Marian Fiedor, 20 QUALITY IN SPORT 4 (2) 2016, s. 20-40, e-ISSN 2450-3118 Praca wpłynęła do redakcji 20 VIII 2016, praca została przyjęta do druku 25 IX 2016 DOI: http://dx.doi.org/10.12775/QS.2016.022 PBN: https://pbn.nauka.gov.pl/sedno-webapp/works/750229 Marian Fiedor 1 Instytut Sportu, Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie Preferowane i rzeczywiste zachowania przywódcze trenerów spo- strzegane przez sportowców w procesie szkolenia Prefered and actual leadership behaviours of coaches, perceived by athletes in training process Streszczenie Cel: uzyskanie opinii sportowców o rzeczywistych i preferowanych zachowaniach przywódczych trenerów oraz określenie ich współzależności z wybranymi cechami osobowości. Materiał: 140 zawodników uprawiających wyczynowy sport: 54 kobiety i 86 męż- czyzn. Projekt badawczy zrealizowano w 2014 roku. Metody i narzędzia: Skala I-E (poczucie umiejscowienia kontroli) J.B Rottera w przekładzie H. Olearnika (Ł. Drwal 1995), Skala Uogólnionej Własnej Skuteczności (GSES) R. Schwarzera, M. Jerusalema i Z. Juczyńskiego (Z. Juczyński 2001) oraz Skala Przywództwa w Sporcie (SPS) – polska adaptacja kwestionariusza do badania zachowań trenera – autorstwa Zuzanny Wałach-Biśta (Wałach-Biśta 2014). Dodat- kowo sporządzono metryczkę wieku, stażu i posiadanej klasy sportowej. Wyniki: obliczenia statystyczne ujawniły zróżnicowanie respondentów w analizo- wanych parametrach i 5 podskalach kwestionariusza SPS. Podsumowanie: wyniki analizy współczynników korelacji wskazują na potrzebę dokształcania trenerów w zakresie wybranych kompetencji miękkich (np. komuni- kacyjnych). Słowa kluczowe: kwestionariusz zachowań przywódczych, trener, sportowcy, umiejscowienie poczucia kontroli, samoskuteczność Abstract Goal: obtaining an opinion of athletes about actual and preferred leadership behav- iours of coaches as well as determining their correlation with selected personality features. Material: 140 competitors who practise professional sport: 54 females (38,6%) and 86 males (61,4%). The research project was carried out in 2014. Methods and tools: Rotter’s Internal-External Locus of Control Scale in translation of H. Olearnika (Ł. Drwal 1995), Generalised Self-Efficacy Scale, GSES - R. Schwarzer, M. Jerusalem and Z. Juczyński (Z. Juczyński 2001) as well as a Polish version of Leadership Scale for Sports LSS – a questionnaire for examining coach- 1 dr Marian Fiedor, e-mail: marianfiedor@interia.eu Preferowane i rzeczywiste zachowania przywódcze trenerów spostrzegane przez sportowców w procesie szkolenia 21 ing behavior) – by Zuzanna Wałach-Biśta (Wałach-Biśta 2014). Additionally, there were age, seniority and sport class certificates provided. Results: statistical calculations indicate diversity of female-competitors and male- competitors in the analysed parametres and 5 subscales of the SPS questionnaire. Conclusion/ summary: results of the analysis of rates of correlation indicate need for additional training for coaches in the field of selected soft skills (e.g. communi- cative). Keywords: a questionnaire for leadership behaviours, coaches, athletes, locus of control, self-effectiveness Wprowadzenie Sport XXI wieku jest inspiracją, polem badawczym dla przedstawicieli nauk o kul- turze fizycznej tzn. teoretyków sportu, psychologów sportu, socjologów sportu, pedagogów sportu i innych specjalistów. Problematyka poruszana w niniejszym opracowaniu dotyczy ludzi sportu a w szczególności postaci trenera sportowego, traktowanego jako immanentny podmiot decydujący w przekonaniu Autora - o jakości w sporcie. Nie ma wątpliwości, że trenerzy mają realny wpływ nie tylko na osiągane przez sportowców wyniki sportowe (Panfil 2015; Sadowski i Gierczuk 2015; Sozański 2013; Perkowski 2009), ale także mogą oddziaływać na sposób ich funkcjonowania psychicznego, np. wzmacniając poczucie dobrostanu, poziom za- spokojenia podstawowych potrzeb psychologicznych, wytrwałość czy siłę i rodzaj przejawianej motywacji (Blecharz i wsp.2014; Siekańska i wsp.2013; Kremer i Moran 2008; Reinboth, M, i Duda, J.L. 2006; Herzig 2004; Czajkowski 2001; Valle- rand i wsp. 1987). Na przykład, chcąc zwiększać korzystne efekty motywacji autonomicznej do profesjonalnego traktowania sportu, trenerzy powinni m.in.,(…) dać zawodniko- wi odczuć, że jest się zaangażowanym w jego sprawy i że działa się w jego interesie; że się go ceni, akceptuje, słucha, wspiera – jako członka grupy i indywidualnie - jako sportowca, ale przede wszystkim jako bliskiego człowieka (Fiedor i Tucholska 2010). Efektywność działania pedagogicznego i trenerskiego zasadza się w dużej mierze na kompetencjach przywódczych m.in., dotyczących wymiaru; komunikacji, pewności siebie i charyzmy (Drzewowski 2010). Aktywność komunikacyjna zarów- no werbalna i niewerbalna jest wyznacznikiem sprawności w nawiązywaniu i utrzymywaniu dobrych kontaktów z innymi (Nęcki 2006), ta zaś jest właściwością progową w realizacji misji sportowo-pedagogicznej. Należy podkreślić fakt, że trenerzy nadal oczekują od ludzi nauki; wiedzy i informacji o stwierdzonych współ- zależnościach badanych cech osobowości, zachowań, postaw i sprawności z osiąga- nymi wysokimi wynikami sportowymi. 22 Marian Fiedor Cel badań Celem zasadniczym projektu jest uzyskanie opinii sportowców na temat rzeczywi- stych i preferowanych zachowań przywódczych trenerów oraz określenie współza- leżności pomiędzy pożądanymi i spostrzeganymi zachowaniami trenerów a umiej- scowieniem poczucia kontroli u zawodników i oceną skuteczności własnej sportow- ców. Dodatkowym celem badań było sprawdzenie wybranych własności psychome- trycznych Skali Przywództwa w Sporcie. Narzędzie to, zaadaptowane do polskich warunków przez Zuzannę Wałach-Biśtę, nie było dotąd w szerszej skali stosowane w Polsce. Projekt badawczy zrealizowano w okresie letnim (kwiecień – lipiec 2014) w terminach uzgodnionych ze szkoleniowcami, najczęściej po treningach na obiek- tach sportowych. Dobór badanych był incydentalny. Badania przeprowadzone zosta- ły osobiście przez autora, a wypełnianie kwestionariuszy miało charakter dobrowol- ny i anonimowy. Grupa badanych sportowców W badaniu wzięło udział 140 zawodników czynnie uprawiających sport: 54 kobiety (38,6%) i 86 mężczyzn (61,4%). Badani są przedstawicielami 19 dyscyplin sportowych, letnich i zimowych, zarówno w sportach indywidualnych, jak też ze- społowych. Najbardziej licznie reprezentowani są zawodnicy w piłce nożnej: 47 osób badanych, w tym 33 mężczyzn i 14 kobiet. Sporty indywidualne reprezento- wane były najliczniej przez judo (17 osób) oraz kajakarstwo (15 osób). Pozostałe osoby uprawiały następujące dyscypliny: lekką atletykę, koszykówkę, siatkówkę, piłkę ręczną, tenis, łyżwiarstwo szybkie, narciarstwo alpejskie, biegi narciarskie, skoki narciarskie, snowboard, biathlon, hokej na lodzie, unihokej, łucznictwo, taniec towarzyski i kung-fu. Tabela 1 przedstawia strukturę badanej grupy ze względu na wiek, staż zawodniczy i posiadaną klasę sportową, z uwzględnieniem płci zawodników. Tabela 1. Struktura badanej grupy ze względu na zmienne demograficzne i biogra- ficzne Grupa Ogół badanych Kobiety Mężczyźni N % N % N % Ogół badanych 140 100,0 54 38,6 86 61,4 Wiek (w latach): 14 – 16 6 4,3 4 7,4 2 2,3 17 – 19 30 21,4 17 31,5 13 15,1 20 – 22 46 32,9 17 31,5 29 33,7 23 – 25 43 30,7 15 27,8 28 32,6 26 – 28 11 7,9 1 1,9 10 11,6 29 – 31 4 2,9 - - 4 4,7 Preferowane i rzeczywiste zachowania przywódcze trenerów spostrzegane przez sportowców w procesie szkolenia 23 Staż zawodniczy (w latach): 2 – 4 15 10,7 13 24,1 2 2,3 5 – 7 29 20,7 18 33,3 11 12,8 8 – 10 32 22,9 13 24,1 19 22,1 11 – 13 31 22,1 9 16,7 22 25,6 14 – 16 18 12,9 1 1,9 17 19,8 17 – 19 12 8,6 - - 12 14,0 20 – 22 3 2,1 - - 3 3,5 Klasa sportowa: mistrzowska mię- dzynarodowa 7 5,0 1 1,9 6 7,0 mistrzowska 37 26,4 14 25,9 23 26,7 pierwsza 69 49,3 29 53,7 40 46,5 druga 22 15,7 10 18,5 12 14,0 trzecia 5 3,6 - - 5 5,8 Najczęstszy wiek badanych zawodników mieści się w przedziale od 20 do 25 lat. O ile wśród mężczyzn osób starszych jest 14 (16,3%), to wśród kobiet tylko jedna zawodniczka (1,9%) przekroczyła wiek 25 lat. Wynika to zapewne z faktu wcześniejszego kończenia karier zawodniczych przez kobiety niż przez mężczyzn, w związku z realizacją celów życiowych – rodzinnych i zawodowych, kolidujących z intensywnym uprawianiem sportu. Uzupełniające informacje o wieku i okresie uprawiania sportu przez badanych zawodników zestawiono w tabeli 2. Tabela 2. Dodatkowa charakterystyka badanej grupy pod względem wieku i stażu zawodniczego (w latach) Zmienna Statystyka Ogół badanych Kobiety Mężczyźni Wiek Wartość minimalna 15 15 16 Wartość maksymalna 30 28 30 Średnia 21,6 20,3 22,4 Odchylenie standardowe 3,2 2,8 3,1 Staż zawodniczy Wartość minimalna 2 2 4 Wartość maksymalna 20 15 20 Średnia 10,3 7,2 12,2 Odchylenie standardowe 4,3 3,2 3,9 24 Marian Fiedor Badani są osobami w wieku od 15 do 30 lat. Zawodnicy z najkrótszym stażem zawodniczym uprawiają sport od dwóch lat, ci z najdłuższym – od 20 lat. W badanej grupie wszyscy zawodnicy posiadają klasę sportową. W projekcie badaw- czym założono ponadto, że co najmniej 2-letni staż jest warunkiem kwalifikacji do próby, gdyż dopiero po upływie takiego właśnie czasu zawodnik wyrabia sobie względnie trwałe opinie, zwłaszcza o pożądanych cechach jego trenerów. Ostatnia ze zmiennych zawartych w metryczce opisuje klasy sportowe uzyskane przez zawodników zgodnie z regulaminami obowiązującymi w poszcze- gólnych Polskich Związkach Sportowych. Kryteria przyznawania klas sportowych dotyczą najczęściej wyników sportowych osiąganych podczas: IO, MŚ, ME, MP, lub miejsca zajętego w końcowej tabeli rozgrywek ligowych, zakwalifikowania się do finałów itp. Z tabeli 1 wynika, że w badanej grupie sportowców największy odsetek (niemal 50% ogółu) stanowią zawodnicy i zawodniczki posiadający klasę pierwszą (53,7% kobiet i 46,5% mężczyzn). Najmniejszy odsetek ogółu badanych (3,6%) posiada trzecią klasę sportową; dotyczy to jedynie kilku piłkarzy nożnych. Najwyższe, mistrzowskie klasy sportowe (mistrzowską i mistrzowską międzynaro- dową) reprezentuje ponad 33% mężczyzn i niemal 28% kobiet. Świadczy to o licz- nym udziale respondentów uprawiających sport na wysokim, wyczynowym pozio- mie. Obiektywnie zaznaczyć trzeba, że minima i kryteria przyznawania klas sporto- wych są przez związki (pzs-y) mocno zróżnicowane i niekiedy bardzo „wyśrubowa- ne”, tak więc również pierwsza klasa w wielu przypadkach oznacza wysoki poziom dotychczasowych osiągnięć sportowych. Metody badawcze W niniejszym projekcie badawczym zastosowano trzy metody pomiarowe: Skalę I-E J.B Rottera w przekładzie H. Olearnika (Ł. Drwal, 1995), Skalę Uogól- nionej Własnej Skuteczności (Generalised Self-Efficacy Scale, GSES) R. Schwarze- ra, M. Jerusalema i Z. Juczyńskiego (Z. Juczyński, 2001) oraz Skalę Przywództwa w Sporcie (SPS) – polską adaptację kwestionariusza do badania zachowań trenera (Polish version of Leadership Scale for Sports – a questionnaire for examining coa- ching behavior) autorstwa Zuzanny Wałach-Biśta (Wałach-Biśta, 2014). Dodatkowo sporządzono i wykorzystano metryczkę zawodniczą, w której respondenci podawali wiek, płeć, dyscyplinę sportową, staż zawodniczy oraz posiadaną klasę sportową. Metody scharakteryzowano szczegółowo poniżej. Skala I-E przeznaczona jest do pomiaru zgeneralizowanych oczekiwań pod- miotu co do istnienia związku między własnym zachowaniem a następstwami tego zachowania. Skala służy do pomiaru położenia osoby badanej na kontinuum z krań- cami opisanymi jako zewnętrzne poczucie umiejscowienia kontroli i wewnętrzne poczucie umiejscowienia kontroli. Przekonanie o własnym wpływie na bieg wypad- ków świadczy o poczuciu kontroli wewnętrznej. Osoby z zewnętrznym poczuciem umiejscowienia kontroli uważają, że na różnego rodzaju pozytywne i negatywne wydarzenia w ich życiu wpływa przypadek (szczęście lub pech), albo inne osoby (w tym sprawujące władzę), na których postępowanie nie ma się żadnego wpływu. Z punktu widzenia poziomu mierzonej zmiennej ważne jest przekonanie podmiotu o Preferowane i rzeczywiste zachowania przywódcze trenerów spostrzegane przez sportowców w procesie szkolenia 25 jego sprawstwie (wpływie na bieg wydarzeń), a nie to, czy taki wpływ realnie istnie- je. Użyta w tych badaniach wersja Skali I–E autorstwa J.B.Rottera składa się z 23 pozycji diagnostycznych i 6 pozycji buforowych, maskujących przedmiot bada- nia. Pozycje skali sformułowano w formie alternatyw, których człony oznaczono literami A i B, np. w pozycji 2.: A. Wiele niepowodzeń w życiu człowieka jest spo- wodowane "pechem". B. Niepowodzenia ludzi są wynikiem popełnianych przez nich błędów. Zadaniem osoby badanej jest wskazanie tego spośród pary podanych twier- dzeń, które jest bardziej zgodne z jego własnym przekonaniem. Za wybór odpowie- dzi świadczącej o zewnętrznym poczuciu kontroli (według klucza), badany otrzymu- je 1 punkt. Zakres zmienności wyników wynosi od 0 do 23 punktów, przy czym im wartość bliższa zera, tym silniejsze poczucie wewnętrznego umiejscowienia kontro- li. Skala I-E J.B. Rottera nie posiada polskich norm. Przyjmuje się, iż wyniki od 0 do 11 punktów oznaczają przewagę odpowiedzi diagnostycznych dla poczucia kon- troli wewnętrznej, natomiast wyniki od 12 do 23 punktów świadczą o przewadze odpowiedzi diagnostycznych dla poczucia kontroli zewnętrznej. Oszacowanie rzetelności pomiaru zmiennej metodami opartymi na analizie wewnętrznej zgodności odpowiedzi udzielonych w różnych pozycjach skali dało w 140-osobowej grupie sportowców następujące rezultaty: współczynnik alfa Cronba- cha wyniósł 0,68 zaś współczynnik rzetelności połówkowej 0,71. Rzetelność po- miaru zmiennej w badaniu własnym można więc uznać za akceptowalną. Przy prezentacji wyników badania użyta zostanie nazwa zmiennej „poczucie kontroli zewnętrznej”. Nazwa ta jest zgodna jest z kierunkiem skali: od niskich wartości (poczucie kontroli wewnętrznej) do wysokich (poczucie kontroli zewnętrz- nej). Skala GSES ma charakter jednowymiarowy i zawiera 10 stwierdzeń. Odno- szą się one do ogólnego przekonania osoby co do skuteczności radzenia sobie przez nią z trudnymi sytuacjami i przeszkodami. Badany zaznacza na ile dane stwierdze- nie odnosi się do niego, zakreślając jedną z czterech odpowiedzi: nie (1), raczej nie (2), raczej tak (3), tak (4). Suma liczby zakreślonych punktów daje ogólny wskaźnik poczucia własnej skuteczności. Im wyższy wynik, tym większe poczucie własnej skuteczności. Wyniki surowe można przeliczyć na standaryzowaną skalę stenową i zinterpretować zgodnie z nią. Współczynnik rzetelności alfa Cronbacha, obliczony w badaniu własnym 140-osobowej próby zawodników, przyjął zadowalającą wartość 0,78. Skala Przywództwa w Sporcie (SPS) jest narzędziem diagnostycznym, se- lektywnym, rzetelnym i trafnym. Narzędzie składa się z 40 itemów, które odzwier- ciedlają pięć wymiarów zachowań trenera: trenowanie i instruowanie - 11 itemów, zachowanie demokratyczne - 8 itemów, zachowanie autokratyczne - 7 itemów, wsparcie społeczne - 7 itemów oraz pozytywną informację zwrotną – 7 itemów. Badany sportowiec dwukrotnie udziela odpowiedzi, dotyczących tych samych 40 zachowań trenerów: najpierw z instrukcją „Chciałbym, aby mój trener” (np. w pozy- cji 20: „wyrażał uznanie, jeżeli się ono należy”), później z instrukcją „Mój trener” (w tej samej pozycji: „wyraża uznanie, jeżeli się ono należy”). Dzięki takiej właśnie budowie kwestionariusza możliwe jest określenie rozbieżności pomiędzy oczekiwa- niami polskich sportowców a ocenami faktycznego zachowania trenerów wobec 26 Marian Fiedor nich. Zuzanna Wałach-Biśta proponuje, żeby „… Skalę Przywództwa w Sporcie stosować jedynie w celu badania preferencji bądź opinii zawodników na temat za- chowań trenerskich, bez wykorzystywania wersji samoopisowej dla trenerów” (Wa- łach-Biśta, 2014). Według informacji podanych przez Z. Wałach-Biśtę (tamże) w czterech z pięciu podskal badających preferencje sportowców oraz w trzech podskalach bada- jących zachowanie trenera postrzegane przez sportowców, wskaźnik alfa Cronbacha osiągnął wartość 0,70 i wyższą. W tabeli 3 zestawiono informacje na temat treści poszczególnych skal oraz wybranych wskaźników rzetelności narzędzia. Wartości współczynników stabilności bezwzględnej, podane za Z.Wałach-Biśtą, dotyczą zachowań preferowanych, a odstęp pomiędzy testem i retestem wyniósł 4 tygodnie (tamże). Dodatkowo zamieszczono wartości współczynników alfa Cronbacha obli- czone w badaniu własnym 140-osobowej grupy sportowców. Tabela 3. Budowa Skali Przywództwa w Sporcie oraz wybrane wskaźniki rzetelno- ści pomiaru zmiennych Zmienna i liczba pozycji Treść zmiennej Współczyn- nik stabilno- ści bez- względnej w badaniu Z. Wałach- Biśty Współczynnik alfa Cronbacha w badaniu własnym zacho- wania prefe- rowane zacho- wania spo- strzega- ne T re n o w a n ie i i n st ru o w a n ie p o z y c ji 1 1 Zachowania trenera wobec zawod- ników o charakterze ściśle szkole- niowym, obejmujące w szczególno- ści określanie zadań i ich wyjaśnia- nie. Instrukcje związane są z do- skonaleniem sprawności fizycznej oraz techniki i taktyki, wymaga- nych w danej dyscyplinie sportu, dotyczyć mogą również konkret- nych zawodów. Instruowanie obej- muje m.in. rzeczowe uwagi na temat błędów i sposobów ich po- prawy. 0,79 0,85 0,91 Z a c h o w a n ia d e m o k ra ty c z - n e p o z y c ji 8 Dopuszczanie zawodników do udziału w podejmowaniu decyzji, uwzględnianie przez trenera ich opinii, dotyczących zarówno kon- kretnych zawodów, jak też ogólnie – procesu szkoleniowego. 0,82 0,74 0,85 Preferowane i rzeczywiste zachowania przywódcze trenerów spostrzegane przez sportowców w procesie szkolenia 27 Z a c h o w a - n ia a u to - k ra ty c z n e p o z y c ji 7 Trener podejmuje większość decy- zji samodzielnie, bez konsultacji z zawodnikami. W pracy szkole- niowej akcentuje swoją władzę i domaga się posłuszeństwa. 0,80 0,70 0,73 W sp a rc ie s p o łe c z n e p o z y c ji 7 Zmienna z jednej strony wyraża pomoc, dobrą radę, okazanie zro- zumienia w sytuacji trudnej dla zawodnika, a z drugiej strony jej treść wykracza poza sprawy ściśle związane z uprawianą dyscypliną sportu i obejmuje również osobiste przysługi trenera dla zawodników, nieformalne spotkania towarzyskie, zachęcanie do zwierzeń. 0,73 0,67 0,74 P o z y ty w n a in fo rm a c ja z w ro tn a p o z y c ji 7 Treść zmiennej obejmuje docenia- nie zawodnika za dobrą pracę i pozytywne jej efekty, wyrażanie uznania, również w obecności in- nych osób, obiektywną informację o aktualnym poziomie umiejętności zawodnika z położeniem akcentu na dobrych stronach dotychczasowej pracy. 0,70 0,77 0,85 Uzyskane w badaniu własnym wartości współczynnika alfa Cronbacha korzystnie świadczą o rzetelności pomiaru poszczególnych zmiennych. Tylko jedna wartość (0,67 dotycząca preferowanego wsparcia społecznego) wyniosła mniej niż 0,70, pozostałe ukształtowały się na w pełni zadowalającym poziomie od 0,70 do 0,91. Analiza treści poszczególnych skal wykazuje, że większość ważnych treści związanych z przywódczą rolą trenera sportowego została uwzględniona w kwestio- nariuszu. Wyniki badania – preferowane i spostrzegane przez zawodników przywódcze zachowania trenerów Prezentację wyników badania zapoczątkuje analiza poziomu pięciu zmien- nych opisujących preferowane i spostrzegane przez zawodników zachowania przy- wódcze trenerów. Mierzone za pomocą kwestionariusza SPS zachowania prefero- wane (czyli pożądane w opinii sportowców) i spostrzegane (czyli rzeczywiste, w subiektywnej ocenie badanych) są ze sobą w pełni porównywalne, gdyż zawodnic y dwukrotnie wypełniali taką samą listę, z dwiema różnymi instrukcjami. W analizach poziomu poszczególnych zmiennych warto jest dodatkowo uwzględnić płeć zawod- ników. W rezultacie wnioskowanie statystyczne przeprowadzono pięcioma dwu- czynnikowymi analizami wariancji. W każdej z nich zmienną wyjaśnianą jest czę- 28 Marian Fiedor stotliwość zachowań przywódczych danego typu, czynnikiem powtarzanych pomia- rów jest rodzaj oceny zachowań (preferowane, spostrzegane), a dodatkowy czynnik to płeć sportowców. Pierwsza z analiz dotyczy zmiennej „trenowanie i instruowanie” – zmiennej opisującej ściśle szkoleniowe aspekty współpracy trenera z zawodnikami. Wartości podstawowych statystyk opisowych dotyczących tej zmiennej przedstawia tabela 4. Tabela 4. Trenowanie i instruowanie – wartości średnie (M) i odchylenia standar- dowe (SD) zmiennych opisujących preferowane i spostrzegane zachowania trenerów w ocenie zawodniczek i zawodników Zachowania Kobiety Mężczyźni Ogółem M SD M SD M SD preferowane 48,0 5,1 46,6 6,1 47,1 5,8 spostrzegane 42,1 7,8 38,6 8,6 39,9 8,4 Różnice między średnimi graficznie przedstawia wykres (ryc. 1). Ryc.1. Trenowanie i instruowanie – średnie oceny preferowanych i spostrzeganych zachowań trenerów, wraz z 95-procentowymi przedziałami ufności, w grupach oceniających zawodniczek i zawodników Tabela 4 i wykres (ryc. 1) ukazują, iż zawodnicy chcieliby, aby trenerzy częściej, niż to rzeczywiście robią, udzielali ściśle merytorycznych wskazówek ukierunkowanych na podwyższanie umiejętności sportowych. Nieco wyższe średnie kobiety mężczyźni preferowane spostrzegane Zachowania 34 36 38 40 42 44 46 48 50 52 O c e n a z a c h o w ań Preferowane i rzeczywiste zachowania przywódcze trenerów spostrzegane przez sportowców w procesie szkolenia 29 w grupie kobiet niż mężczyzn oznaczają, że kobiety nieco bardziej takich wskazó- wek oczekują niż mężczyźni, z drugiej strony – częściej je otrzymują. W celu sprawdzenia istotności różnic między średnimi wykonano dwuczynnikową analizę wariancji. Jej wyniki przedstawia tabela 5. Tabela 5. Trenowanie i instruowanie a rodzaj oceny zachowań trenerów (prefero- wane – spostrzegane) i płeć zawodników – analiza wariancji Źródło zmienności SS df MS F p płeć 395,5 1 395,5 6,627 0,011 błąd 8236,4 138 59,7 rodzaj oceny zachowań 3207,9 1 3207,9 76,205 0,000 płeć x rodzaj oceny 72,6 1 72,6 1,725 0,191 błąd 5809,3 138 42,1 ANOVA wykazała istotne efekty każdego z dwóch czynników przy niei- stotnym ich efekcie interakcyjnym. Na tej podstawie można już wyprowadzić wnio- ski. Pierwszy z nich dotyczy istotnego wpływu czynnika „rodzaj oceny zachowań” (preferowane – spostrzegane) na ocenę częstości tych zachowań (p<0,001). Spor- towcy w istotnie większym stopniu chcieliby zachowań trenerskich polegających na trenowaniu i instruowaniu niż ma to miejsce w ich opinii w rzeczywistości. Sytuacja ta dotyczy zarówno kobiet (zawodniczek), jak też mężczyzn (zawodników). Różnicę między preferowaną a spostrzeganą częstością omawianych zachowań można ocenić jako znaczną, o czym świadczy wartość eta-kwadrat=35,3%. Drugi wniosek dotyczy istotnych różnic międzypłciowych (p=0,011). Kobiety istotnie bardziej niż męż- czyźni preferują zachowania trenerów należące do grupy „trenowanie i instruowa- nie”, a zarazem istotnie częściej doświadczają tych zachowań w kontaktach z trene- rami. Różnice międzypłciowe, choć istotne, należy ocenić jako niewielkie: stosu- nek korelacyjny eta-kwadrat wynosi w tym przypadku 4,6%. Tabela 6. Zachowanie demokratyczne – wartości średnie (M) i odchylenia standar- dowe (SD) zmiennych opisujących preferowane i spostrzegane zachowania trenerów w ocenie zawodniczek i zawodników Zachowania Kobiety Mężczyźni Ogółem M SD M SD M SD preferowane 27,1 4,9 26,6 4,8 26,8 4,8 spostrzegane 21,9 5,6 22,4 6,8 22,2 6,3 Kolejna zmienna mierzona kwestionariuszem SPS to zachowania demokratyczne. Zmienna ta wyraża szeroko rozumiany udział zawodników w podejmowaniu decy- 30 Marian Fiedor zji. W tabeli 6 zestawiono średnie wartości omawianej zmiennej wraz z odchyle- niami standardowymi. Międzygrupowe różnice w poziomie zachowań demokratycznych przed- stawia wykres (ryc. 2). Ryc. 2. Zachowanie demokratyczne – średnie oceny preferowanych i spostrzega- nych zachowań trenerów, wraz z 95-procentowymi przedziałami ufności, w gru- pach oceniających zawodniczek i zawodników Poziom oczekiwań sportowców, dotyczących kierowania o charakterze demokratycznym, jest wyraźnie wyższy od ocen stanu faktycznego w tym zakresie. Stwierdzenie to odnosi się w podobnym stopniu do zawodników obu płci. Spraw- dzenie, czy przedstawione wyżej różnice są istotne, wymagało wykonania analizy wariancji. Jej wyniki przedstawiono w tabeli 7. Tabela 7. Zachowanie demokratyczne a rodzaj oceny zachowań trenerów (prefero- wane – spostrzegane) i płeć zawodników – analiza wariancji Źródło zmienności SS df MS F p płeć 0,1 1 0,1 0,002 0,960 błąd 5730,4 138 41,5 rodzaj oceny zachowań 1472,5 1 1472,5 65,808 0,000 płeć x rodzaj oceny 13,8 1 13,8 0,615 0,434 błąd 3087,9 138 22,4 kobiety mężczyźni preferowane spostrzegane Zachowania 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 O c e n a z a c h o w a ń Preferowane i rzeczywiste zachowania przywódcze trenerów spostrzegane przez sportowców w procesie szkolenia 31 Jedynym istotnym efektem w analizie wariancji (tab. 7) jest efekt czynnika „rodzaj oceny zachowań trenerów”. Odpowiada to sytuacji widocznej w tabeli 6 i na rycinie 2. Zawodnicy, kobiety i mężczyźni, w istotnie większym stopniu oczekują demokratycznych zachowań trenerów, niż ma to ich zdaniem miejsce w rzeczywi- stości. Wskaźnik eta-kwadrat dla przedstawionego efektu wynosi 32,2%, zatem różnica między preferencjami sportowców a ocenami stanu faktycznego jest znacz- na. Przeciwieństwem demokratycznych zachowań trenerów są zachowania autokratyczne. Trener podejmuje większość decyzji samodzielnie, a w pracy szko- leniowej akcentuje swoją władzę i domaga się posłuszeństwa. Tabela 8 przedstawia wartości podstawowych statystyk opisowych dla zmiennej „zachowania autokra- tyczne”. Tabela 8. Zachowanie autokratyczne – wartości średnie (M) i odchylenia standar- dowe (SD) zmiennych opisujących preferowane i spostrzegane zachowania trenerów w ocenie zawodniczek i zawodników Zachowania Kobiety Mężczyźni Ogółem M SD M SD M SD preferowane 16,0 3,9 17,7 4,7 17,1 4,5 spostrzegane 19,8 4,9 19,7 4,9 19,8 4,9 Średnie z tabeli 8 pokazują nadmiar autokratycznych zachowań trenerów w porównaniu ze stanem pożądanym przez sportowców. Sytuacja ta występuje zarów- no w ocenach zawodniczek, jak i zawodników. Ponieważ kobiety nieco mniej niż mężczyźni tolerują autokratyczny styl kierowania, różnica pomiędzy stanem prefe- rowanym a spostrzeganym jest nieco większa w grupie kobiet. Sytuację przedstawia rycina 3. 32 Marian Fiedor Ryc. 3. Zachowanie autokratyczne – średnie oceny preferowanych i spostrzeganych zachowań trenerów, wraz z 95-procentowymi przedziałami ufności, w grupach oceniających zawodniczek i zawodników Tabela 9 przedstawia analizę wariancji wykonaną w celu sprawdzenia istotności różnic między średnimi. Tabela 9. Zachowanie autokratyczne a rodzaj oceny zachowań trenerów (prefero- wane – spostrzegane) i płeć zawodników – analiza wariancji Źródło zmienności SS df MS F p płeć 40,11 1 40,11 1,371 0,244 błąd 4037,79 138 29,26 rodzaj oceny zachowań 558,56 1 558,56 39,116 0,000 płeć x rodzaj oceny 55,33 1 55,33 3,875 0,051 błąd 1970,57 138 14,28 Jedynym istotnym efektem okazał się efekt czynnika „rodzaj oceny zacho- wań”. Spostrzegane przez zawodników autokratyczne zachowania trenerów są istot- nie częstsze od zachowań tego samego typu, preferowanych przez sportowców. Zawodnicy, kobiety i mężczyźni, woleliby więc, aby trenerzy rzadziej takie zacho- wania przejawiali, niż faktycznie to robią. Efektowi interakcyjnemu płci zawodni- kobiety mężczyźni preferowane spostrzegane Zachowania 14 15 16 17 18 19 20 21 22 O c e n a z a c h o w ań Preferowane i rzeczywiste zachowania przywódcze trenerów spostrzegane przez sportowców w procesie szkolenia 33 ków i rodzaju oceny zachowań trenerów minimalnie zabrakło do tego, aby efekt ten był istotny (p=0,051). W próbie występuje więc tendencja, zgodnie z którą zacho- wania autokratyczne trenerów bardziej przeszkadzają kobietom niż mężczyznom, jednak wyniki analizy wariancji nie dają podstaw do uogólnienia tej prawidłowości na populację sportowców. Wskaźnik eta-kwadrat dla opisanego wcześniej istotnego efektu wynosi 21,5%, co świadczy o umiarkowanej wielkości różnicy między spo- strzeganymi a preferowanymi przez zawodników zachowaniami autokratycznymi trenerów. Czwartą zmienną opisującą zachowania przywódcze jest wsparcie społecz- ne, udzielane przez trenerów zawodnikom. Wartości podstawowych statystyk opisu- jących spostrzegane i preferowane wsparcie ze strony trenera przedstawia tabela 10. Tabela 10. Wsparcie społeczne – wartości średnie (M) i odchylenia standardowe (SD) zmiennych opisujących preferowane i spostrzegane zachowania trenerów w ocenie zawodniczek i zawodników Zachowania Kobiety Mężczyźni Ogółem M SD M SD M SD preferowane 21,9 3,7 22,2 4,5 22,1 4,2 spostrzegane 20,9 4,8 18,9 4,9 19,6 5,0 Oczekiwania sportowców, dotyczące wspierania ich przez trenerów, kształ- tują się na wyższym poziomie, niż oceny wsparcia rzeczywiście otrzymywanego. Spośród czterech obliczonych średnich szczególnie niska jest średnia wartość wsparcia spostrzeganego przez zawodników – mężczyzn. Graficznie przedstawia to wykres (ryc. 4). 34 Marian Fiedor Ryc. 4. Wsparcie społeczne – średnie oceny preferowanych i spostrzeganych za- chowań trenerów, wraz z 95-procentowymi przedziałami ufności, w grupach oce- niających zawodniczek i zawodników W tabeli 11 przedstawiono wyniki analizy wariancji, sprawdzającej istotność różnic między średnimi z tabeli 10. Tabela 11. Wsparcie społeczne a rodzaj oceny zachowań trenerów (preferowane – spostrzegane) i płeć zawodników – analiza wariancji Źródło zmienności SS df MS F p płeć 48,4 1 48,4 2,013 0,158 błąd 3317,5 138 24,0 rodzaj oceny zachowań 319,0 1 319,0 17,943 0,000 płeć x rodzaj oceny 88,6 1 88,6 4,985 0,027 błąd 2453,7 138 17,8 Analiza wariancji wykazała istotny wpływ czynnika „rodzaj oceny zacho- wań” na wysokość ocen (eta-kwadrat=11,1%), a także istotny wpływ interakcyjny rodzaju ocen i płci zawodników (eta-kwadrat=3,1%). O dalszym postępowaniu przesądza drugi z tych efektów. Oznacza on, że różnice między wsparciem oczeki- wanym a otrzymywanym przedstawiają się istotnie odmiennie w grupach kobiet i mężczyzn, z kolei różnica międzypłciowa jest istotnie inna w przypadku wsparcia kobiety mężczyźni preferowane spostrzegane Zachowania 17 18 19 20 21 22 23 24 O c e n a z a c h o w ań Preferowane i rzeczywiste zachowania przywódcze trenerów spostrzegane przez sportowców w procesie szkolenia 35 preferowanego, a inna – spostrzeganego. Dokończenie postępowania wymaga wy- konania testów post hoc. Wyniki testów Tukey’a przedstawia tabela 12. Tabela 12. Istotność różnic między wsparciem społecznym preferowanym i spo- strzeganym przez zawodników – kobiety i mężczyzn – wartości p w testach Tukey’a Porównywane średnie p Preferowane wsparcie w grupie kobiet (21,9) – spostrzegane wsparcie w grupie kobiet (20,9) ,577 Preferowane wsparcie w grupie mężczyzn (22,2) – spostrzegane wsparcie w grupie mężczyzn (18,9) ,000 Preferowane wsparcie w grupie kobiet (21,9) – preferowane wsparcie w grupie mężczyzn (22,2) ,989 Spostrzegane wsparcie w grupie kobiet (20,9) – spostrzegane wsparcie w grupie mężczyzn (18,9) ,144 Preferowane wsparcie w grupie mężczyzn kształtuje się na istotnie wyż- szym poziomie (p<0,001) niż wsparcie spostrzegane. Oznacza to, że mężczyźni chcieliby być w większym stopniu wspierani przez ich trenerów, niż są ich zdaniem rzeczywiście wspierani. W grupie kobiet oczekiwania dotyczące wsparcia również przewyższają oceny stanu faktycznego, jednak różnica między stanem idealnym a realnym jest znacznie mniejsza niż u mężczyzn i jest nieistotna. Ostatnią zmienną mierzoną kwestionariuszem SPS jest pozytywna informa- cja zwrotna. Treść tej zmiennej obejmuje głównie docenianie przez trenera – w różnych formach – zawodników za dobrą pracę i jej efekty. W tabeli 13 zestawiono wartości statystyk opisowych dla omawianej zmiennej. Tabela 13. Pozytywna informacja zwrotna – wartości średnie (M) i odchylenia standardowe (SD) zmiennych opisujących preferowane i spostrzegane zachowania trenerów w ocenie zawodniczek i zawodników Zachowania Kobiety Mężczyźni Ogółem M SD M SD M SD Preferowane 29,0 3,3 27,4 4,3 28,0 4,0 spostrzegane 25,5 4,4 23,4 5,1 24,2 5,0 Ze średnich zamieszczonych w tabeli 13 wynika, że zawodnicy obu płci bardziej chcieliby być chwaleni, niż są chwaleni w rzeczywistości. Kobietom bardziej zależy na otrzymywaniu uznania niż mężczyznom, z drugiej strony bardziej niż mężczyźni czują się docenione przez swoich trenerów. Różnice te przedstawia wykres (ryc. 5). 36 Marian Fiedor Rycina 5. Pozytywna informacja zwrotna – średnie oceny preferowanych i spo- strzeganych zachowań trenerów, wraz z 95-procentowymi przedziałami ufności, w grupach oceniających zawodniczek i zawodników Istotności różnic międzypłciowych oraz różnic między nasileniem zachowań prefe- rowanych i spostrzeganych sprawdzono analizą wariancji. Jej wyniki przedstawia tabela 14. Tabela 14. Pozytywna informacja zwrotna a rodzaj oceny zachowań trenerów (pre- ferowane – spostrzegane) i płeć zawodników – analiza wariancji Źródło zmienności SS df MS F p płeć 229,6 1 229,6 8,949 0,003 błąd 3541,2 138 25,7 rodzaj oceny zachowań 915,1 1 915,1 68,481 0,000 płeć x rodzaj oceny 4,2 1 4,2 0,313 0,577 błąd 1844,2 138 13,4 Wyniki analizy wariancji (tab. 14) w połączeniu ze znajomością średnich (tab. 13) pozwalają na wyprowadzenie wniosków. Zawodnicy – kobiety i mężczyźni – w istotnie większym stopniu oczekują od trenerów pozytywnych informacji zwrot- nych, niż je otrzymują – w ich subiektywnych odczuciach. Różnica między stanem pożądanym a oceną stanu rzeczywistego jest znaczna, o czym świadczy wskaźnik eta-kwadrat na poziomie 33,1%. Kobiety istotnie częściej od mężczyzn potrzebują uznania, wyrażanego przez trenerów, jednocześnie uznanie takie istotnie częściej kobiety meżczyźni preferowane spostrzegane Zachowania 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 O c e n a z a c h o w ań Preferowane i rzeczywiste zachowania przywódcze trenerów spostrzegane przez sportowców w procesie szkolenia 37 otrzymują. Efekt płci, wyrażony wskaźnikiem eta-kwadrat na poziomie 6,1%, jest słaby. Preferowane i spostrzegane przez zawodników przywódcze zachowania trene- rów a poczucie własnej skuteczności i umiejscowienie poczucia kontroli u spor- towców Jednym z celów badania było ustalenie, czy preferowane i spostrzegane przez zawodników przywódcze zachowania trenerów zależą od wybranych cech osobowości zawodników: poczucia samoskuteczności oraz umiejscowienia poczucia kontroli. W tabeli 15 zamieszczono wartości współczynników korelacji pomiędzy zmiennymi opisującymi zachowania trenerów a poczuciem własnej skuteczności u zawodników. Tabela 15. Współczynniki korelacji pomiędzy poczuciem własnej skuteczności a preferowanymi i spostrzeganymi przez zawodników zachowaniami ich trenerów Istotność: * p≤,05 Spośród dziesięciu współczynników korelacji zamieszczonych w tabeli 15 dwa okazały się istotne (p<0,05). Zawodnicy z większym na tle ogółu poczuciem samoskuteczności bardziej niż pozostali preferują zachowania demokratyczne trene- rów, a także wsparcie z ich strony. Obie istotne korelacje są jednak bardzo słabe. Tabela 16 przedstawia współczynniki korelacji pomiędzy zmiennymi opisującymi preferowane i spostrzegane zachowania trenerów a poczuciem kontroli zewnętrznej. Tym razem spośród dziesięciu współczynników korelacji tylko jeden istotnie różni się od zera. Badanie wykazało dodatnią korelację pomiędzy poczuciem kontroli zewnętrznej a spostrzeganym „trenowaniem i instruowaniem”, tzn. stopniem, w jakim trener spełnia swoje zadania w zakresie szkolenia zawodników (podnoszenia ich umiejętności sportowych) i zwiększania szansy sukcesów (instruowania związa- nego z konkretnymi zawodami). Im poczucie kontroli umiejscowione jest bardziej zewnętrznie, tym przeciętnie wyżej zawodnicy oceniają swojego trenera pod wzglę- dem trenowania i instruowania. Sportowcy z poczuciem kontroli bardziej zewnętrz- nym sądzą być może, że osiągnięcia sportowe w większym stopniu zależą od pracy szkoleniowej trenera, niż od ich własnych wysiłków. Zmienna Zachowania trenerów preferowane spostrzegane Trenowanie i instruowanie 0,00 –0,01 Zachowanie demokratyczne 0,19* 0,13 Zachowanie autokratyczne 0,09 –0,04 Wsparcie społeczne 0,19* 0,05 Pozytywna informacja zwrotna 0,02 0,05 38 Marian Fiedor Tabela 16. Współczynniki korelacji pomiędzy poczuciem kontroli zewnętrznej a preferowanymi i spostrzeganymi przez zawodników zachowaniami ich trenerów Zmienna Zachowania trenerów preferowane spostrzegane Trenowanie i instruowanie –0,09 0,18* Zachowanie demokratyczne –0,04 –0,02 Zachowanie autokratyczne 0,01 0,03 Wsparcie społeczne –0,05 0,16 Pozytywna informacja zwrotna –0,06 0,09 Istotność: * p≤,05 Podsumowanie Dla każdej z pięciu skal SPS spostrzegane zachowania trenerów istotnie różnią się ich nasileniem od zachowań preferowanych. W szczególności zawodnicy obu płci chcieliby być w większym stopniu trenowani i instruowani, niż ich zdaniem są w rzeczywistości. Bardziej, niż ma to miejsce, potrzebują informacji wyjaśniających, co i w jaki sposób powinno zostać wykonane podczas treningu i na zawodach, ja- kich błędów należy unikać, jakie są oczekiwania dotyczące poziomu i rozwoju umiejętności sportowych. Zawodnicy chcieliby w większym stopniu być kierowani demokratycznie niż są, za to autokratyczne zachowania trenerów występują w oce- nie zawodników zbyt często: sportowcy woleliby, aby zachowania takie trenerzy przejawiali w mniejszym stopniu, niż ma to miejsce w rzeczywistości. Mężczyźni więcej chcieliby wsparcia, niż go ich zdaniem otrzymują. W grupie kobiet różnica między wsparciem pożądanym a uzyskiwanym ma ten sam kierunek, jest jednak znacznie mniejsza i nieistotna. W opinii zawodników pożądane są pozytywne in- formacje zwrotne uzyskiwane od trenerów: docenianie wysiłku zawodników i wyra- żanie uznania za dobrą pracę podczas treningów i zawodów. Sportowcy chcieliby otrzymywać takie pozytywne informacje częściej niż je uzyskują. Kobiety wyrażają większe niż mężczyźni oczekiwania dotyczące pozytywnej informacji zwrotnej, ale jednocześnie wyżej niż mężczyźni oceniają stan faktyczny w tym zakresie. Jednym z celów badania było ustalenie, czy preferowane i spostrzegane przez zawodników przywódcze zachowania trenerów zależą od wybranych cech osobowości zawodników: poczucia samoskuteczności oraz umiejscowienia poczucia kontroli. W literaturze przedmiotu brak jest doniesień na temat takich zależności u sportowców. Z drugiej strony istnieją powody, dla których zależności te mogłyby występować. Poczucie własnej skuteczności oznacza wiarę we własne możliwości, przeświadczenie o tym, że w trudnej sytuacji zawodnik jest w stanie poradzić sobie, m.in. dzięki odpowiedniej motywacji, wytrwałości, włożonemu wysiłkowi, do- świadczeniu i pomysłowości. Zawodnicy silniej przekonani o własnych możliwo- ściach radzenia sobie z trudnościami powinni bardziej polegać na sobie niż na oso- bach z ich otoczenia, w tym na trenerach i ich opinii. Większe poczucie własnej skuteczności może więc współwystępować z preferencją zachowań demokratycz- Preferowane i rzeczywiste zachowania przywódcze trenerów spostrzegane przez sportowców w procesie szkolenia 39 nych trenera i z niechęcią wobec zachowań autokratycznych. Z kolei chęć uzyski- wania wsparcia społecznego ze strony trenera oraz chęć stałego otrzymywania od niego pozytywnych informacji zwrotnych może współwystępować z mniejszym zaufaniem do siebie samego, a z większym do ocen i opinii osób z zewnątrz, w tym przypadku – trenera. Zgodnie z przedstawionym rozumowaniem należało zatem oczekiwać dodatnich korelacji między poczuciem własnej skuteczności a preferen- cją zachowań demokratycznych, zaś ujemnych korelacji – między poczuciem samo- skuteczności a preferencją zachowań autokratycznych, pożądanym wsparciem i oczekiwanymi pochwałami (pozytywnymi informacjami zwrotnymi). Spośród dziesięciu współczynników korelacji zamieszczonych w tabeli 15 dwa okazały się istotne (p<0,05). Zawodnicy z większym na tle ogółu poczuciem skuteczności własnej bardziej niż pozostali preferują zachowania demokratyczne trenerów, a także wsparcie z ich strony. Obie istotne korelacje są jednak bardzo słabe. Dodatkowo należy stwierdzić, że tylko pierwsza z nich ma kierunek zgodny z oczekiwaniami. Kierunek drugiej (dodatnia korelacja poczucia własnej skuteczności z preferowanym wsparciem ze strony trenera) daje się wyjaśnić na zasadzie wspar- cia trenera, który oddziałuje również na psychikę zawodników, zwiększając ich przeświadczenie o możliwości skutecznego osiągania założonych celów. W szeregu badaniach okazuje się, że dla kształtowania motywacji i poczucia własnej kompetencji sportowców znaczenie ma nie tylko rzeczywisty styl prowa- dzenia treningu, ale przede wszystkim subiektywny sposób postrzegania go przez szkolonych (Martens 2009; Żukowski 1989; por. Vallerand i wsp.1987). Co do określenia celu pośredniego (ocena SPS) w niniejszym opracowania to należy podkreślić, że większość ważnych treści związanych z przywódczą rolą trenera sportowego została uwzględniona w kwestionariuszu. Literatura 1. Blecharz, J. i wsp. (2014). Self-efficacy moderates but collective efficacy mediates between motivational climate and athletes' well-being. Applied Psychology: Health and Well-Being, 2014, 6 (3): 280-299. 2. Czajkowski, Z. (1981). Uwarunkowania skuteczności pracy trenera - kwalifikacje i obowiązki zawodowe, osobowość, sposoby działania, Sport Wyczynowy Nr 1 (193). 3. Drzewowski, M. (2010). Miejsce kompetencji przywódczych w systemie kompetencji nauczyciela (pedagoga). [w:] Dialog o edukacji wobec zmian w globalizującym się świecie. Redakcja naukowa: Anna Karpińska. Trans Humana, Białystok. 4. Drwal, Ł. (1995). Adaptacja kwestionariuszy osobowości. Warszawa: Wy- dawnictwo Naukowe PWN. 5. Fiedor, M i Tucholska, K. (2010). Zachowania wspierające trenerów spor- towych a funkcjonowanie psychologiczne studentów krakowskiej AWF.[w:] Dialog o edukacji wobec zmian w globalizującym się świecie. Redakcja naukowa: Anna Karpińska. Trans Humana, Białystok , s. 467. 6. Herzig, M. (2004). Trener – zawodnik – psycholog. Sport wyczynowy. Warszawa. 40 Marian Fiedor 7. Juczyński, Z. (2001), Narzędzia pomiaru w promocji psychologii zdrowia. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. 8. Kremer, J. i Moran, A. (2008). Pure Sport. Practical Sport Psychology. Routledge, London and New York. s.195. 9. Lipiec, J. (2013). Traktat o trenerze. Wartości, funkcje, normy [w:] red. H. Sozański, J. Sadowski, Trener. Wczoraj, dziś i jutro, Biała Podlaska. 10. Martens, R. (2009). Jak być skutecznym trenerem. Biblioteka Trenera. Centralny Ośrodek Sportu. Warszawa. 11. Nęcki, Z. (2006). Komunikacja międzyludzka. Kluczbork. 12. Panfil, R. (2015). Style współpracy efektywnego team managera z zespo- łem profesjonalnych graczy w organizacji sportowej, Zarządzanie Zasoba- mi Ludzkimi, IP i PS, Warszawa nr 5 s. 48-69. 13. Panfil, R. i wsp. (2015), Coaching and Coach Education in Poland, Interna- tional Sport Coaching Journal, Human Kinetics, Inc 2, 50-63. 14. Perkowski, K. (2009), Doskonalenie kompetencji zawodowych trenerów sportu wyczynowego w Polsce. Warszawa, Wydawnictwo AWF. 15. Reinboth, M, i Duda, J. L. (2006). Perceived motivational climate, need satisfaction and indices of well-being in team sports: A longitudinal per- spective, Psychology of Sport and Exercise, No.7, s. 269-286. 16. Rotter, J. B. (1990), Poczucie wewnętrznej versus zewnętrznej kontroli wzmocnień. Nowiny Psychologiczne, 5, 6, s. 59-70. 17. Sadowski, J i Gierczuk, D. (2015). Kontrola jako czynnik kierowania i in- dywidualizacji treningu. [w:] Podstawy teorii i technologii treningu spor- towego. Tom II. Praca zbiorowa pod redakcją: Henryka Sozańskiego, Je- rzego Sadowskiego, Janusza Czerwińskiego. Warszawa – Biała Podlaska 2015. 18. Siekańska, M. i wsp. (2013). The athlete's perception of coaches' behavior towards competitors with a different sports level. Journal of Human Kine- tics, 2013, 39: 231-242. 19. Sozański, H. (2013). Sport, trening, szkolenie sportowe, współzawodnic- two-kluczowe pojęcia. [w;] Podstawy teorii i technologii treningu sporto- wego. Tom I. Praca zbiorowa pod redakcją: Henryka Sozańskiego, Janusza Czerwińskiego, Jerzego Sadowskiego, Warszawa – Biała Podlaska 2013. 20. Sozański, H i Sadowski, J. (red.). (2013). Trener wczoraj, dziś, jutro. Bia- ła Podlaska: Wydział Wychowania Fizycznego i Sportu AWF. 21. Wałach-Biśta, Z. (2014). Skala Przywództwa w Sporcie - polska adaptacja kwestionariusza do badania zachowań trenera. Uniwersytet Śląski, Katowi- ce. 22. Vallerand, R., J. i wsp. (1987), Intrinsic Motivation in Sport, Exercise and Sport Sciences Review 1987, No.15, s.389-425. 23. Żukowski, R. (1989). Zawód i praca trenera. AWF Warszawa.