusów i związane z nimi reakcje immunologiczne są powiązane z patologią ms[6]. mechanizm (lub mechanizmy) rozwoju sm wywołanego przez ebv pozostaje nieuchwytny. możliwości obejmują mimikrę molekularną, poprzez którą sekwencje białek wirusa ebv naśladują ludzkie białka mieliny i inne białka oun i w ten sposób wywołują autoimmunologię przeciwko antygenom mieliny i oun[7]. mikrobiom jelitowy: metabolicznie obecność mikrobioty jelitowej ma korzystne implikacje dla jelit gospodarza. krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe (scfas), takie jak octan, propionian i maślan, są produktami fermentacji bakteryjnej niestrawnych węglowodanów pochodzących z włókien złożonych; w przypadku braku mikrobioty jelitowej, włókna przeszłyby przez przewód pokarmowy niewykorzystane. scfas zapewniają również korzyści immunologiczne dla gospodarza poprzez regulację ekspresji genów w komórkach odpornościowych i przesunięcie ich w kierunku fenotypu regulacyjnego, zmniejszenie stresu oksydacyjnego i wzmocnienie bariery jelitowej, jak również bariery krew-mózg[8]. witamina d3: niskie stężenie 25-oh-d w surowicy (około 20 ng/ml) obserwuje się zwykle u chorych na sm już na początku choroby, tj. na etapie zespołu izolowanego klinicznie (cis) lub pierwszych nawrotów choroby[9]. zmiany w ms mogą pojawiać się w całym oun i są najłatwiej rozpoznawalne w istocie białej jako ogniska demielinizacji. dowody z mri i patologii (biopsje i autopsje) wskazują, że najwcześniejsze etapy demielinizacji istoty białej są heterogeniczne i rozwijają się w ciągu miesięcy. co ciekawe, niezależnie od konkretnego wzorca immunologicznego wczesnej demielinizacji, analiza aktywnych zmian, zarówno w czasie, jak i przestrzeni, sugeruje, że u każdej osoby dominuje jeden mechanizm immunologiczny. zgodna z tym poglądem jest obserwacja, że wymiana osocza, która usuwa z krążenia patogenne przeciwciała, łagodzi nawroty, które są oporne na początkowe leczenie glikokortykoidami, tylko u tych pacjentów, u których aktywne zmiany zawierają immunoglobuliny i dopełniacz. mielina nie jest wyłączną domeną istoty białej, a demielinizacja w sm dotyczy również istoty szarej.[10]. obraz kliniczny: objawy kliniczne i oznaki sm są zmienne i mogą wynikać z zaangażowania dróg czuciowych, ruchowych, wzrokowych i pnia mózgu. obejmują one zmęczenie, spastyczność, niestabilność chodu, objaw lhermitte'a, zjawisko uhthoffa, zatrzymanie/nietrzymanie moczu lub pogorszenie funkcji poznawczych. często pierwsze zdarzenie kliniczne u pacjentów, określane jest jako klinicznie izolowany zespół (cis) i może być to zapalenie nerwu wzrokowego, niepełne zapalenie rdzenia lub zespół pnia mózgu[11]. dysfunkcja dolnych dróg moczowych może objawiać się jako problemy z trzymaniem lub oddawaniem moczu. objawy związane z zaleganiem moczu (overactive bladder, oab) obejmują parcie na mocz, zwiększoną częstotliwość oddawania moczu w ciągu dnia, nykturię (częstomocz nocny) i nietrzymanie moczu. natomiast objawy związane z oddawaniem moczu to: chwiejność oddawania moczu, słaby i przerywany strumień, parcie na mocz, podwójne oddawanie moczu i uczucie niepełnego opróżnienia pęcherza po oddaniu moczu[12]. spektrum fenotypowe i prezentacje ms obejmują zespół klinicznie izolowany (cis), rzutowo-remisyjny(rrms), wtórnie postępujący (spms) i pierwotnie postępujący (ppms). wcześniejsza klasyfikacja zawierająca postać postępująco-nawracającą została usunięta; ci pacjenci, którzy należeli do tej kategorii, są obecnie uważani za ppms[13]. 61 zespół izolowany klinicznie (cis) jest początkową prezentacją w 80% przypadków ms. cis obejmuje ostry atak kliniczny dotyczący jednego lub więcej miejsc w oun i może przekształcić się w rzutowo-remisyjne ms (rrms). w przypadku rrms po każdym epizodzie klinicznym następuje zwykle dobry powrót do zdrowia. z czasem dochodzi do kumulacji niepełnosprawności i niepełnego powrotu do zdrowia po każdym nawrocie choroby. po 10-15 latach od rozpoznania rrms u 80% osób rozwija się wtórnie postępujące sm[14]. diagnostyka: ms rozpoznaje się na podstawie połączenia cech klinicznych i radiologicznych. kryteria mcdonalda z 2017 roku są standardem stosowanym do diagnozowania wszystkich postaci sm. u podstaw diagnozy leży pięć kluczowych zasad: 1. zespół "typowy" dla ms (zapalenie nerwu wzrokowego, zespół móżdżkowy, ) 2. obiektywne dowody zajęcia oun (prawie zawsze rezonans magnetyczny [mri] mózgu i rdzenia kręgowego potwierdzający zmiany demielinizacyjne) 3. rozprzestrzenianie się w przestrzeni zmiany dotykają wielu obszarów oun 4. rozprzestrzenianie się w czasie wielokrotne kliniczne zdarzenia demielinizacyjne lub mri wykazujące zarówno zmiany wzmacniające się kontrastowo (wskazujące na ostrą demielinizację), jak i nie wzmacniające się kontrastowo (wskazujące na przewlekłe działanie) 5. brak lepszego wyjaśnienia dla objawów[15]. podejrzewa się, że nadmierne uproszczenie kryteriów diagnostycznych ms mogło zwiększyć ryzyko błędnej diagnozy (i w konsekwencji niewłaściwego stosowania terapii). aby zminimalizować to ryzyko, należy zidentyfikować bardziej charakterystyczne cechy mri dla ms. z tej perspektywy, objaw żyły centralnej jest jednym z najbardziej obiecujących. zgodnie z danymi zastosowanie t2-zależnego obrazowania wielkości i fazy przy 3.0 i 7.0t wykazało, że wiele zmian w ms tworzy się wokół małych naczyń. stwierdzono, że odsetek zmian wykazujących obecność centralnej żyły okazał się wyższy w ms w porównaniu z innymi schorzeniami. badanie pilotażowe, które obejmowało pacjentów z ms z i bez chorób współistniejących, pacjentów z migreną i innych z błędną diagnozą ms, wykazało, że ocena żył centralnych w trzech zmianach w istocie białej wykazała dobrą swoistość, czułość i wiarygodność międzyosobniczą w diagnostyce różnicowej ms[16]. mri mózgu i rdzenia kręgowego jest badaniem z wyboru w przypadku podejrzenia sm lub klinicznie izolowanego zespołu (cis). badanie płynu mózgowo-rdzeniowego (csf) może wykazać ograniczone pasma oligoklonalne immunoglobuliny obecne w csf, ale nie w surowicy, wskazujące na produkcję przeciwciał w oun. mogą one stanowić przydatną pomoc diagnostyczną w przypadkach atypowych lub wczesnych. nie są jednak wymogiem diagnostycznym[14]. jeśli pacjenci z cis prezentowali unikalne prążki oligoklonalne w płynie mózgowo-rdzeniowym (csf), konwersja do sm była ponad dwukrotnie bardziej prawdopodobna[17]. klasyfikacja: do oceny zaawansowania choroby używanych jest wiele skal i klasyfikacji. główną skalą używaną do oceny nasilenia objawów i niepełnosprawności jest skala edss (rozszerzona skala stanu niepełnosprawności). edss 0-4.5 począwszy od braku objawów do łagodnego lub umiarkowanego zmęczenia, niestabilności/nieruchomości, zmian sensorycznych, łagodnego upośledzenia chodzenia i zmniejszenia ostrości widzenia; objawów ze strony jelit i/lub pęcherza moczowego; zmienionego nastroju i zaburzeń poznawczych. edss 5-6.5 progresja któregokolwiek lub wszystkich objawów wymienionych powyżej. edss 7-9 ciągłe pogarszanie się wszystkich wymienionych wyżej objawów. chód od 10 stóp z chodzikiem do ograniczenia do łóżka i wózka inwalidzkiego; przenoszenie od minimalnej pomocy do całkowitej pomocy; równowaga w pozycji siedzącej od niezależnej do całkowitej pomocy; równowaga w pozycji stojącej od niezależnej z dwustronnym wsparciem do niezdolnej do samodzielnego stania[18]. leczenie: obecnie na stwardnienie rozsiane nie ma lekarstwa, ale istnieją opcje leczenia. leczenie stwardnienia rozsianego (sm) dzieli się na 3 kategorie: leczenie zaostrzeń, spowolnienie postępu choroby za pomocą terapii modyfikujących przebieg choroby (dmt) oraz terapie objawowe[19]. wachlarz dostępnych neurologom terapii modyfikujących przebieg choroby (dmts disease-modifying therapies) stosowanych w rzutowo-remisyjnym sm w ostatnich latach znacznie się poszerzył. produkty licencjonowane od 2013 roku to: fumaran dimetylu (tecfidera), alemtuzumab (lemtrada), pegylowany interferon-beta (plegridy) oraz octan glatirameru (copaxone) 40 mg. terapie różnią się znacznie pod względem skuteczności, profilem działań niepożądanych i wymaganiami dotyczącymi monitorowania bezpieczeństwa[20]. natalizumab, humanizowane przeciwciało monoklonalne, jest inhibitorem integryny α4β1, cząsteczki adhezyjnej wyrażanej na powierzchni limfocytów i biorącej udział w transmigracji przez śródbłonek do oun. natalizumab jest podawany w postaci wlewu dożylnego raz na 4 tygodnie. natalizumab jest bardzo skuteczny w zmniejszaniu liczby nawrotów i spowalnianiu progresji choroby u chorych na rrms w porównaniu z placebo lub ifn β-1a[21]. 62 fingolimod jest nieselektywnym modulatorem receptora sfingozyno-1-fosforanu (s1p), który wiąże się z podtypami receptorów s1pr1, s1pr3, s1pr4 i s1pr5 i był pierwszym doustnym dmt zatwierdzonym do leczenia rrms. jednakże fingolimod może być związany z obawami dotyczącymi bezpieczeństwa sercowonaczyniowego, okulistycznego, płucnego i wątrobowego. ozanimod jest badanym doustnym dmt i selektywnym modulatorem receptora s1p, przeznaczonym do oddziaływania wyłącznie na podtypy receptorów s1pr1 i s1pr5[22]. fumaran dimetylu wywiera działanie przeciwzapalne i cytoprotekcyjne poprzez aktywację szlaku czynnika jądrowego(nrf2) oraz szlaków niezależnych od nrf2. fumaran dimetylu jest na ogół dobrze tolerowany, ale leczenie było związane z pewnym ryzykiem postępującej wieloogniskowej leukoencefalopatii[21]. teriflunomid (aubagio) jest aktywnym metabolitem leflunomidu, leku stosowanego w reumatoidalnym i łuszczycowym zapaleniu stawów, tabletka 14 mg raz na dobę jest zatwierdzona w rrms. ze względu na podejrzenie teratogenności powinien być stosowany ostrożnie u kobiet płodnych[23]. początkowe zainteresowanie ifn-β jako potencjalną opcją terapeutyczną w stwardnieniu rozsianym było motywowane przede wszystkim znaną aktywnością przeciwwirusową ifn-β. następnie odkryto immunomodulacyjne i antyproliferacyjne właściwości ifn-β. główną drogą, na której ifn-β wywołuje swój efekt, jest aktywacja szlaku kinaz janusa (jak) transduktorów sygnału i aktywatorów transkrypcji (stat). ifn-β wiążąc się z receptorem ifn typu i powoduje fosforylację stat1 i stat2 oraz tworzenie heterodimerów stat1-stat2, które przenoszą się do jądra, wiążą element odpowiedzi stymulowany przez ifn (isre) i modulują ekspresję genów regulowanych przez isre[24]. ocrelizumab, pierwsze zatwierdzone przeciwciało monoklonalne anty-cd20, selektywnie usuwa komórki b wykazujące ekspresję cd20, zachowując w dużym stopniu prawidłową funkcję immunologiczną. ppms okazał się trudniejszy do leczenia niż rrms, a ocrelizumab jest obecnie jedynym dmt zatwierdzonym w tym fenotypie. wytyczne ectrims/ean z 2018 roku zalecają, aby u pacjentów z aktywnym rrms wybór leczenia spośród szerokiej gamy dostępnych leków o umiarkowanej do wysokiej skuteczności (z ocrelizumabem wśród nich) został osiągnięty w porozumieniu z indywidualnym pacjentem i powinien zależeć od takich czynników, jak charakterystyka pacjenta i choroby współistniejące, nasilenie/aktywność choroby, profile bezpieczeństwa leków i dostępność leków[25]. ocrelizumab zmniejsza progresję klinicznej niesprawności o około jedną czwartą i poprawia inne kliniczne i mri markery aktywności choroby[21]. istnieje też opcja terapii ms komórkami macierzystymi (hscs). hematopoetyczne komórki macierzyste (hscs) są rzadkimi komórkami, które charakteryzują się pluripotencjalnością i zdolnością do samoodnowy. hscs są mobilizowane ze szpiku kostnego przez leczenie cyklofosfamidem (cy) i czynnikiem stymulującym kolonie granulocytów (g-csf). powodem podawania cy jest zapobieganie ewentualnemu nawrotowi sm w wyniku działania g-csf. po 4 lub 5 dniach, hscs są pobierane za pomocą żyły obwodowej. po wybarwieniu przez przeciwciało anty-cd34 przeciwciałem monoklonalnym, komórki są oczyszczane przy użyciu sortowania komórek aktywowanych fluorescencją lub separacji aktywowanej magnetycznie, a następnie są przechowywane zamrożone do czasu transplantacj[26]. promowanie neuroprotekcji w stwardnieniu rozsianym jest dużym wyzwaniem, ponieważ nieodwracalna niepełnosprawność jest silnie skorelowana z nagromadzeniem uszkodzeń neuronów. trwa kilka badań nad produktami promującymi remielinizację. w tym kontekście ukazały się negatywne wyniki badania affinity dotyczącego wpływu opicinumabu na niepełnosprawność u pacjentów z nawracającą postacią stwardnienia rozsianego, co zakończyło rozwój strategii anty-lingo-1. beksaroten w celu promowania remielinizacji został również poddany próbie u pacjentów z nawracającą postacią stwardnienia rozsianego i chociaż podstawowy wynik skuteczności był negatywny, a lek był źle tolerowany. wyniki wtórne sugerują, że może on promować naprawę mieliny[27]. w ciągu ostatnich pięciu lat poczyniono silne spostrzeżenia na temat genetycznych podstaw choroby, jej powiązań środowiskowych, jej charakterystyki za pomocą mri i jej podatności na leczenie za pomocą immunomodulacji. ten postęp przygotowuje teraz społeczność stwardnienia rozsianego do osiągnięcia cennego celu, jakim jest zmniejszenie obciążenia wywieranego przez postępujące stwardnienie rozsiane[28]. szczepienia: sugestie dotyczące tego, jak i kiedy stosować szczepienia w ms jest podobne do populacji ogólnej. skuteczność jest jedną częścią równania, podczas gdy ryzyko związane z praktyką szczepienia to druga część równania. szczepionki inaktywowane są ogólnie uważane za bezpieczne, natomiast żywe mogą wymagać dalszej analizy ryzyka i korzyści, zwłaszcza w przypadku pacjentów przyjmujących leki immunosupresyjne[29]. nieżywe szczepionki covid-19 są prawdopodobnie bezpieczne i skuteczne u pacjentów z sm, którzy otrzymują różne dmt. zdarzenia demielinizacyjne występują niezwykle rzadko w przypadku większości szczepionek covid-19 i były zgłaszane głównie w przypadku szczepionek wektorowych. u leczonych pacjentów z sm należy w miarę możliwości unikać żywych atenuowanych szczepionek. u pacjentów z sm przyjmujących modulatory s1p i dmt zubożające komórki można spodziewać się osłabionej, ale częściowo ochronnej odpowiedzi na szczepionkę. nie przewiduje się, aby inne dmts wpływały znacząco na skuteczność szczepionek covid-19[30]. 63 podsumowanie: podsumowując, stwardnienie rozsiane nadal jest chorobą, która stanowi wyzwanie dla nowoczesnej medycyny. kolejne badania i dane jakie przynoszą, pozwalają lepiej zrozumieć naturę tego schorzenia, indywidualnie dobierać terapie i kontrolować jego przebieg. w najbliższych latach wybór leków na ms będzie wypełniony kilkoma nowymi opcjami terapeutycznymi co stanowi nadzieję dla najciężej chorych na zahamowanie postępu choroby. potrzebne są dalsze badania, które pozwolą określić stopień przydatności klinicznej poszczególnych metod terapii. bibliografia: [1] marcus r. what is multiple sclerosis? jama. 2022 nov 22;328(20):2078. doi: 10.1001/jama.2022.14236. pmid: 36413229. [2] rodríguez murúa s, farez mf, quintana fj. the immune response in multiple sclerosis. annu rev pathol. 2022 jan 24;17:121-139. doi: 10.1146/annurev-pathol-052920-040318. epub 2021 oct 4. pmid: 34606377. [3] patsopoulos na. genetics of multiple sclerosis: an overview and new directions. cold spring harb perspect med. 2018 jul 2;8(7):a028951. doi: 10.1101/cshperspect.a028951. pmid: 29440325; pmcid: pmc6027932. [4] liu r, du s, zhao l, jain s, sahay k, rizvanov a, lezhnyova v, khaibullin t, martynova e, khaiboullina s, baranwal m. autoreactive lymphocytes in multiple sclerosis: pathogenesis and treatment target. front immunol. 2022 sep 23;13:996469. doi: 10.3389/fimmu.2022.996469. pmid: 36211343; pmcid: pmc9539795. [5] ruiz f, vigne s, pot c. resolution of inflammation during multiple sclerosis. semin immunopathol. 2019 nov;41(6):711-726. doi: 10.1007/s00281-019-00765-0. epub 2019 nov 15. pmid: 31732775; pmcid: pmc6881249. [6] tarlinton re, martynova e, rizvanov aa, khaiboullina s, verma s. role of viruses in the pathogenesis of multiple sclerosis. viruses. 2020 jun 13;12(6):643. doi: 10.3390/v12060643. pmid: 32545816; pmcid: pmc7354629. [7] robinson wh, steinman l. epstein-barr virus and multiple sclerosis. science. 2022 jan 21;375(6578): 264-265. doi: 10.1126/science.abm7930. epub 2022 jan 13. pmid: 35025606. [8] ochoa-repáraz j, kirby to, kasper lh. the gut microbiome and multiple sclerosis. cold spring harb perspect med. 2018 jun 1;8(6):a029017. doi: 10.1101/cshperspect.a029017. pmid: 29311123; pmcid: pmc5983160. [9] pierrot-deseilligny c, souberbielle jc. vitamin d and multiple sclerosis: an update. mult scler relat disord. 2017 may;14:35-45. doi: 10.1016/j.msard.2017.03.014. epub 2017 mar 29. pmid: 28619429. [10] reich ds, lucchinetti cf, calabresi pa. multiple sclerosis. n engl j med. 2018 jan 11;378(2):169-180. doi: 10.1056/nejmra1401483. pmid: 29320652; pmcid: pmc6942519. [11] yamout bi, alroughani r. multiple sclerosis. semin neurol. 2018 apr;38(2):212-225. doi: 10.1055/s0038-1649502. epub 2018 may 23. pmid: 29791948. [12] tornic j, panicker jn. the management of lower urinary tract dysfunction in multiple sclerosis. curr neurol neurosci rep. 2018 jun 28;18(8):54. doi: 10.1007/s11910-018-0857-z. pmid: 29956001; pmcid: pmc6022518. [13] schiess n, calabresi pa. multiple sclerosis. semin neurol. 2016 aug;36(4):350-6. doi: 10.1055/s-00361585456. epub 2016 sep 19. pmid: 27643903. [14] doshi a, chataway j. multiple sclerosis, a treatable disease. clin med (lond). 2016 dec;16(suppl 6):s53s59. doi: 10.7861/clinmedicine.16-6-s53. pmid: 27956442; pmcid: pmc6329568. [15] travers bs, tsang bk, barton jl. stwardnienie rozsiane: diagnoza, terapia modyfikująca przebieg choroby i rokowanie. aust j gen pract. 2022 kwiecień;51(4):199-206. doi: 10.31128/ajgp-07-21-6103. pmid: 35362004. [16] filippi m, preziosa p, rocca ma. mri in multiple sclerosis: what is changing? curr opin neurol. 2018 aug;31(4):386-395. doi: 10.1097/wco.0000000000000572. pmid: 29952834. [17] göbel k, kleinschnitz c, meuth sg. advances in multiple sclerosis 2017. int j mol sci. 2018 mar 19;19(3):901. doi: 10.3390/ijms19030901. pmid: 29562661; pmcid: pmc5877762. [18] kalb r, brown tr, coote s, costello k, dalgas u, garmon e, giesser b, halper j, karpatkin h, keller j, ng av, pilutti la, rohrig a, van asch p, zackowski k, motl rw. exercise and lifestyle physical activity recommendations for people with multiple sclerosis throughout the disease course. mult scler. 2020 oct;26(12):1459-1469. doi: 10.1177/1352458520915629. epub 2020 apr 23. pmid: 32323606; pmcid: pmc7575303. [19] piehl f. current and emerging disease-modulatory therapies and treatment targets for multiple sclerosis. j intern med. 2021 jun;289(6):771-791. doi: 10.1111/joim.13215. epub 2020 dec 20. pmid: 33258193; pmcid: pmc8246813. [20] mccarthy c, thorpe j. some recent advances in multiple sclerosis. j neurol. 2016 sep;263(9):1880-6. doi: 10.1007/s00415-016-8124-1. epub 2016 apr 25. pmid: 27113601. [21] hauser sl, cree bac. treatment of multiple sclerosis: a review. am j med. 2020 dec;133(12):13801390.e2. doi: 10.1016/j.amjmed.2020.05.049. epub 2020 jul 17. pmid: 32682869; pmcid: pmc7704606. 64 [22] swallow e, patterson-lomba o, yin l, mehta r, pelletier c, kao d, sheffield jk, stonehouse t, signorovitch j. comparative safety and efficacy of ozanimod versus fingolimod for relapsing multiple sclerosis. j comp eff res. 2020 mar;9(4):275-285. doi: 10.2217/cer-2019-0169. epub 2020 jan 17. pmid: 31948278. [23] piehl f. current and emerging disease-modulatory therapies and treatment targets for multiple sclerosis. j intern med. 2021 jun;289(6):771-791. doi: 10.1111/joim.13215. epub 2020 dec 20. pmid: 33258193; pmcid: pmc8246813. [24] jakimovski d, kolb c, ramanathan m, zivadinov r, weinstock-guttman b. interferon β for multiple sclerosis. cold spring harb perspect med. 2018 nov 1;8(11):a032003. doi: 10.1101/cshperspect.a032003. pmid: 29311124; pmcid: pmc6211378. [25] lamb yn. ocrelizumab: a review in multiple sclerosis. drugs. 2022 feb;82(3):323-334. doi: 10.1007/s40265-022-01672-9. epub 2022 feb 22. pmid: 35192158; pmcid: pmc8862399. [26] genc b, bozan hr, genc s, genc k. stem cell therapy for multiple sclerosis. adv exp med biol. 2019;1084:145-174. doi: 10.1007/5584_2018_247. pmid: 30039439. [27] maillart e, lubetzki c. multiple sclerosis in 2020: un bon cru. lancet neurol. 2021 jan;20(1):12-13. doi: 10.1016/s1474-4422(20)30441-5. pmid: 33340473; pmcid: pmc7837095. [28] axisa pp, hafler da. multiple sclerosis: genetics, biomarkers, treatments. curr opin neurol. 2016 jun;29(3):345-53. doi: 10.1097/wco.0000000000000319. pmid: 27058221; pmcid: pmc7882195. [29] williamson em, chahin s, berger jr. vaccines in multiple sclerosis. curr neurol neurosci rep. 2016 apr;16(4):36. doi: 10.1007/s11910-016-0637-6. pmid: 26922172. [30] kelly h, sokola b, abboud h. safety and efficacy of covid-19 vaccines in multiple sclerosis patients. j neuroimmunol. 2021 jul 15;356:577599. doi: 10.1016/j.jneuroim.2021.577599. epub 2021 may 4. pmid: 34000472; pmcid: pmc8095041. 88 kaziród, karolina, hunek, adrian, zapała, magdalena, wiśniewska-skomra, joanna, chmielarz, karolina, tylutka, kinga & hapon, anna. collagen supplementation does it bring real benefits? quality in sport. 2023;13(1):88-107. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.13.01.008 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43735 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 28.04.2023. revised: 30.04.2023. accepted: 09.05.2023. published: 09.05.2023. suplementacja kolagenem czy przynosi realne korzyści? collagen supplementation does it bring real benefits? karolina kaziród, adrian hunek, magdalena zapała, joanna wiśniewska-skomra, karolina chmielarz, kinga tylutka, anna hapon karolina kaziród, regional specialist hospital of saint lukas in tarnow (szpital wojewódzki im. św. łukasza w tarnowie), https://orcid.org/0000-0002-6305-6488, kazirodkarolina@gmail.com adrian hunek, clinical hospital od fryderyk chopin in rzeszow (uniwersytecki szpital kliniczny im. fryderyka chopina w rzeszowie), https://orcid.org/0009-0003-9281-4166, a.k.hunek@gmail.com magdalena zapała, clinical hospital od fryderyk chopin in rzeszow (uniwersytecki szpital kliniczny im. fryderyka chopina w rzeszowie), https://orcid.org/0000-0003-3618-7228, lennyz9612@gmail.com joanna wiśniewska-skomra, clinical hospital od fryderyk chopin in rzeszow (uniwersytecki szpital kliniczny im. fryderyka chopina w rzeszowie), https://orcid.org/0009-0003-71894267,joanna.wi.sko@gmail.com karolina chmielarz, clinical hospital od fryderyk chopin in rzeszow (uniwersytecki szpital kliniczny im. fryderyka chopina w rzeszowie), https://orcid.org/0009-0009-1704-4505, karolina.chmielarz@gmail.com kinga tylutka, clinical hospital od fryderyk chopin in rzeszow (uniwersytecki szpital kliniczny im. fryderyka chopina w rzeszowie), https://orcid.org/0009-0005-8646-8679, kingatylutka@gmail.com anna hapon, clinical hospital od fryderyk chopin in rzeszow (uniwersytecki szpital kliniczny im. fryderyka chopina w rzeszowie), https://orcid.org/0009-0003-6974-4147, ania.hapon@gmail.com correspondence: karolina kaziród, kazirodkarolina@gmail.com https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.13.01.008 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43735 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) https://orcid.org/0000-0002-6305-6488 mailto:kazirodkarolina@gmail.com https://orcid.org/0009-0003-9281-4166 mailto:a.k.hunek@gmail.com https://orcid.org/0000-0003-3618-7228 mailto:lennyz9612@gmail.com https://orcid.org/0009-0003-7189-4267 https://orcid.org/0009-0003-7189-4267 mailto:joanna.wi.sko@gmail.com https://orcid.org/0009-0009-1704-4505 mailto:karolina.chmielarz@gmail.com mailto:kingatylutka@gmail.com mailto:ania.hapon@gmail.com mailto:kazirodkarolina@gmail.com 89 abstrakt kolagen jest białkiem i jednym z głównych elementów budulcowych naszej skóry. znajduje się w kościach, ścięgnach, więzadłach, narządach wewnętrznych, naczyniach krwionośnych oraz wyściółce jelit. w naszym organizmie kolagen umożliwia spójność tkanek i narządów, wpływa na nawilżenie, odporność i elastyczność skóry, zmniejsza ryzyko rozwoju chorób zwyrodnieniowych stawów. jego produkcja maleje wraz z wiekiem. w związku z tym coraz więcej osób przyjmuje suplementy kolagenu. udowodniono, że takie postępowanie może przynieść wiele korzyści organizmowi. przyjmowanie kolagenu drogą doustną może być skutecznym sposobem na poprawę jakości skóry, zwiększeniu nawilżenia i opóźnieniu procesów jej starzenia się. peptydy kolagenowe są potencjalnymi środkami terapeutycznymi w leczeniu choroby zwyrodnieniowej stawów i utrzymaniu zdrowia stawów. suplementacja kolagenem może być elementem medycyny prewencyjnej w zakresie chorób układu krążenia. ponieważ istotnie zmniejsza masę tłuszczową i zwiększa masę beztłuszczową, ponadto prowadzi do obniżenia stężenia ldl. korzystny wpływ odnotowano również na włosy i paznokcie, jak również na pracę mózgu. słowa kluczowe: kolagen, suplementacja, skóra, antiaging, kości, chrząstka, paznokcie, włosy, układ krążenia, mózg abstract collagen is a protein and one of the main building blocks of our skin. it is found in bones, tendons, ligaments, internal organs, blood vessels, and the lining of the intestines. in our body, collagen enables the cohesion of tissues and organs, affects hydration, resistance and elasticity of the skin, reduces the risk of developing degenerative joint diseases. its production decreases with age. as a result, more and more people are taking collagen supplements. it has been proven that doing so can bring many benefits to the body. taking collagen orally can be an effective way to improve the quality of the skin, increase hydration and delay the aging process. collagen peptides are potential therapeutic agents for treating osteoarthritis and maintaining joint health. collagen supplementation may be an element of preventive medicine in the field of cardiovascular diseases. as it significantly reduces fat mass and increases lean mass, it also leads to lower ldl concentrations. a beneficial effect was also noted on hair and nails, as well as on brain function. key words: collagen, supplementation, skin, antiaging, bones, cartilage, nails, hair, cardiovascular, brain 90 wstęp kolagen jest białkiem i jednym z głównych elementów budulcowych naszej skóry. znajduje się w kościach, ścięgnach, więzadłach, narządach wewnętrznych, naczyniach krwionośnych oraz wyściółce jelit. głównymi aminokwasami budującymi kolagen są prolina, glicyna i hydroksyprolina. w naszym organizmie kolagen umożliwia spójność tkanek i narządów, wpływa na nawilżenie, odporność i elastyczność skóry, zmniejsza ryzyko rozwoju chorób zwyrodnieniowych stawów. jego produkcja maleje wraz z wiekiem, ale niektóre czynniki mogą dodatkowo ten proces nasilić m.in. nadmierna ekspozycja na słońce, palenie tytoniu, nadmiar alkoholu oraz brak snu i aktywności fizycznej. udowodniono, że suplementacja preparatów zawierających kolagen może zmniejszyć stan zapalny i stymulować syntezę tego białka w organizmie [19,24]. cel pracy przegląd piśmiennictwa dotyczącego wpływu doustnej suplementacji kolagenu na kondycję skory i procesy jej starzenia się, na chrząstkę stawową, kości, układ krążenia oraz inne narządy i struktury organizmu, takie jak: mózg, paznokcie, włosy. materiały i metody przegląd literatury dostępnej w pubmed, googlescholar. abstrakty, komentarze i artykuły w języku innym niż angielski zostały wykluczone. kolagen w codziennej diecie i jego suplementy suplementacja staje się coraz popularniejszą praktyką wśród wielu grup wiekowych. ma na celu uzupełnić normalną dietę dzięki skoncentrowanym źródłom witamin czy składników mineralnych w formie leków lub znacznie częściej – suplementów diety, mających odżywczy lub fizjologiczny efekt. z przeprowadzonych badań wynika, że aż 67,2% polaków stosuje suplementy diety (27) – a ¼ z nich zażywa je częściej niż przed pandemią covid-19. badania wśród dorosłych amerykanów wskazywały, że nawet 77% z nich regularnie stosuje 91 suplementy diety (28). natomiast w grupach sportowców oraz kobiet ciężarnych odsetek ten przewyższa 90%. o ile kobiety w ciąży decydują się na suplementację pod wpływem zaleceń lekarskich (25), to w grupie sportowców suplementy są przyjmowane pod wpływem namowy np. trenera lub znajomych, a zaledwie 4% z nich konsultuje zażywanie suplementów diety ze specjalistąlekarzem lub dietetykiem (26). według najnowszych badań najczęściej spożywane są suplementy witaminowo-mineralne (81%), następnie suplementy na poprawę wyglądu skóry, włosów i paznokci (33,2%) oraz wzmacniające stawy i kości (31,4%) (27). publikacja amerykańskiego nutrition business journal z 2017 wskazuje, że coraz większym zainteresowaniem na rynku suplementów diety cieszą się środki wspomagające: układ pokarmowy (tj. enzymy i probiotyki), urodę (kolagen), funkcje poznawcze oraz suplementy zawierające kannabidiol [29]. według zaleceń instytutu żywności i żywienia suplementację powinny stosować grupy: osoby dorosłe na niskoenergetycznej diecie, osoby stosujące ograniczenia lub eliminacje w diecie, osoby w podeszłym wieku, kobiety po menopauzie, kobiety w ciąży [30]. coraz większą wagę przykłada się do suplementacji kolagenu. jest to związane przede wszystkim z faktem, że wraz z wiekiem następuje jego utrata. rozpoczyna się ona w wieku 18-29 lat, po 40. roku życia spadek wynosi – średnio o 1% na rok, a po 80. roku życia produkcja kolagenu spada o 75% w odniesieniu do młodszych dorosłych. dodatkowe czynniki przyspieszające jego utratę to alkohol, papierosy, wolne rodniki, dieta ubogobiałkowa z małą ilością warzyw i owoców [11]. suplementacja kolagenem ma na celu: utrzymanie prawidłowej elastyczności, jędrności i nawilżenia skóry, a także działanie przeciwstarzeniowe, które redukuje zmarszczki [18,11,12,14]. ponadto wpływa na zdrowie włosów i paznokci, zwiększa gęstość masy kostnej i masy mięśniowej, zmniejsza ból towarzyszący chorobie zwyrodnieniowej stawów i wspomaga gojenie ran [9,3,4,5,6]. wśród dostępnych produktów spożywczych w diecie najwięcej kolagenu jest w: galaretach wieprzowych, rybnych i owocowych, salcesonie, podrobach (serce, wątroba), gotowanych kurzych łapkach i chrząstkach zwierzęcych. poddając je działaniu wysokiej temperatury (5092 100°c) dochodzi do hydrolizy kolagenu i powstania żelatyny, która jest rozpuszczalnym związkiem białkowym. oprócz tego, kolagen występuje pod postacią kolagenu hydrolizowanego (hc), niedenaturowanego i wegańskiego. najpopularniejszym suplementem jest hc. jego produkcja obejmuje ekstrakcję kolagenu ze skór bydlęcych, wieprzowych i z kości kurczaka, a także ze skór i kości rybich, meduz, gąbek i innych bezkręgowców wodnych [10,12]. tak pozyskany kolagen jest poddawany hydrolizie enzymatycznej prowadzącej do powstania bardziej przyswajalnych peptydów o mniejszej masie. jego aktywność, działanie przeciwdrobnoustrojowe i przeciwutleniające zależy od stopnia hydrolizy i rodzaju enzymu użytego w procesie[10]. porównując hydrolizowany kolagen do żelatyny, hc odznacza się rozpuszczalnością zarówno w gorącej, jak i w zimnej wodzie, podczas, gdy żelatyny rozpuszczają się tylko w gorącej. przewagą hc jest również łatwiejsze trawienie w przewodzie pokarmowym. wartości odżywcze kolagenu hydrolizowanego i żelatyny są takie same. hydrolizowany kolagen jest, więc bardziej uniwersalny od żelatyny. dostępny jest dostępny w postaci kapsułek, proszków, napojów wzbogaconych witaminami (a, e, c) i cynkiem, które dodatkowo stymulują biosyntezę kolagenu [23]. na rynku farmaceutycznym dostępne są również suplementy kolagenu zawierające peptydy o niskiej masie cząsteczkowej (lmwcp), które są lepiej wchłaniane i aktywne biologicznie. lmwcp to zhydrolizowany kolagen pozyskiwany ze skóry suma sutchi o zwartości tripeptydów powyżej 15%, w tym 3% glicyny-proliny-hydroksyproliny (gly-pro-hyp). udowodniono, że doustne przyjmowanie 1 g tej formy kolagenu przez 12 tygodni, istotnie przyczyniło się do redukcji zmarszczek, poprawy nawilżenia i elastyczności skóry wśród kobiet w wieku 40-60 lat [18]. jest to bardzo istotny wniosek, gdyż skóry ryb morskich oraz inne bezkręgowce wodne np. meduzy mogą stanowić obiecującą alternatywę, mimo mniejszej zawartości proliny i hydroksyproliny, w porównaniu ze skórami pochodzenia bydlęcego i wieprzowego[10]. ponadto zmniejszają ryzyko wystąpienia choroby prionowej, świńskiej grypy oraz rozwiązują dylematy religijne i etyczne, wynikające ze spożywania produktów pozyskanych, ze zwierząt lądowych [11,14]. kolagen morski poza redukcją zmarszczek, poprawą elastyczności skóry i jej wyglądu, przyspiesza gojenie ran oraz regenerację tkanki kostnej i chrzęstnej poprzez nasilenie proliferacji i migracji fibroblastów i keratynocytów. mniejsza masa cząsteczkowa kolagenów morskich zwiększa ich rozpuszczalność w wodzie, co nadaje im bardziej higroskopijne właściwości [12]. w badaniach nad właściwościami kolagenu pozyskanego z łusek ryb mlecznych chanos, 93 chanos udowodniono jego zdolności do pochłaniania wilgoci, zatrzymywania wody, działanie anti aging i zdolność do pochłaniania uva i uvb [13,11]. warto wspomnieć, że hydrolizowany kolagen stosowany jest także jako dodatek do żywności, który ma właściwości przeciwutleniające, zwiększa gęstość produktów i jednocześnie nadaje im klarowność oraz poprawia właściwości smakowe, a także odżywcze. znane są soki pomarańczowe, jabłkowe [11] wzbogacane hydrolizowanym kolagenem z ryb, fermentowane napoje mleczne, napój chryzantemowy oraz zupy [11]. popularne może stać się dodawanie peptydów białkowych do kawy, mimo że napój ten parzony jest w wysokiej temperaturze 195-205°f (90-96°c). nie powoduje to jednak denaturacji białek, gdyż początek tego procesu dla suplementów kolagenu w suchej postaci rozpoczyna się w temperaturze 302°f (150°c). dla porównania temperatura, przy, której rozpoczyna się proces degradacji białek w żelatynie wynosi 290°c [22]. oznacza to, że suplementy kolagenu są wytrzymałe fizykochemicznie i mogą być z powodzeniem wykorzystywane jako dodatki do żywności i wypełniacze w przemyśle spożywczym [11]. oprócz żelatyny i hydrolizowanego kolagenu obiecujące są jego wegańskie formy. wegański kolagen jest obecnie trudno dostępny na rynku. do jego produkcji wykorzystywane są bakterie (e.coli, b.brevis) oraz drożdże (pichia pastoris, saccharomyces cerevisiae, hansenula polymorpha) [17,20]. do genomu mikroorganizmów wprowadza się geny odpowiedzialne z produkcję danego typu kolagenu ludzkiego (i, ii, iii) i tak powstaje zrekombinowany produkt. całość potraktowana jest pepsyną, aby otrzymać czysty, właściwy kolagen pozbawiony lizatów komórkowych i produktów ubocznych [16]. badacze cały czas pracują nad udoskonalaniem technik inżynierii genetycznej. kolagen wegański może mieć wiele korzyści m.in. stwarza mniejsze ryzyko alergii, ma lepszy profil bezpieczeństwa, a koszty produkcji przy użyciu mikroorganizmów są potencjalnie mniejsze i mniej szkodliwe dla środowiska niż pozyskiwanie kolagenu zwierzęcego. w dodatku jest obiecujący dla kosmetologii w rozwijaniu linii wegańskich kosmetyków. przyjmuje się, że bezpieczna dzienna dawka kolagenu mieści się w zakresie 2,5-15 g, w zależności od rodzaju suplementu i powodu, z jakiego jest przyjmowany [9]. szczególną ostrożnością powinny wykazać się alergicy, czy osoby cierpiące na łuszczycę, kolagenozy, czy zapalenia naczyń. w dotychczasowych badaniach nie ustalono maksymalnych dawek, jednak objawy niepożądane występowały częściej u osób, które spożywały powyżej 4000 mg kolagenu na dobę. 94 zgłaszane skutki uboczne najczęściej dotyczyły: -układu pokarmowego: występowały zaparcia, nieprzyjemny posmak w ustach, spadek apetytu. -hiperkalcemii, -zmęczenia, bólu mięśni, stawów [34,36] opisywano także inne czynniki, które warto wziąć pod uwagę w przypadku suplementacji kolagenem: działania niepożądane związane z obecnością reakcji nadwrażliwości na alergeny, z których te suplementy są produkowane: ryby, skorupiaki, jajka. ich obecność została powiązana z wystąpieniem zagrażającej życiu reakcji anafilaktycznej [35] dodawane do preparatów kolagenowych dużych dawek substancji odżywczych, które nie tylko mogą powodować charakterystyczne dla siebie objawy przedawkowania, ale jak np. w przypadku biotyny, dawać fałszywie dodatnie wyniki w kierunku nadczynności tarczycy czy zaburzeń serca [37], zanieczyszczenie suplementów kolageny metalami ciężkimi tj. kadm [38], obecność patogenów i zwiększone ryzyko infekcji w przypadku kolagenu pochodzenia zwierzęcego [34]. mimo, że ryzyko związane z przyjmowaniem kolagenu jest niewielkie, ważne jest aby sięgać po przebadane preparaty kolagenu i stosować je zgodnie z zapotrzebowaniem organizmu oraz zaleceniami specjalistów. wpływ kolagenu na kondycję skóry od kilku lat na rynku coraz więcej preparatów doustnego kolagenu jest reklamowanych jako panaceum na starzenie się skóry. jeszcze do niedawna uważano, że takie suplementy są jedynie chwytem marketingowym i z poprawą jakości skóry mają niewiele wspólnego. aktualnie przeprowadzone badania dowodzą, że przyjmowanie kolagenu drogą doustną może być skutecznym sposobem na poprawę jakości skóry i opóźnienie procesów jej starzenia się. jedno z pierwszych badań opublikowanych już w 2015 r. dotyczyło przyjmowaniu peptydów kolagenu o masie cząsteczkowej 2000-5000 da. w badanie zaangażowano 69 kobiet w wieku 35-55 lat, które podzielono na dwie grupy. grupa badana otrzymywała 2,5 g lub 5,0 g 95 hydrolizatu kolagenu i pochodzącego od świń, a grupa kontrolna maltodekstrynę (placebo), raz dziennie przez 8 tygodni. po 4 tygodniach w grupie badanej zaobserwowano wzrost gęstość kolagenu w skórze właściwej, a także spadek jego fragmentacji. po 8 tygodniach stosowania zaobserwowano też znaczący wzrost w nawilżeniu skóry [4]. kolejne badanie, w którym wykorzystano kolagen pochodzenia zwierzęcego dotyczyło stosowania suplementu, w którego skład wchodziło 300 mg kolagenu typu ii z chrząstki mostka kurczaka, 100 mg siarczanu chondroityny i 50mg kwasu hialuronowego. w badaniu wzięło udział 26 kobiet, które codziennie, przez 12 tygodni przyjmowały wspomniany preparat. po tym czasie zaobserwowano znaczne zmniejszenia linii i zmarszczek na twarzy, a także suchości i łuszczenia się skóry. co więcej wzrosła elastyczność skóry oraz wzrosła zawartość kolagenu o 12% [54]. także preparaty bazujące na kolagenie rybim okazały się być skuteczne. randomizowane, potrójnie ślepe, kontrolowane badanie miało na celu ocenę bezpieczeństwa i skuteczności hydrolizowanego kolagenu rybiego (vinh wellness collagen, vwc) na aspekty zdrowia i jakości skóry u kobiet w wieku od 45 do 60 lat. w 12 tygodniu suplementacji, w porównaniu z placebo, stwierdzono: większą procentową poprawę ogólnej oceny skóry (9%), zmniejszenie zmarszczek (15%), zwiększenie elastyczności (23%), nawilżenia (14%), blasku (22%), jędrności (25%) [19]. w innym badaniu z niskimi dawkami kolagenu z hydrolizowanej chrząstki rybiej również potwierdzono jego korzystny efekt. stosowano 500 mg dziennie u kobiet w wiek dojrzałym, od 45-59 lat. czas badania wynosił 90 dni. uzyskano znaczną redukcję zmarszczek: w okolicach oczodołowych, nosowowargowych skóry, w okolicy czołowej. ponadto zaobserwowano wzrost echogeniczności skóry właściwej w porównaniu do placebo i wartości wyjściowych. analiza obrazu skóry za pomocą reflektancyjnej mikroskopii konfokalnej (rcm) wykazała poprawę morfologii kolagenu [40]. oprócz wyraźnego działania przeciwstarzeniowego kolagen stosowany doustnie może być pomocny w procesach regeneracji skóry. w badaniu nomoto i wsp. w którym podawano hydrolizowany kolagen przez 8 tygodni, hospitalizowanym obłożnie chorym pacjentom powyżej 65 roku życia wykazano, że zmniejszyła się podatność skóry na urazy spowodowane zabiegami [44]. wpływ suplementacji hydrolizowanego kolagenu na regenerację skóry po zabiegu laserowym oceniono w badaniu choi i wsp. wyniki badania wykazały poprawę procesu gojenia u pacjentów suplementujących kolagen [13]. 96 wpływ kolagenu na kości w ludzkim ciele występuje 206 kości. funkcją ich jest ochrona narządów wewnętrznych oraz rola dźwigni, do której przyczepiają się mięśnie umożliwiając sprawniejsze wykonywanie ruchów. włókna kolagenowe wchodzące w skład części organicznej tkanki kostnej zbudowane w 80% z kolagenu typu i [52]. spożycie białek kolagenowych powoduje wzrost poziomu w osoczu aminokwasów tj. glicyna i prolina będących niezbędnym budulcem endogennego kolagenu [1,8]. w badaniu g. shaw i wsp. osoby, które przyjmowały 15 g żelatyny z witaminą c godzinę przed wysiłkiem fizycznym, wykazywały we krwi podwojenie propeptydu kolagenu i na końcu aminowym, co wskazuje na zwiększoną syntezę kolagenu. powyższe dane sugerują, że suplementowanie żelatyny u osób podejmujących aktywność fizyczną poprawia syntezę kolagenu i może odgrywać korzystną rolę w zapobieganiu urazom i naprawie tkanek [55]. w badaniu f. cúneo i wsp. przeprowadzonym na kobietach po menopauzie z obniżoną gęstością mineralną kości (bmdbone mass density ) oceniano wpływ suplementacji hydrolizatami kolagenu na markery metabolizmu kostnego. w powyższym badaniu nie wykazano istotnego wpływu suplementacji diety hydrolizatami kolagenu na biochemiczne markery przebudowy kości u kobiet po menopauzie [16] . d. könig i wsp. badali długoterminowy wpływ suplementacji peptydem kolagenowym na bmd odcinka lędźwiowego kręgosłupa i szyjki kości udowej, określony za pomocą densytometrii. w tym celu kobiety po menopauzie w wieku 46-80 lat otrzymywały 5 g swoistego peptydu kolagenowego (scpspecific collagen peptides) codziennie lub 5 g maltodekstryny jako placebo. badanie trwało rok i ukończyło je 102 kobiety. w trakcie badania poziom n-końcowego propeptydu prokolagenu typu 1 (p1npprocollagen 1 intact n-terminal propeptide) znacząco wzrósł w grupie scp (p = 0,007), co wskazuje na stymulację tworzenia kości. natomiast w grupie placebo nie stwierdzono zmian w stężeniu p1np (p = 0,248), podczas gdy marker degradacji kości c-końcowy usieciowany telopeptyd łańcucha alfa kolagenu typu i (ctx1carboxy-terminal crosslinked telopeptide of type 1 collagen), znacznie wzrósł (p = 0,011). natomiast u uczestników leczonych scp nie można było określić żadnych zmian w markerach degradacji kości (p = 0,747). wyniki powyższego badania wykazały, iż suplementacja 5 g określonych peptydów kolagenowych znacząco 97 zwiększa bmd, a także poziom markera kostnego p1np we krwi u kobiet po menopauzie ze związanym z wiekiem spadkiem bmd [34]. w badaniu c. argyrou w wsp. wzięło udział 51 kobiet po menopauzie z osteopenią, którą podzielono na dwie grupy: grupa a otrzymała saszetkę zawierającą 5 g peptydów kolagenowych (cpcollagen peptides), wapń oraz witaminę d3, a grupa: b suplement zawierający wapń i witaminę d3. w grupie a poziom p1np obniżył się istotnie o 13,1% (p<0,001), a ctx o 11,4% (p=0,058) w ciągu 3 miesięcy suplementacji. w grupie b p1np i ctx nie zmieniły się. wyniki te mogą odzwierciedlać zmniejszenie zwiększonego obrotu kostnego u kobiet po menopauzie po zastosowaniu suplementacji wapnia, witaminy d i cp. dodatek cp w suplemencie wapnia i witaminy d może wzmocnić pozytywny wpływ na metabolizm kostny [3]. powyższe badania ukazują różnice we wpływie suplementacji kolagenu na organizm człowieka oraz wskazują na potrzebę wykonania większej ilości badań umożliwiających określenie funkcji jaką i czy suplementacja kolagenu będzie miała w pomocy leczenia chorób kości. wpływ kolagenu na chrząstkę stawową chrząstka szklista występuje na powierzchniach stawowych człowieka. komórki chrząstki zwane chondrocytami, produkują podstawową jednostkę strukturalną kolagenu iitropokolagen typu ii [51]. wraz z wiekiem dochodzi do postępującego niszczenia chrząstki stawowej i rozwija się choroba zwyrodnieniowa stawów (chzs), która jest najczęstszą chorobą stawów i główną przyczyną bólu i niepełnosprawności fizycznej u starszych osób [49]. obecnie główną metodą leczenia chzs jest stosowanie niesteroidowych leków przeciwzapalnych. alternatywą ukazywaną coraz częściej w mediach dla tej farmakoterapii wydaje się stosowanie suplementów hydrolizowanego kolagenu. badanie s.kumar i wsp. przeprowadzone na osobach z rozpoznaną chorobą zwyrodnieniową stawu kolanowego wykazało, że peptydy kolagenowe są potencjalnymi środkami terapeutycznymi jako suplementy diety w leczeniu choroby zwyrodnieniowej stawów i utrzymaniu zdrowia stawów, wynik analizowany był na podstawie zmniejszenia nasilenia bólu w skali wzrokowo-analogowej skali bólu (vasvisual analogue scale) i skali womac (western ontario and mcmaster universities index of osteoarthritis) od początku badania już do 13 tygodnia jego trwania [36]. 98 w badaniu ccwg bongers i wsp. sprawdzali wpływ krótkoterminowej suplementacji peptydów na poziom bólu. wykazali oni, że suplementacja peptydów kolagenowych przez okres 12 tygodni nie zmniejsza bólu kolana u zdrowych, aktywnych osób w średnim i starszym wieku, oraz nie wpływa na poziom biomarkerów stanu zapalnego chrząstki i kości [8]. natomiast wpływ długoterminowej suplementacji peptydów kolagenowych na chrząstkę stawową przedstawił o. bruyère i wsp. badanie przez nich przeprowadzone wskazuje, iż długoterminowe (przez 6 miesięcy) przyjmowanie preparatów peptydów kolagenowych powoduje klinicznie istotną poprawę u osób badanych z chzs. osoby przyjmujące hydrolizat kolagenu zgłaszały obniżenie nasilenia bólu w skali vas o 51,6% w porównaniu do grupy placebo zmniejszenie nasilenia bólu o 36,5% (p<0,05). w powyższym badaniu nie było istotnej różnicy między grupami po 3 miesiącach trwania badania (44,1% vs. 39,6%, p=0,53). podobne wyniki otrzymali benito-ruiz p i wsp. oraz garcía-coronado jm i wsp., który również również przedstawili, iż długoterminowa suplementacja peptydów kolagenowych powoduje istotne obniżenia nasilenia bólu w skali vas oraz w skali womac w porównaniu z grupami placebo [6,8,21]. kolagenowe suplementy diety mogą mieć również ochronne działanie na chrząstkę stawową [47]. badanie d. zdzieblik i wsp. przeprowadzone na młodych sportowcach z problemami bólowymi stawów kolanowych podczas aktywności fizycznej wykazało, że codzienne spożycie 5 g peptydów kolagenowych przez 12 tygodni doprowadziło do statystycznie istotnego zmniejszenia bólu stawów kolanowych w porównaniu z grupą placebo [60]. wpływ kolagenu na układ krążenia niestety obecnie nie ma wielu kompleksowych przeglądów oceniających wpływ suplementacji kolagenem na układ krążenia, jednak najnowsze badania pokazują, że suplementacja peptydami kolagenowymi może pozytywnie wpływać na układ sercowonaczyniowy. wśród najważniejszych czynników zwiększających ryzyko chorób sercowonaczyniowych wyróżniamy: dyslipidemię, cukrzycę, nadciśnienie tętnicze. ryzyko wystąpienia poważnych chorób układu krążenia oceniamy przy użyciu licznych markerów sercowo-naczyniowych. poniżej przedstawiono wyniki badań naukowych analizujących wpływ suplementacji kolagenem na markery sercowo-naczyniowe (przekładające się na ryzyko chorób sercowo-naczyniowych). 99 w badaniu naohisa i wsp. u osób suplementujących kolagen zwrócono uwagę na zmniejszenie stosunku ldl-c/hdl-c (ang. the low-density lipoprotein cholesterol to highdensity lipoprotein cholesterol ratio) stosunku cholesterolu lipoprotein o małej gęstości do cholesterolu lipoprotein o dużej gęstości) u pacjentów ze stosunkiem wyjściowym ≥ 2,5, istotną redukcję tage (ang. toxic advanced glycation end-products) u wszystkich badanych oraz w grupie wysokiego ryzyka, a także zaobserwowano istotną redukcję cavi (ang. cardio-ankle vascular index) u wszystkich badanych [43]. obiecujące wyniki przedstawia również inne badanie, opublikowane przez zahra i wsp. [58]. zbiorcze dane wykazały, że suplementacja kolegenowymi peptydami istotnie zmniejsza masę tłuszczową i zwiększa masę beztłuszczową, ponadto prowadzi do istotnego obniżenia stężenia ldl (ang. low-density lipoprotein) w surowicy oraz spadku skurczowego ciśnienia krwi. pomimo konieczności przeprowadzenia kolejnych rozbudowanych analiz na większej grupie badanych i z dłuższym czasem trwania suplementacji preparatami kolagenowymi wyniki powyżej przedstawionych przeglądów wskazują, że suplementacja kolagenem prawdopodobnie stanie się ważnym elementem medycyny prewencyjnej w zakresie chorób układu krążenia. wpływ kolagenu na włosy, paznokcie i mózg w ostatnim czasie coraz częściej pojawiają się informacje o pozytywnym wpływie różnych suplementów, w tym kolagenu, na kondycję włosów i paznokci. suplementacja tego związku ma sprawić, że włosy będą szybciej rosły, będą gęstsze i zdrowsze, a paznokcie twarde i długie. reklam obiecujących tak niesamowite efekty jest coraz więcej, jednak na ten moment nie ma badań potwierdzających jakikolwiek, pozytywny bądź negatywny, wpływ doustnej suplementacji kolagenu na włosy [50]. wpływ kolagenu na paznokcie dotychczas został opisany w jednym badaniu, które wykazuje korzystne rezultaty z przyjmowania omawianej substancji. hexsel d. i wsp. przeprowadzili badanie w którym 25 uczestników spożywało przez okres 24 tygodni określone bioaktywne peptydy kolagenowe. uczestnicy mieli wykonaną ocenę kliniczną, ocenę tempa wzrostu paznokci i częstości łamania paznokci oraz zrobione zdjęcia czterokrotnie podczas trwania próby: na początku badania, po 12 i 24 tygodniach codziennego spożycia produktu i po 4 tygodniach od ostatniego spożycia. po zakończeniu badania podczas klinicznej oceny zaobserwowano przynajmniej dostateczną poprawę u 88% badanych. ponadto wykazano 100 redukcję łamliwości paznokci o 42%, natomiast tempo wzrostu paznokcia wzrosło o 15%. w subiektywnym kwestionariuszu satysfakcji 80% pacjentów zaznaczyło, że są co najmniej zadowoleni z rezultatów leczenia, ponad 75% pacjentów stwierdziło, że ich paznokcie są mocniejsze, a 71% uważało, że ich paznokcie rosną szybciej i są dłuższe [25]. badanie przeprowadzone przez hexel d i wsp. jak również badania dotyczące skóry pozwalają na stwierdzenie, że doustna suplementacja kolagenu może poprawiać kondycję włosów i paznokci oraz przyspieszać ich wzrost, jednak na ten moment do postawienia jednoznacznej tezy potrzebna jest większa liczba badań przeprowadzonych na licznych grupach. warto wziąć pod uwagę wpływ kolagenu na funkcje mózgu. seiko wraz ze współpracownikami przebadali wpływ codziennej doustnej suplementacji 5g hydrolizatów kolagenu na ludzki mózg. wykazali oni, że suplementacja hydrolizatów kolagenu może mieć pozytywny wpływ na strukturę mózgu i może zwiększyć językowe zdolności poznawcze. badanie trwało 4 tygodnie, wzięło w nim udział 30 zdrowych uczestników. oceniano wskaźniki stanu zdrowia mózgu oparte na objętości istotny szarej i ułamkowej anizotropii oraz zmiany w zapamiętywaniu listy słów i standardowych werbalnych testów kojarzenia w parach przez okres 4 tygodni oraz zmiany w sumarycznych wynikach wskaźników wysiłku fizycznego, umysłowego i komponentu społecznego jakości życia. na koniec badania naukowcy wykazali znaczny wzrost ułamkowej anizotropii jednak bez istotnej zmiany objętości istoty szarej w tym samym okresie. znaczną poprawę w stosunku do stanu wyjściowego wykazano w ilości zapamiętywanych słów z listy oraz w wynikach standardowych werbalnych testach kojarzenia w parach. znaczącej poprawy nie odnotowano w żadnym ze wskaźników jakości życia. umiarkowaną korelację wykazano między zmianami w objętości istoty szarej oraz w wynikach zapamiętanej listy słów. zmiany w anizotropii frakcyjnej wykazały umiarkowaną korelację z wynikami standardowych testów werbalnego uczenia się w parach [33]. w innym badaniu przeprowadzonym na 20 miesięcznych myszach przez pei i współpracowników stwierdzono, że peptydy kolagenu morskiego mogą stać się kandydatem na żywność funkcjonalną, która złagodzi deficyty pamięci związane ze starzeniem. badacze wykazali, że myszy, które miały podawane peptydy kolagenu miały znacznie wzmocnioną zdolność biernego unikania oraz pamięci przestrzennej i uczenia się. zdolności te nie różniły się znacząco między grupami leczonymi peptydami o stężeniu 0,44% oraz 1,32% [56]. 101 nie tylko suplementacja kolagenu doustnie wykazała pozytywny wpływ na mózg, w kilku badaniach opisywano pozytywne działanie matryc kolagenowych na regenerację mózgu po urazach, udarach czy operacjach [12,26,m7]. przytoczone wyniki badań są doskonałym wstępem do rozszerzenia eksperymentów mających na celu ocenę wpływu kolagenu, nie tylko w formie doustnych suplementów, na możliwości poznawcze oraz regeneracyjne mózgu. podsumowanie kolagen jest białkiem, zapewniającym tkanką wytrzymałość, jednocześnie zachowując dużą elastyczność. potencjał terapeutyczny w stosowaniu doustnym w wielu dziedzinach medycyny. najczęściej jego suplementy stosowane są w celach antiaging oraz w celu poprawy wyglądu skóry, paznokci, włosów. oprócz tego kolagen może pozytywnie wpływać na chrząstki stawowe, kości, a także na układ krążenia i mózg, przez co jest coraz częściej stosowaną substancją. bibliografia: 1. alcock rd, shaw gc, tee n, burke lm. 2019. plasma amino acid concentrations after the ingestion of dairy and collagen proteins, in healthy active males. frontiers in nutrition. 15;6:163 2. ardabilygazir a, afshariyamchlou s, mir d, sachmechi i. 2018, effect of high-dose biotin on thyroid function tests: case report and literature review. cureus, 20;10(6):e2845 3. argyrou c, karlafti e, lampropoulou-adamidou k, tournis s, makris k, trovas g, dontas i, triantafyllopoulos ik. 2020. effect of calcium and vitamin d supplementation with and without collagen peptides on bone turnover in postmenopausal women with osteopenia. journal of musculoskeletal and neuronal interactions. ;20(1):12-17 4. asserin j, lati, e, shioya b, prawitt j., 2015. the effect of oral collagen peptide supplementation on skin moisture and the dermal collagen network: evidence from an ex vivo model and randomized, placebocontrolled clinical trials. journal of cosmetology and dermatology.14(4):291–301 5. báez, j., olsen, d. & polarek, j.w. (2005). recombinant microbial systems for the production of human collagen and gelatin. applied microbiology biotechnology 69, 245–252. 102 6. benito-ruiz p, camacho-zambrano mm, carrillo-arcentales jn, mestanza-peralta ma, vallejo-flores ca, vargas-lópez sv, villacís-tamayo ra, zurita-gavilanes la. 2009. a randomized controlled trial on the efficacy and safety of a food ingredient, collagen hydrolysate, for improving joint comfort. international journal of food sciences and nutrition. 60 suppl 2:99-113. 7. bolke, l., schlippe, g., gerß, j., & voss, w. (2019). a collagen supplement improves skin hydration, elasticity, roughness, and density: results of a randomized, placebo-controlled, blind study. nutrients, 11(10), 2494. 8. bongers ccwg, ten haaf dsm, catoire m, kersten b, wouters ja, eijsvogels tmh, hopman mte. 2020. effectiveness of collagen supplementation on pain scores in healthy individuals with self-reported knee pain: a randomized controlled trial. applied physiology, nutrition, and metabolism. 45(7):793-800. 9. bozec, l., & odlyha, m. (2011). thermal denaturation studies of collagen by microthermal analysis and atomic force microscopy. biophysical journal, 101(1), 228–236. 10. bruyère o, zegels b, leonori l, rabenda v, janssen a, bourges c, reginster jy. 2012 . effect of collagen hydrolysate in articular pain: a 6-month randomized, doubleblind, placebo controlled study. complementary therapies in medicine. 20(3):124-30. 11. burns ek, perez-sanchez a, katta r. 2020, risks of skin, hair, and nail supplements, dermatology practical & conceptual, 10(4), e2020089 12. chen jh, hsu wc, huang kf, hung ch, 2019. neuroprotective effects of collagenglycosaminoglycan matrix implantation following surgical brain injury. mediators of inflammation, 2019:6848943. 13. choi sy, ko ej, lee yh, kim bg, shin hj, seo db, lee sj, kim bj, kim mn., 2014. effects of collagen tripeptide supplement on skin properties: a prospective, randomized, controlled study. journal of cosmetic and laser therapy. 16(3):132-7. 14. council for resposible nutrition, 2019, 2019 crn consumer survey on dietary supplements, (dostęp 02.04.2023), https://www.crnusa.org/resources/2019-crnconsumer-survey-dietary-supplement 15. crowley, d. c., lau, f. c., sharma, p., evans, m., guthrie, n., bagchi, m., bagchi, d., dey, d. k., & raychaudhuri, s. p. (2009). safety and efficacy of undenatured type ii collagen in the treatment of osteoarthritis of the knee: a clinical trial. international journal of medical sciences, 6(6), 312–321. 103 16. cúneo f, costa-paiva l, pinto-neto am, morais ss, amaya-farfan j. 2010. effect of dietary supplementation with collagen hydrolysates on bone metabolism of postmenopausal women with low mineral density. maturitas. ;65(3):253-7. 17. dziedziński m. goryńskagoldman e. kobus j., szczepaniak o., marciniak g., 2019, problem nadkonsumpcji suplementów diety przez polaków, intercathedra, 40 (3), 235-242 18. eastoe j.e. 1955. the amino acid composition of mammalian collagen and gelatin. the biochemical journal. 61 (4), pp. 589-600 19. evans m, lewis ed, zakaria n, pelipyagina t, guthrie n., 2021. a randomized, triple-blind, placebo-controlled, parallel study to evaluate the efficacy of a freshwater marine collagen on skin wrinkles and elasticity. journal of cosmetology and dermatology. 20(3):825-834. 20. fujimoto w, fukuda m, yokooji t, yamamoto t, tanaka a, matsuo h., 2016, anaphylaxis provoked by ingestion of hydrolyzed fish collagen probably induced by epicutaneous sensitization. allergology international, 65(4):474–476. 21. garcía-coronado jm, martínez-olvera l, elizondo-omaña re, acosta-olivo ca, vilchez-cavazos f, simental-mendía le, simental-mendía m. 2019. effect of collagen supplementation on osteoarthritis symptoms: a meta-analysis of randomized placebo-controlled trials. international orthopaedics. 43(3):531-538. 22. geahchan, s., baharlouei, p., & rahman, a. (2022). marine collagen: a promising biomaterial for wound healing, skin anti-aging, and bone regeneration. marine drugs, 20(1), 61. 23. gref, r., deloménie, c., maksimenko, a., gouadon, e., percoco, g., lati, e., desmaële, d., zouhiri, f., & couvreur, p. (2020). vitamin c-squalene bioconjugate promotes epidermal thickening and collagen production in human skin. scientific reports, 10(1), 16883. 24. hamulka, j., wawrzyniak, a., pawlowska, r., 2010, ocena spożycia witamin i składników mineralnych z suplementami diety przez kobiety w ciąży. roczniki państwowego zakładu higieny, 61(3), 269–275. 25. hexsel d, zague v, schunck m, siega c, camozzato fo, oesser s, 2017. oral supplementation with specific bioactive collagen peptides improves nail growth and reduces symptoms of brittle nails. journal of cosmetic dermatology;16(4):520-526. 104 26. huang kf, hsu wc, hsiao jk, chen gs, wang jy, 2014. collagenglycosaminoglycan matrix implantation promotes angiogenesis following surgical brain trauma. biomed research international.;2014:672409. 27. holwerda, a. m., & van loon, l. j. c. (2022). the impact of collagen protein ingestion on musculoskeletal connective tissue remodeling: a narrative review. nutrition reviews, 80(6), 1497–1514. 28. instytut żywności i żywienia, 2019, suplementy dietyczy potrzebujesz? (dostęp 02.04.2023), https://ncez.pzh.gov.pl/wpcontent/uploads/2021/03/broszura_suplementy.pdf 29. jendricke, p., centner, c., zdzieblik, d., gollhofer, a., & könig, d. (2019). specific collagen peptides in combination with resistance training improve body composition and regional muscle strength in premenopausal women: a randomized controlled trial. nutrients, 11(4), 892. 30. kajino, t., takahashi, h., hirai, m., & yamada, y. (2000). efficient production of artificially designed gelatins with a bacillus brevis system. applied and environmental microbiology, 66(1), 304–309. 31. kim, d. u., chung, h. c., choi, j., sakai, y., & lee, b. y. (2018). oral intake of low-molecular-weight collagen peptide improves hydration, elasticity, and wrinkling in human skin: a randomized, double-blind, placebo-controlled study. nutrients, 10(7), 826.koizumi s, inoue n, sugihara f, igase m, 2019. effects of collagen hydrolysates on human brain structure and cognitive function: a pilot clinical study. nutrients. 23;12(1):50. 32. kaya h, suner a, 2022, health &science 2022, efe akademy, istanbul, s. 94 33. koizumi s, inoue n, sugihara f, igase m, 2019. effects of collagen hydrolysates on human brain structure and cognitive function: a pilot clinical study. nutrients. 23;12(1):50. 34. könig, d., oesser, s., scharla, s., zdzieblik, d., & gollhofer, a. 2018. specific collagen peptides improve bone mineral density and bone markers in postmenopausal women-a randomized controlled study. nutrients, 10(1), 97. 35. krejpcio, z., skwarek, k., hyżyk, a. k., dyba, s., 2011, ocena powszechności spożycia suplementów diety w wybranej grupie osób aktywnych sportowo. problemy higieny i epidemiologii, 92(4), 935–938. 36. kumar s, sugihara f, suzuki k, inoue n, venkateswarathirukumara s. 2015. a double-blind, placebo-controlled, randomised, clinical study on the effectiveness of 105 collagen peptide on osteoarthritis. journal of the science of food and agriculture. 95(4):702-7. 37. león-lópez, a., morales-peñaloza, a., martínez-juárez, v. m., vargas-torres, a., zeugolis, d. i., & aguirre-álvarez, g. (2019). hydrolyzed collagen-sources and applications. molecules, (basel, switzerland), 24(22), 4031. 38. liu, d., nikoo, m., boran, g., zhou, p., & regenstein, j. m. (2015). collagen and gelatin. annual review of food science and technology, 6, 527–557. 39. lugo, j. p., saiyed, z. m., lau, f. c., molina, j. p., pakdaman, m. n., shamie, a. n., & udani, j. k. (2013). undenatured type ii collagen (uc-ii®) for joint support: a randomized, double-blind, placebo-controlled study in healthy volunteers. journal of the international society of sports nutrition, 10(1), 48. 40. maia campos pmbg, franco rsb, kakuda l, cadioli gf, costa gmd, bouvret e., 2021. oral supplementation with hydrolyzed fish cartilage improves the morphological and structural characteristics of the skin: a double-blind, placebocontrolled clinical study. molecules. 12;26(16):4880. 41. moskowitz rw., 2000, role of collagen hydrolysate in bone and joint disease. seminars in arthritis and rheumatism, 2, 87-99 42. myllyharju, j., nokelainen, m., vuorela, a., & kivirikko, k. i. (2000). expression of recombinant human type i-iii collagens in the yeast pichia pastoris. biochemical society transactions, 28(4), 353–357. 43. naohisa tomosugi, shoko yamamoto, masayoshi takeuchi, hideto yonekura, yasuhito ishigaki, noriaki numata, shogo katsuda, and yasuo sakai. (2017). effect of collagen tripeptide on atherosclerosis in healthy humans. journal of atherosclerosis and thrombosis. 24(5): 530–538 44. nomoto t, iizaka s.2020. effect of an oral nutrition supplement containing collagen peptides on stratum corneum hydration and skin elasticity in hospitalized older adults: a multicenter open-label randomized controlled study. advances in skin & wound care. 33(4):186-191. 45. osavi (2022), polacy a suplemeny diety. zwyczaje suplementacyjne (dostęp 02.04.2023), https://osavi.com/media/wysiwyg/pdf/polacy_a_suplementy_diety.pdf 46. paul, c., leser, s., & oesser, s. (2019). significant amounts of functional collagen peptides can be incorporated in the diet while maintaining indispensable amino acid balance. nutrients, 11(5), 1079. 106 47. porfírio e, fanaro g. 2016. collagen supplementation as a complementary therapy for the prevention and treatment of osteoporosis and osteoarthritis: a systematic review. revista brasileira de geriatria e gerontologia. 19(1):153-16 48. rajabimashhadi, z., gallo, n., salvatore, l., & lionetto, f. (2023). collagen derived from fish industry waste: progresses and challenges. polymers, 15(3), 544. 49. ravenda v, manette c, lemmens r, mariani am, struvay n and reginster jy. 2007. prevalence and impact of osteoarthritis and osteoporosis on health-related quality of life among active subjects. aging clinical and experimental research. 19:55–60. 50. rustad am, nickles ma, mckenney je, bilimoria sn, lio pa, 2022. myths and media in oral collagen supplementation for the skin, nails, and hair: a review. journal of cosmetic dermatology;21(2):438-443. 51. sawicki wojciech; malejczyk jacek. 2012. histologia. red. warszawa: pzwl wydawnictwo lekarskie, 185-188 s. isbn 978-83-200-4349-5 52. sawicki wojciech; malejczyk jacek. 2012. histologia. red. warszawa: pzwl wydawnictwo lekarskie, 191 s. isbn 978-83-200-4349-5 53. schauss, a. g., stenehjem, j., park, j., endres, j. r., & clewell, a. (2012). effect of the novel low molecular weight hydrolyzed chicken sternal cartilage extract, biocell collagen, on improving osteoarthritis-related symptoms: a randomized, double-blind, placebo-controlled trial. journal of agricultural and food chemistry, 60(16), 4096– 4101. 54. schwartz sr, park j. 2012. ingestion of biocell collagen(®), a novel hydrolyzed chicken sternal cartilage extract; enhanced blood microcirculation and reduced facial aging signs. clinical intervention in aging. 7:267-73. 55. shaw g, lee-barthel a, ross ml, wang b, baar k. 2017. vitamin c-enriched gelatin supplementation before intermittent activity augments collagen synthesis. the american journal of clinical nutrition. ;105(1):136-143. 56. xinrong pei, ruiyue yang, zhaofeng zhang, lifang gao, junbo wang, yajun xu, ming zhao, xiaolong han, zhigang liu, yong li, 2010. marine collagen peptide isolated from chum salmon (oncorhynchus keta) skin facilitates learning and memory in aged c57bl/6j mice, food chemistry, volume 118, issue 2, pages 333340. 57. yu-pei chen et al 2018 iop conf. ser.: materials science and engineering 382 022067 107 58. zahra jalili, faramarz jalili, sajjad moradi, reza bagheri , seyedeh parisa moosavian, fatemeh naeini, hamed mohammadi, seyed mojtaba ghoreishy, alexei wong, nikolaj travica, mohammad ali hojjati kermani, cyrus jalili. (2023). effects of collagen peptide supplementation on cardiovascular markers: a systematic review and meta-analysis of randomised, placebo-controlled trials. the british journal of nutrition. 129 (5), 779-794 59. zdzieblik, d., oesser, s., baumstark, m. w., gollhofer, a., & könig, d. (2015). collagen peptide supplementation in combination with resistance training improves body composition and increases muscle strength in elderly sarcopenic men: a randomised controlled trial. the british journal of nutrition, 114(8), 1237–1245. 60. zdzieblik d, oesser s, gollhofer a, könig d. 2017 . improvement of activity-related knee joint discomfort following supplementation of specific collagen peptides. applied physiology, nutrition, and metabolism. 42(6):588-595. w ludzkim ciele występuje 206 kości. funkcją ich j 80 grużewska-piotrowska, kinga, grużewska, agnieszka and pająk, monika. does blue light affect sleep quality or performance? – empirical research based on anonymous surveys among medical students and physicians. quality in sport. 2023;14(1):80-91. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.14.01.006 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/44411 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 05.06.2023. revised: 25.06.2023. accepted: 30.06.2023. published: 30.06.2023. does blue light affect sleep quality or performance? – empirical research based on anonymous surveys among medical students and physicians czy niebieskie światło wpływa na jakość snu lub wydajność? – badania empiryczne na podstawie anonimowych ankiet wśród studentów kierunków medycznych i lekarzy kingagrużewska-piotrowska uniwersytecki szpital klinicznyim.fryderykachopina w rzeszowie ul. fryderyka szopena 2, 35-055 rzeszów https://orcid.org/0009-0009-3160-9867 kinga.gruzewska@gmail.com agnieszkagrużewska kolegium nauk medycznych, uniwersytet rzeszowski al. mjr. w. kopisto 2a, 35-959 rzeszów https://orcid.org/0009-0001-4047-0635 gruzewska.a@gmail.com monikapająk uniwersytecki szpital klinicznyim.fryderykachopina w rzeszowie ul. fryderyka szopena 2, 35-055 rzeszów https://orcid.org/0009-0005-4166-3171 monikaa.pjk@interia.pl abstract introduction: nowadays, more and more people use electronic devices. as the amount of time spent using them has increased, so has the quality of sleep. people go to bed later, and the process of falling asleep is delayed. in addition, sleep time is reduced, which translates into sleep deprivation. many people think that blue light is https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.14.01.006 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/44411 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) https://orcid.org/0009-0009-3160-9867 mailto:kinga.gruzewska@gmail.com https://orcid.org/0009-0001-4047-0635?fbclid=iwar2fogrhqpry4lhhuooju80s8slpudo9zdvq1315y8vvh3uv3vzs8cklheg mailto:gruzewska.a@gmail.com https://orcid.org/0009-0005-4166-3171?fbclid=iwar0otr9f0kos1r1xw7vzfxtw70x5eg7l1fnaggaqpsxh_yfe21gdz-9iedu mailto:monikaa.pjk@interia.pl 81 only emitted from digital screens, but it is nothing new it is part of the light emitted. light is the most important factor regulating the circadian rhythms of the human body. all types of visible light can affect circadian rhythms, but blue light has the greatest impact. the aim of the study: the aim of the study was to assess if blue light affects sleep quality and performance by empirical research based on anonymous surveys among medical students and physicians. materials and methods: the research material was collected using an anonymous online survey in may 2023. the obtained results were analyzed and verified on the basis of scientific literature and statistically processed using microsoft office excel. results: 92.3% of the respondents use electronic devices before going to bed, mostly the phone, and the time of using usually ranges from 30 minutes to 1 hour. most of the people filling the questionnaire sleep on average 5-6 hours at night, of which as many as 81.7% declare that their sleep is not of good quality. 91.3% of respondents know what blue light is, but only 22.1% use protection against it before sleep. conclusion: exposure to blue light can affect sleep, performance and well-being. an important negative effect of exposure to blue light is a reduction in the quality and length of sleep, which can negatively affect performance. it is believed that in order to maintain a healthy circadian rhythm, it is necessary not only to increase the proportion of blue light in artificial light during the day, but also to reduce the amount of that light in the evening and night hours. keywords: sleep, blue light, sleep quality, cognitive performance, athletes, students abstrakt wprowadzenie: w dzisiejszych czasach coraz więcej ludzi korzysta z urządzeń elektronicznych. wraz ze wzrostem ilości czasu poświęcanego na korzystanie z urządzeń elektronicznych, nastąpiła zmiana jakości snu. ludzie idą spać później, a sam proces zasypiania jest opóźniony. ponadto czas snu jest skrócony, co przekłada się na niedobór snu. wielu ludzi uważa, że niebieskie światło jest emitowane jedynie z ekranów cyfrowych, jednak nie jest ono niczym nowym – jest to jedna z części emitowanego światła. światło jest najważniejszym czynnikiem regulującym rytmy okołodobowe ludzkiego organizmu. wszystkie rodzaje światła widzialnego mogą wpływać na rytmy okołodobowe, największy wpływ jednak ma światło niebieskie. cel pracy: celem pracy była ocena wpływu światła niebieskiego na jakość i wydajność snu na podstawie badań empirycznych opartych na anonimowych ankietach wśród studentów medycyny i lekarzy. materiały i metody: materiał do badań zebrano za pomocą anonimowej ankiety przeprowadzonej w maju 2023r. w formie online. uzyskane wyniki poddano analizie i weryfikacji na podstawie literatury naukowej oraz opracowano statystycznie przy użyciu programu microsoft office excel. wyniki: 92,3% badanych korzysta z urządzeń elektronicznych przed snem, przy czym najwięcej osób korzysta z telefonu, a czas używania zwykle mieści się w granicach 30 minut do godziny. najwięcej osób spośród wypełniających kwestionariusz przesypia w nocy średnio 5-6 godzin, z czego aż 81,7% badanych deklaruje, że ich sen nie jest dobry jakościowo. 91,3% ankietowanych wie, co to jest niebieskie światło, ale tylko 22,1% stosuje przed nim zabezpieczenia przed snem. wnioski: ekspozycja na światło niebieskie może wpływać na sen, wydajność i samopoczucie. ważnym negatywnym skutkiem ekspozycji na światło niebieskie jest obniżenie jakości i długości snu, co może negatywnie wpływać na wydajność. uważa się, że aby utrzymać zdrowy rytm okołodobowy, należy nie tylko zwiększyć udział światła niebieskiego w sztucznym świetle w ciągu dnia, ale także zmniejszyć ilość tego samego światła w godzinach wieczornych i nocnych. słowa klucze: sen, niebieskie światło, jakość snu, zdolności poznawcze, sportowcy, studenci 82 wprowadzenie w dzisiejszych czasach coraz więcej ludzi korzysta z urządzeń elektronicznych – telewizji, komputerów, tabletów czy smartfonów. ekrany cyfrowe stały się nieodłączną częścią życia, większość ludzi żyjących w krajach rozwiniętych deklaruje posiadanie przynajmniej jednego elektronicznego urządzenia multimedialnego w swojej sypialni. wraz ze wzrostem ilości czasu poświęcanego na korzystanie z urządzeń elektronicznych, nastąpiła zmiana jakości snu. ludzie idą spać później, a sam proces zasypiania jest opóźniony. ponadto czas snu jest skrócony, co przekłada się na niedobór snu. wielu ludzi uważa, że niebieskie światło jest emitowane jedynie z ekranów cyfrowych. dlatego wiele źródeł radzi, aby na kilka godzin przed snem odłożyć telefon lub e-czytnik, dzięki czemu można uniknąć ekspozycji. jednak niebieskie światło nie jest niczym nowym. światło składa się z promieniowania elektromagnetycznego, które jest niewidzialną formą energii. oczy ludzkie interpretują kolory światła na podstawie ilości zawartej w nich energii. białe światło, również część światła emitowanego przez słońce, jest kombinacją wszystkich kolorów widma światła widzialnego. niebieskie światło z kolei jest jedną częścią emitowanego światła, znajduje się wszędzie, może wpływać na czujność, produkcję hormonów i cykle snu. oprócz urządzeń elektronicznych, jest także emitowane przez diody led i lampy fluorescencyjne. z powodu zmiany stylu życia w porównaniu do żyjących w poprzednich pokoleniach obecnie ludzie są bardziej narażeni na światło led, częściej niż przodkowie korzystają z kąpieli słonecznych. to wszystko prowadzi do problemów zdrowotnych związanych z niebieskim światłem. jest to jednak pojęcie ogólne, ponieważ światło niebieskie ma różna długość fali. można wyróżnić światło niebiesko-turkusowe, które jest naturalne i konieczne dla wydajności poznawczej i snu – krótkie fale w zakresie 460 nm są bardzo skuteczne w przesunięciu fazowym systemu okołodobowego. z kolei intensywne światło niebieskie (niebiesko-fioletowe) w zakresie od 400 do 440 nm (rycina 1) uszkadza siatkówkę poprzez zwiększenie zdolności cząsteczek rodopsyny do pochłaniania fotonów aż w końcu osiągają liczbę krytyczną pochłoniętych fotonów, która jest wymagana do wywołania uszkodzeń w komórkach siatkówki. proces ten może dodatkowo zwiększyć potencjalną produkcję reaktywnych form tlenu (ros). uszkodzenia oksydacyjne mogą prowadzić do gromadzenia się lipofuscyny w nabłonku barwnikowym siatkówki (rpe). zbyt duże nagromadzenie lipofuscyny może wpływać na zdolność do dostarczania składników odżywczych do fotoreceptorów, co z kolei skraca ich żywotność. nasilenie uszkodzeń wywołanych przez niebieskie światło zależy od pory dnia i dlatego jest związane z rytmem okołodobowym. akumulacja ros i lipofuscyny może być spowodowana zarówno ostrą, jak i kumulatywną ekspozycją na niebieskie światło. [1] nie jest do końca poznany efekt długotrwałej podprogowej ekspozycji na światło niebieskie, podejrzewa się, że jest on powiązany z poziomem lipofuscyny w nabłonku barwnikowym siatkówki. lipofuscyna powstaje głównie w zewnętrznych segmentach fotoreceptorów i kiedy pochłania światło niebieskie, powstają ros. rodzaj tworzonych ros jest powiązany z określoną długością fali (λ) światła niebieskiego. ilość lipofuscyny w siatkówce wzrasta wraz z wiekiem i jest związana ze zwyrodnieniem plamki żółtej związanym z wiekiem (amd). [2] często wpływ światła niebieskiego na siatkówkę był badany u zwierząt, u ludzi widoczne są bezpośrednie dowody na ostre uszkodzenia siatkówki wywołane światłem w wyniku przypadkowej ekspozycji na sztuczne lub światło słoneczne o dużej intensywności. nie ma spójnych dowodów na to, że długotrwała ekspozycja na światło niebieskie o niższym natężeniu powoduje jakiekolwiek uszkodzenie siatkówki. [3] więcej dowodów można znaleźć jeśli chodzi o wpływ promieniowania ultrafioletowego (krótsza długość fali). [4] rycina 1. długość fal światła niebiesko-fioletowego i niebiesko-turkusowego. [5] 83 światło jest najważniejszym czynnikiem regulującym rytmy okołodobowe ludzkiego organizmu. rytmy te to precyzyjne 24-godzinne cykle, które sygnalizują organizmowi wykonywanie podstawowych funkcji, do których zaliczany jest sen. są demonstrowane przez prawie każdą komórkę w ludzkim ciele, obejmującą hierarchiczny system wielu oscylatorów, który jest regulowany przez jądro nadskrzyżowaniowe (scn) znajdujące się w podwzgórzu. prawie 24-godzinny rytm tego układu jest utrzymywany przez proces porywania molekularnego, który resetuje zegar dobowy w każdym okresie poprzez ekspozycję siatkówki na światło. kiedy światło pada na siatkówkę, stymuluje światłoczułe komórki zwojowe siatkówki (iprgc), które są związane z melanopsyną i są wyjątkowo wrażliwe na długości fal w niebieskim zakresie widma światła. światłoczułe komórki zwojowe siatkówki wysyłają sygnały poprzez przewód siatkówkowo-podwzgórzowy (rht), do scn (rycina 2), które przekazuje informacje o bodźcach świetlnych do szyszynki, co z kolei hamuje wytwarzanie przez nią melatoniny. podsumowując, ekspozycja na niebieskie światło rano tłumi melatoninę i ta faza przyspiesza rytm dobowy (tj. początek snu następuje wcześniej w następnym okresie), podczas gdy podobna ekspozycja wieczorem prowadzi do opóźnienia fazy (tj. początek snu zostanie przesunięty później w następnym okresie). [6] dawniej rytm dobowy był ściśle powiązany ze wschodem i zachodem słońca. rycina 2. podsumowanie rytmów okołodobowych ukazujące drogę światła do podwzgórza. [7] wraz z pojawieniem się sztucznego światła i elektroniki ludzie są narażeni na zwiększoną ilość światła przed snem. wszystkie rodzaje światła widzialnego mogą wpływać na rytmy okołodobowe, największy wpływ jednak ma światło niebieskie. większość ekspozycji na to spektrum świetlne pochodzi od słońca, gdy promienie tego światła dotrą do siatkówki, scn wysyła sygnały, które zwiększają tętno, temperaturę i ciśnienie krwi poprzez uwalnianie kortyzolu oraz nakazują zakończenie produkcji melatoniny. ponadto poprawiają się zdolności umysłowe, refleks, energia się zwiększa, m.in. poprzez stymulację produkcji neuroprzekaźnika serotoniny. dlatego w ciągu dnia niebieskie światło może poprawiać wydajność i koncentrację, dostrajając rytmy dobowe i przygotowując na lepszy sen po zachodzie słońca. dzięki tym spostrzeżeniom stosuje się terapię światłem, w szczególności niebieskim, która jest pomocna w leczeniu zaburzeń snu, wyrównywaniu rytmów dobowych i ogólnej poprawie snu. godziny terapii takim światłem musza być jednak dobrze dobrane, ponieważ pojawia się coraz więcej badań, które wykazują, że ekspozycja na niebieskie światło w godzinach poprzedzających pójście spać może utrudniać sen. niebieskie światło hamuje wydzielanie melatoniny przez organizm. jest to hormon odpowiadający za uczucie senności, więc jego brak w ciągu dnia jest przydatny, jednak w nocy mózg jest oszukiwany niebieskim światłem i myśląc, że ciągle jest dzień, pozostaje w stanie czujności, co zaburza rytm dobowy. przewlekłe zaburzenie rytmu okołodobowego może prowadzić nie tylko do pogorszenia jakości snu, ale także do zaburzeń metabolicznych czy nawet depresji. materiały i metody badanie zostało przeprowadzone w maju 2023 roku, wśród grupy 104 osób (33 lekarzy i 71 studentów). materiał do badań został zebrany za pomocą autorskiego kwestionariusza online. ankieta zawierała 5 pytań w części ogólnej oraz 12 pytań w części szczegółowej. pierwsza część kwestionariusza zawierała informacje szczegółowe dotyczące odpowiednio każdego wypełniającego ankietę (płeć, wiek, kierunek i rok studiów lub w przypadku lekarzy – rodzaj wykonywanej specjalizacji). pozostałe pytania dotyczyły korzystania z urządzeń elektronicznych, problemów ze snem – między innymi z zasypianiem, jakością snu, wydajnością następnego dnia oraz światła niebieskiego, jego ewentualnej szkodliwości. kwestionariusz sprawdzał również wiedzę na temat dostępnych obecnie form ochrony przed niebieskim światłem przed snem. uzyskane wyniki poddano 84 analizie i weryfikacji na podstawie literatury naukowej oraz opracowano statystycznie przy użyciu programu microsoft office excel. wyniki wśród 104 ankietowanych, 31,7% stanowili lekarze (90,9% lekarze stażyści, 9,1% lekarze rezydenci), 68,3% to studenci kierunków medycznych, w tym 16,9% to studenci analityki medycznej roku pierwszego, 50,7% studenci kierunku lekarskiego (v rok – 22,5% i vi rok28,2%) oraz 32,4% to studenci wychowania fizycznego (i rok – 9,9%, ii rok – 12,7%, iii rok – 9,9%). w badaniu brało udział 76,9% kobiet i 23,1% mężczyzn. biorąc pod uwagę wiek, dane przedstawiają się następująco: 62,5% to osoby w wieku 19-25 lat, 29,8% – 26-30 lat, 7,7% to osoby powyżej 30. roku życia. na pytanie: „czy korzystasz z urządzeń elektronicznych przed snem?” aż 92,3% ankietowanych odpowiada pozytywnie. wśród tych osób 71,9% korzysta ze smartfonu, 20,8% z telewizora, 5,2% z e-czytnika, a 2,1% z konsoli do gier (wykres 1). w pytaniu dotyczącym czasu korzystania z urządzeń elektronicznych 37,5% ankietowanych zaznaczyło odpowiedź: 30 minut do 1 godziny, 34,6% – powyżej 1 godziny, 20,2% osób korzysta z ekranów cyfrowych do 30 min, natomiast 8 osób zaznaczyło odpowiedź 0 minut. wykres 1. korzystanie z urządzeń elektronicznych przed snem wraz z określeniem ich rodzaju. [wykres własny] następne pytania dotyczyły snu i w ankiecie na pytanie: „czy masz problemy z zasypianiem? (poczucie czujności, opóźnione zasypianie) ponad połowa (54,8%) odpowiedziała twierdząco, a 45,2% zaznaczyła odpowiedź „nie”. kolejne pytanie dotyczyło ilości godzin średnio przesypianych w nocy (wykres 2). na pytanie: „czy twój sen jest dobry jakościowo? (nie budzisz się w nocy, rano budzisz się wypoczęty)” aż 81,7% osób odpowiedziało negatywnie. jest to bardzo niepokojąca wiadomość, ponieważ większość z tych osób korzysta przed snem z urządzeń elektronicznych. w kolejnym pytaniu dotyczącym problemów z koncentracją i wydajnością następnego dnia 68,3 % osób zgłosiło, że mają takie problemy, co również ma związek z cyfrowymi ekranami. wykres 2. ilość osób przesypiających określoną liczbę godzin w nocy. [wykres własny] 85 dalsze pytania dotyczyły niebieskiego światła. 91,3% ankietowanych zna takie pojęcie, a 76,9% uważa, że jest ono szkodliwe (9 osób, które w poprzednim pytaniu zaznaczyło, że nie zna pojęcia „niebieskie światło” w tym pytaniu odpowiedziało, że nie wie, czy jest szkodliwe). 86,5% odpowiadających wie, że istnieją sposoby zabezpieczenia się przed niebieskim światłem przed snem, wśród tych osób 77,8% podaje, że słyszała o okularach posiadających filtr blokujący niebieskie światło, a 22,2% pisze, że istnieją filtry światła niebieskiego w telefonach. niestety tylko 22,1% ankietowanych stosuje zabezpieczenia przed niebieskim światłem przed snem. objawy zaburzeń rytmu dobowego sen jest niezbędnym czynnikiem dla zdolności kognitywnych, a zwłaszcza dla konsolidacji pamięci. w badaniu ‘sleep deprivation: impact on cognitive performance’ oceniano wpływ deprywacji snu (czyli spanie przez mniejszą ilość czasu, niż jest zalecane dla danej grupy wiekowej – dorośli powinni spać od 7 do 9 godzin każdej nocy) na zdolności kognitywne, w tym na: pamięć roboczą i długotrwałą, funkcje wzrokowo-ruchowe, werbalne oraz podejmowanie decyzji. przedłużające się czuwanie może być spowodowane ostrą całkowitą deprywacją snu lub przewlekłym częściowym ograniczeniem snu, które jest bardziej powszechnym zjawiskiem w dzisiejszych czasach. nie mniej jednak skutki całkowitej ostrej deprywacji snu zostały zbadane dokładniej. obydwie formy wywołują niekorzystne zmiany w sprawności poznawczej. całkowita deprywacja snu upośledza przede wszystkim uwagę i pamięć roboczą, ale wpływa również na inne funkcje, takie jak pamięć długotrwała i podejmowanie decyzji. z kolei częściowa deprywacja snu wpływa na uwagę, zwłaszcza czujność, jednak brakuje badań nad jej wpływem na bardziej wymagające funkcje poznawcze. radzenie sobie z deprywacją snu zależy od wielu czynników, między innymi starzenia się. na ogół zdolności kognitywne osób starzejących się często są gorsze niż u ludzi młodszych, to w przypadku deprywacji snu wydajność osób starszych wydaje się słabiej pogarszać. na podstawie nielicznych dowodów wydaje się, że pod względem sprawności poznawczej kobiety mogą lepiej znosić przedłużony stan czuwania niż mężczyźni, natomiast regeneracja w kontekście fizjologicznym zachodzi u nich dłużej. tolerowanie deprywacji snu może również zależeć od indywidualnych cech, a także od mechanizmów fizjologicznych, czynników społecznych lub środowiskowych. ważne są również procesy odzyskiwania zdolności poznawczych, wśród nich wydaje się, że ciężej jest je odzyskać w przewlekłym częściowym ograniczeniu snu niż w całkowitej ostrej deprywacji snu. [8] istnieje jednak duże zróżnicowanie w badaniach na ten temat, co utrudnia ich porównanie i stworzenie analiz, dlatego chcąc podsumować ten temat, należy w przyszłości wykonać bardziej ujednolicone badania. zmiany w czasie trwania i jakości snu są związane z rozwojem czynników ryzyka sercowo-naczyniowego oraz zespołu metabolicznego. w badaniu ‘the association of cardiometabolic disorders with sleep duration: a crosssectional study’ sprawdzano, czy długość snu wpływa na ryzyko związane z chorobami sercowo-naczyniowymi i metabolicznymi. przeanalizowano dane 1375 uczestników, z czego 989 to kobiety, wszyscy badani mieli od 31 do 57 lat. większość mężczyzn w porównaniu do kobiet było palaczami, spożywali alkohol oraz mieli większy obwód szyi, z kolei bmi i obwód talii były znacznie wyższe u kobiet. analiza biochemiczna wykazała wyższy poziom glukozy w osoczu na czczo u kobiet i wyższe stężenie trójglicerydów u mężczyzn. większość osób oceniła swoją codzienna aktywność na niskim poziomie. średni czas snu wynosił 6,8 godzin (wahał się o 1,67 h w jedną bądź drugą stronę) i był istotnie krótszy u kobiet. spożywający alkohol byli bardziej skłonni do spania dłużej niż 10 godzin, z kolei osoby śpiące mniej niż 6 godzin skarżyły się na bezdechy senne, problemy ze snem (63,5%) oraz bycie wyjątkowo niewypoczętym następnego dnia (52,8%). zaobserwowano też, że u osób, które spały mniej niż 6 godzin, bmi, obwód talii, skurczowe i rozkurczowe ciśnienie krwi, stężenie glukozy w osoczu na czczo, całkowity cholesterol i lipoproteiny o małej gęstości (ldl) były wyższe niż w pozostałych grupach, a lipoproteiny o dużej gęstości (hdl) były niższe. [9] stężenie trójglicerydów było najwyższe u osób, które spały ponad 10 godzin. wszystkie te wyniki dowodzą, że szczególności zwiększone stężenie trójglicerydów i glukozy we krwi, są związane z brakiem lub nadmiarem snu. kolejnym objawem zaburzeń snu może być przyrost masy ciała oraz zwiększone ryzyko cukrzycy typu 2. sugeruje się, że zarówno dorośli, jak i dzieci, którzy śpią krótko, mają zwykle wyższy wskaźnik masy ciała, większy obwód brzucha oraz więcej tkanki tłuszczowej w porównaniu z osobami śpiącymi przeciętną ilość godzin. w badaniu ‘inadequate sleep as a contributor to obesity and type 2 diabetes’ sugeruje się, że skrócony lub zakłócony sen jest związany z niektórymi predyktorami cukrzycy typu 2, takimi jak: nietolerancja glukozy, insulinooporność, zmniejszona odpowiedź insuliny na glukozę. ponadto ograniczenie snu zwiększa wieczorne stężenie kortyzolu, co z kolei może zmniejszać wrażliwość na insulinę następnego ranka. pogląd ten został dodatkowo poparty badaniami, w których odnotowano spadek skuteczności wychwytu glukozy za pośrednictwem insuliny kolejnego dnia rano. w badaniu wykazano, że u osób śpiących krócej stężenie glukozy jest takie samo jak u osób śpiących wystarczająca ilość godzin, ale uwalnia się u nich więcej insuliny, co może być wynikiem zmniejszonej wrażliwości na insulinę. poza tym ograniczenie snu może prowadzić do zwiększonego spożycia pokarmu oraz zwiększa podatność na bodźce pokarmowe, zwłaszcza w przypadku 86 wysokoenergetycznych pokarmów o wysokiej zawartości węglowodanów. w badaniu stwierdzono, że nieodpowiedni sen, zarówno pod względem jakości, jak i ilości, należy uznać za prawdopodobny czynnik ryzyka rozwoju otyłości i cukrzycy typu 2, więc edukacja na temat rymów dobowych powinna być jednym z elementów profilaktyki, a nawet leczenia tych chorób. [10] sen może być ważny dla prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego. w badaniu ‘adverse effects of modest sleep restriction on sleepiness, performance, and inflammatory cytokines’ wykazano, że już dzienne ograniczenie snu o 2 godziny na dobę przez 1 tydzień u młodych zdrowych mężczyzn i kobiet wiąże się ze znacznym wzrostem senności, spadkiem sprawności psychomotorycznej i zwiększonym wydzielaniem cytokin prozapalnych il-6 i tnfα. [11] wcześniej uważano, że całkowita utrata snu jest związana ze zwiększonym wydzielaniem cytokin prozapalnych następnego dnia, jednak badacze udowodnili, że wystarczy niewielka deprywacja snu. [12] zarówno il-6, jak i tnfα są markerami ogólnoustrojowego stanu zapalnego, który może prowadzić do insulinooporności, chorób sercowo-naczyniowych i osteoporozy. [13] z kolei w innym badaniu ‘sleep loss activates cellular inflammatory signaling’ sprawdzano wpływ utraty snu na aktywację czynnika jądrowego (nf)-κb, jest to czynnik transkrypcyjny, który pełni kluczową rolę w kaskadzie sygnalizacji stanu zapalnego. wielokrotnie oceniano nf-κb w komórkach jednojądrzastych krwi obwodowej rano po normalnym śnie, po częściowym pozbawieniu snu oraz po śnie tzw. regeneracyjnym. zauważono, że rano po nieprzespanej nocy aktywacja nf-κb w komórkach jednojądrzastych była znacznie większa w porównaniu z porannymi poziomami po nieprzerwanym śnie podstawowym lub regeneracyjnym. w związku z tym stwierdzono, że zaburzenia snu wpływają na aktywację nf-κb, który z kolei aktywuje szlaki zapalne i może wpływać na ekspresję genów zapalnych leukocytów i ryzyko chorób związanych z zapaleniem. [14] istnieje też badanie, w którym pobrano próbki krwi od 11 par bliźniąt jednojajowych o różnych schematach snu i odkryto, że bliźniak z krótszym czasem snu miał osłabiony układ odpornościowy w porównaniu z rodzeństwem. naukowcy uważają, że genetyka odpowiada za 31 do 55 procent długości snu, a zachowanie i środowisko odpowiadają za pozostałą część. dr sina gharib – główny autor artykułu ukazała, że istnieje wiele danych pokazujących, że skrócenie snu może zwiększyć markery zapalne i aktywować komórki odpornościowe. [15] sen jest niezbędny dla optymalnego zdrowia i funkcji regeneracyjnych, dlatego dużą wagę przykłada się do niego u sportowców. badania przeprowadzone na piłkarzach [16] wykazały, że okresy wzmożonych treningów i większego obciążenia pracą zwiększają poziom zaburzeń związanych z rytmami dobowymi (np. skróceniem czasu i jakości snu). ponadto sen może wiązać się z ryzykiem urazów i chorób [17]. badania wykazały, że piłkarze śpiący krócej i snem niskiej jakości, który nie zapewniał regeneracji organizmu, wykazywali zwiększoną liczbę i nasilenie urazów mięśniowo-szkieletowych [18]. w badaniu ‘sleep and the athlete: narrative review and 2021 expert consensus recommendations’ stwierdzono, że krótki czas poświęcony na sen pogarsza wyniki sportowców [17]. zauważono, że częściowa deprywacja snu u piłkarzy zmniejszyła ich czas reakcji i wydajność podczas wykonywania wyskoku z przysiadu, lecz mimo to szczytowa i średnia moc nie uległa zmianie. [19] brak snu u dzieci powoduje podobne objawy, które można zaobserwować u dorosłych, jednak deprywacja snu dodatkowo może mieć negatywny wpływ na ogólny rozwój fizyczny i umysłowy. w badaniu ‘bedtime use of technology and associated sleep problems in children’ [20] sprawdzano wpływ korzystania z urządzeń elektronicznych przed snem na ilość i jakość snu, nieuwagę oraz wskaźnik masy ciała. badanie polegało na wypełnieniu ankiet przez rodziców 234 dzieci w wieku od 8 do 17 lat. wyniki badania sugerują, że dzieci, które oglądają telewizję przed snem mogą spać około 30 minut krócej w nocy. ponadto dzieci korzystające z komputera lub telefonu przed snem śpią 60 minut krócej. w badaniu wykazano, że istnieje związek między używaniem smartfonu, konsoli do gier i komputera a zmęczeniem uczestników następnego ranka oraz zmniejszonym prawdopodobieństwem zjedzenia śniadania. dodatkowo stwierdzono, że jakość snu oraz otyłość dziecięca są ze sobą powiązane. w innym badaniu: ‘bmi development and early adolescent psychosocial well-being: uk millennium cohort study’ wykazano, że dwa główne czynniki przyczyniające się do zwiększonego bmi to: pomijanie śniadań i nieregularne pory kładzenia się spać. [21] została wysunięta hipoteza, że te zakłócone rutyny mogą wpływać na wagę z powodu zwiększonego apetytu i późniejszego spożywania pokarmów o dużej ilości węglowodanów. w badaniu ‘short sleep duration is associated with reduced leptin, elevated ghrelin, and increased body mass index’ sprawdzano tę teorię i okazało się, że krótki czas snu powoduje zwiększenie poziomu greliny, która stymuluje uczucie głodu i powoduje wzrost spożycia pokarmu i magazynowanie tłuszczów. ponadto powoduje to też obniżenie stężenia leptyny, co pobudza apetyt i prowadzi do dalszego przybierania na wadze. [22] podsumowując, regularna rutyna przed snem, zwłaszcza taka, która nie obejmuje korzystania z urządzeń elektronicznych, może sprzyjać nie tylko lepszej jakości snu, ale może również pomóc w walce z otyłością dziecięcą. badano także, czy oglądanie telewizji skraca czas koncentracji u dzieci i stwierdzono, że oglądanie jej dłużej niż 2 godziny dziennie powoduje więcej nieuważnych zachowań, ale nie zaobserwowano tego w odniesieniu do innych urządzeń. [20] w badaniu ‘sleep, emotional, and behavioral difficulties in children and adolescents’ wykazano, niska jakość snu była bardzo powszechna u dzieci 87 z problemami behawioralnymi i emocjonalnymi, co mogło w następstwie prowadzić do lęku i depresji. [23] dlatego ważne jest, aby promować zrównoważone korzystanie z technologii dla dobra prawidłowej wagi oraz rozwoju umysłowego dziecka. ograniczeniem badania jest uwzględnienie błędu, który mogli popełnić rodzice przy wypełnianiu ankiet. aby jeszcze lepiej ocenić wpływ urządzeń elektronicznych na jakość snu u dzieci można by przeprowadzić badanie z obiektywną kwantyfikacją danych, np. za pomocą technologii monitorowania snu. wpływ światła niebieskiego na sen i wydajność pojęcie „sen” jest bardzo szerokie i czynnikami wpływającymi na jakość snu mogą być: zmęczenie, czas trwania snu, efektywność snu i latencja snu (wyznaczana na podstawie badania polisomnograficznego, oznacza czas od położenia się do łóżka i zgaszenia światła do pierwszego wystąpienia stadium 2 snu, lub każdego innego stadium snu poza stadium 1). można uznać sen jako dobry, jeśli jego efektywność była wysoka, latencja krótka, a zmęczenie dnia kolejnego niewielkie. jeśli chodzi o zmęczenie, jest to kolejne szerokie pojęcie, którym można podsumować senność, stan czuwania – gdy nie można zasnąć czy też bycie czujnym, pobudzenie. zmęczenie może obniżyć wydajność, z kolei zmęczenie psychiczne ma wpływ zarówno na sprawność fizyczną, jak i poznawczą. [24] wykazano jednak, że w niektórych przypadkach ekspozycja na światło niebieskie zmniejsza zmęczenie. może ona poprawić wydolność fizyczną i pomóc w utrzymaniu koncentracji. badanie ‘blue-enriched white light in the workplace improves self-reported alertness, performance and sleep quality’ sprawdzało skutki narażenia na białe światło wzbogacone o niebieski kolor podczas godzin pracy w ciągu dnia w środowisku biurowym. każdy z uczestników przez 4 tygodnie przebywał w dwóch warunkach oświetleniowych – był wystawiony na światło białe wzbogacone o kolor niebieski (17 000 k) oraz światło białe (4000 k). aby porównać obydwie interwencje, zostały wykorzystane ankiety, które oceniały czujność uczestników, ich nastrój, jakość snu, wysiłek umysłowy, ból głowy, zmęczenie oczu oraz ogólny nastrój. stwierdzono, że w porównaniu ze światłem białym (4000 k), światło białe wzbogacone o kolor niebieski (17 000 k) poprawiło subiektywne pomiary czujności, wydajność, koncentrację i pozytywny nastrój, ale jednocześnie zwiększyło drażliwość, wieczorne zmęczenie i dyskomfort oczu. jeśli chodzi o jakość snu, to poprawiła się ona u uczestników przebywających w świetle białym wzbogaconym w niebieski kolor (17 000 k), wraz ze zmniejszeniem senności w ciągu dnia. [25] badanie to pokazuje, że światło niebieskie może być korzystne dla ludzi, jeśli są oni eksponowani na nie w ciągu dnia. w artykule ‘the influence of blue light on sleep, performance and wellbeing in young adults: a systematic review’ [26] wyróżniono badania mające wpływ na jakość snu i jedno z nich wykazało, że jakość snu była wyższa w warunkach światła innego niż niebieskie w porównaniu z warunkami światła niebieskiego, z kolei w trzech badaniach odnotowano nieistotne zmiany w jakości snu spowodowane ekspozycją na niebieskie światło. chociaż dowody są mieszane, wiadomo, że słaba jakość snu wpływa ogólnie na zły sen. ponadto istnieją badania, które potwierdzają, że sportowcy, którzy śpią powyżej 8 godzin w nocy lub odczuwają wysoką subiektywną jakość snu są mniej narażeni na problemy związane z podwyższonym poziomem stresu, mają więcej energii, ich treningi mają lepszą jakość oraz są mniej narażeni na kontuzje czy choroby. [27] stwierdzono także, że zła jakość snu powoduje większe uczucie subiektywnego zmęczenia, więc jego poprawa zmniejszy to uczucie, co może się przełożyć na poprawę sprawności fizycznej i jakości treningów. [28] dalsze badania powinny koncentrować się na wpływie ekspozycji na światło niebieskie na jakość snu podczas intensywnych programów treningowych i zawodów, ponieważ właśnie wtedy dobra wydajność i dobra regeneracja, która mogą zależeć od dobrej jakości snu, mają największe znaczenie. w większości badań stosuje się ankiety, dlatego w kolejnych powinno się zastosować bardziej obiektywne formy pomiarów. w badaniu ‘amber lenses to block blue light and improve sleep: a randomized trial’ stwierdzono spadek jakości snu po 3 godzinach ekspozycji na niebieskie światło, w związku z czym zaleca się ograniczenie korzystania z urządzeń emitujących takie światło na ten okres przed snem. sen, a także światło wpływają na nastrój, dzięki czemu odpowiednia blokada światła niebieskiego może go poprawić. uczestnicy w badaniu nosili okulary ochronne blokujące światło niebieskie (bursztynowe), a grupa kontrolna nosiła okulary blokujące tylko promieniowanie ultrafioletowe (żółte) 3 godziny przed snem. wyniki pokazały, że pomimo początkowej gorszej odczuwalnej jakości snu w grupie noszącej okulary bursztynowe, docelowo ta grupa doświadczyła znaczącej poprawy jakości snu w stosunku do grupy kontrolnej oraz nastroju. [29] korzystanie z okularów blokujących niebieskie światło wieczorem może służyć przeciwdziałaniom skutkom wywołanych ekspozycją na światło przez ekrany led, a tym samym potencjalnie hamować negatywny wpływ nowoczesnego oświetlenia na fizjologię okołodobową w godzinach wieczornych. w badaniu ‘blue blocker glasses as a countermeasure for alerting effects of evening light-emitting diode screen exposure in male teenagers’ porównywano okulary blokujące niebieskie światło z przezroczystymi przez tydzień w godzinach wieczornych podczas korzystania z ekranów led. następnie uczestnicy w warunkach laboratoryjnych również zostali narażeni na działanie 88 niebieskiego światła, przy czym regularnie oznaczano im stężenie melatoniny w ślinie, badano subiektywną senność i czujność, a późniejszy sen rejestrowano za pomocą polisomnografii. w porównaniu z przezroczystymi soczewkami, soczewki blokujące niebieskie światło znacznie osłabiły wieczorną supresję melatoniny wywołaną przez diody led oraz zmniejszyły czujność i uczucie pobudzenia przed snem. wizualnie oceniane fazy snu i miary behawioralne zebrane następnego ranka nie zostały zmodyfikowane. [30] wydajność badana w kontekście światła niebieskiego obejmuje zdolności zwracania szybkiej uwagi, zapamiętywania, podejmowania decyzji, planowania i rozumowania. [31] nie oczekuje się, że niebieskie światło bezpośrednio poprawi fizyczny aspekt wydajności, ale raczej aspekty psychiczne, takie jak rozpoznawanie możliwości, planowanie i podejmowanie decyzji. badania często są wykonywane na sportowcach trenujących w zespole, zmuszonych do podejmowania decyzji w szybko zmieniających się sytuacjach. dodatkowe efekty poprawy wydajności poznawczej obejmują zapobieganie kontuzjom, ponieważ sportowiec może być bardziej świadomy swojego otoczenia. w badaniu ‘evening exposure to a light-emitting diodes (led)-backlit computer screen affects circadian physiology and cognitive performance’ zbadano wpływ diod elektroluminescencyjnych (led) o krótkiej długości fali (zakres światła – niebieski) na melatoninę, która jest markerem cyklu okołodobowego, czujność i poziomy wydajności poznawczej u 13 młodych ochotników płci męskiej w kontrolowanych warunkach laboratoryjnych. 5-godzinna wieczorna ekspozycja na biały ekran podświetlany diodami led o ponad dwukrotnie większej emisji światła o długości fali 464 nm niż biały ekran bez podświetlenia led wywołała znaczące zahamowanie wieczornego wzrostu endogennej melatoniny i subiektywnej, jak również obiektywnej senności. zostało to potwierdzone przez zmniejszoną częstość występowania powolnych ruchów gałek ocznych i aktywności eeg o niskiej częstotliwości (1-7 hz) w czołowych obszarach mózgu. jednocześnie podtrzymywana uwaga, oraz wydajność pamięci deklaratywnej w paradygmacie uczenia się słów została znacznie zwiększona podczas korzystania z ekranu z podświetleniem led w porównaniu z stanem bez diody led. [32] ekspozycja na światło niebieskie może zwiększać czujność, która obok uwagi również może być zaliczana do oceny wydajności. w badaniu in-car nocturnal blue light exposure improves motorway driving: a randomized controlled trial’ sprawdzano, czy ciągła ekspozycja na światło monochromatyczne o krótkich długościach fali (światło niebieskie), które było umieszczone na desce rozdzielczej, poprawia czujność, czas reakcji i wydajność kierowcy w nocy. uczestnicy byli eksponowani na światło niebieskie podczas jazdy lub stosowali kofeinę (2 razy po 200 mg) albo placebo kofeiny. wyniki wykazały, że zastosowanie niebieskiego światła lub kofeiny zmniejszyły liczbę niewłaściwych przekroczeń linii. interwencja nie wpłynęła na jakość, ilość i czas 3 kolejnych nocnych epizodów snu. [33] potrzebne są jednak dalsze badania, aby określić odtwarzalność danych. wnioski na podstawie badania ankietowego przeprowadzonego online, w którym wzięło udział 104 osoby, w tym lekarze oraz studenci kierunków medycznych oraz badań dostępnych w bazie pubmed oraz google scholar można stwierdzić, że ekspozycja na światło niebieskie może wpływać na sen, wydajność i samopoczucie. obecnie uważa się, że światło niebieskie ma najsilniejszy wpływ na synchronizację rytmów okołodobowych człowieka. emisja niebieskiego światła z wyświetlaczy uzależniona jest od zastosowanej technologii. udowodniono, że emisja niebieskiego światła stanowi około 24-30% światła dziennego przy luminacji słonecznego nieba dochodzącego do 5000 cd/m2 (jednostka luminacji), w porównaniu do ekranu komputerowego, które wynosi 250-300 cd/m2. narażenie na niski poziom niebieskiego światła, a także jasne światło w nocy lub przed snem może zakłócić cykl okołodobowy, co ma poważne konsekwencje dla ogólnego zdrowia. ekspozycja na światło niebieskie w ciągu dnia ma kluczowe znaczenie dla żywotności organizmów. oświetlenie siatkówki zmniejsza się wraz z wiekiem, na przykład z powodu zwężenia źrenic, które zmniejsza przepuszczalność światła, zwłaszcza w niebieskiej części widma światła. dlatego nieodpowiednie słabe oświetlenie, zwłaszcza pozbawione niebieskiej części widma, może powodować zaburzenia rytmu okołodobowego. badania wykazały pozytywne efekty wpływu niebieskiego światła, takie jak wzrost zdolności poznawczych, zwiększenie czujności i skrócenie czasu reakcji. na przykład zwiększenie niebieskiej części sztucznego światła może poprawić wydajność i zdolność uczenia się dzieci w wieku szkolnym oraz pracowników pracujących w pomieszczeniach zamkniętych z małym dostępem do światła naturalnego, a zdrowie pacjentów przebywających w domach opieki lub szpitalach może ulec poprawie. ważnym negatywnym skutkiem ekspozycji na światło niebieskie jest obniżenie jakości i długości snu, co może negatywnie wpływać na wydajność. uważa się, że aby utrzymać zdrowy rytm okołodobowy, należy nie tylko zwiększyć udział światła niebieskiego w sztucznym świetle w ciągu dnia, ale także zmniejszyć ilość tego samego światła w godzinach wieczornych i nocnych. w kwestionariuszu 8 osób zaznaczyło, że nie korzysta z urządzeń elektronicznych przed snem, a wśród nich i tak 50% miało problemy z zasypianiem. podejrzewamy, że ma to związek z oświetleniem pomieszczenia, w którym badani przebywali przed snem – były to pokoje z oświetleniem led o barwie większej niż 4000k (ok. 7000-8000k). 89 producenci urządzeń elektronicznych oferują różne funkcje blokowania niebieskiego światła w wyświetlaczach. prostym rozwiązaniem, które może skutecznie blokować i redukować niebieską część widma światła przed snem, są okulary blokujące światło niebieskie. noszenie ich może skutecznie osłabić supresję melatoniny wywołaną przez diody led, a tym samym może zmniejszyć zaburzenia snu i objawy zaburzeń rytmów okołodobowych w populacji. ponadto ograniczenie niebieskiej części sztucznego światła w godzinach nocnych może chronić ludzi przed chorobami sercowo-naczyniowymi, zespołem metabolicznym czy obniżeniem odporności. niestety niewielu ludzi stosuje takie formy ochrony przed światłem niebieskim. w naszym kwestionariuszu 22,2% podaje, że wiedzą o istnieniu filtrów światła niebieskiego w telefonach, więcej osób, ponieważ 77,8% słyszało o okularach posiadających filtr blokujący niebieskie światło. niestety tylko 22,1% ankietowanych stosuje zabezpieczenia przed niebieskim światłem przed snem, ponieważ nie są świadomi, że ich smartfon oferuje taką funkcję oraz mimo że uważają, że narażenie na światło niebieskie pogarsza jakość snu oraz ma negatywny wpływ na wydajność, to nie wydaje im się to na tyle istotne, aby zakupić okulary ochronne. podsumowując, niebieskie światło ma wpływ na rytmy okołodobowe, jednak istnieje wiele niejasności na temat specyficznych skutków ekspozycji na światło niebieskie, więc zanim będzie można wyciągnąć ostateczne wnioski, które dodatkowo będą oparte na dowodach, należy wykonać więcej dobrze zaplanowanych badań. disclosures: no disclosures. financial support: no financial support was received. conflict of interest: the authors declare no conflict of interest. bibliografia [1] tosini g, ferguson i, tsubota k. effects of blue light on the circadian system and eye physiology. mol vis. 2016 jan 24;22:61-72. pmid: 26900325; pmcid: pmc4734149. [2] wahl s, engelhardt m, schaupp p, lappe c, ivanov iv. the inner clock-blue light sets the human rhythm. j biophotonics. 2019 dec;12(12):e201900102. doi: 10.1002/jbio.201900102. epub 2019 sep 2. pmid: 31433569; pmcid: pmc7065627. [3] scenihr (scientific committee on emerging, newly identified health risks) , preliminary report on health effects of artificial light, 2011. [4] ivanov iv, mappes t, schaupp p, lappe c, wahl s. ultraviolet radiation oxidative stress affects eye health. j biophotonics. 2018 jul;11(7):e201700377. doi: 10.1002/jbio.201700377. epub 2018 apr 24. pmid: 29603665. [5] https://global.essilor.com/pl/blog/twoj-wzrok/prawdy-i-mity-dotyczace-niebieskiego-swiatla [6] killgore wds, vanuk jr, shane br, weber m, bajaj s. a randomized, double-blind, placebo-controlled trial of blue wavelength light exposure on sleep and recovery of brain structure, function, and cognition following mild traumatic brain injury. neurobiol dis. 2020 feb;134:104679. doi: 10.1016/j.nbd.2019.104679. epub 2019 nov 18. pmid: 31751607. [7] https://www.brainmarket.pl/blog/na-pustyni-niebieskiej-rzeczywistosci---niebieskie-swiatlo-i-jego-wplywna-jakosc-snu/ [8] alhola p, polo-kantola p. sleep deprivation: impact on cognitive performance. neuropsychiatr dis treat. 2007;3(5):553-67. pmid: 19300585; pmcid: pmc2656292. [9] prakaschandra dr, naidoo dp. the association of cardiometabolic disorders with sleep duration: a crosssectional study. afr health sci. 2022 dec;22(4):273-283. doi: 10.4314/ahs.v22i4.32. pmid: 37092078; pmcid: pmc10117479. [10] mcneil j, doucet é, chaput jp. inadequate sleep as a contributor to obesity and type 2 diabetes. can j diabetes. 2013 apr;37(2):103-8. doi: 10.1016/j.jcjd.2013.02.060. epub 2013 apr 23. pmid: 24070800. 90 [11] vgontzas an, papanicolaou da, bixler eo, lotsikas a, zachman k, kales a, prolo p, wong ml, licinio j, gold pw, hermida rc, mastorakos g, chrousos gp 1999 circadian interleukin-6 secretion and quantity and depth of sleep. j clin endocrinol metab 84:2603–2607 [12] vgontzas an, zoumakis e, bixler eo, lin hm, follett h, kales a, chrousos gp. adverse effects of modest sleep restriction on sleepiness, performance, and inflammatory cytokines. j clin endocrinol metab. 2004 may;89(5):2119-26. doi: 10.1210/jc.2003-031562. pmid: 15126529. [13] vgontzas an, bixler eo, papanicolaou, da, chrousos, gp 2000 chronic systemic inflammation in overweight and obese adults. jama 283:2235–2236 [14] irwin mr, wang m, ribeiro d, cho hj, olmstead r, et al. (2008) sleep loss activates cellular inflammatory signaling. biological psychiatry 64: 538–540. published: june 18, 2008 doi:https://doi.org/10.1016/j.biopsych.2008.05.004 [15] watson nf, buchwald d, delrow jj, altemeier wa, vitiello mv, pack ai, bamshad m, noonan c, gharib sa. transcriptional signatures of sleep duration discordance in monozygotic twins. sleep. 2017 jan 1;40(1):zsw019. doi: 10.1093/sleep/zsw019. pmid: 28364472; pmcid: pmc6084746. [16] costa j.a., figueiredo p., nakamura f.y., rebelo a., brito j. monitoring individual sleep and nocturnal heart rate variability indices: the impact of training and match schedule and load in high-level female soccer players. front. physiol. 2021;12 doi: 10.3389/fphys.2021.678462. [17] walsh n.p., halson s.l., sargent c., roach g.d., nédélec m., gupta l., leeder j., fullagar h.h., coutts a.j., edwards b.j., et al. sleep and the athlete: narrative review and 2021 expert consensus recommendations. br. j. sports med. 2021;55:356–368. doi: 10.1136/bjsports-2020-102025. [18] silva a., narciso f.v., soalheiro i., viegas f., freitas l.s.n., lima a., leite b.a., aleixo h.c., duffield r., de mello m.t. poor sleep quality’s association with soccer injuries: preliminary data. int. j. sports physiol. perform. 2020;15:671–676. doi: 10.1123/ijspp.2019-0185. [19] souissi m., abedelmalek s., bou dhiba d., theodoros nikolaidis p., ben awicha h., chtourou h., sahnoun z. morning caffeine ingestion increases cognitive function and short-term maximal performance in footballer players after partial sleep deprivation. biol. rhythm res. 2015;46:617–629. doi: 10.1080/09291016.2015.1034975. [20] fuller c, lehman e, hicks s, novick mb. bedtime use of technology and associated sleep problems in children. glob pediatr health. 2017 oct 27;4:2333794x17736972. doi: 10.1177/2333794x17736972. pmid: 29119131; pmcid: pmc5669315. [21] kelly y, patalay p, montgomery s, sacker a. bmi development and early adolescent psychosocial wellbeing: uk millennium cohort study. pediatrics. 2016;138:e20160967. [22] taheri s, lin l, austin d, young t, mignot e. short sleep duration is associated with reduced leptin, elevated ghrelin, and increased body mass index. plos med. 2004;1:e62. [23] gregory am, sadeh a. sleep, emotional, and behavioral difficulties in children and adolescents. sleep med rev. 2012;16:129-136. [24] van cutsem j., marcora s., de pauw k., bailey s., meeusen r., roelands b., et al. (2017). the effects of mental fatigue on physical performance: a systematic review. sports med. 47, 1569–1588. 10.1007/s40279-0160672-0 [25] viola au, james lm, schlangen lj, dijk dj. blue-enriched white light in the workplace improves selfreported alertness, performance and sleep quality. scand j work environ health. 2008 aug;34(4):297-306. doi: 10.5271/sjweh.1268. epub 2008 sep 22. pmid: 18815716. [26] silvani mi, werder r, perret c. the influence of blue light on sleep, performance and wellbeing in young adults: a systematic review. front physiol. 2022 aug 16;13:943108. doi: 10.3389/fphys.2022.943108. pmid: 36051910; pmcid: pmc9424753. 91 [27] hamlin mj, deuchrass rw, olsen pd, choukri ma, marshall hc, lizamore ca, leong c, elliot ca. the effect of sleep quality and quantity on athlete's health and perceived training quality. front sports act living. 2021 sep 10;3:705650. doi: 10.3389/fspor.2021.705650. pmid: 34568820; pmcid: pmc8461238. [28] fortier-brochu e, beaulieu-bonneau s, ivers h, morin cm. relations between sleep, fatigue, and healthrelated quality of life in individuals with insomnia. j psychosom res. 2010 nov;69(5):475-83. doi: 10.1016/j.jpsychores.2010.05.005. epub 2010 jul 1. pmid: 20955867; pmcid: pmc2958173. [29] burkhart k, phelps jr. amber lenses to block blue light and improve sleep: a randomized trial. chronobiol int. 2009 dec;26(8):1602-12. doi: 10.3109/07420520903523719. pmid: 20030543. [30] van der lely s, frey s, garbazza c, wirz-justice a, jenni og, steiner r, wolf s, cajochen c, bromundt v, schmidt c. blue blocker glasses as a countermeasure for alerting effects of evening light-emitting diode screen exposure in male teenagers. j adolesc health. 2015 jan;56(1):113-9. doi: 10.1016/j.jadohealth.2014.08.002. epub 2014 oct 3. pmid: 25287985. [31] dhakal a, bobrin bd. cognitive deficits. 2023 feb 14. in: statpearls [internet]. treasure island (fl): statpearls publishing; 2023 jan–. pmid: 32644478. [32] cajochen c, frey s, anders d, späti j, bues m, pross a, mager r, wirz-justice a, stefani o. evening exposure to a light-emitting diodes (led)-backlit computer screen affects circadian physiology and cognitive performance. j appl physiol (1985). 2011 may;110(5):1432-8. doi: 10.1152/japplphysiol.00165.2011. epub 2011 mar 17. pmid: 21415172. [33] taillard j, capelli a, sagaspe p, anund a, akerstedt t, philip p. in-car nocturnal blue light exposure improves motorway driving: a randomized controlled trial. plos one. 2012;7(10):e46750. doi: 10.1371/journal.pone.0046750. epub 2012 oct 19. pmid: 23094031; pmcid: pmc3477137. agnieszka grużewska kolegium nauk medycznych, uniwersytet rzeszowski al. mjr. w. kopisto 2a, 35-959 rzeszów abstract 23 zhang, jian, liu, yingdan, yin, zijun, abbas, safdar & qin , shengdong. the role of mancala games in human evolution, cultural development, and education: an anthropological inquiry. quality in sport. 2023;14(1):23-36. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.14.01.002 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43860 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 05.05.2023. revised: 25.05.2023. accepted: 27.05.2023. published: 27.05.2023. the role of mancala games in human evolution, cultural development, and education: an anthropological inquiry zhang jian1, liu yingdan2, zijun yin3, safdar abbas*4, qin shengdong*5 jian zhang* –https://orcid.org/0000-0002-2310-3884, 50533828@qq.com liu yingdan –https://orcid.org/0009-0000-6337-9909, 2073653236@qq.com safdar abbas – https://orcid.org/0000-0003-4040-9305, safdarbloch1986@yahoo.com zijun yin, – https ://orcid.org/0009-0002-4701-7523, 851418277@qq.com qin shengdong – https://orcid.org/0009-0007-2969-1510,1091270019@qq.com 1 center for studies of education and psychology of ethnic minorities in southwest china of southwest university, chongqing, 400715, china 2 shahe no.1 primary school, baotou city, inner mongolia, china. 3 school of fine arts southwest, university, chongqing, china. 4 college of international education, sichuan international studies university, chongqing, china 5 guangxi normal university for nationalities, chongzuo, guangxi, china. *corresponding author: dr.safdar abbas & dr. qin shengdong abstract mancala games, a diverse category of traditional board games played across cultures worldwide, bear resemblances to chess in their significance to human evolution and cultural progress. drawing from anthropological investigations, this research uncovers the adaptability of mancala games to farming, marine, and nomadic cultures, tracing their origins to ancient egypt and their subsequent spread among diverse civilizations in africa, malaysia, and china. this study highlights the extensive contributions of mancala games across various educational domains, encompassing moral, intellectual, physical, and aesthetic education, all of which foster comprehensive human development. by examining the cultural, historical, and educational dimensions of mancala games, this research unveils their profound impact on human societies throughout history, shedding light on their enduring significance. mancala games emerge as powerful tools for promoting moral reasoning, critical thinking abilities, strategic planning skills, physical coordination, and cultural understanding. they embody cultural traditions, transmit ancestral knowledge, and foster social cohesion. through their entertainment value and ability to shape and enrich human experiences, mancala games weave a cultural tapestry that intertwines with human societies, both past and present. keywords: anthropological investigation, cultural exploration, cultural heritage, cultural pedagogy, mancala games, traditional board games https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.14.01.002 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43860 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) https://orcid.org/0009-0000-6337-9909 mailto:safdarbloch1986@yahoo.com mailto:851418277@qq.com https://orcid.org/0009-0007-2969-1510,1091270019@qq.com 24 1. introduction ancient civilizations had their own distinct chess culture, with chess activities in ancient china collectively referred to as "chess" and playing chess known as "game" (lin feng, 2001). chess was classified as one of the "four skills of a learned scholar" along with ancient musical instruments, calligraphy, and painting, signifying its cultural importance. the popular "caturaṅga" in ancient india served as the precursor to modern chess (lin feng, 2001). in medieval european feudal societies, chess played a vital role in knightly education and was an integral part of the curriculum. chess holds symbolic significance as a representation of regional culture and the budding civilization of humanity, breathing life and vitality into the development of human civilization. the indigenous malaysians, chinese individuals, and relevant scholars revealed a consensus that the props and rules of the game were essentially the same as those of the ancient egyptian game called "mancala" (natsoulas a, 1995). this led to questions regarding the origins and spread of chess. extensive interviews with indigenous malaysians, chinese individuals, and relevant scholars revealed a consensus that "congkak" is a uniquely malaysian cultural product with a long history. to shed light on the historical origins and relationships between "mancala," documented in africa since the 15th century bc (natsoulas a, 1995), and the malaysian congkak, an anthropological investigation is necessary. such an examination will help clarify the transmission path and scope of the game, utilizing the rules of the game as fundamental clues. 1.1 origins of mancala games: tracing the historical roots "mancala" is a broad term referring to a class of board games featuring two or four rows of cupshaped holes and using various pieces, such as seeds, stones, or shells (voogt, 2014). in gameplay, players take turns distributing the pieces one by one into consecutive holes of each row (voogt, 2014). the game has ancient origins, with its roots traced back to egypt, making it one of the oldest continuously played games in the world (barker, 1979). the term "mancala" is derived from the arabic word "naqula," meaning movement (barker, 1979). different variations of mancala exist across cultures, known by names like "sowing" or "countand-capture," which reflect specific gameplay rules (barker, 1979). the "sowing" version is commonly associated with farming cultures, while the "count-and-capture" version is prevalent in nomadic cultures (barker, 1979). archaeological evidence points to the origins of mancala in ancient egypt. notably, seven ancient checkerboards discovered in the kuna temple provide early documentation of the game. among these findings, the manchu checkerboard, with its eight positions, dates back over 3,400 years. similar checkerboards carved into stone slabs have been found in temples in luxor, egypt, and the pyramids of giza (zhou, 2008). considering these sources, it is evident that mancala originated in early agrarian and pastoral societies. the game's board, featuring multiple rows of holes representing planted nests, and the use of seeds and fruits as game pieces, imitate the agricultural practice of seeding. furthermore, variations using sheep dung balls or carpal bones depict scenes from the lives of ancient nomads. thus, mancala reflects the adaptation of productive economies to diverse cultural and environmental contexts, 25 signifying its significance beyond economic and social realms and encompassing cultural and educational aspects (zhou, 2008). 1.2 the dissemination of mancala games: exploring cultural transmission the widespread dissemination of mancala games can be attributed to various factors, making it unique among popular games such as rudo, dominoes, and dice. mancala stands out as the major game that has traversed from the west to the east, attaining a broad geographic distribution encompassing africa, the middle east, and southeast asia (barker, 1979). some have even regarded it as an african national pastime (barker, 1979). the game initially catered to participants' aspirations for agricultural abundance, deeply ingraining their spirit of competition and resilience. over time, it transformed from a ritual offering to a board game with rules and competitiveness, disseminating across the world through trade exchanges, wars, religious missions, and immigration. the expansion of mancala games was closely intertwined with trade activities, facilitated by the opening of new routes that forged direct or indirect connections between major civilizations. during the mid-18th century, the intensification of the west african slave trade resulted in the transportation of numerous african slaves who brought mancala games to the new world (bikić & vuković, 2010). despite being surrounded by colonial products and western european culture, the slaves adapted the game to their new circumstances, incorporating it into their cultural practices (bikić & vuković, 2010). originating in ancient egypt and gaining popularity in africa, mancala then spread through the slave trade to cape verde, caribbean countries, and south america, eventually reaching the middle east through arab traders. subsequently, trade activities disseminated the game to europe and further along the silk road to central asia, south asia, southeast asia, and other regions. the expansion of mancala games was also closely tied to military conflicts between nations. archaeologists have discovered chessboards in fortresses in the balkans, indicating that the mancala game's presence in the region resulted from the ottoman conquest, with its rules influenced by the anatolian region (bikić & vuković, 2010). religious missionary activities played a significant role in the dissemination of mancala games. if the birthplace of mancala is considered to be northwestern africa and western asia, islamic missionaries played a vital part in spreading the game to south and southeast asia and beyond (bikić & vuković, 2010). the game known as "shelving sheep's nest" in pizhou, china, shares striking similarities with mancala rules and was introduced to china by missionaries during the tang dynasty, gaining popularity in the ming and qing dynasties. moreover, immigration activities contributed to the spread of mancala games, particularly in central and western africa. numerous african immigrants and their descendants in various parts of the united states continue to engage in this chess game (voogt, 2010). presently, the game has extended from african-american immigrant communities in the united states, gaining acceptance among locals due to its valuable intellectual attributes. remarkably, reports of congkak playing in the territory of guam and the filipino community in taiwan suggest that the diffusion of mancala games is linked to immigrant groups (voogt, 2010). in summary, the global spread of mancala games can be attributed to a complex interplay of trade, warfare, religion, and immigration. these factors have contributed to the game's widespread adoption, 26 adaptation, and integration into various cultures and communities across the world. 1.3 analysis of mancala game mechanics and strategies there exists a multitude of variations in playing the mancala game, with rules adapting to local cultures as the game spread to different regions. regardless of these variations, the game serves as a valuable tool for enhancing players' mental arithmetic and planning skills (bikić & vuković, 2010). over time, the props, materials, and rules of the mancala game have undergone extensive evolution. originally, players would dig holes in the ground to create chessboards and use stones or seeds as game pieces. in more elaborate iterations, chessboards have been intricately carved from expensive wood and embellished with shells and precious stones (mancala, 2014). as the saying goes, "when in rome, do as the romans do," prompting slight modifications to the rules of the game to align with local customs and practices. in this paper, our focus will be on one of the most prevalent sets of game rules. specifically, the game involves a rectangular chessboard, the size of which may vary, featuring 14 small chess holes, two large chess holes serving as storehouses, and a total of 102 game pieces (smith, 2022). please refer to the accompanying figure for visual representation. fig.1. 7-hole chessboard the rules of the mancala game are as follows: the game board consists of two large holes, known as storehouses, positioned on the left and right sides, along with two rows of tiny holes. each row comprises seven tiny holes (chan, 2010). the distribution of the tiny holes and storehouses follows specific rules: the upper row contains seven tiny holes with the storehouse on the left, assigned to player a. the bottom row also consists of seven small holes with the storehouse on the right, assigned to player b. before commencing the game, seven pieces are placed in each of the 14 tiny holes. the storehouses, located at either end, serve as repositories for the players' accumulated pieces, and therefore, no pieces are placed in them at the beginning (anthula & natsoulas,1995). a crucial aspect of the mancala game involves counting the number of pieces and their movements. players must engage in accurate calculation and strategic foresight to gradually capture the opponent's pieces. certain rules govern player conduct during the game. for instance, players are prohibited from counting the number of pieces in a hole using their hands or manipulating the pieces by picking them up and putting them back. additionally, players must swiftly move the pieces within short time periods and are not allowed to remain stationary. once the game starts, there is no turning back or room for remorse, as adherence to the rules is strictly enforced (bai jie,2007). the game begins with alternating turns. the player who initiates the game selects one of their own holes and removes all the pieces from that hole. careful consideration is essential in choosing the particular hole. after emptying the chosen hole, the player proceeds in a counterclockwise direction, starting from the next hole. at each hole encountered, a piece is placed. when a player reaches their own storehouse, they must also deposit a piece. similarly, when encountering the opponent's hole, a 27 piece is placed in it. however, when encountering the opponent's storehouse, a piece is not placed, and the player skips ahead until all the pieces have been distributed. the final placement of the last piece is crucial. if it falls into the player's own storehouse, they are granted an additional turn and can begin playing again, starting from any of their own holes. alternatively, if the last piece falls into an opponent's hole, the turn shifts to player b (chong, s., & mennie, n, 2011). 1.4 objectives of the study: to investigate the cultural adaptability of mancala games to farming, marine, and nomadic cultures: the study aims to explore how mancala games have been adapted and integrated into different cultural contexts, examining their significance and role within farming, marine, and nomadic societies. to trace the origins and spread of mancala games across diverse civilizations: the research seeks to uncover the historical roots of mancala games, tracing their origins to ancient egypt and examining their subsequent dissemination among civilizations in africa, malaysia, and china. this objective focuses on understanding the historical trajectory of mancala games and their cultural diffusion. to examine the educational contributions of mancala games in various domains: the study aims to highlight the educational dimensions of mancala games, exploring their impact on moral education, intellectual development, physical coordination, and aesthetic appreciation. by investigating their contributions to different educational domains, the research seeks to shed light on the comprehensive human development facilitated by mancala games. 1.5 methodology of the study the methodology for the study combines ethnographic fieldwork and anthropological interpretation. this involves conducting extensive ethnographic fieldwork in diverse cultural settings to observe and document the playing of mancala games, while employing an anthropological lens to analyze the collected data and findings. the fieldwork includes participant observation and interviews with players to gather firsthand data on the cultural significance of mancala games, gameplay variations, and social contexts. additionally, archival research and literature review are conducted to trace the historical origins and spread of mancala games. this historical research, along with the ethnographic data, is then analyzed within broader anthropological frameworks to explore the role of mancala games in human societies, their significance in human evolution, and their contributions to cultural development. by combining these methodologies, the study aims to provide a comprehensive understanding of mancala games and their cultural adaptability, historical roots, and broader implications in human societies. by employing a combination of these methodologies, the study can provide a comprehensive understanding of mancala games, their cultural adaptability, historical roots, educational contributions, and their broader implications in human societies. 2. results & discussion 2.1 cultural adaptation of mancala games in diverse contexts mancala games exhibit varying characteristics influenced by geographical environments and cultural customs. numerous mancala variations are played across africa, asia, the caribbean, and america, each displaying minor and major differences (bikić & vuković, 2010). however, a significant finding is the presence of striking similarities among these variations, with a common term 28 known as "sowing" observed in all mancala games (bikić & vuković, 2010). this widespread adoption of mancala games and the presence of shared elements signify the intersection and integration of multiple civilizations, showcasing the cultural diversity reflected in the rules of mancala games across different regions. mancala games encompass a multitude of rule sets tailored to suit specific regions, offering varying complexities and cultural connections (mancala, 2014). 2.2 farming culture integration: exploring mancala games in african contexts the mancala games in africa serve as a close reflection of the specific cultural context within the continent. despite the challenging natural environment and adverse climate change, a significant portion of africa's population relies solely on agriculture for subsistence (bedeke, 2022; osabohien et al., 2019; suri & udry, 2022). in this regard, african farmers, seeking to express their sincerity and good wishes for a bountiful harvest, devised mancala games during their leisure time as a simulation of farm sowing. these entertainment games, with various regional variations, trace their origins back to ancient civilizations deeply rooted in farming culture (abayomi et al., 2013; mkondiwa, 2020). however, the methodologies of mancala games have not remained consistent throughout history. investigations into mancala games in africa reveal that they represent a symbolic system associated with production and lifestyle. the orientation of the chessboard typically aligns in an eastwest direction, symbolizing the rising and setting of the sun. the chess pieces themselves represent seeds, while the continuous movement of these pieces embodies diligent sowing, mirroring the celestial movement of stars and the passage of time and space. this dynamic nature reflects africans' profound love for their land and life. a defining characteristic of this board game lies in the constant throwing and moving of chess pieces into the holes of the chess set, resembling the act of sowing seeds. both players employ precise calculation and strategic foresight to progressively capture the opponent's pieces through a series of moves. a chessboard was observed at the africa pavilion of zhejiang normal university (fig. 3). through a literature review, the authors discovered that the props and rules of the game were essentially the same as those of the ancient egyptian game called "mancala" (natsoulas a, 1995). this led to questions regarding the origins and spread of chess. fig.2. showcases a naqula game from africa, taken from zhejiang normal university in china. in this context, mancala games bear striking resemblances to agricultural cultivation. the game constructs patterns reminiscent of agricultural sowing, as chess pieces are thrown into different places and holes, symbolizing the belief that a diligent "sowing of seeds" leads to abundant crops and a fruitful harvest. this parallel underscores the close connection between mancala games and the 29 agricultural practices deeply ingrained in african cultures. 2.3 marine culture integration: exploring mancala games in the context of malaysia malaysia, with its unique geographical location between the pacific ocean and the indian ocean, is situated at the crossroads of east-west trade and shipping routes, notably the strait of malacca (schinas & von westarp, 2017). historically, this strait has served as a crucial transit point along the maritime silk road, facilitating the production, trade, and cultural exchange of diverse commodities (schinas & von westarp, 2017). mancala games were introduced to malaysia by merchants who traversed the strait of malacca. initially, mancala games were a form of entertainment for court dignitaries, while the traditional malay board game, known as congkak or malay broadcast chess, emerged as a variation of mancala games (a. f. z et al., 2018; che pa et al., 2013). in earlier times, when entertainment options were limited, mancala games were predominantly played by women and children, usually involving two players. the game was played using rudimentary instruments such as holes dug in the ground, shells, seeds, small stones, or marbles. over time, the game's instruments evolved, driven by considerations of portability and reuse. oval-shaped wooden blocks were carved with intricate patterns, becoming unique folk art and a cultural gem of the local community. today, mancala games have become an integral part of malaysian lifestyles, leaving a significant impact on the people (a. f. z et al., 2018; che pa et al., 2013). during fieldwork in malaysia, the author encountered a popular board game called "congkak" (fig. 1). this wooden board featured two rows of circular pits, with slightly larger pits on the left and right sides. the number of pits in a single row was typically odd, such as seven or nine. the game of congkak is well-known in malaysia. fig.3. showcases an interaction observed in seremban, malaysia, where a mother assumes the role of guiding her younger son in a gameplay session alongside his older brother. the mancala game board in malaysia is rectangular and consists of two rows of chess holes, with the number of holes typically varying. each row generally contains five to ten holes, with a large hole at the end of each row. as technology advanced and consumer needs evolved, the mancala game board gradually underwent refinement and development, transforming into a foldable and convenient chessboard toy (ismael, 2002). the game is often played indoors, with two players assigned to each row and using pebbles, marbles, or wooden seeds as chess pieces. while the rules are simple, the game 30 requires players to employ flexible tactics, mental calculation skills, and logical thinking to outmaneuver their opponents (ismael, 2002). mancala games in malaysia demonstrate a seamless integration into the maritime trade culture of the country. each hole on the chessboard represents a distinct trade region, with the chess pieces in each hole symbolizing the goods to be transported. this concept symbolizes players' engagement in the transportation of goods to various regions. the game simulates the circulation of commodities across different regions, allowing players to capitalize on price differences through buying and selling goods (ismael, 2002). this mechanism serves as a vivid simulation of traditional business practices, where merchants profit from price differentials by engaging in long-distance transportation and sales of commodities. this aspect, to some extent, contributed to the popularity and prevalence of mancala games in malaysia, as it mirrored the trading activities prevalent in the maritime culture of the country. 2.4 nomadic culture integration: exploring mancala games in china's mongolian-inhabited areas the silk road in mongolian areas not only serves as a vital commercial artery connecting eurasia but also represents a meeting place for the exchange and collision of chinese, western, and northsouth cultures, thus embodying the strong influence of grassland culture (brugier, 2014; che & lan, 2021). mancala games spread to the steppes of northern china through the steppes silk road and gradually underwent adaptation and integration within nomadic cultures. the content of the mancala game is closely intertwined with human life, with the materials of the game naturally derived from the living environment of the game's participants. additionally, the process, rules, and format of the game undergo modifications influenced by cultural backgrounds. the mongolians, residing in the grasslands of northern china, sustained themselves through nomadic industries, relying on water and grass as they were influenced by the natural environment. the author recalled playing a similar game in childhood, taught by their grandmother in inner mongolia, although with different materials (fig. 2). instead of using glass balls like the malays, they used sheep dung balls, and the chessboard was crafted from local materials by digging holes in the ground. fig.4. illustrates an engaging moment captured in ulanqab, inner mongolia, china, where a boy is seen actively participating in a "walking sheep's nest." game with his uncle. the vast and sparsely populated prairies provided limited opportunities for recreation among the mongolians during their herding activities. the introduction of the mancala game proved to be well31 suited to the needs of the local nomadic lifestyle and was consequently renamed "walking sheep's nest." the game features simple and widely known rules, combining the reality of sheep herding on the prairie with the aspiration of increasing sheep numbers for higher income. this symbolism is vividly expressed in the form of the game, which serves as an educational activity that enhances participants' visual acuity, mental arithmetic, and hand joint flexibility, while also possessing certain humanistic value. prior to playing the game, the pitch needs to be prepared. "walking sheep's nest" is a two-player game that utilizes locally available materials. two rows of small pits or circles (representing sheep's nests) are dug or painted on the ground, with five nests in each row arranged horizontally in parallel (as depicted in figure 2). before the game commences, players squat or sit beside the rows of sheep's nests and place five sheep dung eggs (or small stones of uniform size, or larger seeds, etc.) in each of the nests in front of them, symbolizing sheep. the game follows a specific set of rules, with the order of play determined through a rock-paperscissors game. the winner chooses any sheep's nest, picks up all the sheep, and throws them in a clockwise order into the sheep's nests below. one sheep is placed in each nest. if the player finishes releasing the sheep in their hand without encountering an empty sheep's nest, the game stops, and it becomes the opponent's turn to throw. the opponent then selects a sheep's nest to continue the same gameplay step. however, if an empty sheep's nest is encountered, it is "wiped," and the player can collect all the sheep from the nest behind the empty one and continue with the same gameplay step by picking up all the sheep from the subsequent nest. winning is not possible if two consecutive empty sheep's nests are encountered. the most successful outcome is achieving a "continuous nest" by consistently encountering an empty nest followed by a real one. the game serves as an educational form of entertainment, with the key element being the initial selection of a sheep nest. opting for a perfect nest enables the player to achieve a "continuous nest." players take turns herding the sheep according to the game's rules until all the sheep have been moved. in some cases, only two sheep remain, and if neither player can obtain them, they are divided equally. the player with the higher number of sheep at the end is declared the winner of that round. mongolian ancestors recognized the importance of early intellectual development. 2.5 cultural and educational significance: exploring the functions of mancala games the mancala game, while primarily designed for leisure and recreation, encompasses rich cultural connotations and possesses remarkable intellectual and educational benefits. players engage in a range of cognitive processes, including observation, reasoning, calculation, and coordinated manipulation of the eyes, brain, and hands, enabling them to make accurate throws, adapt strategies quickly, and achieve their objective of winning (hu tiannong & chen xiaorong, 2017). the diverse strategies employed in mancala games make the gameplay varied and intriguing, fostering players' attention, numerical counting skills, and memory retention, while effectively engaging their eyes, brain, and hands (johan huizinga, 2007). the mancala game, often referred to as "return the grain to the storehouse," has been incorporated into early childhood intelligence development programs with the aim of nurturing children's numerical sense and fostering saving consciousness in their daily lives (wu fang, 2011). as 32 outlined in article 29 of the kindergarten work regulations (2016), play serves as a vital form of education that promotes the holistic development of children. mancala games, as a compound cultural phenomenon, encompass elements of entertainment, edification, temperament improvement, philosophical enlightenment, and practical warfare strategies (hu tiannong & chen xiaorong, 2017). the mancala game holds moral education functions that are deeply ingrained within its gameplay. according to child psychologist piaget, games serve as microcosms of the wider world and reflect the interpersonal relationships governed by established social rules (wu fang, 2011). by connecting games to children's lived experiences and incorporating their need for understanding relationships and the world, mancala games contribute to the development of ethical character traits. the spirit of the game emphasizes notions of relative fairness, strict adherence to rules, absolute competition, and flexible cooperation, thereby embodying various aspects of human nature, such as truth, goodness, and beauty (johan huizinga, 2007). furthermore, mancala games offer intellectual educational benefits. during gameplay, players must concentrate to avoid repeating or missing moves, constantly observing their opponent's intentions and strategies. they must make timely judgments, plan defensive maneuvers, and engage in strategic thinking to gain an advantage over their opponents. the mental confrontation and strategic nature of the game enhance players' concentration, quick reflexes, and cognitive processes (hu tiannong & chen xiaorong, 2017). the game's ever-changing nature, with varying numbers of pieces in each hole and no fixed rules to follow, necessitates quick decision-making and the ability to select starting points strategically. players must avoid repeated counting and utilize their numerical sensitivity and estimation skills to arrange the pieces effectively, creating opportunities to play multiple times or disrupt their opponents' plans. this process strengthens children's number sense, logical thinking, computation, mental arithmetic, problem-solving strategies, and motivation to learn mathematics (hu tiannong & chen xiaorong, 2017). moreover, the game promotes brain-eye-hand coordination, spatial thinking, and abstract conceptual understanding, including spatial orientation, translation, and rotation (hu tiannong & chen xiaorong, 2017). the mancala game offers remarkable cultural and educational functions that extend beyond leisure and recreation. its ability to stimulate intellect, enhance mathematical skills, and promote moral character development highlights its educational significance. moreover, the game's engagement of cognitive processes, coordination of sensory organs, and cultivation of logical thinking contribute to its enduring appeal as a valuable tool for children's play and learning. ​ playing mancala games not only serves as a source of leisure and recreation but also cultivates systematic problem-solving habits in children. throughout the game, children engage in systematic thinking, carefully observing trends, identifying threats, and seizing opportunities to formulate strategies and countermeasures (geng da & zhang xingli & shi jiannong, 2015). they learn to assess potential threats and devise preventive measures, as well as create favorable conditions for themselves when no immediate threats are present. this problem-solving model promotes the development of a "look before you leap" mindset, which is particularly important as children transition to primary school and encounter complex problems that require cross-disciplinary connections, knowledge synthesis, comparison, and summarization (geng da & zhang xingli & shi jiannong, 2015). 33 furthermore, mancala games have a distinct sports education function. regular engagement in fine motor activities, such as manipulating mancala game pieces, stimulates the neural connections between the brain and fingers, promoting brain development, enhanced intelligence, and dexterity in children (geng da & zhang xingli & shi jiannong, 2015). the execution of fine motor movements requires conscious planning and coordination of muscles and strength, accompanied by sensory perception and feedback (geng da & zhang xingli & shi jiannong, 2015). for children whose hand muscles are still developing, engaging in finger movements during gameplay exercises the finger and arm muscles, enhancing their flexibility and coordination. this process also facilitates the coordinated development and improvement of visual, auditory, tactile, and language functions (geng da & zhang xingli & shi jiannong, 2015). esthetic education is another significant aspect of mancala games. often referred to as "hand talk," the game communicates meaning through the visual shapes formed by the chess pieces (he yunbo, 2005). the game encourages players to transform intangible wisdom into tangible chess paths, engaging in mutual learning, inspiration, and progress. it exemplifies the "beauty of silence" and, in its various forms, incorporates elements of aesthetic appeal, such as elaborately carved chessboards with unique patterns reflecting local cultural traditions (he yunbo, 2005). the bright colors, smooth textures, and visual allure of the game pieces cater to children's aesthetic tastes, making the game a visual feast (he yunbo, 2005). moreover, mancala games have a labor education function. originating from labor activities, the game offers a glimpse into real-life production and lifestyles, providing an experiential understanding of ancestral practices and the achievements of human labor and material transformations (he yunbo, 2005). by simulating adult production and lifestyle, children gain a sense of adult labor experiences and satisfy their desire for independent living (he yunbo, 2005). as outlined in the guideline on hardworking spirit education issued by the communist party of china central committee and the state council, playing mancala serves as a practical means of integrating education with productive labor, aligning with the aim of educating individuals through the combination of labor and education (he yunbo, 2005). traditional folk games, such as mancala, hold immense cultural value, symbolizing societal and natural phenomena, embodying local cultural traditions, and documenting the historical development of human culture (he yunbo, 2005). in the contemporary era, with the prevalence of online games, traditional folk games remain irreplaceable vehicles for cultural inheritance. mancala games, with their amalgamation of entertainment, intelligence, sports, moral education, aesthetic education, and labor education, offer a novel and captivating experience that is simple to operate. 3. conclusion the mancala game is a culturally significant and multifaceted activity that offers numerous educational benefits for players, particularly children. through its gameplay, mancala fosters systematic problem-solving habits, promoting critical thinking, observation, and strategic planning skills. it also cultivates good habits of thinking actively and comprehensively, which are essential for children navigating various academic disciplines. mancala games also contribute to sports education by stimulating the development of fine motor skills and hand-eye coordination. the physical movements 34 involved in manipulating game pieces promote brain development, enhance intelligence, and improve the overall physical abilities of children. the game's esthetic aspects provide a visual feast, incorporating elements of artistic expression through unique and culturally significant chessboard designs. in addition, mancala games have a labor education function, offering a glimpse into the world of labor and production. by engaging in simulated labor activities, children gain a practical understanding of real-life production processes, foster a sense of independence, and appreciate the value of hard work. traditional folk games like mancala hold immense cultural value, serving as vehicles for cultural inheritance and representing the historical development of human society. in an era dominated by digital technology, the preservation and promotion of traditional folk games are crucial for maintaining cultural diversity and ensuring holistic human development. in conclusion, the mancala game transcends its role as a mere pastime, providing educational benefits that encompass problem-solving, physical coordination, aesthetic appreciation, and an understanding of labor. recognizing the cultural significance and educational potential of mancala games can inspire further research, preservation, and integration of these traditional folk games into educational curricula and leisure activities, thereby enriching the lives of individuals and strengthening cultural heritage for future generations. references abayomi, r. o., olugbara, o. o., & manosh, l. (2013). an overview of supervised machine learning techniques in evolving mancala game player. in conference of the 2nd international conference on computer science and electronics engineering (iccsee 2013) (pp. 978-983). atlantis press. anthula, & natsoulas. (1995). the game of mancala with reference to commonalities among the peoples of ethiopia and in comparison to other african peoples: rules and strategies. northeast african studies, 2(2), 7-24. bai jie. (2007). analysis on the values of traditional games in current child education: a study of zhe orogen nationality. heilongjiang national series, (02), 155-160. bedeke, s. b. (2022). climate change vulnerability and adaptation of crop producers in sub-saharan africa: a review on concepts, approaches and methods. environment, development and sustainability, 1-35. bikić, v., & vuković, j. (2010). board games reconsidered: mancala in the balkans. etnoantropološki problemi/issues in ethnology and anthropology, 5(1), 183-209. brugier, c. (2014). china's way: the new silk road. european union institute for security studies (euiss). chan, m. (2010). congkak, a game that connects us with the world. berita harian, 2. che, p., & lan, j. (2021). climate change along the silk road and its influence on scythian cultural expansion and rise of the mongol empire. sustainability, 13(5), 2530. 35 chong, s., & mennie, n. (2011). anticipatory eye movements in congkak. i-perception, 2(4), 335– 335. cruz, r., cage, c. e., & lian, m. (2000). let's play mancala and sungka! learning math and social skills through ancient multicultural games. teaching exceptional children, 32(3), 38-42. david, barker. (2009). appropriate methodology: an example using a traditional african board game to measure farmers' attitudes and environmental images1. the ids bulletin, 10, 37-40. de la cruz, r. e., cage, c. e., & lian, m.-g. j. (2000). lets play mancala and sungka!: learning math and social skills through ancient multicultural games. teaching exceptional children, 32(3), 3842. de voogt, alex. (2021). misconceptions in the history of mancala games: antiquity and ubiquity. board game studies journal, 15, 1-12. feng jingdan, li sixian. (2015). the review on researches about folk games' impact on children's social development. modern education review, (01), 10-16. geng da, zhang xingli, & shi jiannong. (2015). the development of fine motor skills and its relation to cognitive development in young children. advances in psychological science, (02), 261267. he yunbo. (2005). a comparative study of ancient chinese chess theory and literary theory. comparative literature in china, (02), 132-147. hua aihua. (1998). game theory for preschool child. shanghai educational publishing house. hu tiannong, chen xiaorong. (2017). distribution and classification of board games intangible cultural heritage in china. shandong sports science & technology (06),1-5. ismael, a. (2002). an ethnomathematical study of tchadji: about a mancala type boardgame played in mozambique and possibilities for its use in mathematics education (doctoral dissertation). ling feng. (2001). history of chess: (illustrated edition). shanghai lexicographical publishing house. mkondiwa, m. (2020). mancala board games and origins of entrepreneurship in africa. plos one 15(10). mustam, m. m., sukarman, f., kadiran, k. a., ... & rifin, r. (2018). e-congkak: the development of an electronic congkak board game to promote traditional board game to younger malaysian generation. arpn journal of engineering and applied sciences, 13(24), 9624-9630. natsoulas, a. (1995). the game of mancala with reference to commonalities among the peoples of ethiopia and in comparison to other african peoples: rules and strategies. northeast african studies, 2(2), 7–24. 36 osabohien, r., matthew, o., gershon, o., ogunbiyi, t., & nwosu, e. (2019). agriculture development, employment generation and poverty reduction in west africa. the open agriculture journal, 13(1). pa, n.c., alwi, a., din, a.m., & safwan, m. (2013). the application of neural networks and min-max algorithm in digital congkak. schinas, o., & von westarp, a. g. (2017). assessing the impact of the maritime silk road. journal of ocean engineering and science, 2(3), 186-195. suri, t., & udry, c. (2022). agricultural technology in africa. journal of economic perspectives, 36(1), 33-56. townshend, p. (1979). african mankala in anthropological perspective. current anthropology, 20(4), 794–796. voogt a d. mancala. (2008). encyclopaedia of the history of science, technology, and medicine in non-western cultures. kluwer academic. voogt a d. (2010). philippine sungka and cultural contact in southeast asia. asian ethnology. 69. 333-342. voogt a d. mancala. (2014). encyclopaedia of the history of science, technology, and medicine in non-western cultures, 59(6):1-3. wang degang.(2005). the source, value and protection of folk games. qilu journal (03),51-55. wu minghai.(2006). traditional recreational games of ethnic minorities of china and their functions in cultural education. journal of research on education for ethnic minorities (05),116-123. wu fang.(2011). how to develop the sociality of young children in folk games. popular science (01),131. yan shouxuan.(2002). playing games: nature, significance and its instructional enlightenment. theory and practice of education (05),53-55. abstract 1.introduction 1.1 origins of mancala games: tracing the historic 1.2 the dissemination of mancala games: exploring 1.3 analysis of mancala game mechanics and strateg 1.4 objectives of the study: 1.5 methodology of the study 2.results & discussion 2.1 cultural adaptation of mancala games in divers 2.2 farming culture integration: exploring mancala 2.3 marine culture integration: exploring mancala 2.4 nomadic culture integration: exploring mancala 2.5 cultural and educational significance: explori 3.conclusion references 63 santomier, james, dolles, harald & kunz, reinhard. the national basketball association’s (nba) digital transformation: an explanatory case study. quality in sport. 2023;11(1):63-80. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.11.01.005 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43303 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-ncsa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 27.03.2023. revised: 27.03.2023. accepted: 08.04.2023. published: 08.04.2023. the national basketball association’s (nba) digital transformation: an explanatory case study james santomier sacred heart university https://orcid.org/0000-0002-2550-9140 harald dolles molde university college https://orcid.org/0000-0002-4154-910x reinhard kunz bauhaus-universität weimar https://orcid.org/0000-0003-4162-7400 abstract purpose. digital transformation in the global sport industry has resulted in digitally focused business strategies, innovative business models, targeted social media marketing strategies, increased consumer, and sponsor demand, accelerated growth in women’s sports, and streaming media (ott) worldwide. this paper aims to study the case of the u.s.-based national basketball association’s (nba) digital transformation, including multiple interactions of actors in the digital transformation process. a key aim is understanding the synergies resulting from the league’s integration of digital technologies, its business strategy, the evolution of its hybrid business model and the increase in revenue and global branding. design/methodology/approach. an explanatory case study design was selected to examine the nba’s integration of digital technologies, digital and social media marketing strategies, business model innovation, multimedia partnerships, and strategic sponsorships. data was derived from: (1) academic journals; (2) research based white papers; (3) sport industry reports and periodicals; (4) selected sport industry websites; and (5) recorded interviews with selected nba officials. gleaned content was analysed with a theory-oriented triangulation approach. the study period was from 2000 to 2023. findings. the nba’s digital transformation, led by an entrepreneurial management team contributed to a successful business strategy aimed at engaging with digitally focused consumers across multiple media channels. the nba developed an ecosystem-based consumer-focused hybrid business model, content-focused digital assets, and partnerships with media, brands, and cultural events. its media partnerships and strategic sponsorships are synergistic with its business and marketing objectives, digital initiatives, and acquisitions. by the 2017-2018 season, the nba had validated its position as a successful global entertainment property. originality/value. this paper examined the nba’s digital transformation, including how the league integrated digital technologies with its business strategy and model to increase revenue and create a global brand. the analysis examined how the nba’s digital transformation facilitated the league’s business strategy, enhanced the nba fan experience, generated revenue from innovative digital products and services, and transformed its business model. the nba’s business strategy and hybrid business model provide an exemplar for professional teams, leagues, and federations worldwide seeking to digitally transform their enterprises. key words: digital transformation, national basketball association (nba), business model innovation, transformational leadership, marketing innovation https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.11.01.005 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/43303 http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) 64 introduction digital transformation has caused large-scale disruptions across multiple dimensions of business and provided opportunities for value creation and capture. it also has represented a source of risk (schmitt, 2017). digital transformation has changed the way enterprises worldwide conduct business and organize business activities and processes. digitally focused business models leverage a mix of core and specialized technologies, some of which continue to resonate through society (fenwick and schadler, 2018; fitzgerald et al., 2013; schmitt, 2017). digital transformation drivers include improved user experience, increased speed of innovation, and improved-time-to market (mangematin et al., 2014; nambisan et al., 2017). sport enterprises have integrated scalable digital technologies and platforms into their strategies and business models with the objective of enhancing consumer touchpoints and physical-digital communication channels, and creating new revenue sources (lalli, 2018). innovation in the global sport industry, including the integration of mobile technology, the internet of things (iot), social network sites (sns), cloud computing, artificial intelligence (ai), data analytics, as well as augmented reality (ar), virtual reality (vr), and mixed reality (mr) into the sport industry has received significant academic attention (ratten, 2011; ströbel et al., 2021). kunz and santomier (2019) studied the intent of consumers to use vr with a special focus on flow experience and sport content quality in addition to technology acceptance influencing factors. tan, hedman, and xiao (2017) studied fc bayern munich’s digital transformation to achieve analytics leadership and develop its multi-tiered business ecosystem. shaw (2007, p.1) studied manchester united’s relationships with its partner firms and developed a “multi-level model of network operation, sustainability, and governance”. according to shaw, inter-organizational networks (ecosystems) are open systems sustained from reaching equilibrium “by the flow of materials, energy and information” and referred to as “value flow systems”. recently attention has focused on electronic sports (kunz et al., 2021; pizzo et al., 2021), however, significant gaps exist in academic literature for sport technology and sport management. limited attention has focused on issues related to the impact of digital transformation processes in sport enterprises (ratten, 2011, santomier, et al., 2016), the scope and depth of the influence of digitalization on organizations (grab, 2019), and the impact of digital transformation leadership on business model innovation (bmi) (westerman et al., 2014). the u.s.-based national basketball association’s (nba) digital transformation began in in 2000 (johnson, 2000; roth, 2000; sutton, 2000) and in 2010, the league embarked on a business strategy to expand its global reach by creating strategic media and brand partnerships and social media marketing initiatives designed to target a young, male, mobile-focused demographic (abbott, 2010; krasnoff, 2017). the aim of this paper is to examine the nature and dynamics of the nba’s digital transformation and the resulting synergies from the nba’s digital technology integration, business strategy, and business model innovation (bmi). this paper’s main contribution is illuminating how the nba’s digital transformation leadership, technology integration, business strategy, hybrid business model, and digital marketing initiatives represent an exemplar for sport leagues, federations, and teams worldwide. literature review the conceptual framework for this paper includes: 1) digital transformation; 2) transformational leadership; 3) business model innovation; 4) marketing innovation; and 5) social media marketing. digital transformation digital transformation (dt) is a complex form of technology enabled business transformation focusing on the strategic functions of digital innovation, often referred to as digitalization. it is considered by ismail et al., (2017, p. 6) as a process through which companies converge multiple new digital technologies, enhanced with ubiquitous connectivity, with the intention of reaching superior performance and sustained competitive advantage, by transforming multiple business dimensions, including the business model, the customer experience (comprising digitally enabled products and services) and operations (comprising processes and 65 decision-making), and simultaneously impacting people (including skills, talent and culture) and networks (including the entire value system). digital transformation also can be viewed as a process of reaching digital maturity by integrating digital and other technologies with organizational practices to create a digital culture (westerman et al., 2011). digital maturity enables enterprises to improve services, enhance competitive advantage and respond effectively to actions in a complex business environment. enterprises successfully employing digital transformation have better returns on their assets and greater potential for profitability (westerman et al., 2011). digital transformation also is the cause of large-scale disruptions across multiple dimensions of business, providing opportunities for value creation and capture, as well as representing a source of risk (schmitt, 2017). business leaders in all economic sectors address the strategic implications of dt for their organizations, industry ecosystems, and society. digital project management (dpm) is the “combination of traditional project management and full adoption of digital tools and technologies in the management of projects” which includes: (1) concentrating on projects with digital deliverables; (2) managing projects using internet and web technologies; and (3) converging virtual teams and dpm. from a strategic perspective, dpm incorporates digitalization in an organization’s strategy, which shifts its culture via the complete adoption of working digitally (wu, 2021, p 1). sport enterprises and brands worldwide are integrating a mix of digital technologies, social media marketing strategies, and ecosystem partners to deliver state-of-the-art digitally focused sport events (santomier et al., 2016; ströbel et al., 2021; stegmann et al., 2021). the convergence of digital technologies and devices, media and marketing innovations, and the creative business strategies of ecosystem partners during the 2012 london olympics resulted in the ability of sport enterprises and their brand partners to reach and interact with audiences worldwide, thus increasing potential for innovative approaches to sport media and sponsorship rights (santomier et al., 2016). transformational leadership transformational leadership represents the most active form of managing others to perform beyond transactional expectations. bass (1985) identified four characteristics of a transformational leader: 1) having charismatic leadership traits, including the ability to envision issues and motivate group members; 2) being an inspirational leader employing precise communication; 3) considering each employee or group member as an individual and acting as a mentor; and 4) providing intellectual stimulation by finding new and innovative ways to solve problems. one important characteristic of transformational leadership is the ability to motivate all members of an organization to achieve a common goal. transformational leaders motivate followers by increasing social identification within a group, providing a clear vision and building congruency among the individual group members. they enable group members to believe their contributions are meaningful in achieving organizational goals (bono and judge, 2003), increase awareness of the importance and value of group outcomes, and enable employees to transcend their own self-interests in favour of the organization (dubinsky et al., 1995; westerman and mcafee, 2012; bonnet and westerman, 2020). executives are transforming their enterprises in three areas: customer experience, operational process, and business models (westerman et al., 2014). according to bonnet and westerman (2020) mastering digital transformation is now more critically important for enterprises due to the risk of falling behind. they call for enterprises to be “digital masters” focusing on digital capability using innovative technologies, and leadership capability focusing on envisioning and driving organizational change systematically and profitably. their new framework, “the new elements of digital capability” (p. 1) places emphasis on employee experience, business model innovation, and the digital platform. (see figure 1). schiuma et al. (2021) reviewed the literature related to digital transformation entrepreneurship and identified six competencies related specifically to digital transformation leadership. each of the six elements involves “abilities that distinguish a transformative leader, connecting idealistic and pragmatic elements to digital transformative factors to create and apply new knowledge to facilitate” digital transformation entrepreneurship (schiuma et al., 2021, p. 6) the six are: 1) grasping the essence of digital transformation; 2) envisioning digital wealth creation goodness; 3) shaping a knowledge-creating context for digital transformation; 4) communicating the essence of digital transformation; 5) engaging people to act with digital transformation; and 6) making digital transformation everyone’s job (schiuma et al., 2021, p. 6-14). regarding dpm, it is necessary for digital project managers to communicate the strategic goals of the project and simultaneously operate at a high level of detail (wu, 2021). the u.s. sport industry, due to its unique business, legal, financial, and marketing practices and imperatives 66 provides almost unlimited opportunities for entrepreneurial activity. according to ratten (2011, p. 42) “sports entrepreneurship is a rapidly emerging area of entrepreneurship and sport management research.” in addition, “sports entrepreneurship has been influenced by the integration of technology that has been enhanced by the diffusion of information and the creation of new international markets” (p.43). sport entrepreneurs are able to leverage business opportunities generated from their ecosystems and allocate resources effectively. sport entrepreneurship involves identification of the conditions and operations new business opportunities require (ratten, 2018). business model innovation (bmi) business model innovation occurs when dimensions of a business model are altered (lindtgardt et al., 2009; massa and tucci 2012), that is, when the corresponding parts of a business model shift (teece, 2010). a business model is made up of three dimensions, namely: value creation (“how is value provided?”), value proposition (“what value is provided and to whom?”), and value capture (“how does the company make money from providing value?”) (bocken and short, 2016; richardson, 2008; short et al., 2014). the number of dimensions which need to change in order to consider bmi is debated. it is our understanding that a change in at least one of the business model dimensions is considered as bmi. this understanding is broad; however, it provides a frame of reference for changes in the way the nba conducts business. the three business model dimensions consist of several sub-dimensions that can be used to assess whether an innovation occurs in a dimension (clauss, 2017). for value creation innovation, the sub-dimensions are new capabilities, new technologies/equipment, new partnerships, and new processes. value proposition innovation is structured in new offerings, new customers/markets, new channels, and new customer relationships. finally, value capture innovation covers new revenue models and new cost structures. among the variety of activities enterprises engage in during the bmi process, forming strategic alliances to create value is one of the most important (hossain, 2017). strategic alliances facilitate enterprises, especially those digitally driven, in developing customer and product focused ecosystems (mansour and barandas, 2017). digitalization, as a driver of innovation, is a multifaceted development in numerous business sectors leading to the development of hybrid business models. the resulting “combinations of products, services, cost structures and distribution channels eventually lead to a competitive advantage” (endres, et al., 2020, p. 49). stähler (2017) emphasizes the importance of not overlooking the entrepreneurial dimension of innovation, focusing on the customer side, and understanding how enterprises want to use technology. from this perspective, digitalization enables business strategy, which defines a business model, and it is the business model that creates value. we will substantiate value creation innovation and value proposition innovation in marketing innovation, relationship marketing and social media marketing in the following and highlight value capture innovation within business model innovation. marketing innovation innovation in the information and communication technology sector (ict) occurs at multiple layers and in some cases government regulation may impact how quickly innovation potential can be realized. the telecommunication sector provides “platform technologies” for a range of manufacturing and service industries. the diffusion of digital technology, for example, the increasing availability of high-capacity broadband networks, cloud, and multicloud platform management systems, etc., and the proliferation of consumer-focused digital devices and applications has changed the nature of innovation in the ict sector. technological infrastructures that support internal and external service and applications are now general-purpose technologies (bauer and shim, 2012). marketing innovation specifically involves planning to “incorporate advances in marketing science, technology, or engineering to increase the effectiveness and efficiency of marketing, gain competitive advantage and increase shareholder value” (gaskin, 2016, p. 1). these innovations may include a variety of methods focusing on consumer needs. developing and implementing unique marketing strategies, entering new markets, creating new channels of distribution, and integrating new communication/promotional tools and pricing techniques, such as dynamic pricing, are considered elements of marketing innovation and bmi. interaction with consumers is the core of relationship marketing, where planned communication supports the development and the strengthening of relations and where values represent the output (grönroos, 2004). relationship marketing assumes that “on top of the value of products and/ or services that are exchanged, the existence of a relationship between two parties creates additional value for the customer and also for the supplier or service provider” (grönroos, 2004, p. 99). 67 relationship marketing is an integrative process requiring three elements for a successful relationship strategy: communication, interaction, and values. relationship marketing communication is considered a two-way or multi-way communication enabling consumers to interact with enterprises and to share their desires and needs (grönroos, 2004). an expanded version of the grönroos relationship marketing model (williams and chinn, 2010), considers the interaction of the three elements as well as the relationship of sport organisations with their consumers, referred to in their model as prosumers, a term denoting two-way or interactive communication via social media. social media marketing social media marketing (smm) involves leveraging social networks, digital communities, and other digital collaborative media specifically for marketing, sales, public relations, and customer service. the objective of smm is to create interesting and relevant content that attracts consumer attention, generates conversations across multiple social media platforms and engages users to the extent that they are willing to share the content with their social networks (miller, 2014). tuten and solomon (2013) consider smm to include social media technologies, channels, and software used to create, communicate, deliver, and exchange content. a smm strategy focuses on a scope of initiatives that seek an advantage for the organization by aligning resources within a social media ecosystem, meeting prosumers needs, and to fulfilling the expectations of stakeholders (reis, 2011). social media marketing is used by sport enterprises to enhance communication strategies and consumer relationships (abdourazakou and deng, 2019). research design and methodology an explanatory case-study design was used for this research due to the complexity and specificity of the topic, and the fact that only a discrete element of the sport sector and a limited number of events and their relationships were addressed (skille, 2013; yin, 2017). this type of case study design answers the questions of how and why and explains presumed causal links that are too complex for surveys or experimentation (yin, 2017). the case-study design is appropriate when “1) a large variety of factors and relationships are included, 2) no basic laws exist to determine which factors and relationships are important, and 3) the factors and relationships can be directly observed” (fidel, 1983, p. 273). the nba is considered the primary unit of analysis in this study, however, sub-units, for example specific nba teams and employees of the league, also are considered within the scope of the study (scheepers and scheepers, 2003). while selected contextual factors (miles and huberman, 1994) are considered within the scope of the study, some specific cultural, economic, and technological events and innovations that occurred during the study period, 2000-2023 were omitted. the nba is an entrepreneurial enterprise and an early adopter of digitalization. it has received numerous accolades for its unremitting integration of digital technologies at all levels of the enterprise. the nba has a dt history unique to the global sport industry. therefore, our research question is: how did the nba’s digital transformation and business strategy contribute to the league’s evolving business model and resulting increase in revenue and global branding? the qualitative data sources used to address this question included: (1) academic journals; (2) research based white papers; (3) sport industry reports and periodicals; (4) selected sport industry websites; and (5) publicly available recorded interviews with selected nba officials. we used keywords such as digital transformation, transformational leadership, marketing innovation, relationship marketing, social media marketing, and business model innovation, separately and in combination with nba, sport, and sport industry. we evaluated the relevance of the identified resources to our study and deleted those considered redundant. case study findings nba’s transformational leadership the nba’s digital transformation was the result of the insight, direction, and leadership provided by former nba commissioner david stern and current commissioner, adam silver. the league was struggling financially in 1984 when stern assumed the commissioner’s role. he stabilized the league by revamping business operations and instituting a draft lottery (the process by which nba teams select new players from us universities), benefitting the league’s least successful teams. while the initial draft lottery scheme was subsequently modified, the nba draft (nbadraft.net) remains one of the league’s most successful innovative product extensions (schudel, 2020; stein, 2020a). although the focus of the nba draft is on the selection of college players, it is a branding opportunity for 68 the league’s media and marketing partners activating a variety of digital and non-digital strategies (janoff, 2013; prisell, 2022). in an interview in 2000, adam silver, then chief operating officer of nba entertainment, confirmed that he and david stern considered the nba to be an internet company and the league’s content, brand partners, global nature of basketball, and communities that support it were unique. stern and silver evolved the league’s business strategy to accommodate the shifting dynamics of sustained integration of digital technologies (sutton, 2000). the league’s early digital marketing strategy reflected an appreciation of the future of relationship marketing and digital communication (cousens et al., 2001). stern’s stewardship of the league’s digital assets was a significant contribution to the evolution of the league’s business strategy and business model. stern and silver were responsible for increasing the nba’s product line by developing the women’s national basketball association (wnba) and the national basketball development league (nbdl), now the gatorade sponsored g league, and by creating the nba.com, wnba.com, and the gleague.nba.com websites. in addition, stern and silver managed the development of the nba league pass, nba tv, the nba/electronic arts (ea) ecosystem, and a wide variety of mobile applications for all the nba’s business lines. the nba and its line extensions have a significant presence on multiple social media platforms. in addition to their innovative and agile management of digital resources, their entrepreneurial digital marketing strategies transformed the league into a sustainable entertainment product and facilitated the league’s financial success and popularity domestically and internationally (stein, 2020b; woike, 2020). the league’s marketing strategies and projects reflect current state-ofthe-art digital technologies and marketing practices (stein, 2020b). prior to becoming nba commissioner in 2014, adam silver was deputy commissioner and coo of the nba for eight years. the evolution of the league under silver is verification of the efficacy of fan-based businesses at the nexus of sports, media, entertainment, and technology. few executives have more understanding of the strategy and business of basketball than silver (vollmer and gross, 2018). david stern and adam silver were digital transformational and entrepreneurial leaders who, in addition to contributions to the development of the nba, were responsible for contributing to the development of a new digital business model for professional sports, including league operations, corporate social responsibility and sustainability, global marketing, media distribution, and digital technology integration (woike, 2020; nba.com, n.d.; schiuma et al., 2021). nba’s business model innovation one of the key differences between the nba and other u.s.-based professional leagues is the league’s digitally focused hybrid business model; characterized by a revenue stream driven by a complexity of products, services, and distribution channels (endres et al., 2020). the nba has understood the importance of potential embedded value in digital innovation and the role of its business model in identifying the important elements behind its digital strategy. much of nba revenue is categorized as basketball related income (bri), which includes ticketing, concessions, tv contracts, and merchandising rights primarily from apparel sales (roberts, 2022). tv rights agreements account for most of the nba’s revenue, and the nine-year national contracts with linear tv channels tnt and espn are generating approximately us$2.6 billion per year and local tv contracts are generating an additional us$9.4 million to us$149 million. nba branded merchandise generates over us$1 billion annually (mcfarlane, 2021) with approximately 45% of merchandise revenue generated internationally (patel, 2019). although ticketing is no longer a primary revenue source for the nba, it is significant. according to an estimate by statista.com, as a percentage of total nba revenue from 2010-2011 to 2019-2020, ticketing dropped from 29.14 percent in 2010-2011 to 19.32% in 2019-2020 (gough, 2021). nba fan cost index (fci), which is the cost of taking a family of four to a league game, includes the cost of tickets, concessions, and parking. for the 2019-2020 nba season, the fci was us$430.25 (nath, 2021). licensing and sponsorship agreements account for a significant portion of league revenue. for example, the league’s partnership with nike is worth us$ 1 billion over eight years, which represents a 245 percent increase from its agreement with adidas (roberts, 2022). the nba also occupies a unique and growing role in the entertainment and media world. beyond being one of the biggest providers of sports programming, it has expanded its lines of business into adjacent areas: the wnba; the nba g league, a developmental league; the nba 2k league, an e-sports league based on the nba’s video game nba 2k; nba league pass, a popular video streaming service of live games; and a host of experiments with leading technology platforms including facebook, youtube, and tencent. (vollmer and gross, 2018, p. 2) nba’s sponsorship and international revenue 69 the nba recorded us$1.46 billion in sponsorship revenue in 2020-2021, including us$115 million via the technology sector. the league also added thirteen additional sponsors, including microsoft (young, 2021). a successful jersey patch program was initiated in 2016, benefitting the nba and its brand partners. beginning in the 2017-2018 season teams were allowed to sell 2-1/2 by 2-1/2-inch ad patches on their uniforms, which generated more than us$150 million in incremental sponsorship revenue (lefton and lombardo, 2020; shoffner et al., 2022). inspired by the jersey patch sponsorship program, nba teams were able to partner with international sponsors during the 2019-2020 season (patel, 2019). china is an important revenue source for the nba, with an estimated us$500 million in annual revenue. a segment of this revenue is tencent's us$1.5 billion deal to be the nba exclusive digital partner in china. tencent broadcasts and distributes over 400 free games and approximately 1,300 nba games through the nba’s league pass platform. according to tencent research, 370 million chinese users have connected with an online service focused on basketball-related content. these connections include using a live broadcast service, viewing via video-on-demand (vod), consuming news on games or interacting with the online community (chang, 2016). the nba also has an agreement with weibo, a chinese microblogging platform with over 400 million active monthly users. the nba delivers game highlights, player interviews, photos, statistics, and behind-the-scenes events on the platform (saiidi, 2018). the nba has similar relationships with bytedance (tik tok) in china (feldman, 2018), rakuten in japan, and with kwese media and econet in africa (connolly, 2018). in summary, the nba’s business model represents the additive value of its products and services and involves the expansion of new offerings, new markets, and marketing strategies that disrupt the organization from within. developing consumer focused content and enhancing brand awareness and consumer engagement requires investment and the understanding that digital and social media should not be considered as cost centres, but facilitators of digital transformation value factor in the nba’s successful digital transformation (sutton, 2000; schudel, 2020; stein, 2020a). as bieler (2017, p.1) points out, “disruptive transformation must be viewed as a strategic investment. the real value of digital transformation investments relates to long-term growth, not short-term technology roi”. the continued growth of the nba can be attributed to embracing the challenge of engaging with fans in new and distinct ways. the nba digital evolution was accelerated by the disruption caused by the covid pandemic. however, the agile nba management team added sponsorship partners during covid, including clorox at beginning of the initial global lockdown (roth, 2021; uva, 2021) “the nba ecosystem understands it needs to do its part, and that its players are at the center of everything it does, and its role is to help spotlight the passions and the work that the players are doing” (uva, 2021, p. 1). nba’s digital marketing and social media strategy the nba’s growth in global fan engagement is the result of implementing an innovative mobile-focused digital marketing strategy that engages fans in unique ways (terdiman, 2018). the nba was the first us professional league to initiate non-restrictive policies on sharing video online and enabling athletes to share personal interests and express their personalities. nba fans, as engaged prosumers, expect personalization and relevance from their favourite teams. in response the nba announced a partnership with microsoft in 2020 to “reimagine the way that fans experience nba basketball” (martin, 2020, p. 1). the objective of this nba digital strategy is to create customized content enabling fans to view games worldwide, and to engage with teams and players directly. microsoft and nba digital, which is co-managed by the nba and turner sports, plan to create a “direct to consumer” platform on the microsoft azure cloud service. this service uses machine learning and ai to provide personalized game broadcasts and additional content enabling fans to customize and localize their nba experience (martin, 2020, p. 1). the nba has integrated sap’s rise software into the microsoft azure network. this has improved business processes and enhanced directto-consumer (dtc) and, fan engagement initiatives. sap, a partner since 2012, also has facilitated the nba’s cloud transformation strategy (jones, 2021). the nba arena is a partnership with meta horizon worlds; a metaverse activation airing 52 lives games, some of which will be immersive 180 vr games. meta’s vr xtadium application provides access to nba league pass and its avatars store will sell nba licensed apparel, which can be shared by fans across meta-owned platforms (jones, 2023). the nba has entered the digital collectibles market via its top shot platform and partnership with vancouver-based dapper labs. nfts are non-fungible tokens that use blockchain technology to ensure transparency 70 in production and verification of authenticity. the top shot marketplace “does millions of dollars in transactions in a single day with over 50,000 users” (highkin, 2021, p. 1). nba’s social media marketing social media and its myriad technology-enabled ict capabilities have been increasingly recognized and utilized by sport enterprises to enhance communication strategies and consumer relationships (abdourazakou and deng, 2019). nba teams deliver relevant sport content via social media to their fans while personalizing their communications (meng, et al., 2015). the goal of the nba’s social media strategy is to create digital proximity between fans and athletes, particularly for star nba players that use social media to build relationships (abeza et al., 2013; stavros et al., 2014). wang and zhou (2013, p. 143) found the nba focused on building professional relationships with their twitter followers, which included information sharing and promoting.” the league communicated news, announcements, events, and content related to teams, games, and athletes. according to a mvpindex report (prnewswire, 2018, p. 1), the nba ranked first “in the use of social media across all major sport leagues, increasing the value of its collective social media footprint”. the social media accounts of the league, teams, and players generated approximately us$808 million of value for their brand partners during the 2017-2018 regular season. in 2018 the nba was the most followed league across facebook, twitter, wechat, and instagram with over 1.3 billion followers. during the 2018-2019 season, “the nba’s collective social media footprint increased 132%, with league and team accounts collectively generating more than us$1.1 billion of value for brand partners” (broughton and lombardo, 2019, p. 1). eighty-seven percent of nba players are represented on at least one sns and 70% of players are on twitter, the nba’s most important sns. nba twitter content includes statistical analyses, game highlights, jokes, exclamations, and trash talk. the nba twitter ecosystem includes gamblers, math geniuses, journalists, front office insiders, superfans, team pr reps, athletic apparel brands, cable news anchors, rappers, heads of state, and the nba players themselves (neely-cohen, 2016). nba twitter is an “organic community of fans and personalities that has changed the way fans experience the sport” (maese, 2018, p.1). twitter users are young and diverse like nba fans (45% of fans are under 35) and professional basketball is the only sport where the percentage of black fans (45%) is higher than the percentage of white fans (40%) (anzilotti, 2016). more importantly, the league has allowed players to “speak their minds” regarding racism and social justice and nba stars are more vocal on social issues than any other group of professional athletes (freudenstein, 2018; silverman, 2020). “the same ethos of diversity and progressivism that the league has long championed has positioned it to profit most organically and effectively in the digital landscape” (anzilotti, 2016, p. 1). the nba has leveraged stars such as michael jordan, stephen curry, and lebron james by enabling them to engage nba fans directly on social media (dick & schwarz, 2020). many nba athletes have their own businesses, such as lebron james's sports agency, klutch sports group, and kevin durant's venture capital firm, durant company. the nba depends on the personalities of its athletes and embraces their different brands while building on its own and fans want relationships with their favourite athletes (gasca, 2018; leitch, 2021) and “fans want organizations they believe in” (abbott, 2010, p. 1). a respondent to a social media/relationship marketing focused research study stated that nba “teams are creating environments so that conversations take place that make fans feel that they’re bonded together” (abeza et al., 2019, p. 95). in a 2018 interview, adam silver stated players enjoy being the multidimensional people they are on social media and demonstrating to the public and to their fans that they are more than just basketball players, that they have points of view about what’s happening politically, that they have particular fashion tastes and music tastes. (vollmer & gross, 2018, p. 1) the nba’s smm strategy contributed substantially to its global expansion. the league benefited from its star athletes because they represented a differentiating marketing strategy (freudenstein, 2018) and, although players are extensions of their franchises, as individuals on social media they can serve as ambassadors of the league, its brand, and its values (abdourazakou and deng, 2019). the nba’s smm strategy was a relationship marketing/co-branding initiative benefiting the league, teams, and athletes (abeza et al., 2019). nba’s over the top (ott) and esports engagement 71 in 2017, the nba improved its live-stream product, league pass, enabling nba fans to view games in all the league’s markets (terdiman, 2018). league pass provides nba consumers worldwide access to the entire nba season via computers or the nba game time app for tablets and smartphones. internationally, the number of nba league pass subscribers has increased 18% compared to the 2019-20 season (+15% domestically and +14% internationally) and the number of hours viewed has increased 19% (+12% domestically and +23% internationally). a kagan's survey indicated that 8% of u.s. internet households subscribe to league pass, with 48% of those subscribers using the service to stream live games on a smartphone or tablet (ourand, 2021). in partnership with tencent, league pass became available in china, reportedly generating more than 190 million views during the 2017 nba finals (terdiman, 2018). wsc sports technologies, a workflow automation company, partnered with the nba to increase the number of shareable highlights clips from 100 per week to 10,000, contributing to a record number of online video views (12 billion), which has facilitated expansion of the nba’s reach and influence (cohen, 2019; terdiman, 2018;). in 2019, the nba and turner sports introduced nba tv, a linear television network that includes a subscription streaming channel (cohen, 2019). the over the top (ott) channel is accessible via nba.com and the nba app so content can be streamed on mobile phones, connected devices, gaming consoles, tablets, and web browsers. nba tv offers live nba games, studio programming, and on-demand video of classic nba games. following the hbo max model (adalian, 2021), the nba tv ott channel is available at no charge for consumers subscribing to nba tv as part of their pay tv subscription (cohen, 2019). nba tv center court, another media product, includes new camera angles designed for smartphones, live on-screen group chats between viewers and celebrities, integrated analytics and statistical graphics, and social media integration (cohen, 2019). second spectrum, a league-wide player tracking system used across all nba arenas since the 2017-18 season, provides statistical overlays on the center court game feed (cohen, 2018; leung, 2016). in addition, the league installed additional cameras in all nba arenas and introduced mobile view, which provides tighter, zoomed-in angles for smaller screens. the nba signed a betting and streaming agreement with sportradar worth us$1 billion. the eight-year contract begins in the 2023-2024 season and includes the nba, the wnba, and the developmental g league. sportradar will be the nba’s only betting data distributor, which also includes player tracking data. the league will receive a three percent equity position in sportradar throughout the contract (bassam, 2021). nba’s esports engagement in 2019, the nba, the nba players association, and 2k, a subsidiary of take-two interactive software, inc., publisher of the global basketball video game nba 2k, agreed to a multiyear global partnership extension (taketwo, 2019). the agreement includes nba 2k online and nba 2k online 2, with a combined 40 million registered users. it is the #1 pc online sports game in china. in addition, 2k publishes nba 2k playgrounds 2, nba 2k mobile, and launched the nba 2k league in may 2019 (take-two, 2019; williams, 2021). in its third season, the nba 2k league increased its broadcast distribution and viewership significantly with the inclusion of broadcasts on twitch, espn2, espn’s digital platforms, sportsnet in canada and egg network in southeast asia and loco in india, “marking the first-ever broadcasts of 2k league games on linear television” (murray, 2020, p. 1). espn2 added 29 nights of broadcasts over the season, and these league matches also were broadcast live in the caribbean, latin america, oceania, and sub-saharan africa. by combining twitch viewers with viewership on espn2, the nba 2k league garnered one million unique viewers each time it was shown on espn2 (murray, 2020). the nba 2k league also increased the number of non-endemic marketing partners during the 2019-2020 season. new sponsors included gamestop, jostens, sap, and tissot. doordash, a food delivery company, was the presenting sponsor of the nba 2k league playoffs and finals (murray, 2020). conclusion this case study was designed to examine the nba’s digital transformation, bmi, business strategies and marketing innovations. a key aim of this paper was to gain an understanding of how the nba’s digitally focused business strategy evolved over the study period and how the synergies from the nba’s continuous integration of state-of-theart digital technologies and its business model contributed to increased revenue and enhanced global branding. the 72 nba management team understood from its early integration of digital technologies that it was necessary to envision how evolutionary ict would change sport consumption behaviours and how consumers obtain information, communicate with others, and entertain themselves. the management team also understood the importance of internationalization and enhancing the nba brand online to create new direct and indirect revenue streams. like other enterprises integrating digital technologies into their business strategy and business models, the nba’s digital transformation was driven by c-level entrepreneurial and digital leadership and prescient business strategy. stern and his management team embraced digital transformation with the objective of providing nba consumers with relevant and engaging content. as the league’s digital transformation evolved, its business strategy and business model reflected a new digital era for the league, teams, and nba fans. the nba’s variety of product lines and digital products continue to generate significant revenue. the nba’s business strategy, consistent with firmwide digital technology integration and related bmi, included: 1) reaching its consumers using digital devices and platforms, including social network sites; 2) developing relevant consumer digital content/products and digitalizing existing ones; 3) identifying and acquiring resources and ecosystem partners to facilitate digital technology integration and global branding; 4) transforming existing linear media capabilities into digital capabilities, including ott; and 5) defining a business strategy to ensure digital transformation was the core focus of its business model. a key understanding is how technology integration facilitated the nba’s business strategy, leading to bmi and the co-creation of value. through its digitally focused business model, innovative digital assets, relevant and accessible content, and digital ecosystem, the nba increased its revenue and global brand. the nba’s digital transformation, entrepreneurial leadership, and business strategy represent an exemplary model for sport enterprise managers, marketing professionals, and media managers. our findings can be used as action-based recommendations for sport teams, leagues, and federations worldwide. the obvious limitation of our study is that it is a representation of a single entity, the nba, and, therefore, not generalizable. furthermore, digital transformation strategies and processes, and subsequent bmi result from multiple variables specific to the context of each organization. our study was able to examine a limited number of those variables. it was our intention that the reader would gain insight into the digital transformation process and, conceptualizing the nba as a prototype, understand how its, strategies, processes, and knowledge can be transferred to similar enterprises and situations. in the future, researchers may consider studies related to how digital transformation and subsequent business strategies can inform and energize the marketing and media strategies of other sport enterprises, including non-profit sport organizations and ecosystem partners. researchers may also consider comparative studies focused on how sport enterprises in a variety of sport industry sectors and disruptive environments have integrated digital technologies. references abbott, h. (2010), “the business of owning an nba team in 2010”, espn, 3may, available at: https://www.espn.com/blog/truehoop/post/_/id/15356/the-business-of-owning-an-nba-team-in-2010. abdourazakou, y. and deng, x.(n). (2019), “understanding the value of social media in the nba’s digital communication: a fan(s)’ perspective”; proceedings of the 52nd hawaii international conference on system sciences; https://www.researchgate.net/publication/330349347; january. abeza g., o’reilly n., and seguin, b. (2019), “social media in relationship marketing: the perspective of professional sport managers in the mlb, nba, nfl, and nhl”, communication and sport, vol. 7, no. 1) pp. 80-109. available at: doi: 10.1177/2167479517740343. abeza g., o’reilly n., and seguin, b. (2013), “relationship marketing and social media in sport”; international journal of sport communication, vol 6, 2, pp. 120-142, available at: https://doi.org/10.1123/ijsc.6.2.120. adalian, j. (2021), “lessons from hbo max’s first year”, vulture, 27may, available at: https://www.vulture.com/2021/05/hbo-max-first-year-analysis.html. https://www.vulture.com/2021/05/hbo-max-first-year-analysis.html 73 anzilotti, e. (2016), “how the nba’s progressivism is helping it thrive”, the atlantic, 19june, available at https://www.theatlantic.com/business/archive/2016/06/nba-progressivism/487610/. bass, b. m. (1985), leadership and performance beyond expectations, free press: new york. bassam, t. (2021), “nba and sportradar sign us$1bn betting data and streaming deal”, sportspro media.com, 21november, available at: https://www.sportspromedia.com/news/nba-sportradar-betting-data-streamingequity-worth/. bauer, j. m., and shim, w. (2012), “regulation and digital innovation: theory and evidence”, paper presented at 23rd european regional conference of the international telecommunication society, 1 july4july, vienna, austria, available at: https://www.researchgate.net/publication/254459895. bieler, d. (2017), “the business case for digital transformation”, zdnet.com, 9february, available at: https://www.zdnet.com/article/the-business-case-for-digital-transformation/. bocken, n. m., and short, s. w. (2016), “towards a sufficiency-driven business model: experiences and opportunities,” environmental innovation and societal transitions, vol. 18, pp. 41-61. bonnet, d, and westerman, g. (2020), “the new elements of digital transformation”, mit sloan management review, 19november, available at: https://sloanreview.mit.edu/article/the-new-elements-of-digitaltransformation/. bono, j., and judge, t. (2003), “self-concordance at work: toward understanding the motivational effects of transformational leaders”. academy of management journal; vol. 46 no. 5, pp. 554-571. broughton, d. and lombardo, j. (2019), “nba sees big increases in social media, brand value in “18-19”, sport business journal, 22july, available at: https://www.sportsbusinessjournal.com/daily/issues/2019/07/22/media/mvpindex-nba.aspx. chang, s. (2016), “how the nba engages china’s 200m millennials with mobile video”, clickz.com, 30june, available at: https://www.clickz.com/how-the-nba-engages-chinas-200-million-millennials-with-videocontent-for-mobile/. clauss, t. (2017), “measuring business model innovation: conceptualization, scale development and proof of performance”, r&d management, vol. 47, no. 3, pp 385-403. http://dx.doi.org/10.1111/radm.12186. cohen, a. (2019), “nba tv launches its own subscription streaming channel”, sporttechie.com, 5november, available at: https://www.sporttechie.com/nba-tv-subscription-streaming-channel. connolly, e. (2018), “the nba deputy commissioner on basketball in china, gambling, and innovation: “we listen to the fan.”, sportspro media.com, 5 october, available at https://www.sportspromedia.com/interviews/nbadeputy-commissioner-china-gambling-ai-4th-quarter-league-pass-interview/. cousens, l., babiak, k., and slack, t. (2001), “adopting a relationship marketing paradigm: the case of the national basketball association”. sports marketing & sponsorship, december/january dick, r., and schwarz, e. (2020). “the perceived value of marketing techniques utilized by nba marketing directors”, journal of marketing development and competitiveness, vol 14, no. 1), pp. 38-47. dubinsky, a., yammarino, f., jolson, m. and spangler, w. (1995), “transformational leadership: an initial investigation in sales management”, journal of personal selling & sales management, vol. 15, no. 2, pp. 17-31. https://www.sporttechie.com/nba-tv-subscription-streaming-channel 74 droesch, b. (2019), "how the nba is using esports to grow its audience", emarketer.com, 19march, available at: https://www.emarketer.com/content/how-the-nba-is-using-esports-to-grow-its-audience. endres, h., stoiber, k., and wenzl, n.m. (2020), “managing digital transformation through hybrid business models”, journal of business strategy; vol.41 no. 6, 49-56; doi 10.1108/jbs-07-2019-0142. feldman, j. (2018), “nba looks to grow global fan base with tiktok, custom highlights”, si.com, 21december, available at: https://www.si.com/media/2018/12/21/nba-global-fan-base-audience-tiktok-bytedance-appcustom-highlights. fenwick, n., and schadler, t. (2018), “digital rewrites the rules of business: the vision report in the digital business playbook”, forrester research, inc., 26february, available at: https://www.forrester.com/report/digital+rewrites+the+rules +of+business/-/e-res137090. fidel, r. (1983), “a case study method: a case study”, library and information science review; vol. 6, pp 273-288. fitzgerald, m., kruschwitz, n., bonnet, d. and welch, m. (2013), “embracing digital technology: a new strategic imperative”; mit sloan management review research report, 7october, available at: https://sloanreview.mit.edu/projects/ embracing-digital-technology. freudenstein, a. (2018), “how the nba built a winning media strategy”, the marketing insider, 11june, available at: https://www.mediapost.com/publications/article/320516/how-the-nba-built-a-winning-digital-mediastrategy.html. gasca, p. (2018), “how lebron james and the nba are schooling us about the future of business”, inc.com, 3july, available at: https://www.inc.com/peter-gasca/how-lebron-james-nba-are-schooling-us-about-future-ofbusiness.html. gaskin, e. (2016), “marketing innovation defined”, c-suite insider, 6january, available at: http://www.csuiteinsider.com/marketing-innovation/. gough, c. (2021), “gate receipts as percentage of total revenue in the national basketball association from 2010/11 to 2019/20”, statistica.com, 17february, available at: https://www.statista.com/statistics/193410/percentage-of-ticketing-revenue-in-the-nba-since-2006/. grab, b., olaru, m., and gavril, r.m. (2019), “the impact of digital transformation on strategic business management”, ecoforum journal, vol. 8, no.1, p. 18. grönroos, c. (2004), “the relationship marketing process: communication, interaction, dialogue, value”, journal of business and industrial marketing, vol. 19, pp. 99–113. highkin, s. (2021), “inside ‘nba top shot’, the digital highlights marketplace worth millions”, bleacher report.com, 19february, available at: https://bleacherreport.com/articles/2930587-inside-nba-top-shot-thedigital-highlights-marketplace-worth-millions. hossain, m. (2017), “business model innovation: past research, current debates, and future directions”, journal of strategy and management, vol. 10, no. 3, pp. 342-359. ismail, m. h., khater, m., & zaki, m. (2017), “digital business transformation and strategy: what do we know so far?” cambridge service alliance, available at: https://cambridgeservicealliance.eng.cam.ac.uk/resources/downloads/monthly%20papers/2017novpaper_ mariam.pdf. 75 janoff, b. (2013), “nba draft provides national exposure for teams, players, marketing partners”, the daily brief, 26june, available at: https://brief.promax.org/article/nba-draft-provides-national-exposure-for-teamsplayers-marketing-partners. johnson, g. (2000), “nba courting new media”, los angeles times, 14june, available at: https://www.latimes.com/archives/la-xpm-2000-jun-14-fi-40707-story.html. jones, r. (2021), “nba to use sap’s rise software to boost fan engagement initiatives”, sportspro media, 3august, available at https://www.sportspromedia.com/news/nba-basketball-sap-rise-software-microsoft-fanengagement/?zephr_sso_ott=jflv7n. jones, r. (2023), “nba and meta to stream live games in ‘nba arena’ vr experience”, sportspro media, 23january, available at https://www.sportspromedia.com/news/nba-arena-meta-virtual-reality-vr-metaversehorizon/. krasnoff, l.s. (2017), “how the nba went global”, the washington post, 26december, available at https://www.washingtonpost.com/news/made-by-history/wp/2017/12/26/how-the-nba-went-global/. kunz, r.e., roth, a., and santomier, j.p. (2021), “a perspective on value co-creation processes in esports service ecosystems”, sport, business and management: an international journal, available at: https://doi.org/10.1108/sbm-03-2021-0039. kunz, r.e., and santomier, j.p. (2019), “sport content and virtual reality technology acceptance”, sport, business, and management: an international journal. online: doi 10.1108/sbm-11-2018-0095. lalli, f. (2018), “sport digital transformation: the new direction of customer and fan experience”, medium, 15may, available at https://medium.com/iquii/sport-digital-transformation-the-new-direction-of-customer-and-fanexperience-9eca0605156d. lefton, t., and lombardo, j. (2020), “study shows strong recognition rates for nba jersey patch sponsors as new deals near”, sports business journal, 24february, available at: https://www.sportsbusinessjournal.com/journal/issues/2020/02/24/marketing-and-sponsorship/nbapatch.aspx?ana=register_free_form_2_filled. leitch, w. (2015), “the nba’s golden age of gonzo innovation is coming”, nymag.com, 15january, available at: http://nymag.com/daily/intelligencer/2015/01/four-on-five-nba-basketball.html. leitch, w. (2021), “the athletes have more to say”; nymag.com, 2march, available at: https://nymag.com/intelligencer/2021/03/the-athletes-have-more-to-say.html. leung, d. (2016), “nba partners with sportradar, second spectrum in betting data, player-tracking deal”, sporttechie.com; 22september, available at: https://www.sporttechie.com/nba-partners-sportradar-secondspectrum-betting-data-player-tracking-deal/. lindgardt, z., reeves, m., stalk, g., and deimler, m. s. 2012, “business model innovation when the game gets tough, change the game,” in deimler, m., lesser, r., rhodes, d., and sinha, j. (eds), own the future: 50 ways to win from the boston consulting group, wiley, boston, pp. 291-298. maese, r. (2018), “nba twitter: a sports bar that doesn’t close, where the stars pull up a seat next to you”, the washington post, 31may, available at: https://www.washingtonpost.com/news/sports/wp/2018/05/31/nba-twitter-a-sports-bar-that-doesnt-closewhere-the-stars-pull-up-a-seat-next-to-you/. https://www.sporttechie.com/nba-partners-sportradar-second-spectrum-betting-data-player-tracking-deal/ https://www.sporttechie.com/nba-partners-sportradar-second-spectrum-betting-data-player-tracking-deal/ 76 mangematin, v., sapsed, j., and schüßler, e. (2014), “disassembly and reassembly: an introduction to the special issue on digital technology and creative industries,” technological forecasting and social change, vol. 83, pp. 1-33. mansour, d. and barandas, h. (2017), “high-tech entrepreneurial content marketing for business model innovation”, journal of research in interactive marketing”, vol. 11, no. 3, pp. 296-311. martin, b. (2020), “nba, microsoft team up to redefine the fan experience”, nba, 16april, available at: https://www.nba.com/news/nba-microsoft-announce-new-partnership-deal-analysis. massa, l., and tucci, c. l. (2013), “business model innovation,” the oxford handbook of innovation management, vol. 20, no.18, pp. 420-441. mcfarlane, g. (2021), “how the nba makes money: television rights, merchandising, and ticket sales are primary revenue sources”, investopedia.com, 18october, available at: https://www.investopedia.com/articles/personal-finance/071415/how-nba-makes-money.asp. meng, m.d., stavros, c. and westberg, k. (2015), “engaging fans through social media: implications for team identification”, sport, business and management: an international journal, vol. 5, no. 3, pp. 199-217, available at: www.emeraldinsight.com/2042-678x.htm. miles, m.b., and huberman, a.m. (1994). qualitative data analysis: an expanded sourcebook, 2nd edition. sage publications: thousand oaks, ca. miller, m. (2014), social networking, pearson, new york, n.y. murray, p. (2020), “with the growth of esports, nba 2k league is taking off”, forbes, 11october, available at: https://www.forbes.com/sites/patrickmurray/2020/10/11/with-the-growth-of-esports-nba-2k-league-istaking-off/?sh=55ac386923b6. nambisan, s., lyytinen, k., majchrzak, a., and song, m. (2017), “digital innovation management: reinventing innovation management research in a digital world,” mis quarterly, vol. 41 no.1, pp. 223-238. nath, t.i. (2021), “the nba’s business model”, investopedia, 10september, available at: https://www.investopedia.com/articles/investing/070715/nbas-business-model.asp. n.b.a. (n.d.), “david stern”, nba career opportunities, nba.com, available at https://careers.nba.com/executive/david-stern/. n.b.a. (2020), “nba extends u.s. betting data partnerships with sportradar and genius sports group”, nba 29october, available at: https://www.nba.com/news/nba-extends-u-s-betting-data-partnerships-withsportradar-and-genius-sports-group. neely-cohen, m. (2016), “nba twitter is changing the way we watch sports”, the new republic, 8january, available at: https://newrepublic.com/article/127237/nba-twitter-changing-way-watch-sports. ourand, j. (2021), “sbj media: nba viewership down double digits”, sports business journal, 10may, available at: https://www.sportsbusinessjournal.com/sb-blogs/newsletter-media/2021/05/10.aspx. patel, s. (2019), “nba lets teams take sponsors abroad as international push continues”, the wall street journal, 21october, available at: https://www.wsj.com/articles/nba-lets-teams-take-sponsors-abroad-asinternational-push-continues-11571652002. https://www.sportsbusinessjournal.com/sb-blogs/newsletter-media/2021/05/10.aspx 77 pizzo, a. d., jones, g. j., baker, b. j., funk, d. c., & kunkel, t. (2021), “sensemaking of novelty: the dynamic nature of integrating esports within a traditional sport organization”, sport management review, vol. 1, no. 23, pp. 383-405, available at: https://doi.org/10.1080/14413523.2021.1935609. prisbell, e., (2022). “sponsor activation at nba draft heavy on in-arena integration”, sports business journal, 6june, available at: https://www.sportsbusinessjournal.com/daily/issues/2022/06/21/marketing-andsponsorship/nba-draft-sponsor-activation.aspx. prnewswire (2018), “new mvpindex report shows nba’s total social footprint worth nearly $5 billion”, martechseries.com, 22june, available at: https://martechseries.com/social/new-mvpindex-report-showsnbas-total-social-footprint-during-2017-18-regular-season-worth-nearly-5-billion-including-808-million-invalue-generated-for-brands/. ratten, v. (2011), “social entrepreneurship and innovation in sports”, int. j. social entrepreneurship and innovation, vol. 1, no. 1, pp.42–54. ratten, v. (2018), sport entrepreneurship: developing and sustaining an entrepreneurial sports culture, springer: cham, switzerland, available at https://doi.org/10.1007/978-3-319-73010-3. reis, j. (2011), “5 step social media strategy planning process”, learnthat.com, available at: http://learnthat.com/5step-social-media-strategy-planning-process/. richardson, j. (2008), “the business model: an integrative framework for strategy execution,” strategic change, vol. 17, no. 5–6, pp. 133–144. roberts, b. (2022), “the nba’s business model”, fior reports, 20may, available at https://fiorreports.com/the-nbasbusiness-model/. roth, d. (2000), “the nba's next shot with the golden age of jordan over and the lockout behind it, the nba is seeking its digital future. commissioner david stern now wants to see pro hoops on laptops and handhelds. okay, david, just do it”, cnn money, 21february, available at: https://money.cnn.com/magazines/fortune/fortune_archive/2000/02/21/273883/index.htm. roth, e. (2021), “the committed innovator: a conversation with amy brooks of the nba”; mckinsey.com, 20july, available at: https://www.mckinsey.com/business-functions/strategy-and-corporate-finance/our-insights/thecommitted-innovator-a-conversation-with-amy-brooks-of-the-nba. saiidi, u. (2018), “the nba is china’s most popular sports league. here’s how it happened”, cnbc.com; 20november, available at: https://www.cnbc.com/2018/11/20/the-nba-is-chinas-most-popular-sportsleague-heres-how-it-happened.html. santomier, j.p., hogan, p.i, and kunz, r. (2016), “the 2012 london olympics: innovations in ict and social media marketing”, innovation: management, policy, & practice, available at: http://dx.doi.org/10.1080/14479338.2016.1237305. scheepers, r., & scheepers, h. (2003), “contexts of relevance in explanatory case studies in is: ubiquitous information technology implementations in organizations”, paper presented at the icis conference, seattle, wa, december 2003. schiuma, g., schettini, e., santarsiero, f., and carlucci, d. (2021), “the transformative leadership compass: six competencies for digital transformation entrepreneurship”, international journal of entrepreneurial behavior & research, vol. 28, no. 5, pp. 1273-1291, available at: https://doi.org/10.1108/ijebr-01-2021-0087. https://martechseries.com/social/new-mvpindex-report-shows-nbas-total-social-footprint-during-2017-18-regular-season-worth-nearly-5-billion-including-808-million-in-value-generated-for-brands/ https://martechseries.com/social/new-mvpindex-report-shows-nbas-total-social-footprint-during-2017-18-regular-season-worth-nearly-5-billion-including-808-million-in-value-generated-for-brands/ https://martechseries.com/social/new-mvpindex-report-shows-nbas-total-social-footprint-during-2017-18-regular-season-worth-nearly-5-billion-including-808-million-in-value-generated-for-brands/ 78 schmitt, l. (2017), “digital transformation of industries”, the inovo group, 17march, available at: https://www.theinovogroup.com/digital-transformation-of-industries/. schudel, m. (2020), “david stern, commissioner who built nba into global sports phenomenon, dies at 77”, the washington post, 1january, available at: https://www.washingtonpost.com/local/obituaries/david-sterncommissioner-who-built-nba-into-global-sports-phenomenon-dies-at-77/2020/01/01/e7fc9c1e-2cde-11eabcd4-24597950008f_story.html. shaw, d.r. (2007), “manchester united football club: developing a network orchestration model”, european journal of information systems, 16 (5), 628-642. shoffner, s., slavich, m., and koo, g.y. (2021), “new jerseys: exploring the influence of nba team jersey sponsorships on teams and sponsors”, international journal of sports marketing and sponsorship, vol. 22, no. 4, pp.633-651, available at: doi 10.1108/ijsms-10-2019-0111. short, j. (2017), “ibm leads digital transformation in sports”, itbizadvisor.com, 12july, available at: https://itbizadvisor.com/2017/07/ibm-leads-digital-transformation-in-sports. short, s. w., bocken, n. m., barlow, c. y., and chertow, m. r. (2014), “from refining sugar to growing tomatoes: industrial ecology and business model evolution,” journal of industrial ecology, vol. 18, no. 5, pp. 603618. silverman, a. (2020), “demographic data show which major sports fan bases are most likely to support or reject social justice advocacy”, morning consult.com, 10september, available at: https://morningconsult.com/2020/09/10/sports-fan-base-demographic-data/. skille, e.a. (2013), “case study research in sport management: a reflection upon the theory of science and empirical example”. in söderman s. & h. dolles (eds.), handbook of research on sport and business. cheltenham: edward elgar, pp. 161–175. smith, a.c.t., stavros, c. and westberg, k. (2017), brand fans: lessons from the world's greatest sporting brands. springer international publishing: cham, switzerland. stähler, p. (2017), “it’s the business model, stupid! a wake-up call for incumbents like daimler”, blog: business model innovation.com, 11september, available at: http://blog.business-model-innovation.com/2017/09/its-the-business-model-stupid-a-wake-up-call-forincumbents-like-daimler/. stavros c., meng m., westberg k., and farrely f. (2014), “understanding fan motivation for interacting on social media”, sport management review, vol. 17, pp. 455-469. stegmann, p., nagel, s., and ströbel, t. (2021), “the digital transformation of value co-creation: a scoping review towards an agenda for sport marketing research”, european sport management quarterly, available at: doi: 10.1080/16184742.2021.1976241. stein, m. (2020a), “david stern, transformative nba leader, dies at 77”. the new york times; https://www.nytimes.com/2020/01/01/sports/basketball/david-stern-dead.html; january 1. stein, m. (2020b), “the n.b.a. elite are now from everywhere”, the new york times, 10january, available at: https://www.nytimes.com/2020/01/08/sports/basketball/nba-stars-international-giannis-luka.html. ströbel, t., stieler, m., and stegmann, p. (2021), "guest editorial", sport, business and management, vol. 11 no. 1, pp. 1-9, available at: https://doi.org/10.1108/sbm-03-2021-124. https://morningconsult.com/2020/09/10/sports-fan-base-demographic-data/ 79 sutton, w.a. (2000), “an interview with adam silver, president and chief operating officer, nba entertainment”, international journal of sports marketing & sponsorship, june/july, pp. 15-23. take-two (2019), “nba, nbpa and 2k announce long-term partnership expansion”, take-two interactive software, inc., 15january, available at: https://ir.take2games.com/news-releases/news-release-details/nbanbpa-and-2k-announce-longterm-partnership-expansion. tan, f.t.c., hedman, j., and xiao, x. (2017), “beyond ‘moneyball’ to analytics leadership in sports: an ecological analysis of fc bayern munich’s digital transformation”, emergent research forum (erf) papers, available at: http://www.unova.unsw.edu.au/wpcontent/uploads/2020/11/beyond_moneyball_-to-analytics-leadership-in-sports_-an-ecologic.pdf. teece, d. j. (2010), “business models, business strategy and innovation,” long range planning, vol. 43, no. 2-3), pp. 172-194. terdiman, d, (2018), “here’s why the nba is the most tech-savvy league today”, fastcompany.com., 22february, available at: https://www.fastcompany.com/40525469/heres-why-the-nba-is-the-most-techsavvy-league-today. tuten, t.l., and solomon, m.r. (2013), social media marketing. pearson: new york, n.y. uva, m. (2021). “michael uva | nba mindset leads fans and brands on journey of evolution”, sportbusiness.com, 19march, available at: https://www.sportbusiness.com/2021/03/michael-uva-nba-mindset-lead-fans-andbrands-on-journey-of-evolution/. vollmer, c., and gross, d. (2018), “nba commissioner adam silver has a game plan”, strategy + business.com thought leaders, issue 91, 30april, available at: https://www.strategy-business.com/article/nbacommissioner-adam-silver-has-a-game-plan. wang, y., and zhou, s. (2015), “how do sports organizations use social media to build relationships? a content analysis of nba club’s twitter use”. international journal of sport communication, vol. 8, pp. 133-148, available at: http://dx.doi.org/10.1123/ijsc.2014-0083. westerman, g., bonnet, d., and mcafee, a. (2014), “the nine elements of digital transformation”, mit sloan research report, 07january, available at: https://sloanreview.mit.edu/article/the-nine-elements-of-digitaltransformation/. westerman, g., calmejane, c., bonnet, d., ferraris, p. and mcafee, a. (2011), “digital transformation: a roadmap for billion-dollar organizations”, capgemini.com, november, available at: https://www.capgemini.com/wpcontent/uploads/2017/07/digital_transformation__a_road-map_for_billion-dollar_organizations.pdf. westerman, g., tannou, m., bonnet, d., ferraris, p., and mcafee, a. (2017), “the digital advantage: how digital leaders outperform their peers in every industry”, capgemini.com, available at: https://www.capgemini.com/wpcontent/uploads/2017/07/the_digital_advantage__how_digital_leaders_outperform_their_peers_in_eve ry_industry.pdf. williams, j., & chinn, s. j. (2010), “meeting relationship-marketing goals through social media: a conceptual model for sport marketers”, international journal of sport communication, vol. 3, pp. 422–437. williams, r. (2021), “nba’s 2k esports league grows during pandemic with eyes on expansion”, sportico.com, 19january, available at: https://www.sportico.com/leagues/basketball/2021/nbas-2k-esports-league-growsduring-pandemic-with-eyes-on-expansion-1234620603/. 80 woike, d. (2020), “david stern, nba commissioner who oversaw global growth, dies at 77”, los angeles times, 1january, available at: https://www.latimes.com/obituaries/story/2020-01-01/david-stern-nbacommissioner-dead. wu, t. (2021), “digital project management: rapid changes define new working environments”, journal of business strategy, available at: doi 10.1108/jbs-03-2021-0047. yin, r. k. (2017), case study research and applications: design and methods (6th ed.), sage: los angeles. young, j. (2021), “microsoft among deals that helped nba set record $1.46 billion in sponsorship revenue”, cnbc.com, 29june, available at https://www.cnbc.com/2021/06/29/nba-set-record-1point46-billion-insponsorship-revenue-this-season.html. figure 1 (bonnet, d, and westerman, g. (2020) tan, f.t.c., hedman, j., and xiao, x. (2017), “bey in sports: an ecological analysis of fc bayern mun glac, agata, musz, kinga, dobko, katarzyna, frącz, gabriela, kuliga, klaudia, sejnowska, natalia, socha, agnieszka, surowiec, agata, śnieżek, kinga and zając, anna. hyaluronic acid and its use in non-hormonal therapy for the treatment of vaginal atrophy and the level of awareness about the disease itself among the women from the podkarpackie voivodeship. quality in sport. 2023;14(1):126-134. eissn 2450-3118. doi https://dx.doi.org/10.12775/qs.2023.14.01.010 https://apcz.umk.pl/qs/article/view/44559 the journal has had 20 points in ministry of education and science of poland parametric evaluation. annex to the announcement of the minister of education and science of december 21, 2021. no. 32582. has a journal's unique identifier: 201398. scientific disciplines assigned: economics and finance (field of social sciences); management and quality sciences (field of social sciences). punkty ministerialne z 2019 aktualny rok 20 punktów. załącznik do komunikatu ministra edukacji i nauki z dnia 21 grudnia 2021 r. lp. 32582. posiada unikatowy identyfikator czasopisma: 201398. przypisane dyscypliny naukowe: ekonomia i finanse (dziedzina nauk społecznych); nauki o zarządzaniu i jakości (dziedzina nauk społecznych). © the authors 2023; this article is published with open access at licensee open journal systems of nicolaus copernicus university in torun, poland open access. this article is distributed under the terms of the creative commons attribution noncommercial license which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author (s) and source are credited. this is an open access article licensed under the terms of the creative commons attribution non commercial license share alike. (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. the authors declare that there is no conflict of interests regarding the publication of this paper. received: 14.06.2023. revised: 25.06.2023. accepted: 30.06.2023. published: 30.06.2023. kwas hialuronowy i jego zastosowanie w niehormonalnej terapii leczenia atrofii pochwy oraz poziom świadomości na temat samego schorzenia wśród kobiet na terenie województwa podkarpackiego hyaluronic acid and its use in non-hormonal therapy for the treatment of vaginal atrophy and the level of awareness about the disease itself among the women from the podkarpackie voivodeship agata glac kolegium nauk medycznych, uniwersytet rzeszowski, al. tadeusza rejtana 16c, 35-310 rzeszów 0000-0002-1503-521x https://orcid.org/0000-0002-1503-521x agatglac@gmail.com katarzyna dobko centrum medyczne w łańcucie sp. z o.o. ignacego paderewskiego 5, 37-100 łańcut 0009-0001-2664-5291 https://orcid.org/0009-0001-2664-5291 katarzyna.dobko@gmail.com  gabriela frącz samodzielny publiczny zespół opieki zdrowotnej nr 1 w rzeszowie ul. rycerska 4, 35-241 rzeszów 0000-0002-2176-112x https://orcid.org/0000-0002-2176-112x fracz.gabriela@gmail.com klaudia kuliga centrum medyczne w łańcucie sp. z o.o. ul. ignacego paderewskiego 5, 37-100 łańcut 0009-0002-7617-5301 https://orcid.org/0009-0002-7617-5301 klaudiakuligaa@gmail.com kinga musz centrum medyczne w łańcucie sp. z o.o. ul. ignacego paderewskiego 5, 37-100 łańcut 0009-0003-8226-1369 https://orcid.org/0009-0003-8226-1369 kinmus96@gmail.com natalia sejnowska centrum medyczne w łańcucie sp. z o.o. ul. ignacego paderewskiego 5, 37-100 łańcut 0009-0005-7071-9787 https://orcid.org/0009-0005-7071-9787 niepokoj.natalia@gmail.com agnieszka socha samodzielny publiczny zespół opieki zdrowotnej nr 1 w rzeszowie ul. rycerska 4, 35-241 rzeszów 0000-0003-0970-1172 https://orcid.org/0000-0003-0970-1172 agnieszkapojnar999@gmail.com agata surowiec kolegium nauk medycznych, uniwersytet rzeszowski al. tadeusza rejtana 16c, 35-310 rzeszów 0000-0002-5351-5086 https://orcid.org/0000-0002-5351-5986 agatasurowiec2@gmail.com kinga śnieżek szpital specjalistyczny im. j. dietla w krakowie ul. skarbowa 1, 31-121 kraków 0009-0009-9119-371x https://orcid.org/0009-0009-9119-371x kin.sniezek@gmail.com anna zając uniwersytecki szpital kliniczny im. fryderyka chopina w rzeszowie ul. fryderyka szopena 2, 35-055 rzeszów 0009-0009-9385-805x https://orcid.org/0009-0009-9385-805x annazajac950407@gmail.com abstract introduction: hyaluronic acid is the ingredient contained in the composition that has the ability to bind water, found in the cornea, synovial fluid and cartilage stroma. its properties are suitable for use in an increasing range of fields, both aesthetic and in treatments focusing on the treatment of vaginal atrophy. aim of the study: the aim of the study was to collect and analyze publications on the use of hyaluronic acid in the treatment of vaginal atrophy and assessment of the level of knowledge among women about this disease. materials and methods: the research material was collected using an anonymous online survey. the obtained results were analyzed and verified on the basis of scientific literaturę and statistically processed using microsoft office excel. results: 59,7% of the respondents knew the term "vaginal atrophy" and 64,2% were able to correctly determine which of the hormones (estrogen) is the main cause of this condition. 59,7% of women indicated that they regularly undergo examinations and perform cytology every year, 29,9% indicated that they have examinations and visits "once in 2 years", 6% "once in 3 years", the answers "less than once in 3 years” was given by 4,5% of the respondents. 85,7% of the surveyed women have never noticed any symptoms of vaginal atrophy and 85,9% believe that there are effective forms of treating this disorder. conclusions: awareness among women about vaginal atrophy, both those with medical education and women in other professions, is at a moderate level. many women do not talk to their doctor about this not because of the feeling of shame, but also because of the lack of information and preventive measures. the progressive nature of vaginal atrophy should encourage clinicians to routinely engage in an open dialogue with patients about genitourinary health. key words: hyaluronic acid; vaginal dryness; vaginal atrophy; dyspareunia. abstrakt wprowadzenie: kwas hialuronowy to składnik tkanki łącznej mający zdolność wiązania wody, występujący w rogówce, płynie stawowym i zrębie chrząstki. jego właściwości pozwalają na szerokie zastosowanie w coraz większej liczbie dziedzin medycyny zarówno estetycznej, jak i w zabiegach skupiających się na leczeniu atrofii pochwy. cel pracy: celem pracy było zebranie i analiza publikacji na temat skuteczności zastosowania kwasu hialuronowego w leczeniu atrofii pochwy oraz ocena poziomu wiedzy wśród kobiet na temat tego schorzenia. materiał i metody: materiał do badań zebrano za pomocą anonimowej ankiety w formie online. uzyskane wyniki poddano analizie i weryfikacji na podstawie literatury naukowej oraz opracowano statystycznie przy użyciu programu microsoft office excel. wyniki: 59,7% spośród ankietowanych znało termin jakim jest „ atrofia pochwy”oraz 64,2% potrafiło określić poprawnie, spadek którego z hormonów jest główną przyczyną występowania tego schorzenia. 59,7% kobiet zaznaczyło, że bada się regularnie i wykonuje cytologię co roku, 29,9% wskazało robienie badań oraz wizyty „ raz na 2 lata”, 6% „ raz na 3 lata”, odpowiedzi „ rzadziej niż raz na 3 lata” udzieliło 4,5% ankietowanych. 85,7% badanych kobiet nigdy nie zauważyło u siebie jakichkolwiek objawów atrofii pochwy, a 85,9% uważa, że istnieją skuteczne formy leczenia tego zaburzenia. podsumowanie: świadomość na temat atrofii pochwy wśród kobiet, zarówno tych posiadających wykształcenie medyczne, jak i kobiet wykonujących inne zawody jest na umiarkowanym poziomie. wiele kobiet nie podejmuje rozmów na temat atrofii pochwy ze swoim lekarzem, nie ze względu na towarzyszące im uczucie wstydu, ale przede wszystkim przez brak wiedzy na temat tego schorzenia i możliwości profilaktyki. postępujący charakter atrofii pochwy powinny zachęcać klinicystów do rutynowego angażowania się w otwarty dialog z pacjentami na temat zdrowia układu moczowo-płciowego. słowa klucze: kwas hialuronowy; suchość pochwy; atrofia pochwy; dyspareunia. wprowadzenie: widoczne w badaniach spadki poziomu hormonów jakimi są estrogeny u kobiet w okresie pomenopauzalnym mogą spowodować zmianę obszarów pochwy, między innymi atrofię pochwy [2]. objawy towarzyszące temu zaburzeniu, możliwe do zaobserwowania przez pacjentkę to: suchość, swędzenie, pieczenie, uczucie dyskomfortu podczas oddawania moczu oraz bolesny stosunek [1]. mogą pojawić się również: zwężenie napletka łechtaczki, zmniejszenie objętości tkanki tłuszczowej sromu, wszystkie te objawy mogą rozwijać się w okresie 2-3 lat [3]. skutkiem tego jest obniżona jakość życia i zdrowia seksualnego, która dotyczy 45% kobiet w wieku okołomenopauzalnym [3]. niezwykle ważne jest aby edukować zarówno kobiety jak i personel medyczny na temat powyższych objawów oraz umożliwić im dostęp do istniejących metod leczenia [1,2]. działanie kwasu hialuronowego: kwas hialuronowy to biodegradowalny składnik tkanki łącznej, którego ilość w ludzkim organizmie wynosi 12 gramów. występuje on m.in. w pępowinie, płynie maziowym, ciele szklistym, jednak największe jego skoncentrowanie występuje w skórze (7 gr). jest produkowany przez szereg różnych komórek: fibroblasty, komórki błony maziowej, komórki śródbłonka mięśni gładkich, komórki przydankowe oraz oocyty [4,5]. struktura chemiczna kwasu hialuronowego warunkuje wiele ważnych pełnionych przez niego funkcji, takich jak tworzenie matrycy tkanki łącznej i utrzymanie struktury macierzy oraz równowagi wodnej. występuje w pępowinie podczas embriogenezy, co wskazuje, że środki zawierające w swoim składzie kwas hialuronowy mogą służyć do regeneracji tkanek oraz ich wzrostu. cechy kwasu hialuronowego, takie jak biozgodność i hydrofilowość sprawiają, że jest doskonałym środkiem nawilżającym [6]. najważniejsze role naturalnie występującego kwasu hialuronowego w ludzkim metabolizmie można podsumować następująco: • zwiększa zdolność wiązania wody, • wpływa na ruchliwość komórek, • chroni komórki przed wolnymi rodnikami, • wspiera komunikację między komórkami, • ma właściwości przeciwzapalne i wspomaga gojenie się ran • stymuluje syntezę kolagenu poprzez aktywację fibroblastów [5,6]. atrofia pochwy atrofia sromowo-pochwowa (vva ang. vulvovaginal atrophy) jest przewlekłym schorzeniem, które występuje głównie u kobiet po okresie menopauzy, choć również może pojawić się w wieku rozrodczym pod wpływem spadku poziomu lub aktywności żeńskich hormonów płciowych. czynniki środowiskowe takie jak palenie tytoniu czy nadużywanie alkoholu przyczyniają się do wzrostu ryzyka wystąpienia tego zaburzenia. w praktyce diagnozę stawia się na podstawie badania klinicznego oraz objawów zgłaszanych przez pacjentki, między innymi: zmniejszenie nawilżenia pochwy i uczucia podniecenia, narastający ból podczas stosunku, zaburzenia orgazmu lub jego brak i w następstwie niższe zainteresowanie czynnościami seksualnymi oraz zauważalny przez nie spadek libido. wizualne zmiany vva obejmują: suchość, zaczerwienienie, bladość, wybroczyny błony śluzowej czy zwężenie napletka łechtaczki. dotyczy to tkanek pochodzenia endodermalnego przez zwężenie lub przykurcz dystalnej części pochwy, może obejmować wypadanie błony śluzowej cewki moczowej i zmniejszenie objętości tkanki tłuszczowej sromu. zatoka moczowo-płciowa pochodzenia endodermalnego jest bardzo wrażliwa na estrogeny w przeciwieństwie do górnej części pochwy i macicy, które są pochodzenia mezodermalnego. są one także mniej wrażliwe na estrogeny oraz zawierają mniejszą ilość receptorów dla tego hormonu.  przez istniejącą tendencję do wysuwania założenia, że kobiety tracą zainteresowanie seksem podczas menopauzy oraz w okresie po niej, bagatelizowany jest fakt, iż seksualność jest umiarkowanie lub niezwykle ważnym elementem płaszczyzny życia wielu osób w średnim wieku. niestety bardzo mały odsetek kobiet w tej grupie wiekowej deklaruje, że rozmawia o swoich problemach dotyczących dysfunkcji seksualnych, co z dużym prawdopodobieństwem wpływa negatywnie na rozpoznanie, diagnostykę oraz wprowadzenie odpowiedniego leczenia dla takich pacjentek [7-10]. wyniki: wśród 136 ankietowanych kobiet, 52,2% było w wieku 18-30 lat, 28,4% stanowiło przedział wiekowy 31-40, 6% to kobiety w wieku między 41-50 rokiem życia, pozostałe 13,4% stanowi kobiety powyżej 50 roku życia. spośród nich 58,2% posiadało wykształcenie medyczne lub było studentkami kierunków medycznych, w tym 10,3% to kobiety o wykształceniu magistra pielęgniarstwa, 13,7% magistra farmacji, 10,3% stanowiły techniczki farmacji, 31% wykonywało zawód lekarza, a 3,4% to kobiety z magistrem położnictwa. resztę stanowili studenci kierunku lekarskiego, lekarsko-dentystycznego, pielęgniarstwa oraz położnictwa. 59,7% spośród ankietowanych znała termin jakim jest „ atrofia pochwy”oraz 64,2% potrafiła określić poprawnie, spadek którego z hormonów jest główną przyczyną występowania tego schorzenia. na pytanie, w którym ankietowane miały wskazać, która grupa wiekowa jest najbardziej narażona na wystąpienie atrofii pochwy, aż 89,1% udzieliło poprawnej odpowiedzi „ kobiety w okresie menopauzy”. wykres 1. znajomość terminu „ atrofia pochwy”. na pytanie wielokrotnego wyboru, w którym pytaliśmy ankietowane o wskazanie klinicznych manifestacji zanikowego zapalenia błony śluzowej pochwy, odpowiedzi „ suchość pochwy” udzieliło 90,9% kobiet, „ dyspareunia” stanowiła 81,8%. były to dwa najczęściej zaznaczane warianty odpowiedzi, jak również faktyczne najczęstsze kliniczne dolegliwości, które towarzyszą atrofii pochwy. 68,2% spośród ankietowanych zaznaczyło odpowiedź „ pieczenie pochwy”, 65,2% „ swędzenie pochwy”. „ nawracające infekcje układu moczowo-płciowego” było odpowiedzią, którą wskazało 62,1% ankietowanych, zaś 31,8% zaznaczyło „ plamienie lub krwawienie z pochwy”. zadając ankietowanym pytanie: „ czy atrofia pochwy to rzadka przypadłość?”, odpowiedź „ tak” stanowiła 40,3%, „ nie” 56,7% oraz „ nie wiem” jedynie 3%. postawiliśmy kolejne pytanie wielokrotnego wyboru kobietom biorącym udział w ankiecie i poprosiliśmy je o wskazanie grupy kobiet, która jest najbardziej narażona na schorzenie zanikowego zapalenia błony śluzowej pochwy. 87,7% kobiet udzieliło odpowiedzi „ kobiety w okresie menopauzy”, 49,2% zaznaczyło odpowiedź „ kobiety przyjmujące doustną antykoncepcję”. odpowiedzi „ kobiety po operacji wycięcia jajników” oraz „ kobiety z zaburzeniami odporności” wynosiły odpowiednio 40% i 33,8%, a 38,5% głosów wskazało na „ kobiety palące papierosy”. następnym zagadnieniem, o które zapytane zostały ankietowane przez nas kobiety, było powiązanie atrofii pochwy z występowaniem zaburzeń układu moczowo-płciowego oraz udzielenie odpowiedzi na pytanie wielokrotnego wyboru. poprawnie i aż 92,1% z nich określiło, że mają one ze sobą związek i wraz z występowaniem tego schorzenia, rośnie ryzyko takich zaburzeń. odpowiedzi były nastepujące: „ czeste infekcje dróg moczowych” 88,1%, „ pieczenie podczas oddawania moczu” 61%, „ bolesne oddawanie moczu dysuria” 44,1%, „ niemożność utrzymania moczu” 42,4% oraz „ krwiomocz” 13,6%. kolejne pytania dotyczyły częstości wizyt u ginekologa oraz rozmów z nim na temat tej przypadłości. 59,7% kobiet zaznaczyło, że bada się regularnie i wykonuje cytologię co roku, 29,9% wskazało robienie badań oraz wizyty „ raz na 2 lata”, 6% „ raz na 3 lata”. odpowiedzi „ rzadziej niż raz na 3 lata” udzieliło 4,5% ankietowanych. odpowiedzi na pytanie o badanie usg narządów rodnych stanowiły te same wartości procentowe, co pytanie poprzedzające. 85,7% kobiet nigdy nie zauważyło u siebie jakichkolwiek objawów atrofii pochwy. 85,9% uważa, że istnieją skuteczne formy leczenia tego zaburzenia. pytając kobiety o to, czy kiedykolwiek rozmawiały ze swoim ginekologiem na temat zanikowego zapalenia błony śluzowej pochwy oraz czynników ryzyka, aż 92,5% z nich udzieliło odpowiedzi „ nie”. wykres. 2 obrazujący odpowiedzi na pytanie: „ czy kiedykolwiek rozmawiała pani na temat atrofii pochwy ze swoim lekarzem ginekologiem?” ostatnimi zagadnieniami, które stanowiły przedmiot naszej ankiety, było zapytanie kobiet o świadomość, profilaktykę oraz ich samopoczucie w dyskusji ze swoim lekarzem na temat atrofii pochwy. 100% ankietowanych uważa, że świadomość wśród kobiet na temat tego schorzenia powinna być wieksza, a profilaktyka szerzej dostepna oraz powszechniejsza. na zadane pytanie: „ czy odczułaby pani dyskomfort na temat rozmowy o tej jednostce chorobowej ze swoim lekarzem ginekologiem?” odpowiedzi twierdzącej udzieliło 10,4% ankietowanych. bardzo duża część, bo aż 92,5% zaznaczyło, że badanie, w którym brały udział zachęci je w przyszłości do wszczęcia rozmowy ze swoim lekarzem ginekologiem na temat zanikowego zapalenia błony śluzowej pochwy oraz będzie bardziej świadoma na temat tego zagadnienia. wykres 3. odpowiedzi na pytanie: „ czy odczułaby pani dyskomfort podczas rozmowy na temat atrofii pochwy z ginekologiem w razie zaobserwowania u siebie objawów?”. wykres 4. liczba odpowiedzi twierdzących oraz przeczących na pytanie, o to, czy ankietowane zostały zachęcone do przeprowadzenia rozmowy z ginekologiem w celu wdrożenia profilaktyki oraz ewentualnej prewencji danej jednostki chorobowej. dyskusja atrofia pochwy, spowodowana przez niedobór estrogenów w okresie menopauzy, jest powszechnym, ale niedostatecznie rozpoznanym zaburzeniem. pomimo coraz powszechniejszego jej występowania wśród kobiet, jedynie 25% z nich dobrowolnie postanawia przekazać tę informację swojemu lekarzowi, a 70% zgłasza, że lekarze rzadko lub nigdy nie pytają o objawy zanikowego zapalenia pochwy, między innymi o suchość pochwy. część lekarzy woli powoływać się na proces starzenia, jako powód występowania dolegliwości, co może utrudnić leczenie terapeutyczne i rozwój badań nad jego skutecznością. pochwa i otaczające tkanki wymagają stymulacji estrogenowej w celu utrzymania prawidłowej struktury i funkcji. ich niedobór w okresie menopauzy przyczynia się istotnie do powodowania zmian cytologicznych, strukturalnych w obrębie sromu, pochwy i dolnych dróg moczowych. spadek poziomu tych hormonów powoduje również rozwój dolegliwości ze strony układu moczowo-płciowego, w tym suchość pochwy, swędzenie, pieczenie i niedostateczne nawilżenie przysparzające o dyskomfort podczas stosunku. aż w 92,1% kobiet biorących udział w badaniu opowiedziało się za istnieniem korelacji między atrofią pochwy, a wyżej wymienionymi zaburzeniami, co świadczy o tym, że potrafią wskazać związek przyczynowo-skutkowy między nimi. objawy te, które wahają się od umiarkowanych do bardzo uciążliwych, mogą powodować znaczny stres emocjonalny i przyczynić się do obniżenia jakości życia seksualnego kobiet [15-19]. estrogen to żeński hormon płciowy, który wpływa na cechy płciowe, wzrost oraz reprodukcję, a 64,2% ankietowanych poprawnie wskazało, że jego spadek stanowi czynnik odpowiedzialny za rozwój atrofii pochwy. w pytaniu wielokrotnego wyboru badane kobiety zostały poproszone o wskazanie czy atrofia występuje jedynie w okresie menopauzy. 59,1% z nich odpowiedziało, że schorzenie to może wystąpić nie tylko w tej grupie, ale także wśród innych kobiet w zależności od czynników genetycznych i środowiskowych. do spadku poziomu estrogenu przyczyniają się:  • okres przed i w trakcie menopauzy  • karmienie piersią  • przyjmowanie leków obniżających stężenie glukozy we krwi  • okres po chemioterapii  • stan po chirurgicznym usunięciu jajników  ryzyko atrofii pochwy wzrasta, jeśli kobieta regularnie pali papierosy lub nigdy nie rodziła naturalnie [20,21]. w badaniu profilaktycznym proponuje się zastosowanie ultrasonografii przezbrzusznej do pomiaru grubości ścian pochwy oraz całkowitej grubości błony śluzowej pochwy w trójkącie pęcherza moczowego. chociaż badanie jest nadal wstępne, może stanowić cenne narzędzie do uzyskania obiektywnej oceny stanu pochwy i pozwolić zakwalifikować do odpowiedniej opcji terapeutycznej. w przeprowadzonym badaniu 59,7% ankietowanych zaznaczyło, że corocznie wykonuje usg narządów rodnych, co może przyczynić się do ewentualnego wczesnego wykrycia zmian zanikowych pochwy [22,23]. podsumowanie: świadomość na temat atrofii pochwy wśród kobiet, zarówno tych posiadających wykształcenie medyczne, jak i kobiet wykonujących inne zawody jest na umiarkowanym poziomie. większość z nich, bo aż 64,2%, umie poprawnie wskazać spadek, którego hormonu odpowiada za rozwinięcie się atrofii pochwy. również spora większość, bo 89,1% potrafiła wskazać, że dolegliwość ta najczęściej dotyczy kobiet w okresie menopauzy. określenie klinicznych manifestacji atrofii pochwy nie stanowiło większego wyzwania ankietowanym i udzieliły one prawidłowych wariantów odpowiedzi. zgłębiając statystyki możemy wysnuć wniosek, że kobiety nie są w pełni świadome częstości występowania zjawiska atrofii pochwy, która swoim zasięgiem może obejmować od 60% do nawet 80% kobiet w okresie menopauzy, zaś 40,3% ankietowanych określiło, że jest ona rzadkim zjawiskiem. w pytaniu „ które kobiety najbardziej są narażone na wystąpienie zanikowego zapalenia błony śluzowej pochwy”, wszystkie z wymienionych są w grupie ryzyka wystąpienia tego schorzenia, natomiast najczęściej udzielaną odpowiedź (kobiety w okresie menopauzy 87,7%) stanowi grupa najczęściej zapadająca na atrofię pochwy. ankietowane prawidłowo także wiążą to schorzenie z podwyższonym ryzykiem pojawienia się zaburzeń w układzie moczowo-płciowym. większość spośród nich bada się regularnie, corocznie wykonując cytologię oraz usg narządów rodnych (59,7%). 100% kobiet, które brało udział w badaniu uważa, że profilaktyka i świadomość na temat atrofii pochwy powinna być wyższa i jedynie 10,4% sądzi iż czułaby dyskomfort podczas rozmowy ze swoim lekarzem ginekologiem na jej temat. jest to zadowalający wynik, który może świadczyć o tym, że część z ankietowanych w przyszłości wykaże chęć przeprowadzenia dyskusji na temat tego schorzenia i badań w przypadku wystąpienia u siebie objawów klinicznych oraz zwróci uwagę na czynniki ryzyka. postępujący charakter atrofii pochwy, w tym utrzymywanie się objawów w przypadku braku leczenia i znaczący wpływ na jakość życia, powinny zachęcać klinicystów do rutynowego angażowania się w otwarty dialog z pacjentkami na temat zdrowia układu moczowo-płciowego. atrofia pochwy, niezależnie od tego czy jest objawowa lub bezobjawowa, jeśli zostanie rozpoznana wcześnie, może zostać właściwie opanowana poprzez wdrożone leczenie. wiele kobiet nie podejmuje rozmów na ten temat z lekarzem nie tylko ze względu na towarzyszące im nieraz uczucie wstydu, ale przede wszystkim przez brak informacji i profilaktyki. dlatego niezwykle ważne jest świadome podejście i obalanie wszelkich tematów tabu zwiazanych z kobiecym ciałem oraz zaburzeniami ze strony układu moczowo-płciowego. disclosures: no disclosures. financial support: no financial support was received. conflict of interest: the authors declare no conflict of interest. bibliografia 1. domoney c. treatment of vaginal atrophy. womens health (lond). 2014 mar;10(2):191-200. doi: 10.2217/whe.14.9. pmid: 24601810. 2. berreni n, salerno j, chevalier t et al. evaluation of the effect of multipoint intra-mucosal vaginal injection of a specific cross-linked hyaluronic acid for vulvovaginal atrophy: a prospective bi-centric pilot study. bmc womens health. 2021 aug 28;21(1):322. doi: 10.1186/s12905-021-01435-w. pmid: 34454465; pmcid: pmc8403403. 3. nappi re, kokot-kierepa m. vaginal health: insights, views and attitudes (viva) – results from an international survey. climacteric 15(1), 36–44 (2012). 4. andre p. hyaluronic acid and its use as a "rejuvenation" agent in cosmetic dermatology. semin cutan med surg. 2004 dec;23(4):218-22. doi: 10.1016/j.sder.2004.09.002. pmid: 15745228. 5. fakhari a, berkland c. applications and emerging trends of hyaluronic acid in tissue engineering, as a dermal filler and in osteoarthritis treatment. acta biomater. 2013 jul;9(7):7081-92. doi: 10.1016/j.actbio.2013.03.005. epub 2013 mar 15. pmid: 23507088; pmcid: pmc3669638. 6. wiest l, kerscher m. native hyaluronic acid in dermatology--results of an expert meeting. j dtsch dermatol ges. 2008 mar;6(3):176-80. english, german. doi: 10.1111/j.1610-0387.2008.06639.x. pmid: 18315621. 7. graziottin a, leiblum sr. biological and psychosocial pathophysiology of female sexual dysfunction during the menopausal transition. j sex med. 2005 sep;2 suppl 3:133-45. doi: 10.1111/j.1743-6109.2005.00129.x. pmid: 16422790. 8. scavello i, maseroli e, di stasi v, et al. sexual health in menopause. medicina (kaunas). 2019 sep 2;55(9):559. doi: 10.3390/medicina55090559. pmid: 31480774; pmcid: pmc6780739. 9. donders ggg, ruban k, bellen g, et al. pharmacotherapy for the treatment of vaginal atrophy. expert opin pharmacother. 2019 may;20(7):821-835. doi: 10.1080/14656566.2019.1574752. epub 2019 mar 21. pmid: 30897020. 10. caruso s, rapisarda am, cianci s. sexuality in menopausal women. curr opin psychiatry. 2016 nov;29(6):323-30. doi: 10.1097/yco.0000000000000280. pmid: 27584710. 11. chen j, geng l, song x, et al. evaluation of the efficacy and safety of hyaluronic acid vaginal gel to ease vaginal dryness: a multicenter, randomized, controlled, open-label, parallel-group, clinical trial. j sex med. 2013 jun;10(6):1575-84. doi: 10.1111/jsm.12125. epub 2013 apr 9. pmid: 23574713. 12. stute p. is vaginal hyaluronic acid as effective as vaginal estriol for vaginal dryness relief? arch gynecol obstet. 2013 dec;288(6):1199-201. doi: 10.1007/s00404-013-3068-5. pmid: 24178484. 13. scavello i, maseroli e, di stasi v, et al. sexual health in menopause. medicina (kaunas). 2019 sep 2;55(9):559. doi: 10.3390/medicina55090559. pmid: 31480774; pmcid: pmc6780739. 14. kogan g, soltés l, stern r, et al. hyaluronic acid: a natural biopolymer with a broad range of biomedical and industrial applications. biotechnol lett. 2007 jan;29(1):17-25. doi: 10.1007/s10529-006-9219-z. epub 2006 nov 8. pmid: 17091377. 15. berg a, heidrich f, fihn s, {et al.]. establishing the cause of genitourinary symptoms in women in a family practice. comparison of clinical examination and comprehensive microbiology. jama, 1984, 251, 620-625 16. sturdee dw, panay n, on behalf of the international menopause society writing group. recommendations for the management of postmenopausal vaginal atrophy. climacteric 2010;13:509–22 17. the north american menopause society. the role of local vaginal estrogen for treatment of vaginal atrophy in postmenopausal women: 2007 position statement of the north american menopause society. menopause 2007;14:357–69 18. panay n, maamari r. leczenie zaniku po menopauzie za pomocą 10-g estradiolili pochwy. menopauza int. 2012 mar;18(1):15-9. doi: 10.1258/mi.2012.011120. pmid: 22393176. 19. schwenkhagen a. hormonal changes in menopause and implications on sexual health. j sex med 2007;4(suppl. 3):220–6 20. pinkerton jv, santen rj. vaginal atrophy. j clin endocrinol metab. 2011 nov;96(11):a27, a28. english, spanish. doi: 10.1210/jcem.96.11.zega27. pmid: 22058386. 21. bachmann ga, nevadunsky ns (2000) diagnosis and treatment of atrophic vaginitis. am fam physician 61(10):3090–3096 22. alvisi s, gava g, orsili i, et al. vaginal health in menopausal women. medicina (kaunas). 2019 sep 20;55(10):615. doi: 10.3390/medicina55100615. pmid: 31547180; pmcid: pmc6843679. 23. archer df (2010) efficacy and tolerability of local estrogen therapy for urogenital atrophy. menopause 17(1):194–203 1